ARKEOLOJĠK ALANLAR VE DOĞAL AFETLER

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR ve TURĠZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARKEOLOJĠK ALANLAR VE DOĞAL AFETLER UZMANLIK TEZĠ Sibel YILDIRIM ESEN NĠSAN ANKARA

2

3 T.C. KÜLTÜR VE TURĠZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARKEOLOJĠK ALANLAR VE DOĞAL AFETLER UZMANLIK TEZĠ Sibel YILDIRIM ESEN Tez DanıĢmanı Y. Mimar Nimet ELMAS NĠSAN 2012 ANKARA

4 Sibel YILDIRIM ESEN tarafından hazırlanan ARKEOLOJĠK ALANLAR VE DOĞAL AFETLER adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Nimet ELMAS (DanıĢman) Bu çalıģma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiģtir. Adı ve Soyadı Ġmzası BaĢkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

5 KÜLTÜR VE TURĠZM UZMANLIK TEZĠNĠN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI ĠÇĠN ĠZĠN BELGESĠ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Sibel YILDIRIM ESEN Tez Konusu :Arkeolojik Alanlar ve Doğal Afetler Tez DanıĢmanı : Nimet ELMAS Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalıģmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve Ġhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arģivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. Sibel YILDIRIM ESEN / /2012

6 SINAV YETERLĠK KOMĠSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranıģ ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalıģmada bana ait olmayan tüm veri, düģünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim../.../2012 Adı-Soyadı: Sibel YILDIRIM ESEN Unvanı: Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

7 ÖNSÖZ Tarihi devirlerden bu yana, bir doğal afet ülkesi olan Türkiye, büyük ölçüde can ve mal kayıplarının yaģandığı doğal afetlere yenik düģmüģtür. Ülkemizde, baģta deprem olmak üzere, heyelanlar, su baskınları, kaya ve çığ düģmeleri vb. doğal tehlikelerin sebep olduğu ekonomik ve sosyal yaralar afet yönetimi politikalarının her yönüyle gözden geçirilmesini zorunlu kılmaktadır yılı içinde meydana gelen iki büyük deprem sonrasında, halkın can ve mal ve güvenliğinin sağlanabilmesi için afet yönetiminde uygulanmakta olan strateji ve politikaların iyileģtirilmesi gerektiği gerçeği anlaģılmıģtır. Ancak; son olarak 2011 yılında yaģanan Van depremi, afet yönetimi politikalarının geliģtirilmesi konusunda gelinen noktanın hala tatmin edici olmadığını göstermiģtir. Ülkemizdeki yıkıcı doğal afet gerçeğinin, geri dönüģü ve telafisi olmadan yok ettiği değerler arasında tarihi, kültürel, ekonomik ve sosyal yönleriyle kültürel mirasımız da bulunmaktadır. Ne var ki kültürel mirası koruma politikalarında da doğal afetlere yönelik önlem ve strateji geliģtirme ve uygulama yönünden eksiklikler bulunmaktadır. Bu çalıģmada, Türkiye nin doğal afetler ve arkeolojik alanlar konusunda uyguladığı politikalar, tarihsel geliģim içinde incelenmiģtir. Ülkenin arkeolojik alan korumaya yönelik faaliyetleri irdelenerek eksiklikler ve ihtiyaçlar belirlenmeye çalıģılmıģtır. Son olarak, her türlü fiziki planlamanın konusu olması gereken tarihi dokuların ve özellikle arkeolojik alanların doğal afetlerden ne Ģekilde etkilendikleri ortaya konulmuģ ve önleyici koruma bağlamında yapılabileceklere yönelik öneriler geliģtirilmeye çalıģılmıģtır. i

8 Bu çalıģmanın hazırlanmasında, çalıģmanın tüm aģamalarında her türlü katkı ve desteğini esirgemeyen tez danıģmanım Y. Mimar Nimet ELMAS a teģekkürü bir borç bilirim. ii

9 ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ...i ĠÇĠNDEKĠLER....iii KISALTMALAR DĠZĠNĠ v TABLOLAR DĠZĠNĠ vi ġekġller DĠZĠNĠ vii GĠRĠġ BĠRĠNCĠ BÖLÜM TEORĠK ÇERÇEVE 1. KÜLTÜR VARLIKLARININ KORUNMASINDA KURAMSAL ÇERÇEVE Kültür Varlıkları Koruma Kavramının Dünyadaki Tarihsel GeliĢimi Önleyici Koruma Kavramının GeliĢimi...10 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ARKEOLOJĠK ALANLAR 2.TÜRKĠYE DE ARKEOLOJĠK ALANLARIN KORUNMASI Arkeolojik Alan Koruma Politikalarının GeliĢimi Arkeolojik Sit Alanlarının Tespit ve Tescili Arkeolojik Sit Alanlarında Kazı ÇalıĢmaları Arkeolojik Sit Alanlarında Koruma ve Kullanma KoĢulları Arkeolojik Sit Alanlarında Koruma Planlaması iii

10 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DOĞAL AFETLER 3. TÜRKĠYE DE DOĞAL AFETLER VE ARKEOLOJĠK ALANLARA ETKĠLERĠ Deprem TaĢkın Heyelan Kaya DüĢmeleri Orman Yangınları...47 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM AFET YÖNETĠMĠ 4. AFET YÖNETĠM SĠSTEMĠNĠN YASAL VE KURUMSAL GELĠġĠMĠ Türkiye de Afet Yönetim Sistemi Kültür Varlıklarının Afetlerden Korunmasına Yönelik Yasal Çerçeve...56 DEĞERLENDĠRME VE SONUÇ KAYNAKÇA.. 74 EKLER EK-1.TÜRKĠYE DEKĠ ĠLLERĠN DEPREMSELLĠĞĠ EK-2. TÜRKĠYE DE DOĞAL AFET YÖNETĠM SĠSTEMĠNE ĠLĠġKĠN MEVZUAT EK-3. ARKEOLOJĠK ALANLAR VE DOĞAL AFETLERE ĠLĠġKĠN KÜLTÜR VE TURĠZM BAKANLIĞI MEVZUATI ÖZET ABSTRACT ÖZGEÇMĠġ iv

11 KISALTMALAR DĠZĠNĠ AĠGM agm. Bkz. DĠE DSĠ ICCROM ICOM : Mülga Afet ĠĢleri Genel Müdürlüğü (Afet ve Acil Yönetim BaĢkanlığı olmuģtur) : Adı geçen makale : Bakınız : Devlet Ġstatistik Enstitüsü : Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü : The International Center for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property / Kültür Varlıklarının Korunması ve Restorasyonu ÇalıĢmaları Uluslararası Merkezi : The International Council of Museums / Uluslararası Müzeler Konseyi ICOMOS : The International Council of Monuments and Sites / Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi JICA KUDEB UNESCO M : Japonya Uluslararası ĠĢbirliği Ajansı : Koruma Uygulama ve Denetim Büroları : United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization / BirleĢmiĢ Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür KuruluĢu : Depremin Büyüklüğü (Magnitüd) v

12 TABLOLAR DĠZĠNĠ Tablo yılları arasında Doğal Afetler Nedeniyle Yıkılan Konut Sayısı Tablo Yılları Arasında YaĢanan Önemli Doğal Afetler Tablo 3.3 Doğal Afetler nedeniyle oluģan ölümler ve mal kaybı Tablo 3.4 Türkiye de Çığ DüĢmesi Olayları ( ) Tablo 3.5 Risk Faktörlerinin Dağılımı Tablo 3.6 Tamamı 1. Derece Deprem Bölgesindeki Ġllerden Aydın, Balıkesir, Bingöl, Çanakkale, Denizli, Düzce, Hatay, Ġzmir, Manisa ve Muğla da Sit Alanları Sayıları Tablo 3.7 Sel ve taģkın riski yüksek olan yerleģim yerleri ( ) Tablo 3.8 Heyelan olaylarından en fazla etkilenen iller Tablo 3.9 Kaya düģmelerinden en fazla etkilenen iller vi

13 ġekġller DĠZĠNĠ ġekil 3.1 Kültür varlıklarını tehdit eden,kısa süre içinde oluģan ve büyük kayıplara neden olan doğa kaynaklı tehlikeler ġekil 3.2 Avrasya, Afrika ve Arap tabakalarının göreceli hareketleri ġekil 3.3 Türkiye Deprem Haritası ġekil 3.4 Mersin, AyaĢ ta, Merdivenlikuyu da yer alan Elauissa Sebaste Arkeolojik Sit Alanı ve Olba Diocaesearia Arkeolojik Sit Alanı nın konumu ġekil 3.5 Deprem nedeniyle Uzuncaburç Helenistik Kulede oluģan yapısal sorunlar35 ġekil 3.6 Afet ĠĢleri Genel Müdürlüğü ne göre ülkemizde yaģanan sel zararlarının illere gore dağılımı ġekil 3.7 Türkiye de yaģanan nehir tipi taģkınların görülme sıklığı ġekil 3.8 Heyelan Tehlikesi Haritası. Bu harita il bazında yaģanan heyelan afetleri istatistiklerini göstermektedir ġekil 3.9 Ġlçe bazında yılları arasında yaģanan heyelan tehlikesini göstermektedir ġekil Olba Arkeolojik Sit Alanında Heyelan Etkileri ġekil 3.11 Kapadokya Bölgesi nde Kaya DüĢmeleri ġekil 3.12 Türkiye Kaya DüĢmesi Tehlikesi Haritası ( ) ġekil 3.13 Ihlara Vadisi Kaya DüĢmeleri ġekil Ihlara Vadisi Kaya DüĢmeleri ġekil 3.15 Ihlara Vadisi - Kaya DüĢmeleri ġekil 3.16 Dünyada Bölgesel Yangın Rejimleri ġekil 3.17 Türkiye nin Yangına Hassaslık Dereceleri Haritası ġekil 3.18 Orman Yangınları ve Bitki Örtüsünün Etkileri vii

14 GĠRĠġ Tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilimsel, mimari, sanatsal, tarihi, sosyal, kültürel açıdan özgün değerleri ile yapıldıkları dönemin özelliklerini, malzeme ve yapım tekniklerini günümüze taģıyan ve geçmiģin somut belgeleri olan yer altında, yer üstünde veya su altındaki bütün taģınır ve taģınmaz varlıklar, gelecek kuģaklara aktarılmak üzere korunması gerekli kültür varlıklarıdır. Kültürel miras, tarihi yerleģim yerleri, tarihi anıtsal ve sivil mimarlık örnekleri yapılar, yapı kalıntıları, arkeolojik alanlar, buluntular, objeler, modern mimarlık örnekleri, sanat eserleri vb. tipolojik, ölçeksel ve dönemsel çeģitlilik göstermektedir. Kültür varlıklarının korunması konusunda 20. yüzyılın baģlarından bu yana uluslararası ölçekte kuramsal olarak ve uygulamada önemli aģamalar katedilmiģtir. Uluslararası geliģmelere paralel olarak ülkemizde de kültür varlıklarını korumaya yönelik yasal düzenlemeler çerçevesinde özellikle Kültür ve Turizm Bakanlığı nın yönetiminde ve/veya denetiminde çalıģmalar gerçekleģtirilmektedir. Bilindiği gibi Türkiye, tarih öncesi dönemlerden günümüze kadar çok sayıda uygarlığın izlerinin görüldüğü zengin ve çeģitli kültürel mirasa sahip bir ülkedir. Bu zengin mirası korumaya yönelik ülkemizde somut adımlar atılmasına rağmen; sayıca çok ve çeģitlilik arz eden tarihi yapılar ve alanlar, nüfus artıģı, kentleģme, bakımsızlık ve sahipsizlik gibi insan kaynaklı etkenlerin yanısıra, doğal afetler nedeniyle her geçen gün zarar görmekte ve yok olmaktadır. Doğal afetler, en geniģ anlamı ile mal ve can kaybına yol açan tehlikeli doğa olayları olarak tanımlanmaktadır. Doğal afetlerin bir özelliği çok kısa sürede meydana gelmesi ve baģladıktan sonra engellenememesidir. 1 Ülkemizde en çok 1 ĠçiĢleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi, Doğal Afet Nedir?, EriĢim Tarihi:

