T.C. E R Z U R U M İ L İ Ç E V R E D U R U M R A P O R U

Transkript

1 T.C. ERZURUM VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ E R Z U R U M İ L İ Ç E V R E D U R U M R A P O R U E R ZU R U M

2 H A Z I R L A Y A N L A R Zakir SARSAN ÇED ve Planlama Şube Müdürü Yakup DERMAN Kimya Mühendisi Resul ÇİNİCİOĞLU Çevre Mühendisi ERZURUM-2004

3 İÇİNDEKİLER SAYFA A. COĞRAFİ KAPSAM 1-6 A.1. Giriş A.2. İl ve İlçe Sınırları A.3. İlin Coğrafi Durumu A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya B. DOĞAL KAYNAKLAR 7-22 B.1. Enerji Kaynakları B.1.1. Güneş B.1.2. Su Gücü B.1.3. Kömür B.1.4. Doğalgaz B.1.5. Rüzgar B.1.6. Biyokütle B.1.7. Petrol B.1.8. Jeotermal Sahalar B.2. Biyolojik Çeşitlilik B.2.1. Ormanlar B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları B.2.2. Çayır ve Mera B.2.3. Sulak Alanlar B.2.4. Flora B.2.5. Fauna B.2.6. Milli Parklar,Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler B.3. Toprak B.4. Su Kaynakları B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları B.4.3. Akarsular B.4.4. Göller ve Göletler B.5. Mineral Kaynaklar B.5.1. Sanayi Madenleri B.5.2. Metalik Madenler B.5.3. Enerji Madenleri B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) C.1. İklim ve Hava C.1.1. Doğal Değişkenler C Rüzgar C Basınç C Nem C Sıcaklık C Buharlaşma C Yağışlar C Yağmur C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı C Seller C Kuraklık C Mikroklima C.1.2. Yapay Etmenler C Plansız Kentleşme C Yeşil Alanlar C Isınmada Kullanılan Yakıtlar C Endüstriyel Emisyonlar C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları I

4 C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları C.3. Atmosferik Kirlilik C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri C.3.2. Asit Yağışlarının Etkileri C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri C Su Üzerindeki Etkileri C Toprak Üzerine Etkileri C Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri C İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri D. SU D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı D.1.1. Yeraltı Suları D.1.2. Jeotermal Kaynaklar D.1.3. Akarsular D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar D.1.5. Denizler D.2. Doğal Drenaj Sistemleri D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik D.3.2. Akarsularda Kirlilik D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik D.3.4. Denizlerde Kirlilik D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri D.5.1. Tuzluluk D.5.2. Zehirli Gazlar D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler D Siyanürler D Petrol ve Türevleri D Polikloro Naftalinler ve Bifeniller D Pestisitler ve Su Kirliliği D Gübreler ve Su Kirliliği D Deterjanlar ve Su Kirliliği D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler D.5.7. Patojenler D.5.8. Askıda Katı Maddeler D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.1. Genel Toprak Yapısı E.2. Toprak Kirliliği E.2.1. Kimyasal Kirlenme E Atmosferik Kirlenme E Atıklardan Kirlenme E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme E.3. Arazi E.3.1. Arazi Varlığı E Arazi Sınıfları E Kullanma Durumu E.3.2. Arazi Problemleri F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER F.1. Ekosistem Tipleri F.1.1. Ormanlar F Ormanların Ekolojik Yapısı F İlin Orman Envanteri F Orman Varlığının Yararları F Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları F.1.2. Çayır ve Meralar F.1.3. Sulak Alanlar F.1.4. Diğer Alanlar (Stepler vb.) F.2. Flora F.2.1. Habitat ve Toplulukları F.2.2. Türler ve Populasyonları F.3. Fauna F.3.1. Habitat ve Toplulukları F.3.2. Türler ve Populasyonları F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları II

5 F Evcil Hayvanlar F Sahipli Hayvanlar F Sahipsiz Hayvanlar F Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar F Hayvan Hakları İhlalleri F Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği F.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümündeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları F Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları F Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları F /9/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17 nci ve 1/7/1999 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar F /11/1986 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. Maddesinde Tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri F Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar F Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar F Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar F Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar F Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F /2/1984 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları F /6/1981 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar F /10/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar F /9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar F Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar F /2/1983 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar F /05/1994 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar F.4.3. Korunması Gereken Alanlar F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) F Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı F Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler F Göller, Akarsular, Yeraltısuyu İşletme Sahaları F Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar F Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar G. TURİZM G.1. Yörenin Turistik Değerleri G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri G Konum G Fiziki Özellikler G.1.2. Kültürel Değerler G.2. Turizm Çeşitleri G.3. Turistik Altyapı III

6 G.4. Turist Sayısı G.5. Turizm Ekonomisi G.6. Turizm-Çevre İlişkisi H. TARIM VE HAYVANCILIK H.1. Genel Tarımsal Yapı H.2. Tarımsal Üretim H.2.1. Bitkisel Üretim H Tarla Bitkileri H Buğdaygiller H Baklagiller H Yem Bitkileri H Endüstriyel Bitkiler H Bahçe Bitkileri H Meyve Üretimi H Sebze Üretimi H Süs Bitkileri H.2.2. Hayvansal Üretim H Büyükbaş Hayvancılık H Küçükbaş Hayvancılık H Kümes Hayvancılığı ( Kanatlı Üretimi) H Su Ürünleri H Kürk Hayvancılığı H Arıcılık ve İpekböcekçiliği H.3. Organik Tarım H.4. Tarımsal İşletmeler H.4.1. Kamu İşletmeleri H.4.2. Özel İşletmeler H.5. Tarımsal Faaliyetler H.5.1. Pestisit Kullanımı H.5.2. Gübre Kullanımı H.5.3. Toprak Kullanımı I. MADENCİLİK I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler I.1.1. Sanayi Madenleri I.1.2. Metalik Madenler I.1.3. Enerji Madenleri I.1.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri I.3. Cevher Zenginleştirme I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları J. ENERJİ J.1. Birincil Enerji Kaynakları J.1.1. Taşkömürü J.1.2. Linyit J.1.3. Asfaltit J.1.4. Bitümlü Şist J.1.5. Hampetrol J.1.6. Doğalgaz J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) J.1.8. Orman J.1.9. Hidrolik J Jeotermal J Güneş J Rüzgar J Biyokütle J.2. İkincil Enerji Kaynaları J.2.1. Termik Enerji J.2.2. Hidrolik Enerji J.2.3. Nükleer Enerji J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı J.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ IV

