A. DÜNYA MIZIN YAPISINI NCELEYEL M B. YER KABU UNDA NELER VAR? NELER YAfiANIYOR? FEN VE TEKNOLOJ

Transkript

1 A. DÜNYA MIZIN YAPISINI NCELEYEL M B. YER KABU UNDA NELER VAR? NELER YAfiANIYOR? FEN VE TEKNOLOJ

2 Temel Kaynak 4 Gezegenimiz Dünya A. DÜNYA MIZIN YAPISINI NCELEYEL M Dünya m z n Biçimi Nas ld r? Düz gibi görünen bir yolda giden bir tafl t bir süre sonra göremeyiz. Dümdüz bofl bir yolda bir süre sonra bir araban n belirdi ini görürüz. Denizin yüzeyi düz görünür. Deniz ile gökyüzü birbirine birleflmifl gibidir. Gökyüzü ve denizi birbirinden ay ran bu çizgiye ufuk çizgisi denir. Ufuk çizgisine bakt m zda bize yaklaflan bir geminin önce üst k s mlar görünür, sonra yavafl yavafl di er k s mlar görünür. 1) 2) 3) Uzaklaflan bir gemi ufuk çizgisini geçtikten sonra gözden kaybolur. Yukar daki basit gözlemler bize Dünya m z n yuvarlak oldu unu gösterir. I Sürekli bat ya giden bir uçak harekete bafllad yere geri döner. Bu olay da Dünya m z n yuvarlak oldu unu gösterir. Uydular n uzaydan çekti i foto raflar hiçbir kuflkuya yer b rakmayacak flekilde Dünya m z n yuvarlak oldu unu kan tlam flt r. II Dünya m z küre biçimindedir. Dünya y iki efl yar m küreye ay rd varsay lan çizgiye ekvator denir. Dünya, ekvatorda hafifçe fliflkin, kutuplardan ise hafifçe bas kt r. Kuzey Kutbu Ekvator Güney Kutbu 600

3 Gezegenimiz Dünya FEN VE TEKNOLOJ Geçmiflte Dünya n n Yuvarlak Oldu u Nas l Kan tland? Eskiden insanlar uzun süre Dünya n n düz oldu una inand lar. Denizde fazla aç ld klar nda bofllu a düfleceklerini sand lar. Bilim adamlar o zamanlar Dünya n n yuvarlak oldu unu söyleyerek bunu kan tlad lar. nsanlar Dünya n n düz oldu u konusunda srar ettiler. Bilim adamlar n n görüfllerini dine sayg s zl k olarak nitelendirip onlar cezaland rd lar. Galileo, 17. yy da Dünya n n yuvarlak oldu unu ve kendi çevresinde döndü ünü kan tlam flt r. Bilime gereken önemi vermeyenler ona inanmayarak cezaland rm fllard r. Dünya n n çevresi denizden dolafl l ncaya kadar insanlar Dünya n n yuvarlak oldu unu kolay kolay benimsememifllerdir. Macellan adl kaflif Dünya n n çevresini dolanan ilk kiflidir. Gemileriyle sürekli bat ya giderse, tekrar yola ç kt yere dönece ini düflünüyordu. Yolun yar s nda hayat n kaybetmesine ra men arkadafllar yolculu u tamamlayarak yola ç kt klar yere geri döndüler. Böylece Dünya n n yuvarlak oldu unu kan tlam fl oldular. AVUSTRALYA Macellan Bo az Macellan n ve arkadafllar n n izledi i yol 601