15 görülen doğal afetler arasında deprem, taģkın, heyelan, kaya düģmesi ve çığ yer almaktadır. Özellikle bir deprem ülkesi olan ve doğal afetlerin sıkça yaģandığı ülkemizde, çok sayıda eserin korunmasında karģılaģılan fiziksel, ekonomik, yasal ve yönetsel insan kaynaklı pek çok zorluğun yanısıra tarihi dokularda ciddi kayıplara neden olan doğal afetler de, yönetimsel süreçlerde dikkate alınması gereken bir etken olarak karģımıza çıkmaktadır. Bu çalıģmada, yok olduktan sonra tekrar yerine konulması mümkün olmayan kültür varlıklarının zarar görmesine ve yok olmasına neden olan doğal afetlerin, ülkemizdeki taģınmaz kültür mirasının önemli bir bölümünü oluģturan arkeolojik alanları ne Ģekilde etkilediği analiz edilecektir. Analiz yapılırken; arkeolojik alanlar, arkeolojik sit türleri ve korumaya iliģkin kavramlara açıklık getirildikten sonra, uluslararası kuruluģlarca kültür mirasının doğal afetlerden korunmasına yönelik yapılan çalıģmalar irdelenecek ve kültür mirasını olumsuz olarak etkileyen doğal afet türleri ve arkeolojik alanların doğal afetlerden ne Ģekilde etkilendiği örneklerle incelenecektir. Bu bilgiler ıģığında, yasal çerçeve ve yönetimsel süreçler değerlendirilerek Türkiye de arkeolojik alanlar özelinde taģınmaz kültür mirasımızda doğal afetler sonucu kayıpların en aza indirilebilmesi için alınabilecek önlemlere iliģkin çözüm önerileri geliģtirilmeye çalıģılacaktır. Bu çalıģmada, veri toplama ve değerlendirmeye iliģkin çeģitli yöntemlerden yararlanılmıģtır. Öncelikle, taģınmaz kültür mirasının korunması, arkeolojik alanlar ve doğal afetler konularında literatür taraması yapılmıģtır. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Dünya Miras Alanları, Planlama ve Tespit Dairesi BaĢkanlığına bağlı Tespit ġube Müdürlüğünden Türkiye genelinde tescil edilmiģ sit alanları ile taģınmaz kültür ve tabiat varlıkları envanterine iliģkin bilgi edinilmiģtir. Ülkemizdeki korumaya iliģkin yasal ve yönetsel çerçeve incelenmiģtir. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün, Kazılar ve AraĢtımalar Dairesi BaĢkanlığı yetkilileri ile görüģülerek arkeolojik alanlara iliģkin bilgiler edinilmiģtir. Ġlgili kamu kurumları araģtırılarak, kurumlardan ülkemizi 2

16 etkileyen doğal afetlere ve istatistiklere iliģkin bilgi edinilmiģ ve arģiv taraması yapılmıģtır. Ayrıca, internet üzerinden konuya iliģkin araģtırmalar yapılmıģtır. ÇalıĢmanın birinci bölümünde Kültür Varlıklarının Korunmasında Kuramsal Çerçeve baģlığı altında; taģınmaz kültür varlıklarının korunmasında uluslararası alanda ve ülkemizde benimsenen ilkeler ve koruma kavramının uluslararası alanda tarihsel geliģimi ele alınacaktır. Ardından, önleyici koruma kavramının geliģimi ve doğal afetlere iliģkin uluslararası kuruluģlarca gerçekleģtirilen çalıģmalar incelenecektir. Tezin Türkiye de Arkeolojik Alanların Korunması baģlıklı ikinci bölümünde, arkeolojik alanların korunması konusunda ülkemizde uygulanan politikalar hakkında bilgi verilecektir. Bu bölümde, Arkeolojik Sit Alanlarını Koruma Politikalarının GeliĢimi, Arkeolojik Sit Alanlarının Tespit ve Tescili, Arkeolojik Sit Alanlarında Koruma ve Kullanma KoĢulları ve Arkeolojik Sit Alanlarında Koruma Planlaması baģlıkları altında Türkiye de arkeolojik alan yönetimine iliģkin temel konular irdelenecektir. ÇalıĢmanın üçüncü bölümünde, Türkiye de Doğal Afetler ve Arkeolojik Alanlara Etkileri baģlığı altında, ülkemizde yaģanan doğal afetler ve etkilediği bölgeler ve doğal afetlerin arkeolojik alanlara etkileri anlatılacaktır. Arkeolojik alanları tehdit eden doğal afetler olan deprem, heyelan, kaya düģmeleri, sel ve orman yangınları ayrıntılı olarak incelenecektir. Tezin dördüncü bölümünde, Türkiye de afet yönetim sisteminin yasal ve kurumsal geliģimi ele alınacaktır. Ayrıca, kültür varlıklarının doğal afetlerden korunmasına yönelik yürürlükte olan yasal çerçeve değerlendirilerek eksiklikler tespit edilmeye çalıģılacaktır. Değerlendirme ve Sonuç bölümünde ise doğal afetler sonucu kayıpların en aza indirilebilmesi için arkeolojik alanlara yönelik alınabilecek önlemler tartıģılacak ve öneriler getirilecektir. 3

17 Söz konusu bölümlere geçmeden önce, çalıģma kapsamında kullanılacak kültür varlıklarına iliģkin temel kavramların ilgili mevzuat çerçevesinde tanımlanması önem taģımaktadır ve 5226 sayılı Kanunlar ile değiģik 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ve ilgili yönetmelik ve ilke kararları belli temel kavramlara açıklık getirmektedir sayılı Kanunda; koruma ve korunma ; taģınmaz kültür ve tabiat varlıklarında muhafaza, bakım, onarım, restorayon, fonksiyon değiģtirme iģlemleri; taģınır kültür varlıklarında ise muhafaza, bakım, onarım ve restorasyon iģleri 2 olarak tanımlanmaktadır. Yasada; kültür varlıkları; tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaģama konu olmuģ bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taģıyan yer üstünde, yer altında veya su altındaki bütün taģınır ve taģınmaz varlıklar 3 olarak tanımlanmıģtır. Ayrıca; söz konusu yasada, sit alanı tanımı Ģu Ģekilde yapılmıģtır: Sit ; tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeģitli medeniyetlerin ürünü olup, yaģadıkları devirlerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri özellikleri yansıtan kent ve kent kalıntıları, kültür varlıklarının yoğun olarak bulunduğu sosyal yaģama konu olmuģ veya önemli tarihi hadiselerin cereyan ettiği yerler ve tespiti yapılmıģ tabiat özellikleri ile korunması gerekli alandır sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu (3386 ve 5226 sayılı Kanunlar ile değiģik), T.C. Resmi Gazete, Sayı: 18113, 23/7/ sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu (3386 ve 5226 sayılı Kanunlar ile değiģik), T.C. Resmi Gazete, Sayı: 18113, 23/7/ sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu (3386 ve 5226 sayılı Kanunlar ile değiģik), T.C. Resmi Gazete, Sayı: 18113, 23/7/

18 Koruma Yüksek Kurulu nun tarih ve 658 sayılı ilke kararında tanımlanan arkeolojik sit alanları, insanlığın varoluģundan günümüze kadar ulaģan eski uygarlıkların yeraltında, yer üstünde ve su altındaki ürünlerini, yaģadıkları devirlerin sosyal, ekonomik ve kültürel özelliklerini yansıtan her türlü kültür varlığının yer aldığı yerleģmeler ve alanlardır 5. Arkeolojik sit alanları, sahip oldukları özelliklere ve öneme göre 1. Derece, 2. Derece ve 3. Derece olarak 3 baģlık altında değerlendirilmektedir. 1. Derece Arkeolojik Sit Alanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu nun, tarih ve 658 sayılı Ġlke Kararında korumaya yönelik bilimsel çalıģmalar dıģında aynen korunacak sit alanları olarak tanımlanmaktadır. Bu alanlarda hiçbir yapılaģmaya izin verilmez, imar planlarında aynen korunacak sit alanı olarak belirlenirler, bilimsel amaçlı kazılar ve Kanunlarla belirlenen bazı özel durumlar dıģında hiçbir kazı yapılamaz. II. Derece Arkeolojik Sit Alanları, aynı ilke kararında, korunması gereken, ancak koruma ve kullanma koģulları koruma kurulları tarafından belirlenecek, korumaya yönelik bilimsel çalıģmalar dıģında aynen korunacak sit alanları 6 olarak tanımlanmıģtır. Bu alanlarda, yeni yapılaģmaya izin verilmez, ancak; günümüzde kullanılmakta olan tescilsiz yapıların basit onarımları yürürlükteki ilke kararı doğrultusunda yapılabilir. III. Derece Arkeolojik Sit Alanı, koruma kullanma kararları doğrultusunda yeni düzenlemelere izin verilebilecek arkeolojik alanlar 7 olarak tanımlanmaktadır. III. Derece sit alanlarında inģaat izni, ilgili müze müdürlüğü, varsa kazı baģkanı görüģleri değerlendirilerek ilgili koruma bölge kurulunca verilebilir. 5 Kültür ve Turizm Bakanlığı: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu, tarih ve 658 sayılı Ġlke Kararı, Sayı: 658, , ( EriĢim Tarihi: Kültür ve Turizm Bakanlığı: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu, tarih ve 658 sayılı Ġlke Kararı, Sayı: 658, , ( EriĢim Tarihi: Kültür ve Turizm Bakanlığı: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu, tarih ve 658 sayılı Ġlke Kararı, Sayı: 658, , ( EriĢim Tarihi:

19 Ġlke kararı doğrultusunda, öncelikle, ilgili müze müdürlüğü uzmanları tarafından sondaj kazısı yapılır ve sondaj sonucu, varsa kazı baģkanının görüģleriyle birlikte koruma bölge kurulunda karar alındıktan sonra uygulamaya geçilebilir. Kentsel Arkeolojik Sit Alanı, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu nun 658 Sayılı ilke Kararı ile, arkeolojik sitlerle, 2863 sayılı Yasanın 6. Maddesinde tanımlanan korunması gerekli taģınmaz kültür varlıklarını içeren ve aynı yasa maddesi gereği korunması gerekli kentsel dokuların birlikte bulunduğu alanlar 8 olarak tanımlanmıģtır. Bu çalıģmada ele alınan diğer bir kavram olan doğal afetler, çok kısa sürede meydana gelen, baģladıktan sonra engellenmesi mümkün olmayan can ve mal kaybına neden olan doğal olaylar tanımlanabilir. 9 8 Kültür ve Turizm Bakanlığı: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu, tarih ve 658 sayılı Ġlke Kararı, Sayı: 658, , ( EriĢim Tarihi: ĠçiĢleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi, Doğal Afet Nedir?, EriĢim Tarihi:

20 BĠRĠNCĠ BÖLÜM TEORĠK ÇERÇEVE 1. KÜLTÜR VARLIKLARININ KORUNMASINDA KURAMSAL ÇERÇEVE Tezin bu bölümünde, dünyada kültür varlıkları koruma olgusunun anıtsal tek yapıların korunmasından tarihi çevrelerin, taģınabilir ve taģınmaz, soyut ve somut tüm tarihi, kültürel, sosyal vb. değerlerin gelecek kuģaklar için korunması anlayıģına evriliģi genel hatlarıyla anlatılacaktır. Kültür varlıkları koruma kuramında önleyici koruma (preventive conservation) anlayıģının geliģimi ve buna paralel olarak doğal afetlere yönelik uluslararası kuruluģlarca gerçekleģtirilen çalıģmalara değinilecektir. 1.1.Kültür Varlıklarını Koruma Kavramının Dünyadaki Tarihsel GeliĢimi Tarihi yapılara duyulan ilgi sonucu geliģen çağdaģ koruma anlayıģının temelleri, 19. Yüzyılın baģlarında Avrupa da atılmıģtır. Fransız mimar Viollet-le Duc tarafından yılları arasında gerçekleģtirilen restorasyon çalıģmalarında, anıtsal yapıların özgün tasarımlarına döndürülmesi, yani üslup birliğine varıģ anlayıģı hakim olmuģtur. Sonraki dönemlerde, bu anlayıģ eleģtirilmiģ, tarihi yapılara sonradan yapılan değiģikliklerin de önemli belge değeri taģıyabileceği ortaya konmuģtur. 19. yüzyıl sonunda Camillo Boito tarafından geliģtirilen koruma anlayıģı, çağdaģ koruma kuramının ilk temellerini oluģturmuģtur. Ġtalyan Mimar Giovannoni, tarihi yapıların çevrelerindeki doku ile birlikte korunması gerektiğini savunmuģtur. 10 Tüm bu kavramların tartıģıldığı ve tarihi anıtların korunması konusunda, ilk önemli uluslararası toplantı 1931 yılında Atina da gerçekleģtirilen 1. Uluslararası 10 Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Ġstanbul, 2004, s. 120.

21 Mimar ve Teknisyenler Konferansı olmuģtur. Bunu 1964 yılında Venedik te toplanan II. Uluslararası Tarihi Anıtlar Mimar ve Teknisyenleri Kongresi takip etmiģtir. Tarihi yapıların korunması ve onarımıyla ilgili ilkelerin ortaya konduğu ve bunların uluslararası bir temele oturtulduğu bu toplantı sonrasında Venedik Tüzüğü adı verilen tarihi belge oluģturulmuģtur. Venedik Tüzüğü, koruma kavramının geliģiminde önemli bir dönüm noktası olmuģtur. Venedik Tüzüğü nde, tarihi anıt, kentsel ve kırsal yerleģmeleri kapsayacak biçimde tanımlanmıģ ve anıtların çevreleri ile birlikte korunması anlayıģı getirilmiģtir. Tüzüğün 6. Maddesine göre: Anıtın korunması, ölçeği dıģına taģmamak koģuluyla çevresinin de bakımını içine almalıdır.kütle ve renk iliģkilerini değiģtirecek hiçbir yeni eklentiye, yok etmeye ya da değiģtirmeye izin verilmemelidir. 11 Venedik Tüzüğü, aralarında Türkiye nin de bulunduğu birçok ülke tarafından korumanın temel ilkeleri olarak benimsenmiģ ve koruma çalıģmalarında yönlendirici olmuģtur. Tüzükte, koruma sürekliliğinin sağlanması, onarımda en son teknolojiden yararlanılması, çevre düzenleme, arkeolojik alanlarda yapılacak onarımlar konularında ilkelere yer verilmiģtir. 12 Avrupa Konseyi tarafından 1968 yılında yayınlanan Koruyucu Envanter kitapçığında sunulan Avrupa Kültürel Mirası Envanteri çalıģmasında, tarihi çevre Doğa ya da kiģi tarafından oluģturulan, bütünlüğü ve artistik, estetik, tarihsel, etnografik, bilimsel, edebi veya efsanevi özellikleri ile korunması ve değerlendirilmesi gereken bütünler olarak tanımlanmıģtır te Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından kabul edilen Avrupa Mimari Miras Tüzüğü ile tarihi çevre kavramına, tarihi çevrenin evrensel değeri ve 11 Zeynep Ahunbay, age., s Tüzükte yer alan en önemli hususlardan biri, yalnızca anıtsal yapıların değil, daha yalın sivil mimarlık örneklerinin de koruma değer olduğunun altının çizilmesidir. Diğer önemli bir konu da, yapılan onarımlarda yeni eklerin eskiyi taklit etmemesi ve yanıltıcı olmamasıdır. 13 Deniz Çelik Kentsel Peyzaj Tasarımı Kapsamında Tarihi Çevre Yenileme ÇalıĢmalarının Peyzaj Mimarlığı Açısından AraĢtırılması: Beypazarı Örneği, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankara: 2004, s

22 bütünleģik koruma yaklaģımlarına yer verilmiģtir yılı Avrupa da Avrupa Mimari Miras Yılı olarak kabul edilmiģ ve bu çerçevede gerçekleģtirilen etkinlikler sonucunda Amsterdam Bildirgesi kabul edilmiģtir. Bildirgede bütünleģik korumayı gerçekleģtirebilmek için korumanın ekonomik, sosyal, yönetimsel ve yasal yönleri ele alınmıģ; merkezi hükümetin, yerel yönetimlerin ve halkın rollerine dikkat çekilmiģtir. Böylece, mimari mirasın korunması, büyük ve küçük ölçekli planlanın hedeflerinden biri olarak ele alınmıģtır yılları arasında, Avrupa Konseyi tarafından baģlatılan Kentsel Yenileme Kampanyası ile kültürel miras ve kent planlama konusundaki geliģmelerin tartıģılması hedeflenmiģtir yılları arasında, Avrupa Komisyonu tarafından taģınır ve taģınmaz, arkeolojik, su altındaki kültürel mirası ve kültürel peyzajları da kapsayan Avrupa kültür mirasını korumak amacıyla Raphael Programı gerçekleģtirilmiģtir. Günümüzde, baģta UNESCO (BirleĢmiĢ Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür KuruluĢu) olmak üzere ICCROM (Kültür Varlıklarının Korunması ve Restorasyonu ÇalıĢmaları Uluslararası Merkezi), ICOM (Uluslararası Müzeler Konseyi), ICOMOS (Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi) gibi uluslararası kuruluģlar ve Avrupa Konseyi, kültürel mirasın korunması konusunda kuramsal altyapıyı oluģturma, geliģtirme ve ilkeleri belirleme konusunda çalıģmalar yürütmektedirler. Çok sayıda ülkede, koruma uygulamaları bu ilkeler çerçevesinde yürütülmektedir. Koruma alanında bir çok ülkenin benimsediği temel uluslararası yasal araçlar arasında; - Avrupa Konseyi, Avrupa Kültürel SözleĢmesi, Paris, 1954, - UNESCO YasadıĢı Ġthalat ve Ġhracat ile Kültürel Varlıkların Devrine KarĢı Yasaklayıcı Önlemler SözleĢmesi, Paris, 1970, - UNESCO Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması SözleĢmesi, Paris, 1972, 9

23 - Avrupa Konseyi, Avrupa Mimari Mirasını Koruma SözleĢmesi, Granada, 1985, - Avrupa Konseyi, Avrupa Arkeolojik Mirasını Korunma SözleĢmesi, Valetta, 1992, - Kültürel Varlıklara KarĢı ĠĢlenen Suçlarla Ġlgili Avrupa SözleĢmesi, Delphi, 1985 yer almaktadır. Bu bölümün devamında, baģta ICCROM olmak üzere uluslararası kuruluģlarca gerçekleģtirilen kültür varlıklarının doğal afetlerden korunmasına yönelik çalıģmalar ve önleyici koruma kavramının geliģimi anlatılmıģtır Önleyici Koruma Kavramının GeliĢimi Kültür mirasını etkileyen doğal afetlere iliģkin araģtırmalar özellikle 1980 lerden sonra baģlamıģtır. Ġlk olarak 1972 de UNESCO Genel Konferansında kabul edilen Dünya Kültürel ve Doğal Mirasını Korumaya Yönelik Konvansiyon da, kültürel ve doğal mirası tehdit eden doğal afetlere dikkat çekilmiģtir. 14 Konvansiyon doğrultusunda oluģturulan Dünya Mirası Komitesi, risk altındaki dünya miras alanlarını tespit etmeye, bunlara iliģkin bilgileri yayınlamaya baģlamıģtır. Devam etmekte olan bu uygulama, dünya miras alanlarından edinilen bilgi ve tecrübelerin baģka alanlara aktarılması açısından da önem taģımaktadır lerde, özellikle deprem bölgelerindeki kültür varlıklarının korunması konusu önem kazanmıģ ve bu konuda çok sayıda uluslararası toplantı yapılmıģtır UNESCO, World Heritage List ( EriĢim Tarihi: Herb Stovel, Risk Preparadness: A Management Manual for World Cultural Heritage, Roma: ICCROM, 1998, s ICOMOS Antigua, Guatemala Toplantısı; 1982 de ABD deki Architectural Research Center Consortium, National Academy of Sciences tarafından düzenlenen Konferans; 1985 te Petrovac ve Budva da düzenlenen Amerika BirleĢik Devletleri/ Yugoslavya Seminari; and 1985 te Üsküp, Yugoslavya da düzenlenen ICCROM/IZIIS Semineri ; ve 1986 da Mexico City de düzenlenen Deprem Bölgelerinde Yer Alan Tarihi Tapıların Yapısal ve ĠĢlevsel olarak Rehabilitasyonu Uluslararası Atölye ÇalıĢması kültürel mirası tehdit eden riskler konusunda mevcut bilginin artmasına katkıda bulunmuģtur. 10