7 K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı K.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME L.1. Altyapı L.1.1. Temiz Su Sistemi L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi L.1.3. Yeşil Alanlar L.1.4. Elektrik İletim Hatları L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları L.2. Ulaşım L.2.1. Karayolları L Karayolları Genel L Ulaşım Planlaması L Toplu Taşım Sistemleri L Kent İçi Yollar L Araç Sayıları L.2.2. Demiryolları L Kullanılan Raylı Sistemler L Taşımacılıkta Demiryolları L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı L Limanlar L Taşımacılık L.2.4. Havayolları L.3. Haberleşme L.4. İlin Plan Durumu L.5. İldeki Baz İstasyonları M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama M.1.1. Kentsel Alanlar M Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri M Kentsel Büyüme Deseni M Planlı Kentsel Gelişme Alanları M Kentsel Alanlarda Yoğunluk M Kentsel Yenileme Alanları M Endüstri Alanları Yer Seçimi M Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar M.1.2. Kırsal Alanlar M Kırsal Yerleşme Deseni M Arazi Mülkiyeti M.2. Altyapı M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri M.3.1. Kamu Binaları M.3.2. Okullar M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler M.3.5. Endüstriyel Yapılar M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma M.3.10.Yerel Mimari Özellikler M.3.11.Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı M.4.1. İş Alanları ve İşsizlik M.4.2. Göçler M.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik) M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı M.4.5. Konut Yapım Süreçleri M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri V

8 M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri M.5.1. Görüntü Kirliliği M.5.2. Binalarda Ses İzolasyonu M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü M.5.5. Kentsel Atıklar M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı M.6. Nüfus M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi M.6.2. Nüfusun Yaş, Cinsiyet ve Eğitim Gruplarına Göre Dağılımı M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları M.6.4. Nüfus Değişim Oranı N. ATIKLAR N.1. Evsel Katı Atıklar N.2. Tehlikeli Atıklar N.3. Özel Atıklar N.3.1. Tıbbi Atıklar N.3.2. Atık Yağlar N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar N.3.4. Pil ve Aküler N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller N.3.6. Tarama Çamurları N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar N.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar N.4. Diğer Atıklar N.4.1. Ambalaj Atıkları N.4.2. Hayvan Kadavraları N.4.3. Mezbaha Atıkları N.5. Atık Yönetimi N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma Merkezleri N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri N.8.1. Katı Atıkların Depolanması N.8.2. Atıkların Yakılması N.8.3. Kompost N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirmesi N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM O.1. Gürültü O.1.1. Gürültü Kaynakları O Trafik Gürültüsü O Endüstri Gürültüsü O İnşaat Gürültüsü O Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler O Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü O.1.2. Gürültü ile Mücadele O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri O.1.4. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri O Fiziksel Etkileri O Fizyolojik Etkileri O Psikolojik Etkileri O Performans Üzerine Etkileri O.2. Titreşim P. AFETLER P.1. Doğal Afetler P.1.1. Depremler P.1.2. Heyelan ve Çığlar P.1.3. Seller P.1.4. Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları P.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri P.1.6. Fırtınalar P.2. Diğer Afetler P.2.1. Radyoaktif Maddeler P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar P.2.3. Tehlikeli Maddeler VI

9 P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri P.3.1. Sivil Savunma Birimleri P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri P.3.3. İlkyardım Servisleri P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı P.3.5. Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar R. SAĞLIK VE ÇEVRE R.1. Temel Sağlık Hizmetleri R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar R İçme, Kullanma ve Sulama Suları R Denizler R Zoonoz Hastalıklar R.1.3. Gıda Hijyeni R.1.4. Aşılama Çalışmaları R.1.5. Bebek Ölümleri R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunma R.2.7. Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri S. ÇEVRE EĞİTİMİ S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi ile İlgili Faaliyetleri S.2. Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri S.2.1. Çevre Vakıfları S.2.2. Çevre Dernekleri S.2.3. Çevreyle İlgili Federasyonlar T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlanması T.4. Çevrenin İnsan- Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi VII

10 TABLOLAR B-1. Güneşlenme Süresinin Aylara Göre Dağılımı... 7 B-2. Su Kaynakları ve Faydalanma Alanları... 8 B-3. Kömür Varlıkları ve Özellikler... 9 B-4. Aylara Göre Rüzgar Hızı... 9 B-5. İlimiz Orman Varlığı... B-6 Kredili Özel Ağaçlandırma Çalışmaları... B-7. İlin Çayır ve Mera Alanlarının Dağılımı B-8. İlimiz İçme ve Sulama Suyu Kaynakları B-9. Erzurum İli Yeraltı Suyu Kullanımı B-10. İlimizde Bulunan Başlıca Akarsular B-11. İlimiz Doğal Gölleri B-12. İlimizde Bulunan Göletler B-13. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler. 22 SAYFA C-1. Erzurum da Rüzgar Yönleri, Esme Sayıları Toplamı ve Yüzdeleri 23 C-2. Erzurum İlinin Aylık Basınç Çizelgesi C-3. Erzurum İlinin Aylık Sis ve Nem Çizelgesi C-4. Yılları Arası Meteorolojik Veriler C-5. İlimizde Aylara Göre Toplam Yağış C-6. İlimizde Aylara Göre Donlu Gün Sayısı C-7. İlimizin Uzun Yıllar Meteorolojik Değerlerinin Ortalaması C-8. Isıtma Amacıyla Kullanılan Yakıtların Genel Özellikleri C-9. SO2 ve Partikül Maddenin (PM) Aylara ve Kış Aylarına Göre Ortalaması 28 C-10 Linyit Yataklarına ilişkin Analiz Raporu ve Sonuçları. 29 D-1. Erzurum İli Yeraltı Suyu Kullanımı D-2. Yeraltı Sularının Analiz Durumu D-3. Kuyu ve Su Depolarının Analiz Durumu D-4. İlimiz Palandöken Barajı,lezgi çayına ait İçme Suyu Analiz Sonuçları 34 D-5.. İlimiz Palandöken Barajı,su kaynaklarından pisyan çayına ait DSİ içme suyu analiz 34 sonuçları E-1. Erzurum İli Tarım Topraklarının Bünyesi E-2. Erzurum İli Tarım Topraklarının Reaksiyonu E-3. Erzurum İli Tarım Topraklarının Tuzluluğu E-4. Erzurum İli Tarım Topraklarının Kireçliliği E-5. Erzurum İli Tarım Topraklarının %Organik Madde Miktarı E-6. Erzurum İli Tarım Topraklarının Fosfor Dağılımı E-7. Büyük Toprak Grupları İtibariyle Ortalama Analiz Değerl.. 38 E-8. Büyük Toprak Gruplarında Uygulanan Tarım Şekillerinin Alansal Dağılım 41 E-9. Erzurum Genelinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 42 E-10. Erzurum Aşkale İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 43 E-11. Erzurum Çat İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 44 E-12. Erzurum Karayazı İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 45 E-13. Erzurum İspir İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 46 E-14. Erzurum Horasan İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 47 E-15. Erzurum Hınıs İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 48 E-16. Erzurum Narman İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 49 E-17. Erzurum Oltu İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 50 E-18. Erzurum Olur İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 51 E-19. Erzurum Pasinler İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 52 E-20. Erzurum Şenkaya İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 53 E-21. Erzurum Tekman İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 54 E-22. Erzurum Tortum İlçesinde Arazi Kullanımının Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı 55 E-23. Erzurum İli Problemli Alanları E-24. İlimizde Erozyon Şiddeti ve Etki Sonucu F-1. İlimizin Orman Varlığı F-2. Orman İçi Dinlenme Yeri F-3. Av Koruma ve Üretim Sahaları F-4. Su Ürünleri Yetiştiricilik Projeleri 64 F Sayılı Mera Kanunu Uygulamaları F-6. İdari Yapı Ve Toprak Sınıfları 69 F-7. Erzurum İli İlçeler Düzeyinde Arazi Dağılımı. 70 F-8. Erzurum İli Arazi Dağılımı.. 71 G-1. Erzurum İlinde Şenlik,Kutlama Ve Anma Günleri G-2. Turizm ve Seyahat Acentaları G-3. Turistik Konaklama Tesisleri VIII