4 Temel Kaynak 4 Gezegenimiz Dünya Dünya m z n D fl K s mlar nda Bulunan Katmanlar Hava Küre: Dünya m z n etraf n saran, çeflitli gazlardan oluflan katmand r. Atmosfer olarak da adland r lan hava küre Dünya m z n en d fl katman d r. uzay bofllu u Depremler, yer kabu unun baz k s mlar n n k r l p yer de ifltirmesi sonucu oluflur. Su Küre: Dünya m z n uzaydan mavi görünmesine neden olan su küre okyanuslar, denizler, göller, akarsular ve yer alt sular ndan oluflur. tafl küre alt s n r 12 km üst s n r Atmosferin 12 km lik k sm nda yaflam vard r. 12 km den sonraki k sm de iflik özelliklere sahiptir. Bizi Günefl in zararl fl nlar ndan koruyan ozon tabakas bu katmanda bulunur. Hava kürenin alt s n r kara ve deniz yüzeyleriyle temas eder. Ufuk çizgisini atmosferin alt s n r olarak kabul edebiliriz. Üst s n r ise uzay bofllu unun bafllad yerdedir. Soluk al rken kulland m z hava atmosferde bulunur. Ya mur, kar, rüzgâr gibi hava olaylar atmosferin 12 km lik k sm nda meydana gelir. Tafl Küre: Yürüyüp kofltu umuz, bitkilerin yetiflti i katmand r. Yer kabu u olarak da adland r l r. Toprak ve kayaçlardan oluflmufl bir kabuk gibidir. Dünya n n di er katmanlar na göre çok incedir. Her yerde ayn kal nl kta de ildir. Okyanus diplerinde daha incedir. Yüzeyi engebelidir. Tepeler ve düzlükler vard r. k talar su küre K ta ad verilen genifl kara parçalar aras nda bulunun büyük su kütlelerine okyanus denir. Denizler, okyanuslardan daha küçük olan su kütleleridir. Okyanus ve denizler tuzlu olup yeryüzündeki sular n büyük bir k sm n oluflturur. Göller ve akarsularda ço unlukla tatl su bulunur. çme suyu elde etmede ve tar m alanlar n n sulanmas nda tatl su kaynaklar ndan yararlan l r. Dünya m z n d fl yüzeyinde sular ve karalar vard r. Su küre, karalardan daha çok yer kaplar. Dünya n n 3/4 ü sularla kapl d r. Karalarda oldu u gibi sularda da birçok canl yaflar. Bal k, midye, sünger gibi canl lar sularda yaflar. tafl küre su küre (Yer kabu u) dünyam z n gözlenemeyen katmanlar 602 gözlenemeyen katmanlar hava küre tafl küre Su küreden buharlaflan su, bulutlar oluflturur. Bulutu oluflturan su buhar so uk hava katman na rastlay nca ya mur, kar ya da doluya dönüflerek yeryüzüne ya fl olarak iner. Sürekli tekrarlanan bu olaya su döngüsü denir.

5 Gezegenimiz Dünya FEN VE TEKNOLOJ Dünya m z n ç K s mlar nda Bulunan Katmanlar Dünya m z n gözlemlenemeyen katmanlar atefl küre ve çekirdektir. Atefl küre Çekirdek Yer kabu u Atefl Küre: Yer kabu unun alt nda bulunan katmand r. Çok s cak oldu u için içindeki kayaçlar erimifl hâldedir. Buna magma denir. Atefl kürenin lav içindeki maddeler erimifl hâlde oldu u için ak flkan ve hareketlidir. çindeki magma yanarda lardan yeryüzüne ç kabilir. Yeryüzüne ç kan magmaya lav denir. A r Küre (Çekirdek): Dünya n n en kal n katman d r. S cakl atefl küreninkinden daha fazlad r. Dünya n n en s cak yeridir. Bütün maddeler erimifl hâldedir. Dünya n n yap s nda bulunan demir, nikel gibi en a r maddeler çekirdekte toplanm flt r. Bu nedenle a r küre olarak adland r l r. Afla daki anlam çözümleme tablosunu inceleyerek ö rendiklerimizi pekifltirelim. Özellikleri En d fltaki katmanlar Katmanlar Hava Küre Su Küre Tafl Küre Canl lar vard r. Atefl Küre A r Küre Hava olaylar burada gerçekleflir. K r lmalar olur. Magma bulunur. En ince katmand r. Dünya n n 3/4 ünü kaplar. Maddeler erimifl haldedir. En s cak ve en a r katmand r. Ak c ve hareketlidir. Gözlemlenebilir. 603