24 1987 de, Sir Bernard M. Feilden tarafından yazılan Ġki Deprem Arasında adlı el kitabı yayınlanmıģ ve bu çalıģma deprem bölgelerinde yer alan tarihi yapılar, anıtlar ve arkeolojik alanların deprem riskinden korunması konusuna katkıda bulunmuģtur larda, depremler dıģındaki tehditler ve bunlara karģı alınabilecek önlemler tartıģılmaya baģlanmıģtır de, ICCROM, önleyici koruma konusunda bir hareket baģlatmıģtır. Bu çerçevede, ICCROM, UNESCO, ICOMOS, ICOM ve baģka kuruluģların da katılımlarıyla acil müdahaleler, eğitim, belgeleme ve bilinçlendirme konularında çalıģmak üzere bir çalıģma grubu oluģturulmuģtur. ÇalıĢma grubu toplantıları, bu konuya ilginin artmasını sağlamıģtır da, biri Kanada da, biri de Japonya da olmak üzere iki adet toplantı düzenlenmiģtir. Özellikle afet durumlarında kültür mirasının korunması konusunda Quebec Deklarasyonu yayınlanmıģtır de büyük Kobe depreminin 2. yıldönümünde, Kobe ve Tokyo da Kültürel Mirasın Korunması için Risklere Yönelik Hazırlanma konusunda uluslararası bir sempozyum düzenlenmiģtir. Hazırlanan Kobe - Tokyo Deklarasyonunda, kültür mirasının korunmasında afetlere yönelik hazırlanma stratejileri oluģturulması ve risklerin azaltılmasına yönelik önlemlerin alınması konularına değinilmiģtir de Dünya Kültür Mirası için Risk Hazırlığı adlı kitap yayınlanmıģtır. 22 Bu kitap, risklere yönelik hazırlanma prensipleri ve yapıya özel strateji geliģtirme konusunda bilgilerin yanı sıra, özellikle doğal afetlere iliģkin değerlendirmeler içermektedir lerden bu yana yapılan bu çalıģmalar, doğal afetler konusunda bilinçlenmeyi sağlamıģ ve özellikle kültür varlıklarının korunması konusunda 17 Daha fazla bilgi için bkz.: Sir Bernard M. Feilden, Between Two Earthquakes, Roma: ICCROM, Herb Stovel, age., s Herb Stovel, age., s Herb Stovel, age., s Herb Stovel, age., s. 125, Herb Stovel, Risk Preparedness: A Management Manual for World Cultural Heritage, ICOMOS tarafından hazırlanmıģ, ICCROM tarafından bastırılmıģtır. 11

25 önleyici koruma (preventive conservation) anlayıģının geliģmesine katkıda bulunmuģtur. Tahribat öncesinde önlem almak, hem olası zararların ve kayıpların azaltılmasını hem de koruma maliyetinin düģürülmesini sağlamaktadır. Bu nedenle, doğal afetlere yönelik hazırlıklı olmak ve gerekli önlemleri almak kültür varlıklarının korunması açısından büyük önem taģımaktadır. 12

26 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ARKEOLOJĠK ALANLAR 2. TÜRKĠYE DE ARKEOLOJĠK ALANLARIN KORUNMASI Türkiye, köklü tarihi geçmiģi ile yer altında, yer üstünde, su altında farklı dönemlere ait korunması gerekli taģınır ve taģınmaz kültürel değerler bakımından önemli bir ülkedir. Zengin tarihsel ve kültürel geçmiģi olan ülkemizde, korunması gerekli kültür varlıklarının önemli bir bölümünü arkeolojik kültür mirası oluģturmaktadır. Arkeolojik kültürel mirasının anlaģılması ve korunmasını konu alan; geçmiģte yaģamıģ insan topluluklarının yaģantılarını ve kültürlerini araģtıran arkeoloji 23, (e)ski medeniyetleri maddi kalıntıları yolu ile inceleyen bir ilimdir. Eski çağlardan zamanımıza kalmıģ her çeģit eserin incelenmesi arkeolojinin içine girer. 24 Arkeolojik miras, Avrupa Konseyi nce Avrupa nın ve Avrupa Birliği nin ortak belleği olarak tanımlanmıģ olup genel olarak yapı parçaları, yapılar grubu, sit bütünü ve taģınır objeleri kapsamaktadır. Arkeolojik kazı çalıģmaları, arkeolojik mirasın ortaya çıkarılması amacıyla gerçekleģtirilen bilimsel çalıģmalardır. Büyük çaplı ilk arkeolojik kazılar, 18. yüzyıl ortalarında Ġtalya da Pompei ve Herculaneum da gerçekleģtirilmiģtir. 25 Tezin bu bölümünde, Osmanlı Ġmparatorluğu ndan bu yana ülkemizde arkeolojik alan koruma politikalarının geliģimi, yasal ve yönetsel çerçeve, arkeolojik 23 Veli Sevin, Arkeolojik Kazı Sistemi El Kitabı, Ġstanbul, 1999, s Secda Saltuk, Arkeoloji Sözlüğü, Ġstanbul, 1993, s. 29, F. Bayram dan naklen: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Arkeoloji BaĢlarken, Türkiye Kültür Portalı ( %B1klar%C4%B1/Arkeoloji%20Ba%C5%9Flarken.aspx?isp=1), Son EriĢim Tarihi:

27 alanların tespiti, arkeolojik kazılar, arkeolojik sit alanlarının kullanma koģulları ve arkeolojik alanlarda koruma planlamasına iliģkin mevcut uygulamalar hakkında bilgi verilecektir Arkeolojik Alan Koruma Politikalarının GeliĢimi Osmanlı Ġmparatorluğu nda arkeolojik kazılar, yabancılara kazı izninin verildiği 1840 yılı itibariyle baģlamıģtır. 26 Yabancı bilim heyetlerince Osmanlı topraklarında gerçekleģtirilen kazı çalıģmalarında çıkartılan eserler gerek yasal olmayan yollarla gerekse dönemin sultanlarından alınan fermanlarla yurtdıģına kaçırılmaya çalıģılmıģtır. Arkeolojik eserlerin dıģarı çıkarılmasını engellemek ve korunmasını sağlamak amacıyla 1869 yılında ilk Asar-ı Atika Nizamnamesi yürürlüğe girmiģ ancak uygulanamayınca 1874 yılında yeni bir Asarı-ı Atika Nizamnamesi çıkartılmıģtır. Her ne kadar bu yasa, eserlerin yurtdıģına kaçırılmasını önleme ve arkeolojik kazılara bir düzenleme getirme yönünde önemli bir adım olsa da tam olarak etkili olamamıģtır. Öyle ki, yasaya göre kazılarda çıkartılan eserlerin üçte biri arazi sahibine, üçte biri devlete, üçte biri ise bulan kiģi ve kuruma ait olduğundan, eserlerin Anadolu dan kaçırılması engellenememiģtir. 27 Bu Nizamnameyi 1884 ve 1906 tarihli Nizamnameler izlemiģtir. Osmanlı Döneminde, arkeoloji ve müzecilik alanında önemli katkıları ile bilinen Osman Hamdi Bey, bugün Güzel Sanatlar Akademisi olarak bilinen Sanayi-i Nefise Mekteb-i Ali nin ve Ġstanbul Arkeoloji Müzesi nin kurucusudur yılında Ġmparatorluk Müzesi olarak bilinen Müze-i Hümayun müdürlüğüne atanan Osman Hamdi Bey, arkeolojik kazı çalıģmalarına yön veren mevcut yasanın kaldırılarak yerine 1884 tarihli yeni Asar-ı Atika Nizamnamesi nin çıkarılmasında etkili olmuģtur. Bu yeni yasa ile arkeolojik kazı çalıģmaları kontrol altına alınmaya çalıģılmıģ ve kazı yapılabilmesi için ruhsat verilmesi Ģartı aranmaya baģlanmıģtır. Bu yasa ile ilk olarak taģınır ve taģınmaz tüm tarihi eser ve belgelerin yurtdıģına 26 Zeynep Yasa Yaman, Sanat Müzelerinin Tarihi Kimlikleri ve Sorumlulukları Üzerine, ( EriĢim Tarihi: Kamil Su, Osman Hamdi Bey e Kadar Türk Müzesi, Ġstanbul, 1965, s

28 çıkarılmaları yasaklanmıģtır. Ayrıca, Osman Hamdi Bey tarafından Nemrut Dağı, Lagina Hekate ve Sayda (Sidon) da ilk bilimsel Türk kazıları baģlatılmıģtır. 28 Osman Hamdi Bey döneminde bilimsel bir nitelik kazanan arkeolojik çalıģmalar, Cumhuriyet Döneminde kurumsallaģmaya baģlamıģtır de Mustafa Kemal Atatürk ün isteği ile Ankara da Maarif Vekaleti bünyesinde kurulan Türk Asar-ı Atika Müdürlüğü, mimari eserlerin korunmasından ve vilayetlerdeki Müze-i Hümayun Ģubelerinin denetimi ve idaresinden sorumlu olmuģtur. 29 Cumhuriyet in ilanının ardından, Atatürk ün talebiyle Anadolu daki tarihi zenginliğin ortaya çıkarılması ve korunması amacıyla, arkeolojik çalıģmalar için bir devlet politikası oluģturulmaya çalıģılmıģtır de Türk Tarih Kurumu, 1934 yılında Ġstanbul Üniversitesi ne bağlı Türk Arkeoloji Enstitüsü ve 1935 yılında Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi nin kurulmasıyla arkeolojinin bir bilim olarak geliģmesi yönünde önemli adımlar atılmıģtır. Türk Tarih Kurumu nun kurulmasının ardından 1933 yılında, Hamit Zübeyr KOġAY baģkanlığında Cumhuriyet Dönemi nin ilk resmi kazısı olan Ahlatlıbel kazısı baģlamıģtır. Bunu 1935 yılında baģlayan Hamit Zübeyr KOġAY VE Remzi Oğuz ARIK baģkanlığındaki Alacahöyük kazısı takip etmiģtir. 30 Arkeolojik kazı çalıģmaları 1933 yılına kadar Kültür Müdürlüğü 31 bünyesinde, yılları arasında Maarif Vekaleti içerisinde kurulmuģ olan Antikiteler ve Müzeler Direktörlüğü bünyesinde, yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı olarak kurulan Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü bünyesinde, yılları arasında ise Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı Kültür MüsteĢarlığı bünyesinde yürütülmüģtür yılında Kültür Bakanlığı nın 28 Nur Akın, Osman Hamdi Bey, Asar-ı Atika Nizamnamesi ve Dönemin Koruma AnlayıĢı Üzerine, Osman Hamdi Bey ve Dönemi Sempozyumu, Ġstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1993, s Mehmet Yaldız, Atatürk ve Müzecilik, Kültür Dergisi, 1992, s Filiz Azeroğlu, Arkeolojik Kazı ÇalıĢmalarının KarĢılıklı Analizi: Türkiye ve Yunanistan, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, YayımlanmamıĢ Uzmanlık Tezi, Ankara, 2008, s Türk Asar-ı Atika Müdürlüğü, 1922 yılında Kültür Müdürlüğüne çevrilmiģtir. Mehmet Yaldız, agm., s