11 G-4. Yerli ve Yabancı Turist Sayıları H-1. Hayvancılıktan Üretilen Ürünler ve Miktarları I-1. İlimiz Endüstriyel Hammadde Kaynakları I-2. İlimiz Tuz Kaynakları I-3. İlimiz Metalik Madenleri I-4. İlimiz Enerji Hammaddeleri J-1. Yıllara Göre Erzurum da Elektrik Enerjisi Tüketiminin Sektörel Dağılımı 104 J-2. Ocak-Aralık 2004 Tarihleri Arasındaki Kaçak Miktarı (Adet, Kwh, TL) 104 J Yılına Ait Kaçak Miktarı (KWH) J Yılına Ait Tahakkuk Edilen Kaçak Miktarı (000 - BİN TL) 106 J Yılına Ait Tahsil Edilen Kaçak Miktarı (000 - BİN TL) K-1. Sanayi Tesislerinin Sektörel Dağılımı K-2. Sanayi Tesislerinin İlçelere Göre Dağılımı K-3. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu K-4. Üretimde Olan Sanayi Tesislerinin Sektörel Dağılımı ve Personel Sayısı 113 L-1. Otoyol, Devlet ve İl Yolları Üzerinde Seyir ve Taşımalar. 116 L.2- Hat Sayısı, Yapılan Sefer Sayısı, Taşınan Yolcu Miktarı (2004) 116 L.3- Ulaşım Araçlarının Cinsi, Sayısı, Net Ağırlığı,Kullanılan Yakıt Cinsi,Tüketilen Yakıt Miktarı 117 (2004) L-4. İlimizde Motorlu Araçlara Ait Bilgiler L-5. Yer altı ve Havai Güzergah Durumu (2004) 119 L-6. Baz İstasyonlarına ait veriler M-1. İl ve İlçelere Göre Nüfus ve Yıllık Nüfus Artış Hızı M-2. Hane halkının Yerleşim Yeri ve Büyüklüğü M-3. İl Ve İlçelerde Bulunan İlköğretim Okulları M-4. İl Ve İlçelerde Bulunan Liseler M Eğitim-Öğretim Yılında Yatılı Öğrenci Sayısı (2005) 150 M-6. Sosyal ve Kültürel Tesisler M 7. İşsizlik verileri (2004) 152 M-8. Kullanma Amaçlarına Göre Tamamen Biten Konutlar M-9. Yapı Bileşenlerinin Minimum Isı Geçirgenlik Dirençler Isı Geçirgenlik Deseni (m 2 h C/K.cal.) 156 M-10. Genel Nüfus Sayımı Kesin Sonuçlarına Göre Yıllar İtibariyle İl ve İlçelerin Nüfusu 158 M-11. Erzurum Şehir Nüfusunda Yaş Dilimleri ve Birbirlerine Göre Oranları 159 M-12. Erzurum Şehir Nüfusunda Yaş Dilimleri ve Birbirlerine Göre Oranları 159 M-13. Erzurum Şehir Nüfusunda Yaş Dilimleri ve Birbirlerine Göre Oranları 160 M-14. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları M-15. Erzurum İlinin Nüfusu ve Yıllık Nüfus Artışı N-1. Belirlenen Düzenli Depolama Alanları (2004) 166 O-1. İlimizde Trafiğin Yoğun ve Az Olduğu Yörelerdeki Gürültü Ölçümü 168 P-1. İlimiz ve İlçelerimizde Meydana Gelen Depremler P-2. Standart Zamanlarda Gözlenen En Büyük Yağış Değerleri 172 P Yılda Görülen Orman Yangınlarının Adet Olarak Dağılımı 175 P Yılda Görülen Orman Yangınlarının Alan Olarak Dağılımı 175 P-5. Yangınla Mücadele Çalışmalarında Kullanılan Ekip, Bina, Araç Ve Gereçler 176 P-6. Orman Yangınları Müdahale Organizasyonu P-7. Orman Yangınları İle Mücadele İşçi-Araç Organizasyonu P-8. Makine Araç Organizasyonu (2005) P-9. Erzurum İli Olağanüstü Hasılat Etası (2005) R-1. Sağlık Kurumlarının İlçelere Göre Dağılımı R-2. Bildirimi Zorunlu Hastalıklar R-3. İlimizde Aşılamanın Yıllara Göre Dağılımı R-4. İlimizde Bütün Ölenlerin Yaş ve Cinslerine Göre Dağılımı R-5. İhtiyaç Duyulan Aşı ve Enjektör Miktarı R-6. Aile Planlaması Çalışmaları T-1. ÇED Olumlu/Olumsuz Kararı Verilen Faaliyetler Listesi (2005) 205 T-2. ÇED Gereklidir/Gerekli Değildir Kararı Verilen Faaliyetler Listesi (2005) IX

12 H A R İ T A L A R A-1. Erzurum İl Haritası... 1 Ş E K İ L L E R B-1. Hakim Rüzgar Yönü G R A F İ K L E R C-1. Erzurum da,ortalama ve Maksimum-Minimum Sıcaklık Değerlerinin Aylık Gidişi 24 C-2. Erzurum da Kar Yağışlı ve Karla Örtülü Günlerin Aylık Dağılımı 25 X