6 Temel Kaynak 4 Gezegenimiz Dünya DÜNYA NIN YAPISINI NCELEYEL M - TEST Yandaki çizimde gösterilen uçak, yönünü hiç de ifltirmeden sürekli kuzeye gidiyor. Uça n durumu için afla dakilerden hangisi söyenebilir? a. Bir süre sonra uzaya gidebilir. b. Do rusal bir yol izler. c. Harekete bafllad yere dönebilir. d. Atmosferden ç kabilir. 2. Afla dakilerden hangisi Dünya n n yuvarlak oldu unu kan tlayan bir bulgu de ildir? a. Uzaydan çekilen foto raflar b. Dünya yüzeyinde sular ve karalar n bulunmas c. Ufukta önce geminin dire inin, sonra tümünün görünmesi d. Sürekli bat ya giden bir geminin tekrar ayn yere dönmesi 3. Afla dakilerden hangisinde Dünya n n gözlemlenebilen katmanlar d fltan içe do ru s ralanm flt r? a. Tafl küre, su küre, atmosfer b. Su küre, atmosfer, tafl küre c. Atmosfer, su küre, tafl küre d. Atmosfer, tafl küre, su küre 4. Afla da tafl küre ile ilgili verilen bilgilerden hangisi yanl flt r? a. Toprak ve kayaçlardan oluflur. b. Yüzeyi engebelidir. c. Zaman zaman k r lmalar olur. d. Atmosferden kal nd r. 5. I. Sis II. Deprem III. Dolu IV. Rüzgâr Yukar daki olaylardan hangisi ya da hangileri atmosferde gerçekleflmez? a. Yaln z I b. Yaln z II c. I - III d. II - IV 6. Bizi Günefl in zararl fl nlar ndan koruyan ozon tabakas afla daki katmanlar ndan hangisinde bulunur? a. su küre b. tafl küre c. hava küre d. atefl küre 7. Atmosferin s n rlar afla dakilerden hangisinde do ru gösterilmifltir? Alt s n r Üst s n r a. Atefl küre Uzay bofllu u b. Deniz yüzeyi Ozon tabakas c. Kara ve deniz Uzay bofllu u yüzeyleri d. Çekirdek Ozon tabakas 8. Afla dakilerden hangisi su kürede yer almaz? a. yer alt sular b. bulutlar c. nehirler d. dereler 9. I. Sünger II. Yosun III. Köstebek IV. Ahtapot Yukar dakilerden hangileri su kürede yaflayan canl lardand r? a. I - II b. II - III c. I - II - IV d. II - III - IV 10. Afla daki anlat mlardan hangisi yanl flt r? a. Atefl kürede tüm maddeler erimifl hâldedir. b. Su küre yer kabu unun 3/4 ünü kaplar. c. Yerin derinliklerine inildikçe s cakl k artar. d. Yer kabu u denizlerin alt nda kal nlafl r. 604