29 kurulmasıyla Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Kültür Bakanlığı bünyesinde kazı çalıģmalarını yürütmüģtür. 32 Bu süreçte, arkeolojik kazı çalıģmalarına yön veren yasal düzenleme 1906 tarihli Asar-ı Atika Nizamnamesi olmuģtur. Cumhuriyet Döneminde bir takım değiģiklikler yapılan Nizamname, 1710 sayılı Eski Eserler Yasası nın yürürlüğe girdiği 1973 yılına kadar geçerli olmuģtur. 33 Türkiye de, 1973 yılında kabul edilen 1710 sayılı Eski Eserler Yasası ile ilk defa sit alanı tanımı yapılmıģtır. Venedik Tüzüğü 34, dönemin koruma uygulamalarını yönlendiren kurul olan Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEEAYK) tarafından da benimsenmiģ ancak 1710 sayılı Eski Eserler Yasası nın tarihi kent dokularının korunmasına olanak vermemesi, yapıların tek tek tescil edilerek korunması nedeniyle Tüzük tam olarak uygulanamamıģtır yılında Avrupa da kabul edilen Amsterdam Bildirgesi nin etkisiyle, Türkiye de o tarihlerde var olan Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü bünyesinde Tespit ve Tescil ve Koruma Planlaması Daire BaĢkanlıkları kurulmuģ ve Türkiye de ilk planlı envanter çalıģması baģlamıģtır yılı itibariyle de 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu yürürlülüğe girmiģtir. Halen yürürlülükte olan 3386 ve 5226 sayı Kanunlarla değiģik 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nda koruma 32 Kültür ve Turizm Bakanlığı, ( 33 Cumhuriyet Dönemi nde, 6 Temmuz 1965 tarihli ve 1965/41 sayılı Anayasa Mahkemesi nin kararı ile kanun hükmünde kabul edilmiģtir. Bkz.: Hale Özkasım ve Semra Ögel, Türkiye de Müzeciliğin GeliĢimi, ĠTÜ Sosyal Bilimler Dergisi, S: 1, Aralık 2005, s lerden önce hakim olan tarihi anıtsal yapıların çevrelerinden bağımsız olarak korunması anlayıģı ile çok sayıda sivil mimarlık örneği ve tarihi doku yok olmuģtur. Daha önce değinildiği gibi, 1964 yılında Venedik te aralarında Türkiye nin de bulunduğu birçok ülke tarafından imzalanan Venedik Tüzüğü anıtların çevrelerindeki sivil mimari dokuyla birlikte korunması anlayıģını getirmiģtir. 35 Zeynep Ahunbay, Tarihi Alanların Korunması ve ÇağdaĢ Rolleri Konusunda Tavsiyeler, Ġstanbul, 1976, s Aydın Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, ( B38515) ten naklen Hülya Keskinkılıç, Kentsel ve III. Derece Arkeolojik Sit Alanlarının Sorunları: Antalya, Kaleiçi Örneği, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, YayımlanmamıĢ Uzmanlık Tezi, 2008, s

30 konusunda karar alma ve görevlendirme yetkileri Kültür ve Turizm Bakanlığı na verilmiģtir. 37 Kanunun 10. Maddesine göre: Her kimin mülkiyetinde veya idaresinde olursa olsun, taģınmaz kültür ve tabiat varlıklarının korunmasını sağlamak için gerekli tedbirleri almak, aldırmak ve bunların her türlü denetimini yapmak veya kamu kurum ve kuruluģları ile belediyeler ve valiliklere yaptırmak, Kültür ve Turizm Bakanlığı na aittir Sayılı Kanun un bu maddesi gereği Kültür ve Turizm Bakanlığı, Türkiye genelinde kültür varlıklarının korunması konusunda karar verici, yönlendirici ve denetleyici kamu kurumudur. Bakanlığın görev alanına giren koruma çalıģmalarını merkezde Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü yönlendirmektedir. Bakanlığın taģra teģkilatını oluģturan Rölöve ve Anıtlar Müdürlükleri, ilgili bölge çapındaki koruma çalıģmalarını yürütmektedir. Ayrıca, koruma konusunda rol oynayan yerel birimler olarak Koruma Uygulama ve Denetim Büroları (KUDEB) bulunmaktadır. Ġl Özel Ġdareleri, BüyükĢehir Belediyeleri ve Bakanlıkça izin verilen belediyeler bünyesinde kurulan ve yerinden koruma anlayıģını yansıtan KUDEB ler, taģınmaz kültür varlıkları ile ilgili iģlemler ve uygulamaları yürütmek ve denetimleri yapmak üzere kurulmuģlardır. 2863/5226 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun ve 57 nci maddeleri uyarınca hazırlanarak, te yürürlüğe giren Koruma, Uygulama ve Denetim Büroları, Proje Büroları ile Eğitim Birimlerinin KuruluĢ, Ġzin, ÇalıĢma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik hükümleri gereğince kurulan KUDEB ler, ilgili yönetmelik çerçevesinde görevlerini yerine getirmektedirler. 37 Koruma konusunda görev yapan bir kamu kurumu olan Vakıflar Genel Müdürlüğü ise ülkemizdeki ve yurtdıģındaki Vakıf eserlerinin korunması ve değerlendirilmesi konusunda yetkilendirilmiģtir. Ülkemizdeki tüm tescilli taģınmaz kültür varlıklarında olduğu gibi, Vakıf eserlerine iliģkin her türlü projelendirme ve uygulama için ilgili koruma bölge kurulunun onayı gerekmektedir Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 18113, 23/7/1983, Madde

31 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ile koruma altına alınan arkeolojik sit alanlarına iliģkin uygulamalar, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Koruma Yüksek Kurulu ilke kararları çerçevesinde yürütülmektedir. Arkeolojik alanların korunması konusunda Türkiye de yürürlükte olan belli baģlı kanun ve yönetmelikler aģağıda listelenmiģtir: (Bkz: Ek 1) 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Arkeolojik Mirasın Korunmasına ĠliĢkin Avrupa SözleĢmesi (Gözden GeçirilmiĢ)'nin Onaylanmasının Uygun Bulunduğu Hakkında Kanun Arkeolojik Mirasın Korunmasına ĠliĢkin Avrupa SözleĢmesi (Uluslararası Sözleşme) Dünya Kültürel Ve Doğal Mirasın Korunması SözleĢmesi (Uluslararası Sözleşme) Korunması Gerekli TaĢınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik Kültür ve Tabiat Varlıklarıyla Ġlgili Olarak Yapılacak AraĢtırma, Sondaj ve Kazılar Hakkında Yönetmelik Arkeolojik alanlara yönelik uygulamaları yönlendiren Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu Ġlke Kararları bulunmaktadır: (658 nolu Ġlke Kararı) Arkeolojik Sitler, Koruma ve Kullanma KoĢulları (680 nolu Ġlke Kararı) (Uygulama Denetimine ĠliĢkin) (702 nolu Ġlke Kararı) Kentsel Arkeolojik Sit Alanları Koruma ve Kullanma KoĢulları (712 nolu Karar) "Koruma Amaçlı Ġmar Planları ve Çevre Düzenleme Projelerinin Hazırlanması, Gösterimi, Uygulaması, Denetimi ve Müelliflerine ĠliĢkin Usul ve Esaslara Ait Yönetmelik" in uygulanmasında ortaya çıkan sorunların değerlendirilmesi (714 nolu Ġlke Kararı) 18

32 I. ve II. derece arkeolojik sit alanlarındaki örenyerlerinde açığa çıkarılan taģınır kültür varlıklarının korunması ve sergilenmesine yönelik mekanların ve ziyaretçilere yönelik açık otopark, wc gibi ünitelerin düzenlenmesine iliģkin) Arkeolojik alanlara yönelik uygulamaları yönlendiren yönergeler ise Ģunlardır: 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu'nun 13 ve 14 üncü maddeleri gereğince "Yürütülen ĠĢlemlere ĠliĢkin Yönerge" Kültür ve Tabiat Varlıklarıyla Ġlgili Yapılacak Yüzey AraĢtırması, Sondaj ve Kazı ÇalıĢmalarının Yürütülmesi Hakkında Yönerge Bu yasal düzenlemeler çerçevesinde, Türkiye de arkeolojik alanların korunmasına yönelik tespit, tescil ve arkeolojik kazı çalıģmları yürütülmekte ayrıca koruma kullanma koģulları belirlenmekte ve planlama çalıģmaları yönlendirilmektedir. Bu bölümün devamında, arkeolojik sit alanlarının tespit ve tescili, arkeolojik sit alanlarında arkeolojik kazı çalıģmaları, koruma ve kullanma koģulları ve planlama çalıģmalarına iliģkin bilgi verilmiģtir Arkeolojik Sit Alanlarının Tespit ve Tescili 3386 ve 5226 Sayılı kanunlar ile değiģik 2863 sayılı Kanunda, arkeolojik sit alanlarının tanımı yapılmıģtır. (Bkz.: s.14-15) Arkeolojik alanların tespiti ve tescili, Korunması Gerekli TaĢınmaz Kültür ve Tabiat Varlıklarının Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik doğrultusunda yapılmaktadır. Arkeolojik alanlar, I. II. ve III. Derece sit alanları olarak tescil edilmektedir yıl sonu verilerine göre, ülkemizde tescilli toplam adet sit alanı, adet tescilli taģınmaz kültür ve tabiat varlıkları bulunmaktadır. Türkiye de tescilli arkeolojik alan sayısı , kentsel arkeolojik sit alanı sayısı ise 31 dir

33 adet bir kaç farklı türde sit alanının bir arada bulunduğu sit alanları bulunmaktadır. Ayrıca; alan özelliği taģımayan 1909 adet kalıntı tescillenmiģtir Arkeolojik Sit Alanlarında Kazı ÇalıĢmaları Arkeolojik sit alanlarında kazı çalıģmaları, Kültür ve Tabiat Varlıklarıyla Ġlgili Olarak Yapılacak AraĢtırma, Sondaj ve Kazılar Hakkında Yönetmelik ve tarihinden itibaren yürürlülükte olan 1213 sayılı genelge kapsamında gerçekleģtirilmektedir. Uzun süreli kazı baģvuruları, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Kazılar ve AraĢtırmalar Dairesi BaĢkanlığı tarafından adı geçen yasa ve yönetmelik çerçevesinde değerlendirilir ve uygun görülmesi halinde Bakanlığın teklifi üzerine Bakanlar Kurulu Kararı alınması sonrasında çalıģmalar baģlatılır. Doğal afetler sonrasında kültür varlıklarının kurtarılması amacıyla, kısa süreli ve acil müdahale amaçlı kazılar kurtarma kazısı kapsamında değerlendirilmektedir Arkeolojik Sit Alanlarında Koruma ve Kullanma KoĢulları Koruma Yüksek Kurulu nun tarih ve 658 sayılı ilke kararı ile I. ve II. Derece arkeolojik sit alanlarında yapılaģma kesin olarak yasaktır. I. derece arkeolojik sit alanlarında yalnızca zorunlu alt yapıya, ilgili müze müdürlüğünün ve varsa kazı baģkanının uygun görüģü ilgili Koruma Bölge Kurulunda uygun olarak değerlendirildikten sonra izin verilebilir. Bunun dıģında herhangi bir inģai müdahalede bulunamaz. II. derece arkeolojik sit alanlarında ise 1. derece arkeolojik sit alanlarından farklı olarak yerleģimin devam ettiği kent dokusunda yer alan yapıların onarımları yapılabilmektedir. 39 Kültür ve Turizm Bakanlığı, Türkiye Geneli Sit Alanları Ġstatistikleri ( EriĢim Tarihi: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, tarih ve 1213 sayılı, tarih ve 3659 sayılı, tarih ve sayılı, tarih ve sayılı, tarih ve sayılı Genelgeler. 20