13 1

14 A. COĞRAFİ KAPSAM A. 1. GİRİŞ : ERZURUM İLİNİN TARİHÇESİ Roma istilasından önce, Erzurum un bulunduğu yerde değişik dönemlerde KARİN, KARNA, GARİN, KARNDİ ve KALHAK isimli bir şehir bulunduğu, tarihi kaynaklara dayanılarak tespit edilmiştir. M.Ö yıllarında yaşamış Bizans İmparatoru 2. Teodosius, doğudan gelen İranlıların saldırılarına karşı koymak amacıyla bu bölgedeki ERZEN şehrinin güney batısında yeni bir kale ile çevrilmiş bir şehir kurdurdu. Kale o devirde Bizans imparatorluğunun doğu bölgeleri komutanı olan Antonyus tarafından yaptırılmış ve şehre imparatorun adına izafeten TEODOSİLOPOS denilmiştir. 651 yılında şehir, Arapların eline geçmiş ve KALİKALA ismi tam anlamıyla yerleşmiştir. Bu dönemde Erzurum un 16 km. batısında bulunan Karas köyünün yerinde etrafı sıra halinde surlarla çevrili eski Arze - Azze şehri bulunmakta idi. Onbirinci yüzyılda Erzen-Erze adını taşıyan bu şehir, tarihlerinde Selçuklu Devleti Komutanlarından Yınal oğlu İbrahim Kutulmuş Beyler tarafından tahrip ve yağma edildi. Daha sonra TEODOSİLOPOS (Kalikala) ya yerleşenler, bu şehre Erzen adını verdiler. Erz-i Rum, Erzen-i Rum (Erzen-Al Rum), Erzen-Er Rum, Arzirum, Erdzi-Rum şeklinde isimlendirildiği belirtilen şehir, halkın dilinde bugünkü ismi olan Erzurum şeklini almıştır. A. 2. İL VE İLÇE SINIRLARI Erzurum; Kuzeyde Rize, Doğuda Ağrı, Batıda Erzincan, Kuzeydoğuda Artvin, Ardahan ve Kars, Kuzeybatıda Bayburt, Güneyde Muş, Güneybatıda Bingöl illeri ile çevrilidir. İlçeleri ise ; Merkez, Köprüköy, Aşkale, Narman, Çat, Oltu, Hınıs, Olur, Horasan, Pasinler, Ilıca, Pazaryolu, İspir, Şenkaya, Karaçoban, Tekman, Karayazı, Tortum dur. A. 3. İLİN COĞRAFİ DURUMU km 2 l ik araziye sahip olan ilimizin kuzeyinde, Kargapazarı (3.288 m) ve Dumlu (3.250 m) dağları ile Soğanlı dağları mevcuttur. Çoruh ve kollarının açtığı derin vadiler ve bunların meydana getirdiği düzlükler ilimizden Doğu Karadeniz illerine olan ulaşımı sağlar. Batıdan Tercan Dağları vasıtasıyla kuzeye doğru Keşiş dağlarını, oradan Kop dağı ve Kop geçidi vasıtasıyla Kelkit vadisine, Güney Batıya doğru Sansa Boğazı yoluyla Erzincan düzlüğüne, bunun güneyinde Mercan Dağları vasıtasıyla Munzur silsilesine karışır. Güneyde Palandöken silsilesiyle güneye doğru Şakşak ve Bingöl dağlarına ve Murat havzasına ulaşır. Doğu Anadolu Bölgesi nin kuzeydoğu kesiminde yer alan il, km 2 lik alanıyla bu bölgenin en büyük, Türkiye nin ise 4. büyük ilidir. İlin deniz seviyesinden yüksekliği m. dir. Ülke topraklarının % 3.2 sini kaplayan il, 40 derece 15 saniye ve 42 derece 35 saniye doğu boylamlarıyla 40 derece 57 saniye ve 39 derece 10 saniye kuzey enlemleri arasında yer alır. Erzurum paftasında yer alan ovalar Aşkale ovası, Erzurum ovası, Pasinler ovası ve Hınıs ovasıdır. Çoruh, Fırat ve Aras havzalarının başlangıç noktasında yer alan il, kuzeyde Rize ve Artvin, batıda Bayburt ve Erzincan, güneyde Bingöl ve Muş, doğuda Kars, Ağrı, kuzeydoğuda Ardahan, kuzeybatıda ise Trabzon ile komşudur. 2