7 Gezegenimiz Dünya FEN VE TEKNOLOJ 11. Dünya n n merkezi afla daki katmanlardan hangisindedir? a. atmosfer b. yerküre c. a r küre d. atefl küre 12. I. Su buhar II. Oksijen III. Kayaç IV. Karbondioksit Yukar dakilerden hangileri atmosferde bulunur? a. I - II b. II - III c. I - II - IV d. II - III - IV 13. Afla da Dünya n n katmanlar ile içindeki baz maddeler efllefltirilmifltir. Hangi eflleme yanl flt r? a. Tafl küre kayaçlar b. Atefl küre magma c. Su küre tuz d. A r küre toprak 14. Magman n yeryüzüne ç kmas yla afla dakilerden hangisi oluflur? a. yanarda lar b. ovalar c. vadiler d. kapl calar 15. I. Atmosfer II. Atefl küre III. Su küre IV. Tafl küre Canl lar yukar daki katmanlardan hangisi ya da hangilerinde yaflar? a. Yaln z I b. Yaln z IV c. II - III d. I - III - IV 17. Afla da katmanlarla ilgili verilen bilgilerden hangisi yanl flt r? a. Çekirdek en a r katmand r. b. Yer kabu u en ince katmand r. c. Atefl küre en s cak katmand r. d. çten d fla do ru s cakl k azal r. 18. Yeryüzündeki su miktar n n azalmamas n n nedeni afla dakilerden hangisidir? a. Su döngüsü ile suyun yok olmamas b. Denizlerin birbirine ba l olmas c. So ukta suyun buharlaflmamas d. Akarsular n denizlere akmas 19. Su küreyi oluflturan sular, sulardan daha fazlad r. cümlesi s ras ile afla dakilerden hangisi ile tamamlanmal d r? a. s cak / so uk b. tuzlu / tatl c. sodal / tuzlu d. tatl / s cak 20. Bal a ç kan babas n n tekneyle uzaklaflmas n izleyen Derya, afla daki görüntüleri hangi s ra ile görür? Atefl kürenin ak flkan ve hareketli olmas n n nedeni afla dakilerden hangisidir? a. Yer alt sular n n bulunmas b. Kayaçlar n k r lmas c. çindeki maddelerin erimifl olmas d. Depremlerin meydana gelmesi a. 2, 1, 3, 4 b. 1, 2, 3, 4 c. 4, 1, 2, 3 d. 3, 2, 1,

8 Temel Kaynak 4 Gezegenimiz Dünya B. YER KABU UNDA NELER VAR? NELER YAfiANIYOR? toprak kaya kullan lmaktad r. Yol yap m nda da tafllardan yararlan lmaktad r. Heykelt rafllar, tafllar yontarak de iflik heykeller yapmaktad rlar. kum Yer kabu u, toprak ve çeflitli kayaçlardan oluflur. Kayaçlar, atefl küredeki magman n de iflik flekillerde so uyup kat laflmas yla oluflur. Magma yeryüzüne ç karak ya da yer kabu una yerleflerek so ur. Bu nedenle topra kazarsak kayaçlara ulafl r z. Topraktan daha sert ve sa lam olan kayaçlar, minerallerden ya da önceden oluflmufl kaya parçalar ndan oluflur. Kayaçlardan daha küçük tafl kütlelerine kaya denir. Küçük kaya parçalar na ise tafl denir. Tafltan küçük olanlara çak l, çak ldan küçük parçalara kum denir. Kayaç Kaya Tafl Çak l Kum Ayn minerallerden oluflan tafl kayaç tafl Farkl minerallerden oluflan tafl Mineral Nedir? Tafllar oluflturan küçük parçac klara mineral denir. Ayn minerallerden oluflan tafllar n yan nda birkaç farkl mineralden oluflan tafllar da vard r. Tafllar n rengini yap s ndaki mineraller belirler. Ayn mineralden oluflan tafllar tek renklidir. Farkl minerallerden oluflan tafllarda ise birden fazla renk vard r. Tafllar n sertli i ve biçimi de onu oluflturan minerallere ba l olarak de iflir. Maden Nedir? Baz tafl ve mineraller do ada az bulundu u için çok de erlidir. Ekonomik de eri olan tafl ve minerallere maden denir. Alt n, gümüfl, krom birer madendir. Alt n parlakl n ve de erini hiç yitirmez. Bu nedenle tak yap m nda kullan l r. nsanlar yat r m amac yla alt n al rlar. Tafllar tek renk olabilece i gibi ço u kar fl k renklidir. Baz lar nda farkl renkte çizgiler bulunurken, baz lar nda da minik parçac klar vard r. lk insanlar n silah ve alet yapmak için kulland klar tafllar, günümüzde bina ve ev yap m nda Bilgisayar yap m nda da alt n ve baflka madenler kullan l r. TÜRKSAT gibi uydular n yap m nda alt n, krom gibi madenler kullan l r. Birçok eflya yap m nda kullan lan demir, fabrikalarda ifllenerek çelik elde edilir. Çelik uçak, otomobil ve uydu yap m nda kullan l r. 606