34 1.derece arkeolojik sit alanı olarak tescil edilen höyük ve tümülüslerin yayılma alanları, anıtsal yapıların bulunduğu veya günümüz yerleģiminin çekirdeğini oluģturan antik dönemde akropol olarak adlandırılan asıl Ģehri oluģturan ve etrafı surlarla çevrili alanların çevresi, çekirdeğini 1. Derece arkeolojik sit oluģturan ve arkeolojik buluntuların çıkma olasılığı yüksek olan ve çevresi ile korunması amaçlanan alanlar genellikle III. Derece arkeolojik sit alanı olarak tescil edilmektedir. 41 III. derece arkeolojik sit alanlarında ise koruma - kullanma dengesi gözetilerek kontrollü olarak yapılaģmaya izin verilebilmektedir. Daha önce belirtildiği gibi, III. derece sit alanlarında inģaat izni, ilgili müze müdürlüğü, varsa kazı baģkanı görüģleri değerlendirilerek ilgili koruma bölge kurulunca verilebilir. Öncelikle, ilgili müze müdürlüğü uzmanları tarafından sondaj kazısı yapılır ve sondaj sonucu, varsa kazı baģkanının görüģleriyle birlikte koruma bölge kurulunda karar alındıktan sonra uygulamaya geçilebilir. 42 III. derece arkeolojik sit alanlarında amaç, toprak altındaki olası arkeolojik değerlerin korunmasıdır. Ġlgili müze müdürlüğü uzmanlarınca yapılacak sondaj kazısı sonrasında herhangi bir arkeolojik kalıntıya rastlanılması durumunda; arkeolojik kalıntı ve buluntuların niteliğine bağlı olarak arkeolojik sit derecesi yükseltilebilir. Ancak; parselin özel mülkiyette olması durumunda, daha kapsamlı kazı ve restorasyon çalıģması yapılabilmesi için mülkiyetin Kültür ve Turizm Bakanlığınca veya ilgili yerel yönetimce kamulaģtırılması gerekmektedir.arkeolojik kalıntı veya buluntunun niteliğine göre, parselin taģınmaz kültür varlığı olarak tescillenmesine karar verilebilir. Bu durumda, arkeolojik kalıntıları koruyacak Ģekilde hazırlattırılan mimari proje doğrultusunda uygulama yapılarak; buluntuların 41 Korunması Gerekli TaĢınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik. T.C. Resmi Gazete, Sayı: 28232, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu Ġlke Kararı, Sayı: 658, , EriĢim Tarihi: Ancak; uygulamada durum farklı olabilmektedir. H. Keskinkılınç a göre, kentsel ve III. Derece arkeolojik sit alanı olarak tescilli Muğla Ġli, Datça, ReĢadiye Bölgesinde olduğu gibi sondaj yapmadan ve koruma amaçlı imar planına aykırı yapılanma yapılabilmektedir. Bunun nedenleri olarak halkın maddi imkansızlıkları, biliçsizlik ve eski eserlerin onarımı konusunda kamu kurumlarından alabilecekleri yardımlardan bihaber olmaları gösterilebilir. H. Keskinkılınç, age., s

35 halka sergilenmesi sağlanabilir. Sondaj sonrasında hiçbir kalıntı veya buluntunun bulunmaması durumunda ise Belediyece hazırlattırılarak ilgili Koruma Bölge Kurulunca onaylanacak koruma amaçlı imar planı doğrultusunda yapılaģmaya izin verilebilir Sayılı Ġlke Kararında tanımlanan kentsel-arkeolojik sitlerde amaç, korunması gerekli kültür varlıklarını içeren arkeolojik sitlerde arkeolojik ve kentsel tüm değerlerin birlikte korunmasıdır. Kentsel arkeolojik sit alanları nda sit alanının tarihsel kimliğinin yeniden canlandırılmasına izin veren yıkıntı temel üzerinde, mevcut bilgi ve belgelere dayanarak tescilsiz tarihi yapıların rekonstrüksiyonu yapılabilmektedir. Bu Ģekilde, arkeolojik dokuda yeni yapılaģma yapılmamakta ve kentsel sit alanının yapı yoğunluğu artırılmamaktadır. Bu tanımlar dıģında kalan ve iki sit tanımının bir arada olduğu alanlar da bulunmaktadır. Örneğin, kentsel-arkeolojik sit alanlarından farklı olarak, kentsel ve III. derece arkeolojik sit alanlarında, koruma amaçlı imar planı doğrultusunda yeni yapılaģmaya izin verilen parsellerde, sondaj sonucu herhangi bir kalıntı veya buluntuya rastlanmaması halinde, koruma kurulu kararına göre yapılaģmaya gidilebilmektedir. 44 Koruma Yüksek Kurulu nun tarih ve 701 sayılı ilke kararı, özel çevre koruma bölgelerinde yeralan arkeolojik sitlerde koruma ve kullanma koģullarına yön vermektedir tarih ve 702 sayılı ilke kararı, arkeolojik sitlerle birlikte korunması gereken kent dokuları içeren alanlardaki koruma kullanma koģullarını kapsamaktadır tarih ve 714 sayılı ilke kararı, ören yerlerinde koruma ve sergileme amaçlı uygulamalara yönelik ilkeleri belirlemektedir. Son olarak, özel çevre koruma alanı dışındaki kıyılarda kalan 43 Hülya Keskinkılınç, age., s Kentsel-arkeolojik sit kavramına iliģkin kavram karmaģası olduğu anlaģılmaktadır. Ġzmir, Dikili Ġlçesi, Çandarlı Beldesi kentsel arkeolojik sit alanı ile kentsel ve III. derece sit alanı olarak farklı tür tescillemelere konu olmuģ ve son olarak Ġzmir II Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulunun tarih ve sayılı kararıyla kentsel ve III. Derece sit alanı olarak tescillenmesine karar verimiģtir. Hülya Keskinkılınç, age., s

36 arkeolojik sitlerde koruma ve kullanma koģullarına yönelik tarih ve 715 sayılı ilke kararı bulunmaktadır. 2.5 Arkeolojik Sit Alanlarında Koruma Planlaması Koruma Amaçlı Ġmar Planları ve Çevre Düzenleme Projelerinin Hazırlanması, Gösterimi, Uygulaması, Denetimi, Müelliflerine ĠliĢkin Usul ve Esaslara Ait Yönetmelik doğrultusunda, bir alanın koruma bölge kurulunca sit olarak ilanı, o alandaki her ölçekteki plan uygulamasını durdurur. Bu alan için ilgili belediyesince koruma amaçlı imar planı hazırlattırılması gerekir. Koruma amaçlı imar planı, ilgili kültür ve tabiat varlıklarını koruma bölge kurulunca onaylandıktan sonra yürürlüğe girer. Koruma Yüksek Kurulu ve koruma bölge kurulları, koruma kararlarının alınması ve uygulanması sürecinde karar üreten kuruluģlardır Koruma Amaçlı Ġmar Planları ve Çevre Düzenleme Projelerinin Hazırlanması, Gösterimi, Uygulaması, Denetimi, Müelliflerine ĠliĢkin Usul ve Esaslara Ait Yönetmelik, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 25887,

37 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DOĞAL AFETLER 3. TÜRKĠYE DE DOĞAL AFETLER VE ARKEOLOJĠK ALANLARA ETKĠLERĠ Türkiye, tektonik ve jeolojik yapısı, topoğrafyası ve meteorolojik özellikleri nedeniyle taģkın, kuraklık, toprak kayması, çığ, orman yangınları, fırtınalar ve depremler gibi çok çeģitli doğal afet riski altındadır. Türkiye en çok depremler, toprak kaymaları, taģkınlar, ve çığ gibi doğal afetlerden olumsuz etkilenmektedir. Ülkenin yüksek sosyal ve fiziki kırılganlığına bağlı olarak bu doğal afetler birçok can ve mal kaybına yol açan felaketlerle sonuçlanmıģtır yılları arasında yaģanan doğal afetler sonucunda Türkiye de toplam kiģi yaģamını kaybetmiģ, kiģi yaralanmıģ ve 651 bin konut kullanılamaz oranda zarar görmüģtür. 46 (Bkz. Tablo 3.2). Tablo yılları arasında Doğal Afetler Nedeniyle Yıkılan Konut Sayısı. Doğal Afetler Yıkılan Yapı Sayısı Yüzde Depremler Toprak kaymaları TaĢkın KayaDüĢmesi Çığ TOPLAM Kaynak: JICA, Japonya Uluslararası ĠĢbirliği Ajansı (JICA), Türkiye de Doğal Afetler Konulu Ülke Strateji Raporu, Ankara: JICA, 2004, s Japonya Uluslararası ĠĢbirliği Ajansı (JICA), Türkiye de Doğal Afetler Konulu Ülke Strateji Raporu, Ankara: JICA, 2004, s. 27.