15 A. 4. İLİN TOPOĞRAFYASI VE JEOMORFOLOJİK DURUMU İl yüzölçümünün yaklaşık % 64 ünü dağlar oluşturur. Bunu sırası ile ; % 20 platolar, % 12 yaylalar, % 4 ovalar takip etmektedir. Dağların en önemlileri arasında Doğu Karadeniz kıyı dağlarının devamı olan m. yükseltili Kaçkar Dağı ile, yükseltileri m yi aşan tepeler bulunur. İl topraklarının büyük kısmı volkanik yapılı dağlarla parçalanmış durumdadır. Rize Dağları, kuzey kesimde bir duvar gibi yükselerek Rize il sınırını oluşturur. Rize Dağlarının güneyinde yer alan Çoruh Vadisi ve daha batıdaki Kelkit Vadisi, Anadolu nun en önemli kırık faylarından birisini oluşturur. En yüksek noktaları, Kaçkar Tepesi (3937 m), Verçenik Tepesi dir (3711 m). İlin batısında, Çoruh ve Karasu vadilerinin birbirine yaklaştığı noktada Kop Dağları başlar. Önemli doruklar batıda Akbaba Dağı (3.065 m), Keçitaşı Tepesi, Yeşerçöl Dağı, Serçeme Suyu nun kuzeyinde volkanik yapılı Tosik Dağ (2.900 m), Ortuzu Dağı, Gavur Dağı ve Mescit Dağlarıdır. Karasu-Aras çöküntü alanının güneyinde belirgin bir yay çizen Karasu-Aras Dağları üçüncü grup dağları oluşturur. Batıda Munzur ve Mercan Dağları nın devamı olarak uzanan bu dağlar doğuya doğru Palandöken ve Sakaltutan Dağlarını oluşturur. Köse ve aşağı dağ sırası ile Ağrı Dağı na dek uzanırlar. Çobandede Dağları Erzurum u doğudan çevreler ve Kargapazarı Dağları nı Palandöken Dağlarına bağlar. Erzurum un kurulduğu ovaya Erzurum Ovası denir. Alanı yaklaşık 520 km 2 dir. Hınıs Çayı nın geniş vadi tabanını kaplayan 5 km genişliğinde ve 35 km uzunluğundaki alüvyonal topraklarla kaplı alana Hınıs Ovası denir. Pasinler ilçe merkezinin de yer aldığı Pasinler Ovası, ile metre arasında yüksekliğe sahiptir. Erzurum ilinde yaylalık alanlar, il toplam alanının % 12 sini oluşturur. Yaylaların en önemlisi; ortalama yüksekliği metre olan Tekman Yaylasıdır. Bu yayla Palandöken Dağlarına kadar uzanır. Aşağı ve yukarı Tekman yaylası olarak ikiye ayrılır. Bir bölümü il sınırları içine giren Ardahan Yaylası da hayvancılıkta önem taşır. Erzurum ili; Çoruh, Aras ve Fırat havzalarının birleşme noktasındadır. Üç havza; ana akarsu kaynaklarını, Erzurum Dağlarından alır. En önemli akarsuları Karasu, Aras ve Çoruh nehirleri ile Çoruh Nehrinin kolları olan Oltu ve Tortum çaylarıdır. Göller bakımından zengin olmayan bölgenin en önemli gölü Tortum Gölüdür. Turistik açıdan büyük önem taşıyan Tortum Gölü, enerji üretimi için de değerlendirilmektedir. İlde bulunan göletler; Teke Deresi Göleti, Ürünlü Göleti, Kapıkaya Göleti, Köyçeğiz Göleti, Porsuk Göleti, Şenkaya Göleti, Serçeme Çayı üzerindeki Kuzgun ve Pasinler İlçesi Tımar Çayı üzerindeki Demirdöven Barajı göleti. Erzurum un kuzeyinde olgun, çentilmiş bloklar, karmaşık dağlar ve karmaşık kıvrımlı silsileler vardır. Erzurum un batı tarafı çok kıvrımlı Alt-Orta Miyosenle geniş dalgalı olarak kıvrımlı ve küçük alanlarda eğik gözüken karasal Neojen, geniş dalgalı olarak kıvrımlı ve küçük alanlarda eğik gözüken karasal Neojen tezatlı manzaralardır. Ilıca güneyinde lavın eteğine gelen gölsel miosenin tatlı rölyefi gittikçe düzlenerek kuzeydeki ova ile birleşir. Erzurum da bulunan en önemli yükseltiler ; Palandöken: 2974 m, Kaçkar: 3937 m, Akdağ: 2710 m dir. Mağmatik sahaların mahsulü olan ve çok farklı derecelerde tezahür edebilen kontakt metamorfizmada bölgede oldukça yaygındır. En belirgin örneği, Oltu nun güneybatısındaki Karadağda ultrabazik sahalar içinde görülmektedir. Erzurum-Trabzon şosesinin Kop dağına vardığı yerde, serpantin Alt-Kretase kalkerini her taraftan kaplamıştır. Erzurum-Hınıs şosesinde ofiolitlerin türlü tipli ve sıralanmalı intrüzyonlar içinde ksenolit durumunda kalker vardır. Erzurum un güneybatısında açısal diskorodanslı gölsel miosene ait lavlar, doğrudan doğruya kırmızımsı denizel miosen tabakalarının aşınmış yüzeyinde durur. Hınıs güneyindeki Hamurpet dağında türlü renk ve 3

16 bileşimde andezitik ve daha da bazik akıntılar vardır. Daha güney de eski andezitin bir rölyefi daha genç andezitle örtülmüştür. Erzurum ovasının kuzeydoğusunda ve Pasinler de trakit andezit ve bazalt bulunur. Miosen üzerindeki Karayazı bazaltı daha ziyade tansiyonla gelişmiş yarık indifaına ait sakin taşmayı temsil eden plato bazaltıdır. Tortum gölü havalisinde yer alan ve değişik karakterlerde olan porfir ve porfiritlerle granitik-dioritik intrüzif masifi arasında jenetik bir münasebet mevcuttur. Bunlar kısmen büyük bir merkezi kitleden ayrılarak geniş sahalara yayılan filonyen masifleri, kısmen de sedimanter sahalar arasına sokulan kalın yatak filonlarını meydana getirmişlerdir. Tortum gölünün güneybatısında bulunan Vıhik vadisinde Kuvarsidiorit porfirit, Tortum gölünün güneyinde Üngüzek ile Azort arasında büyük kuvars diorit-portfirit masifi ve nihayet Tortum gölünün doğusunda ince Kotik ile Hasköy arasında diorit porfirler mevcuttur. Oltu nun güneybatısına düşen Karadağ masifi içinde Senomaniene ait olan serpantinleşmiş ofiolitlerle karıştırılmamaları gereken serpantinler, proksenitler ve gabrolar tezahür etmektedir. Karadağ masifinde ise sahaları aplitler ve pagmatitler kat etmektedir. A. 5. JEOLOJİK YAPI VE STATİGRAFİ Güneyde, kenar kıvrımları alanında fosilleriyle teşhis görmüş en yaşlı formasyon Devoinendir. Hakiki jeosenklinal sahasında ise; fosilli permien altında metamorfik eski temel bulunur. Güneyde paleozoik, mesozoik ve tersiyer eksiksiz gibi görülür. Kuzeyde ise permien ve trias hariç, mesozoik mevcuttur. Tersiyer bilhassa güneyde, Kuaternerlere daha ziyade dağlar arasındaki havzalarda (ovalarda) ve akarsu boylarında rastlanır. A Metamorfizma ve Magmatizma Yörede, yüksek dereceli metamorfik sahalardan biri Oltu nun güneybatısındaki Kara dağın doğusunda ve kuzeydoğusunda tezahür eden amfibolitler prasanitler sahasıdır. İspir üzerinden Petenek havalisine kadar uzanan ve Çoruh u takip eden bir sahada, eosen filişi ve daha yaşlı sahaların üzerinde tüfler ve trakitlerle, yaşları eosen sonu ile olifosen arasında değişen andezitler aflöre etmektedir. A Tektonik ve Paleocoğrafya 4