9 Gezegenimiz Dünya FEN VE TEKNOLOJ Toprak Nas l Oluflur? Toprak uzun y llar kayalar n parçalanmas ve bitki, hayvan kal nt lar ile oluflur. I Topra n rengini, topra oluflturan kayaçlar belirler. Kayaçlar n renginin III de yap s ndaki minerallere göre de iflti ini biliyoruz. Kayalar Nas l Parçalan r? Bitki kökleri kayalardaki çatlaklar geniflleterek, Ya an ya mur, kayalardaki yumuflak k s mlar çözerek, Gece ve gündüz aras ndaki s cakl k farklar, kayalar n parçalan p ufalanmas na neden olur. Kayalardaki çatlaklar n içine dolan su, so uk havalarda donarak kayalar n parçalanmas na neden olur. Rüzgâr n sürükledi i toz parçac klar da kayalar n yüzeylerini afl nd r r. Kayalar n parçalanmas ve afl nmas topra n oluflmas n n yan nda yeryüzünün fleklinin de iflmesine de neden olur. Kayalar n parçalanmas ve topra n oluflmas uzun y llar al r. Bir avuç toprak binlerce y lda oluflur. Bu nedenle toprak çok de erlidir. Birçok canl n n yaflad toprak, bitkilerin yaflamlar n sürdürmesini sa lar. Bitkiler, insan ve hayvanlar n besin kayna oldu u için onlar n yaflamlar n sürdürmesi de topra a ba l d r. II Toprakta Neler Var? Toprakta kaya parçalar, bitki ve hayvan art klar vard r. Ancak ana maddesi kayaç parçalar yani kayalard r. Topra n kuru toprak derinliklerine inildikçe nem hissederiz. Çünkü nemli toprak toprakta su vard r. En kuru topra s tt m zda hacmi azal r. Bu durum topra n içinde su oldu unu gösterir. Su, topra nemlendirir. Bir kaba koydu unuz topra n üzerine su koydu unuzda su içinde kabarc klar oluflur. Bu kabarc klar I II toprakta hava oldu unu gösterir. Topra n içinde yaflayan canl lar topraktaki havay kullanarak yaflamlar n sürdürürler. Ya mur ya nca yeryüzüne ç kan solucanlar hat rlayal m. Topraktaki hava boflluklar na su dolunca havas z kalan solucanlar yeryüzüne ç kar. Topraktaki hava ayn zamanda bitki köklerinin toprakta rahatça ilerlemesini sa lar. Hava, topra a fare, solucan, kar nca gibi hayvanlar n açt minik tünellerle girer. 607