38 Tablo Yılları Arasında YaĢanan Önemli Doğal Afetler. Olay Tarih Ölüm Yaralanma Evsiz kalan hane sayısı Etkilenen Nüfus Kayıp (Milyon $) Deprem (Erzincan) 13 Mart Çığ düģmesi (G. Anadolu) 1992 / 14 olay Çığ düģmesi (D. And G. Ana.) TaĢkın (Senirkent- Isparta) 1993 / 31 olay Temmuz Deprem (Dinar) 1 Ekim TaĢkın (Ġzmir) 4 Kasım Deprem (Çorum- Amasya) 14 Ağustos Su Baskını (B. Karadeniz) 21 Mayıs Deprem (Ceyhan- Adana) 27 Haziran Deprem (Ġzmit 17 Ağustos Körfezi) Deprem (Düzce) 12 Kasım Deprem (Afyon Sultandağı) 3 ġubat Deprem (Bingöl) 1 Mayıs TOPLAM Kaynak: AĠGM ArĢivi AĠGM ArĢivi,

39 Tablo 3.1, 14 yıl içerisinde doğal afetlerden dolayı yıkılan yapı sayısı hakkında bilgi vermektedir. Doğal afetler içerisinde depremler en fazla yıkıcı etkiye sahiptir. Afet ĠĢleri Genel Müdürlüğünün (AĠGM) verilerine göre 49, 1990 ve 2004 yılları arasında gerçekleģen depremlerde yapı yıkılmıģtır. Yıkıcılık yönünden depremleri taģkınlar, toprak kaymaları, kaya düģmesi ve çığ düģmesi izlemektedir. Aynı tarihler arasında, toprak kaymaları nedeniyle , taģkınlar sonrasında , kaya düģmeleri nedeniyle de yapı yıkılmıģtır. 50 Tablo 3.3 Doğal Afetler nedeniyle oluģan ölümler ve mal kaybı Yıl bazında ortalama Yıkıcı Depremler Taşkınlar Toprak Kaymaları Kaya ve Çığ düşmesi Toplam Adet Yaşam kaybı Yaralanma Yüksek oranda hasar görmü ş yapılar Orta oranda hasar görmüş yapılar Düşük oranda hasar görmüş yapılar Afetten etkilenen kişi sayısı Ekonomik kayıp (Milyon dolar) Kaynak: Oktay Ergünay, Yıl bazında ortalama değerlere bakıldığında, Türkiye de yılda ortalama 4 yıkıcı deprem, 26 taģkın, 83 toprak kayması ve 21 kaya ve çığ düģmesi meydana gelmektedir. (Bkz. Tablo 3.3) Depremler yılda ortalama 839 can kaybı ve yaralanma ile sonuçlanırken yapı yüksek oranda, yapı orta oranda ve yapı ise düģük oranda hasar görmektedir. TaĢkınların sebep olduğu zararlara 49 AĠGM - Yeni örgütlenme sonrasında BaĢbakanlık a bağlı, Afet ve Acil Durum Yönetimi BaĢkanlığı olmuģtur. 50 Japonya Uluslararası ĠĢbirliği Ajansı (JICA), age., s Oktay Ergünay, Türkiye nin Afet Profili, TMMOB Afet Sempozyumu, Ġstanbul: TMMOB, 2003, s. 3, ( EriĢim Tarihi:

40 bakıldığında, yılda ortalama 26 olay, 24 kiģinin hayatını kaybetmesi ve 100 kiģinin yaralanmasıyla sonuçlanırken, yapı yüksek oranda, 700 yapı orta oranda, yapı ise düģük oranda zarar görmektedir. Toprak kaymalarında daha az sayıda can ve mal kaybı yaģanırken yılda ortalama yüksek oranda zarar gören yapı sayısı dır. Kaya ve çığ düģmelerinde bu rakam 625 i bulmaktadır. AĠGM verilerine göre yılları arasında yaģanan 274 adet çığ düģmesi sonucunda 651 kiģi yaģamını yitirmiģ, 196 kiģi yaralanmıģtır. (Bkz. Tablo 3.4) Tablo 3.4 Türkiye de Çığ DüĢmesi Olayları ( ). Yıl Kaynak: JICA, Olay Sayısı Ölüm Yaralanma Yeri Değiştirilen Aile Sayısı TOTAL Toplam rakamlara bakıldığında, doğal afetler sonucunda her yıl ortalama kiģi etkilenmekte; yapı yüksek, yapı orta ve yapı düģük 52 Japonya Uluslararası ĠĢbirliği Ajansı (JICA), age., s

41 oranda hasar görmektedir. 53 Bu tablo, doğal afetlerin ülke açısından sosyal, ekonomik, psikolojik ve kültürel bedellerini de ortaya koymaktadır. Bu veriler ıģığında, doğal afetlerin ülkenin kültür varlıkları için de bir tehdit olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Jeolojik etkinlikler dıģında, orman yangınları da kültür varlıkları için tehlike yaratmaktadır. Kültür varlıklarının korunmasında dikkate alınması gereken doğa kaynaklı tehlikeler ġekil 3.1 de liste olarak verilmiģtir. 1. Kısa Bir Zaman Süresinde OluĢan ve Yüksek Seviyede Tahribata Yol Açan ve Kültür Varlıklarını Etkileyen Doğal Afetler: a. Jeolojik olaylar: deprem heyelan kaya düģmeleri sel, su baskınları b. Orman yangınları ġekil 3.1 Kültür varlıklarını tehdit eden,kısa süre içinde oluģan ve büyük kayıplara neden olan doğa kaynaklı tehlikeler Bu çalıģma kapsamında, aģağıdaki bölümde, Türkiye de kültür varlıklarını tehdit eden deprem, heyelan, kaya düģmeleri, sel ve orman yangınları olayları ayrıntılı olarak incelenmiģ; ayrıca bunların arkeolojik alanlara etkileri irdelenmiģtir. Yıkıcı etkileri olan çığ düģmesi olaylarının tarihi yapılarda ve arkeolojik alanlardaki 53 Oktay Ergünay, age, s.3. 28

42 etkilerine dair bir bilgiye ulaģılamamıģ olması nedeniyle, bu çalıģma kapsamında çığ düģmesi olayları ele alınmamıģtır Deprem Türkiye, Alp-Himalayalar fay hattının bulunduğu aktif bir sismik alan üzerindedir. Bu fay hattı, batıda Edremit Kaz Dağlarından baģlayıp doğuda Van Çaldıran Dağlarına kadar uzanmaktadır. 55 Türkiye, üç büyük tektonik tabaka (Asya, Avrupa ve Afrika) ve iki küçük tektonik tabaka (Ege ve Anadolu) üzerindedir. (Bkz. ġekil 3.2) Avrasya ve Arap tabakalarının hareketlerinden dolayı oluģan sıkıģtırma kuvvetleri ile Anadolu tabakası batıya doğru hareket etmekte ve bu temel nedenden dolayı Türkiye üzerinde sıklıkla depremler görülmektedir. 56 Türkiye Deprem Haritası na bağlı verilere göre, beģ deprem bölgesindeki risk faktörlerinin dağılımı Tablo 3.5 te gösterilmiģtir yılında Mülga Bayındırlık Bakanlığına bağlı AĠGM tarafından hazırlanan Türkiye Deprem Haritası, Türkiye üzerindeki sismik riskleri göstermektedir. (Bkz. ġekil 3.3) Harita, 50 yıllık süreyi kapsayan ve % 90 olasılıkla ortalama PGA yı (Peak Ground Acceleration - m/s2) geçmeyecek seviye göz önüne alınarak hazırlanmıģtır Türkiye de çığ düģmesi özellikle Doğu Anadolu, Güney Doğu Anadolu bölgeleri ile Karadeniz Bölgesi nin iç kesimlerinde görülmektedir. AĠGM verilerine göre yılları arasında yaģanan 389 adet çığ düģmesi sonucunda 1039 kiģi yaģamını yitirmiģ, 5164 yapı kullanılamaz derecede hasar görmüģtür. ġiddetli kar yağıģına maruz kalan Doğu Anadolu Bölgesi ndeki Erzurum, Kars, Tunceli, Bitlis ve Bingöl Ģehirleri çığ düģmesi tehlikesi yüksek yerleģimlerin baģında gelmektedir. 55 William A. Mitchell, Response To A Damaging Deprem In An Environment Of Political Turmoil, Dinar, Turkey, Ekim 1, 1995, ( EriĢim Tarihi: JICA, age. s JICA, age. s

43 ġekil 3.2 Avrasya, Afrika ve Arap tabakalarının göreceli hareketleri. Kaynak: comet, Tablo 3.5 Risk Faktörlerinin Dağılımı Kapsadığı Barajlar Toplam Alan Nüfus (%) Sanayi (%) (%) DepremBölgesi (%) Bölge 1 (PGA >=0.40 G) Bölge 2 (PGA= G) Bölge 3 (PGA= ) Bölge 4 (PGA= G) Bölge 5 (PGA<0.10G) TOPLAM Kaynak: JICA, Haritada, Türkiye de deprem açısından en tehlikeli I. Derece deprem bölgeleri kırmızı ile, II. derece deprem bölgeleri pembe ile, III. derece deprem 58 EriĢim Tarihi: Haziran JICA (Japonya Uluslararası ĠĢbirliği Ajansı), Türkiye de Doğal Afetler Konulu Ülke Strateji Raporu, Ankara,

44 bölgeleri sarı ile, IV. derece deprem bölgeleri krem rengi ile en az riskli V. derece deprem bölgesi ise beyaz renkle gösterilmiģtir. Ġstanbul'un bir kısmı, Aydın, Balıkesir, Bingöl, Çanakkale, Denizli, Düzce, Hatay, Ġzmir, Manisa, Muğla gibi önemli sayıda ilin tamamı birinci derece deprem bölgesinde bulunmaktadır. Haritada da görüleceği üzere Türkiye'nin büyük bir kısmı 1. derece deprem bölgesinde bulunmaktadır. Ankara ve Ġstanbul gibi bazı iller, 1., 2., 3., 4. olmak üzere dört ayrı deprem bölgesine ayrılmaktadır. Diğer iller ve deprem açısından riskleri Ek 1 de yer almaktadır. ġekil 3.3 Türkiye Deprem Haritası Kaynak: AĠGM, Tamamı 1. Derece deprem bölgesindeki 10 ilden Aydın, Balıkesir, Bingöl, Çanakkale, Denizli, Düzce, Hatay, Ġzmir, Manisa ve Muğla daki kültür varlıkları sayısına bakıldığında; Aydın da 121, Balıkesir de 168, Bingöl de 7, Çanakkale de 243, Denizli de 149, Düzce de 13, Hatay da 181, Ġzmir de 401, Manisa da 152 ve 60 AIGM ArĢivi,

45 Muğla da 544 olmak üzere toplam 1979 u arkeolojik sit alanı olarak üzere 2814 sit alanı, tamamı 1. Derece deprem bölgesinde yer alan 10 ilin sınırları içinde bulunmaktadır. 61 (Bkz. Tablo 3.6) Ülke genelinde, kültür mirasına ve arkeolojik alanlara iliģkin deprem hasarı istatistikleri bulunmamaktadır. Ancak; çok sayıda arkeolojik alanın deprem riski altında olduğunda açıkça belli olmaktadır. Tablo 3.6 Tamamı 1. Derece Deprem Bölgesindeki Ġllerden Aydın, Balıkesir, Bingöl, Çanakkale, Denizli, Düzce, Hatay, Ġzmir, Manisa ve Muğla da Sit Alanları Sayıları Arkeolojik Sit Alanı Kentsel Doğal Tarihi Kentsel Arkeolojik Diğer Toplam 1 Aydın Balıkesir Bingöl Çanakkale Denizli Düzce Hatay Ġzmir Manisa Muğla TOPLAM Depremlerin tarih boyunca sebep olduğu yıkıcı etkilerin izlerine antik yerleģmelerde rastlanmaktadır. Örneğin, Mersin, AyaĢ ta, Merdivenlikuyu da yer alan Elauissa Sebaste Arkeolojik Sit Alanı nın, 3. Derece deprem bölgesinde bulunmasına rağmen, ani ve yıkıcı bir deprem nedeniyle zarar gördüğü limandaki arkeolojik buluntulardan ve yapılardan anlaģılmaktadır (Bkz. ġekil 3.4) yılında, bu bölgede yapılan sismik araģtırmalar sonucunda, 11. ve 12. yüzyıllarda bu yıl sonu verilerine ulaģılabilmiģtir. EriĢim Tarihi:

46 bölgede yıkıcı depremlerin meydana geldiği tapınak alanındaki kolonlardaki dönmelerden anlaģılmıģtır. 62 Depremin etkilerinin görüldüğü bir baģka yapı da, yine aynı bölgede, Olba- Diocaseria daki Helenistik Kule dir. (Bkz. ġekil 3.5 ) Elauissa-Sebaste de yapılan son arkeolojik araģtırmalar, Kanlıdivane ve Kızkalesi arasındaki deprem fay hattı nedeniyle arkeolojik yapılarda hasara yol açan yıkıcı depremlerin yaģandığını ortaya koymuģtur. 63 Arkeolojik yapılarda izlenen bu gibi sorunlar, bu bölgedeki arkeolojik yapıların tarih içinde depremlerden etkilendiklerini ve deprem riski altında olduğunu göstermektedir. 62 Nida Naycı, Integrated Management Policies for Coastal Archaeological Environments of Turkey: Erdemli-Silifke Coastal Region,Mersin, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, 2010, s. 233, Nida Naycı, age., s

47 ġekil 3.4 Mersin, AyaĢ ta, Merdivenlikuyu da yer alan Elauissa Sebaste Arkeolojik Sit Alanı ve Olba Diocaesearia Arkeolojik Sit Alanı nın konumu Kaynak: Nida Naycı, Olba-Diocaseria daki Helenistik Kule örneğinde olduğunda gibi, kuleler gibi belli yüksekliği olan yapılar, sismik aktivitelere karģı daha kırılgan durumdadırlar. Müdahale ve onarım açısından öncelikli alanlar illerin deprem derecesine göre belirlenirken, alanların ve yapıların malzeme, yapım teknikleri ve kırılganlıkları da önceliklendirmede belirleyici olmalıdır. 64 Nida Naycı, age., s

48 ġekil 3.5 Deprem nedeniyle Uzuncaburç Helenistik Kulede oluģan yapısal sorunlar Kaynak: Nida Naycı, TaĢkın (Su Baskınları) TaĢkınlar Türkiye de sıklıkla görülen ve önemli miktarda can ve mal kaybına sebep olan doğal afetlerin baģında gelmektedir. Yıkıcılık etkisi yönünden depremlerin ardından ikinci sırada gelmektedir yıllarına ait istatistiki verilere göre, taģkınların oluģturdukları riskler, ġekil 3.6 daki haritada gösterilmiģtir. Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğünce yayınlanan yılları arasındaki istatistiklere göre, ülkede su baskınları nedeniyle bu yıllar arasında kiģi yaģamını yitirmiģ, 61,000 konut yıkılmıģ veya kullanılamaz derecede hasar görmüģtür Nida Naycı, age., s JICA (Japonya Uluslararası ĠĢbirliği Ajansı), age.,

49 ġekil 3.6 Afet ĠĢleri Genel Müdürlüğü ne göre ülkemizde yaģanan sel zararlarının illere gore dağılımı. Kaynak: AĠGM, Japonya Uluslararası ĠĢbirliği Ajansı nın (JICA) 2004 yılında yayınladığı Türkiye de Doğal Afetler Konulu Ülke Strateji Raporu baģlıklı rapora göre; taģkınlar yerel meteorolojik Ģartlar ve çevresel bozulmalara bağlı olduğundan, taģkınların sıklığı ve Ģiddeti de bölgeden bölgeye farklılık göstermektedir. Genellikle nehir tipi taģkınlar 50 ya da 100 yıllık frekanslarda görülmekte, bu taģkın tipleri engellenebilmekte; oluģturdukları zararlar oluģturulan erken uyarı sistemleri, akılcı arazi kullanım planlaması, mühendislik uygulamaları ve kamuoyu bilinçlendirme faaliyetleri ile azaltılabilmektedir. Yerel iklim koģulları, topoğrafya ve bitki örtüsü gibi atmosferik ve çevresel koģullar su baskınlarının oluģmasında etkili olmaktadır. Özellikle, dik meyilli araziler ve kurak bölgelerdeki yetersiz bitki örtüsü, ani su baskınlarının hızını arttırarak büyük tahribat yaratmasına neden olmaktadır. Türkiye de, yangınlar, ormansızlaģma, doğal bitki örtüsünün yok olmasının neden olduğu erozyon gibi çevresel bozulmalar, 67 AIGM ArĢivi,

50 ani sellerin Ģiddetinin artması ve ani su baskınlarının yaģanması ile sonuçlanmaktadır. GeniĢ bölgeleri etkileyen ani su baskınlarının temel nedeni, uzun süreli yağıģlar nedeniyle arazinin suya doygun hale gelmesi sonrasında görülen ani sağanak yağıģlardır. 68 Bazı insan faaliyetleri de su baskınlarına neden olan önemli etkenlerden biridir. Kentlerde, yoğun yapılaģma sonucunda arazinin su emme kapasitesinin azaltılması, yağmur suyu drenaj sistemlerinin yetersizliği veya hiç olmaması ani su baskınları riskini arttırmaktadır. Son yıllarda Ġstanbul, Ankara, Ġzmir, Adana, Bursa gibi pek çok kentte yaģanan ani su baskınlarının sebebi de yanlıģ arazi kullanımı ve yetersiz drenaj sistemleridir. Kentlerde, planlama yapılırken yerel meteorolojik ve hidrojeolojik Ģartların dikkate alınması, uygun arazi kullanımları ve yöreye uygun inģaat tekniklerinin kullanılması su baskınlarının azaltılmasında etkili ve önemli hususlardır ve 1980 yılları arasında DSĠ tarafından taģkın önleme ve kontrol programı, su baskınlarının sayıca ciddi oranda azalmasında etkili olmuģtur. (Bkz. ġekil 3.7) yılları arasındaki sürede yılda ortalama olarak 80 akarsu tipi su baskını olayı meydana gelirken, yılları arasında yılda ortalama 24 su baskını yaģanmıģtır. DSĠ tarafından taģkın önleme ve kontol amacıyla yapılan mühendislik yapıları ile (2004 yılı rakamlarına göre) 3300 yerleģim birimleri su baskınlarından korunmuģtur. 70 Tablo 3.7 de, taģkın tehlikesine en sık maruz kalan iller, yıllık taģkın görülme sıklığı ve risk altındaki nüfus gösterilmiģtir. Buna göre, taģkın tehlikesi ve riski en yüksek yerleģim yerlerinin baģında Ġzmir gelmektedir. 68 JICA, age., s JICA, age., s JICA, age., s

51 ġekil 3.7 Türkiye de yaģanan nehir tipi taģkınların görülme sıklığı Kaynak: JICA, Tablo 3.7 Sel ve taģkın riski yüksek olan yerleģim yerleri ( ) Sıra İl Yıllık Sıklık Risk Altındaki Nüfus 1 İzmir Rize Kahramanmaraş Denizli Trabzon Antalya Kırıkkale Balıkesir Bartın Bitlis Sivas Van Batman Zonguldak Ankara TOPLAM Kaynak: Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü, JICA, age, s

52 TaĢkınlar, kültür varlıklarını tehdit eden doğa kaynaklı tehlikelerin baģında gelmektedir. Nehir yataklarına yakın olan kültür varlıkları özellikle tehdit altındadır. Örneğin, Mintan nehri yakınlarında bulunan Olba Arkeolojik Sit Alanı ile Kızkalesi, 2002 ve 2006 yıllarında, Ģiddetli yağıģlar nedeniyle yaģanan taģkınlardan olumsuz Ģekilde etkilenmiģlerdir. TaĢkınlar nedeniyle, Olba Arkeolojik Sit Alanı nın üst kısımları ile Kızkalesi nin alt bölümleri zarar görmüģtür. 73 Benzer Ģekilde, antik dönemde taģ duvarlarla inģa edilen ġeytan Vadisi terasları ve bunun eteklerinde yer alan yapılar da taģkınlardan etkilenmiģtir. TaĢkınlar, Kızkalesi nde nehre yakın yapılarda tahribata neden olmuģtur. Kızkalesi Belediyesi, Kızkalesi nde taģkın problemlerinin önlenebilmesi ve suyun tahliyesi için nehir yatağını regule etmiģtir. Ancak, taģkın problemi nehrin yukarı kısımlarında baģlayarak nehir boyunca, nehrin denize aktığı noktaya kadar devam ettiğinden yalnızca nehir ağzında önlem alınması yeterli olmamıģ ve nitekim, aynı problem ikinci kez yaģanmıģtır. 74 TaĢkın nedeniyle tahribata uğrayan arkeolojik alanlardan biri de Muğla ili, Milas ilçesindeki Hanedan Mezarı olmuģtur. Bu alanda, 2011 yılı sonunda yaģanan Ģiddetli yağıģlar nedeniyle mezar odasını su basmıģ ve son derece önemli ve korunması gerekli duvar resimleri de dahil olmak üzere mezar odası içinde ciddi nem sorununa neden olmuģtur. Bu olay üzerine Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğünce koruma çatısı yapılması yönünde iģlemler baģlatılmıģtır. Tüm arkeolojik alanlar için bu örneklerde olduğu gibi tahribat meydana gelmeden önlem alınması gerekmektedir Heyelan Kültür mirasını tehdit eden doğal afetlerden biri de heyelandır. Afet ĠĢleri Genel Müdürlüğünce hazırlanan Türkiye nin Heyelan Tehlikesi Haritası nda da 72 Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü ArĢivi, Nida Naycı, age., s Nida Naycı, age., s

53 göreleceği gibi Trabzon, Kastamonu, Zonguldak ve KahramanmaraĢ heyelandan en fazla etkilenen kentlerdir (Bkz. ġekil 3.8, 3.9). Bu illerde yılları arasında 200 den fazla heyelan olayı yaģanmıģtır. Bu illeri, aynı yıllar arasında 100 den fazla heyelanın yaģandığı Erzurum, Rize, Malatya, Sivas, Ankara, Erzincan, Sinop, Çorum, Bingöl, Artvin ve Ġçel (Mersin) takip etmektedir. (Bkz. Tablo 3.8) ġekil 3.8 Heyelan Tehlikesi Haritası. Bu harita il bazında yaģanan heyelan afetleri istatistiklerini göstermektedir. Kaynak: AĠGM, Örneğin, Mersin de jeomorfolojik yapı nedeniyle taģkın ve heyelan sorunları sıkça yaģanmaktadır. Bölgenin kil karıģımlı kalkerli jeolojik yapısı, yeraltı suları nedeniyle jeolojik yapının kolayca değiģmesine neden olmaktadır. Kanlıdivane ve Cennet Chennem bölgelerinde önemli jeolojik formasyonlar (pit) oluģmasının nedeni de bu jeolojik yapıdır. Bu yapılanma süreci halen devam etmektedir. Yeraltı suyu seviyesindeki değiģimler ile erozyon jeolojik yapıyı değiģtirmekte ve bu da bölgede ciddi heyelan afetlerine neden olmaktadır. Erdemli yakınlarındaki bazı köyler,sık sık yaģanan heyelan ve taģkın afetleri nedeniyle yılları arasında baģka yerlere taģınmıģlardır AĠGM ArĢivi, Nida Naycı, age., s