17 TEKTONİK : Erzurum un güneyinde blok faylı bölgenin kuzey ucu, kuzeyde asli morfolojik şekillere sahip pratektonik bölge, daha kuzeyde uzunlamasına orojenler vardır. Jeosenklinal sahasında alpin tektonik vasıf hakimdir. Aşkale den itibaren Erzurum SW-NE yönü Karadeniz su bölümü çizgisine ve kıyısına paraleldir. Aras nehrinin kuzeye bakan kesimi dış bükeyli mecrası rejyonel gidişi gösterir. Anatolidler sahasındaki masiflerde derin aşınmış metamorfik şistler aflöre eder. Erzurum - Aşkale-Başköy senklinali E-W yönlü devamlıdır. Daha güneyde E-W gidişli antiklinal (Karadağ, Pelegöz ve Palandöken) ve senklinaller (Ovacık, Hasköy) vardır. Daha kuzeyde ise kıvrımlar SW-NE yönlüdür. Erzurum yöresinde faylar WSW-ENE yönündedir. Erzincan da bulunanlar ile arada 120 C lik açı bulunur. Erzurum ovasında bir graben durum yoktur. Şehrin batısındaki eski birikinti konisinde fay görülmüş ve faylanma, kapak tepede dreissen siali gölsel miosenide müteessir etmiştir. Faylanma ya bir delilde, depremlerde şehrin güney kenarının fazla hasar görmesidir. Anatolidleri güneyden hudutlandıran Erzurum-Araz çöküntüsüdür. Anatolidlerde gnays, mikaşist, amfibolit ve prasanitlerden müteşekkil bir kaide serisi permokarbonidler yaşlı arkozlar, grovaklar, şistler, kuvarsitler ve kalkerlerle diskordon olarak örtülmektedir. Bu kısımda peridotitler ve ganitler üst karboniferden permiene kadar uzanan devrede intrüzyonlarını tamamlamışlardır. Trias mevcut değildir. Erzurum-Araz çöküntüsünün kuzey kenarında bulunan üst miosen pliosen, yaşlı molas depresyonlarına akmıştır. Karahalil Serçeme zonu, Anatolidlerin güney dış kısmını meydana getirmektedir. Erzurum-Araz çöküntüsü, kenarlarda şariye olan ön ülke vazifesini görmekte ve bunun genç tersiyer dolgusu havzanın ortasında sakin bir molas tektoniği arz etmektedir. PALEOCOĞRAFYA : Kuzeyden güneye doğru sırasıyla blok faylı bölgenin kuzey ucu (Paratektonik bölge) vardır. Alp sisteminin güney kanadı üzerinde bulunan hakiki jeosenklinal ile kenar çukuru her bakımdan farklıdır. İlkinde fosilli en eski kayıt Silürien, ikincisinde permiendir. Devoienle bölgeyi istilaya geçen denizde kumlu, killi ve kireçli bir durulma, sonradan kumlu kireç birikmiştir. Karboniferdeki gölsel bir ortamda kumla nöbetleşe, alacalı kil ve kalker durulmuştur. Hakiki jeosenklinal vücuda getiren lonjitüdinal kuşaklardan en kuzeyde bulunan anatolidlerde lias çökelme devresinde fliş fasiesi yerleşmiş, zaman zamanda kireç katkıları önemli kalınlıkta birikmiştir. Kenar çukurunda ise çökelme, üst jurasikten alt kretaseye devamlı olmuştur. Bölge en vüsatli ve ömürlü deniz 5

18 istilasını ve subsidansını üst kretasede görmüştür. Kenar çukurunda ziyade eğimli üst jura-alt kretase üzerinde açısal diskordanslı daha az eğik durumda gri-yeşil marnlı ve şeylli kireçtaşı gelir. Vüsatlı olmayan deniz orta eosendeki istilasıyla kuzeyde ve güneyde farklı çökeller bırakmıştır. Oligosen çökelme devresi lütesiende başlayan denizel çökelme devresine dahildir. Miosen yer yerde denizel olarak başlamış Alt-Orta miosende fasiesler daha sığ tezahür etmiştir. Erzurum batısındaki birikinti konisi faylandığı ve dik tabakalanma kazandığı göründüğüne göre pasadenik safha bazı şiddetli hareketleri vesile olmuştur. Ayrıca yıkıcı deprem çermik minarelli kaynak ve traverten mevcuttur. Bölgede bugün fiziksel ufalanma, kimyasal ayrışma üstündür. Bölge hızlı bir tahrip geçirmektedir. KAYNAKLAR : - Erzurum İli Turizm Envanteri, - Erzurum İli Ekonomik ve Ticari Durum Raporu 6

19 B. DOĞAL KAYNAKLAR B. 1. ENERJİ KAYNAKLARI B Güneş : İl de güneşlenme süresi, ortalama cal/cm2.dak dır. Ort. Gün. O Ş M N M H T A E EK K A Süresi (Saat)dk 03:05 03:57 04:37 05:48 07:43 09:54 10:39 10:31 08:24 06:21 04:12 02:11 Ort. Güneş Şid (cal/ cm 2 ) Tablo B-1. Güneşlenme Süresinin Aylara Göre Dağılımı. B Su Gücü İlde; Fırat, Aras ve Çoruh nehirlerinin havzaları bulunmaktadır. Erzurum ilinin içme suyu ihtiyacını karşılayacak olan, Erzurum içme ve sulama suyu projesi Fırat havzasında yer almakta olup ayrıca ha. alanı sulayacaktır. Aras nehri havzasında, 4 adet baraj rezervuarında depolanacak sular vasıtasıyla ha. tarım arazisi sulanacaktır. Çoruh nehri havzasında ise iki adet depolama vasıtasıyla 6498 ha. tarım arazisi sulanacaktır. Böylece il sınırları dahilinde ha. tarım alanı sulanmış olacaktır. İl sınırları dahilinde ki enerji imkanlarına bakarsak Fırat havzasında 3 adet rezervuarda birikecek sulardan toplam 74 MW kurulu gücündeki santrallerden yılda Gwh enerji üretilecektir. Aras nehri havzasında ise bir adet depolamadan 36 MW kurulu gücündeki santralden yılda Gwh enerji üretilecektir. Çoruh nehri havzasında, 8 adet depolama ve mevcut düşülerden istifade ile 1006 MW kurulu gücünde 16 adet hidroelektrik santralından yılda 3.241, 6 Gwh enerji elde edilecektir. 7

20 Palandöken Barajı Kuzgun Barajı Başköy Barajı Sancaktar Barajı Söylemez Barajı Demirdöven Barajı Çatal Ören Barajı SU KAYNAĞI Max.Göl Hacmi (hm 3 ) İçme için kullanılan su miktarı (hm 3 / Yıl) SULAMA ALANI (ha) AMACI TOPLAM ENERJİ GWh/YIL - Lezgi Çayı ve Pisyon Deresi Sulama + İçme suyu Sulama Serçeme enerji Deresi Başköy deresi, sulama - Salon deresi Başköy deresi, sulama - Salon d Aras Nehri sulama +enerji Tımar Çayı sulama - Ulu Dere sulama - Kışla Dere sulama - Şehitler Barajı Karapınar sulama - Deresi Pazaryolu Barajı Değirmendere sulama - Aşkale Barajı Karasu Enerji 61.5 Çayaşan Tortum Çayı Enerji 84.4 Regulatörü Gökçeşıh Barajı Tuzla Çayı Enerji Engücek Engücek Enerji 17.9 Regulatörü Deresi Bayraktar HES Pehlivanlı Enerji 66.2 Çayı ve çevre derel Şırakonaklar Sırakonaklar Enerji 57.4 Regulatörü Deresi Çayırözü Çapans Deresi Enerji 15.9 Regulatörü Özlüce Regulatörü Çapans Deresi Enerji 71 Ardıçlı,Anurri Anuri Deresi Enerji 34.7 Regulatörü Yedigül,Aksu, Çamlıkaya ve Enerji Çamlı Regulatör Aksu Deresi Ayvalı Barajı Oltu Çayı Enerji Olur Barajı Oltu Çayı Enerji Arkun Barajı Çoruh Nehri Enerji 788 Aksu Barajı Çoruh Nehri Enerji İspir Barajı Çoruh Nehri Enerji Güllübağ Barajı Çoruh Nehri Enerji Laleli Barajı Çoruh Nehri Enerji Tortum HES I Tortum Çayı Enerji 85 Tortum HES II Tortum Çayı Enerji 51 Tablo B-2. Su Gücünden Faydalanılan Su Kaynakları. B Kömür 8