10 Temel Kaynak 4 Gezegenimiz Dünya Erozyon Nas l Meydana Gelir? Ya mur ya nca d flar da kald m zda ya mur damlalar n n düflüflünü kafam zda, yüzümüzde hissederiz. Çok yüksekteki bulutlardan düfltü ü için ya mur damlalar çarpt yüzeylerde birtak m etkilere neden olur. Yeryüzüne düflen ya mur toprakta çukurluklar açar. Ya mur sular birikerek ço al r, akarken topra ve tafllar sürükler. Bu nedenle temiz olan ya mur sular yeryüzeyinde akarken bulan klafl r. Toprak ya murla akarsulara tafl n r. Yer kabu unun üst yüzeyindeki toprak dere, nehir gibi akarsularla tafl narak denizlere dökülür. Rüzgâr da topra n üst k sm n n özellikle kuru topraklar n afl n p tafl nmas na neden olur. Topra n su ve rüzgâr n etkisiyle afl n p tafl nmas erozyon olarak adland r l r. Binlerce y lda oluflan toprak, erozyona u ray nca o bölgede çölleflme bafllar, k tl k ve açl k yaflan r. Bu nedenle erozyon da bir do al afettir. Aniden gerçekleflmedi i için toprak kayb n n fark edilmesi zordur. Erozyonu H zland ran Etkenler Nelerdir? Ya fl miktar fazla ise toprakta afl nma da çok olur. E imli arazilerde, düz arazilere göre afl nma daha fazlad r. Gevflek topraklar su ile daha kolay afl n r. Kuru topraklar da rüzgârla daha kolay tafl n r. Erozyonu Önlemek çin Neler Yap labilir? Bahçemize dikmek için çiçekçiden topra yla birlikte çiçek al r z. Siyah naylon torbalara konan çiçekleri, torbadan ç kard n zda bile toprak da lmaz. Çiçe i gövdesinden çekerek yukar kald rd m zda köklerin topra tuttu unu görürüz. I II III Bitkilerin kökleri aras nda kalan toprak da lmaz. Bu nedenle bitki örtüsünün fazla oldu u yerlerde su ve rüzgâr n etkisiyle topra n afl nmas zorlafl r. Ya mur damlalar bitkilerin gövde ve yapraklar na çarparak h z kaybeder. Böylece topra fazla afl nd ramaz. Birikerek akan ya mur sular bitkilerin gövdelerine çarparak yavafllar. Yavafl akan su topra daha az afl nd r r. Bitkilerin gövde, dal ve yapraklar rüzgâr n h z n keserek topra daha fazla afl nd rmas n engeller. 608

11 Gezegenimiz Dünya FEN VE TEKNOLOJ Sonuç olarak erozyonu önlemek için topraklar m zdaki bitki örtüsünü art rmal y z. Sadece a açlar de il, tüm bitkiler, k sac k otlar bile topra n afl nmas n önler. E imli arazilerin enine sürülmesi suyun ak fl h z n kesece inden erozyonu önler. TEMA (Türkiye Erozyonla Mücadele, A açland rma ve Do al Varl klar Koruma Vakf ) topraklar m z n ak p gitmemesi ve yurdumuzun çöl olmamas için çal flmalar yapmaktad r. Erozyon, baz yeryüzü flekillerinin oluflmas na da neden olur. Vadiler, nehirlerin ve ya mur sular n n akt klar yataklardaki topraklar afl nd rmas yla oluflur. E imli yerlerden tafl nan topraklar birikerek verimli ovalar oluflturur. Toprak Kirlili i Zararl kimyasal maddelerin topra a kar flmas sonucu toprak kirlili i oluflur. Nedenleri: Tar mda daha çok ürün almak için kullan lan gübreler, Baz böceklerin yetifltirilen bitkilere zarar vermesini önlemek için kullan lan tar m ilaçlar, Kullan ld ktan sonra at lan piller topra kirletir. Nas l Azalt labilir? Gübre ve tar m ilaçlar bilinçli kullan lmal d r. Kullan ld ktan sonra at lan piller yerine flarj edilebilen piller kullan lmal d r. Kirlenen toprak tekrar kullan lamaz. Topra n temizlenmesi de mümkün olmad için binlerce y lda oluflan topra n kirlenmesini önlemeliyiz. Karalar yeryüzünün sadece 1/4 ini oluflturmaktad r. Karalar n tümünün bitki yetifltirmeye elveriflli olmad n düflünürsek (Da l k alanlarda, çöllerde, çorak yerlerde tar m yap lamaz.) topra n kirlenmesini önlemek için elimizden geleni yapmal y z. Canl lar n yaflamlar n sürdürebilmeleri için hava, toprak ve suya gereksinimleri vard r. Bu nedenle çevre kirlili ine neden olan tüm olumsuzluklarla mücadele etmeliyiz. Uydular n Çevreyi Korumaya Katk s Uydular, çevreyi kirleten etkenleri belirlemede bize yard mc olur. Yeryüzündeki kirlenmenin hangi boyutlarda oldu u hakk nda insanlar n bilgi edinmesini sa lar. Yeryüzündeki de iflimlerin ve yeni oluflumlar n gözlenmesini sa layan uydular, maden alanlar n n da tespit edilmesinde insanlar n iflini kolaylaflt r r. Uydulardan orman yang nlar n ö renerek yay lmadan söndürebiliyoruz. 609