21 Havadaki oksijenle doğrudan yanabilen % arasında serbest veya bileşim halinde karbon içeren, katı ve organik kökenli kayaçlardır. Yandıklarında ortama zararlı gaz yayar ve kül bırakırlar. Tenör ve Kalite Bulunduğu İlçe Mevkii %Nem %Kül A. Isıl Değer Kcal/kg Ü.Isıl Değer Kcal/kg Rezerv (Ton) Hınıs Zırnak Köyü İspir Karahan İspir Demirbilek köyü Rez.Hes.Yapılmamış Pasinler Pekecik köyü Merkez Ağzıaçık köyü Merkez Gezyaylası Horasan Aliçeyrek Horasan Maslahat Aşkale Kükürtlü Oltu Balkaya Oltu Sütkans Oltu Karakütük Oltu İğdeli Oltu Pelih(kemerkaya) Oltu Lüpek(Dutlu köy) Oltu taşı-süs eşyası Olur Alas mh Olur Atlıköy Olur Eğlek Tortum Karakaya Oltu Hanege Tablo B-3. Erzurum İl Sınırları İçerisindeki Kömür Rezervleri ve Özellikleri. B Doğal Gaz : Erzurum il sınırlarında doğal gaz rezervi bulunmamaktadır. B Rüzgar : Rüzgar hızına ilişkin (Tablo B-4) ve hakim rüzgar yönünü gösteren şekil (Şekil B-1). de verilmiştir. O Ş M N M H T A E Ek K A Ort.alama Rüzgar Hızı (m/ x 2.3 sn) Hakim Rüzgar Yönü ENE ENE E SSW W ENE ENE ENE ENE W X N Yaz Rüzgar Yönü ve Hızı WSW ENE 20.0 E SSW 26.6 S 20.3 W 27.1 ENE 19.5 ENE 19.2 SSE 24.1 W 18.1 E 19.3 E 13.1 Tablo B-4. Aylara Göre Rüzgar Hızı. 9

22 360N NE NW 270W E 90 SE SW Şekil B-1. Hakim Rüzgar Yönü. (200 esme sayısına 1 cm karşılık gelmektedir.) B Biyogaz Biyomas : 10

23 İlimizde odun; kömürü tutuşturmak, tezek ise genellikle köylerde ve ilçelerde hayvancılık yapılan mesken sahipleri tarafından ısınma amaçlı kullanılmaktadır. B Petrol : İlimizde yapılan çalışmalarda petrol rezervine rastlanmamıştır. B Jeotermal Sahalar : MTA nın Erzurum ve yöresinde yaptığı jeotermal aramaları neticesi tespit edilen en verimli sahalar Pasinler ve Ilıca jeotermal sahalardır. ERZURUM - ILICA JEOTERMAL ALANI: A. Sahanın Genel Jeolojisi: Erzurum Ilıca yöresinin en yaşlı birimi Jura yaşlı kum taşı,çakıl taşı ve kil taşıdır. Jura - Kretase yaşlı breş,kum taşı ve kireç taşı seviyeleri bunların üzerinde yer alır. Daha üstte ise üst kretase yaşlı kireç taşı ve marn, Miyosen yaşlı jipsler ile belirgin kumlu ve kireç taşlı birimler yer almaktadır. Ilıca alanında ve Erzurum Ovasında tüm bu alt birimleri kalın bir şekilde örten üst miyosen yaşlı bazaltlar ve pliyosen yaşlı gelinkaya sedimanları ve alüvyon yer almaktadır. Erzurum-Ilıca Ovasındaki faylarda yoğunluk KB-GD ve KD-GB doğrultusunda doğrultu atımlıdırlar. Ayrıca K-G doğrultusunda ve doğu yönünde eğimli olan Ilıca yerleşim alanının doğu kısmından geçen fay görülür. B. Sahada Bugüne Kadar Yapılmış Çalışmalar : Sahada önceki yıllarda yapılan 1750 km 2 prospeksiyon, 1450 km 2 1/ ölçekli detay jeoloji,158 nokta jeofizik rezistivite, 1000 km 2 jeomorfoloji ve hidrojeokimya çalışmalarından elde edilen veriler ışığında bölgenin ısıtmacı lığa yönelik jeotermal potansiyelinin olabileceği düşünülmüş ve 1985 yılında açılan E-1 Kuyusunda 605 m de 39 C sıcaklıklı ve 6 lt/sn debide termal akışkan elde edilmiştir.1986 da sahanın ısı dağılımını ortaya çıkarabilmek amacıyla 10 adet toplam derinliği m olan gradyan sondajı açılmıştır.1987 ve 1988 yıllarında toplam 1338 m olan kuyu logo alımları ile çalışmalara devam edilmiş,alınan ölçüler değerlendirilmiştir. Isı dağılımına ilişkin veriler, tektonik hatlar boyunca benzer özellikler göstermekte, kuyulardaki gradyen değerleri 0.21 C/10 m ile 3.75 C/10 m arasında değişmektedir. Ayrıca sahada yapılan çalışmalar ile 1985 yılında açılan sıcak su sondaj kuyusunda debi, sıcaklık ve test çalışmalarının yanı sıra faydalanma imkanlarının ortaya konulması gerçekleştirilmiş, ayrıca suyun kirlenmesi ve debisinin azalmasını önlemek için koruma alanları etüdü yapılmıştır. C. Suların Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri : Çalışma alanı içerisinde yer alan kaplıca kaynağından ve sıcak su sondajından 1985 yılında alınan su örneklerinin analiz sonuçları değişik yöntemlerle değerlendirilmiştir. Sıcak su sondajından alınan su örneğinde toplam mineralizasyon mg/lt dir. Yapılan çalışmalarda sondaj suyu sodyumlu,bikarbonatlı,klorlu termal sular sınıfına,kaplıca kaynağı ise florür içeren sodyumlu, bikarbonatlı, klorürlü termal sular sınıfına girer. 11

24 D. Sonuç: Yapılan değerlendirmelerden jeotermal kaynağın düşük sıcaklığı (39 C-43 C) nedeniyle ısıtma açısından önemli olamayacağı ancak turistik ve sağlık tesislerinin kurulmasında yararlanılabileceği sonucuna varılmıştır. Bu nedenle termal turizme yönelik bir talep geldiği takdirde, sahada sondajlı çalışma yapılarak debi arttırılabilecektir. ERZURUM - PASİNLER JEOTERMAL ALANI: A. Sahanın Genel Jeolojisi: Pasinler ve çevresine yönelik petrol,jeoloji ve hidrojeoloji amaçlı olarak birçok çalışma bulunmaktadır. Pasinler havzası üst miyosenden bu yana bölgede etkin olan sıkışma rejimi altında gelişmiş ve aynı zamanda doğrultu atımlı hareketlerin etkisini taşıyan bir dağ arası havzasıdır. Saha;bazalt, örtü lavı özelliğindedir. B. Sahada Bugüne Kadar Yapılmış Çalışmalar: Sıcak su aramaya yönelik çalışmalar 1987 yılında etüd düzeyinde başlamıştır yılında Ps 1-A kuyusunda 200 m sıcak su sondajı yapılmıştır. Bu çalışma sonucunda 40 C sıcaklıkta 10 lt/sn su elde edilmiştir. Ana rezervuarda ise 42 C sıcaklıkta 75 lt/sn debide sıcak su elde edilmiştir.1992 yılında yapılan çalışmalarda ise, 200 m sondaj yapılmış ve 42 C sıcaklıkta 95 lt/sn debide sıcak su elde edilmiştir. Bu sahada 1994 yılında yapılan çalışmalarda 205 m sondaj yapılmış ve 40 C sıcaklıkta, 110 lt/sn debide sıcak su elde edilmiştir. Sahada sıcak su sondaj kuyularında debi, sıcaklık ve test çalışmalarının yanı sıra faydalanma imkanlarının ortaya konulması gerçekleştirilmiş, ayrıca suyun kirlenmesi ve debisinin azalmasını önlemek için koruma alanları etüdü yapılmıştır. C. Suların Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri: Sondajlardan elde edilen suların;tortulu, berrak ve kükürt kokulu olduğu tespit edilmiştir. Sondajlardan alınan suların toplam mineralizasyon değerleri; Kaynak mg/lt 1992 sondajı 3853 mg/lt 1991 sondajı mg/lt Sondajdan alınan örneklerin değerlendirilmesi sonucu suların klorür içeren sodyumlu, bikarbonatlı sular sınıfına girdiği tespit edilmiştir. B. 2. BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK B Ormanlar Orman durumu, dikilen fidan sayısı ve yeni açılan orman sahaları ile ormanlarımızdan elde edilen ürünler aşağıya çıkarılmıştır. 12

25 İlçeler 2004 yılı itibariyle Yeni Açılan Ormanlık alan (Ha) 2004 yılında elde edilen ürün çeşidi (Ha) (Ha) Adet Yakacak( m 3 ) Yakacak (st) Merkez 807 Aşkale 5898 Çat 4603 Hınıs 5270 Horasan 817 Ilıca 4785 İspir Karaçoban Karayazı Köprüköy 3604 Narman Oltu Olur Pasinler Pazaryolu Şenkaya Tekman Tortum 8929 Uzundere Toplam Tablo B-5. İlimizin Orman Varlığı (2004) B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları Kavak fidanı ile yapılan ağaçlandırma çalışmalarının tamamı sulu tarım alanlarında, çam fidanı ile yapılan ağaçlandırma çalışmalarının tamamı da orman arazisinde yapılmıştır. 13

26 2004 yılı sonu itibariyle Erzurum İli dahilinde Kredili olarak tesis ettirilen Özel Ağaçlandırma çalışmalarına ilişkin tablo aşağıdadır. Sıra No: 2004 YILI SONU İTİBARİYLE KREDİLİ OLARAK TESİS ETTİRİLEN ÖZEL AĞAÇLANDIRMA ÇALIŞMALARI (TABLO. B-6) İL İLÇE NAHİYESİ veya KÖYÜ PROJE SAHİBİ TESİS YILI ALAN (Da) DİKİLEN FİDAN (Adet) FİDAN TÜRÜ ERZURU M ERZURU M MERKEZ MERKEZ Dereboğaz Köyü VEDAT ÇAVUŞOĞLU KAVAK Dereboğaz Köyü BİNALİ İLKKILIÇ KAVAK ERZURU M ILICA Çiğdemli Köyü ŞEMSİ KALAYCIOĞLU KAVAK ERZURU M TORTUM Karlı Köyü KARLI / 1 KÖYÜ K.T. K SARIÇA M ERZURU M MERKEZ Taşlıgüney Köyü MEHMET ÖNALAN KAVAK ERZURU M MERKEZ Taşlıgüney Köyü ŞİBKAT KAÇTIOĞLU KAVAK ERZURU M ERZURU M KÖPRÜKÖ Y Eğirmez Köyü BAHATTİN BAĞAÇLI KAVAK MERKEZ Dereboğaz Köyü NESİMİ GÖREGEN KAVAK ERZURU M PASİNLER Mamucun Mevkii ADNAN BAYRAKÇI KAVAK ERZURU M MERKEZ Dereboğaz Köyü AHMET KARCIOĞLU KAVAK ERZURU M MERKEZ Tınazlı Köyü FEHMİ ŞENGEL KAVAK ERZURU M AŞKALE Kandilli Nahiyesi KANDİLLİ BELEDİYE BAŞK KAVAK ERZURU M HORASAN Muratbağı Köyü ÖMER ÇITRAZ KAVAK ERZURU M PASİNLER Övenler Köyü RIZA BAYRAKÇI KAVAK ERZURU M MERKEZ Aktoprak Köyü TALAT GÜLLAP KAVAK ERZURU M MERKEZ Tınazlı Köyü METİN ADANIR , KAVAK ERZURU M MERKEZ Tınazlı Köyü CANER ADANIR KAVAK ERZURU M MERKEZ Dereboğazı Köyü MÜNİR TERCANLI KAVAK ERZURU M ERZURU M MERKEZ PASİNLER Dereboğaz Köyü REMZİ ERDOĞAN KAVAK Pabuçsuyu Mevkii REMZİ GÖŞKER KAVAK ERZURU M MERKEZ Sığırlı Köyü ZİYAATTİN UÇAN KAVAK 14