12 Temel Kaynak 4 Gezegenimiz Dünya Çevre Kirlili i nsanlar beslenirken, s n rken, enerji üretirken ve daha birçok faaliyeti yaparken ortaya birtak m maddeler ç kar. Bunlardan bitkisel ve hayvansal maddeler gözle görülmeyen canl lar taraf ndan parçalanarak topra a kar fl r, zarars zd r. Pet flifle, naylon torba, pil gibi maddeler, deterjan ve s nmak, enerji elde etmek için yak lan kömürlerden ç kan dumanlar çevre kirlili ine neden olur. Bir ifl için kullan ld ktan sonra at lan ve çevre kirlili ine neden olan zararl maddelere at k denir. At klar insanlara, hayvanlara ve bitkilere zarar verir. Hava Kirlili i Atmosferde karbondioksit, kükürtdioksit, karbonmonoksit, kurflun gibi zararl gazlar n artmas sonucu hava kirlili i oluflur. Hava kirlili i baflta solunum organlar m z olmak üzere sa l m z olumsuz etkiler. En çok yafll lar ve çocuklar hava kirlili inden zarar görür. Nedenleri: Is nmak için soba ve kaloriferlerde kullan lan kömür ve fuel-oil, Fabrika bacalar ndan ç kan zehirli at klar, Arabalar n egzozlar ndan ç kan dumanlar hava kirlili ine neden olur. Nas l Azalt labilir? Havay kirleten çok duman b rakan yak tlar kullan lmamal d r. Arabalarda çevreye zarar vermeyen yak tlar kullan lmal. Özel otolar yerine otobüs gibi toplu tafl ma araçlar tercih edilmeli. Böylece trafikteki araba say s azal nca hava temiz kal r. Enerji elde etmek için rüzgâr ve günefl enerjisinden yararlan lmal d r. Fabrika bacalar na, zehirli gazlar n havaya kar flmas n önleyen filtreler tak lmal d r. Su Kirlili i Su kaynaklar na b rak lan at klar su kirlili ine neden olur. Su kirlili i baflta suda yaflayan canl lar olmak üzere tüm canl lar n yaflam na zarar verir. Nedenleri: Fabrikalardan ve evlerden ç kan pis ve zehirli at klar n deniz, göl ve akarsulara kar flmas su kirlili ine neden olur. Nas l Azalt labilir? Pis ve zehirli sular ar tma tesislerinde temizlenmelidir. Fabrikalar s v at klar n süzgeçlerden geçirerek d flar boflaltmal d r. 610

13 Gezegenimiz Dünya FEN VE TEKNOLOJ YER KABU UNDA NELER VAR? - TEST Yer kabu unun yap s nda afla dakilerden hangisi yoktur? a. toprak b. maden c. kayaç d. magma 2. Yeryüzüne ç karak ya da yer kabu unun derinliklerinde tabakalar aras nda so uyup kayaçlar oluflturan lavlar Dünya n n hangi katman ndan ayr l r? a. tafl küre b. hava küre c. magma d. a r küre 3. Yer kabu unda bulunan afla daki maddeler hangisinde küçükten büyü e do ru s ralanm flt r? a. Kum, çak l, tafl, kaya, kayaç b. Kayaç, kaya, tafl, kum, çak l c. Kaya, tafl, kayaç, çak l, kum d. Kum, tafl, çak l, kaya, kayaç 4. Afla dakilerden hangisi tafllar n kullan m alanlar ndan biri de ildir? a. Ev ve bina yap m b. Yol yap m c. Mutfak eflyas yap m d. Heykel yap m 5. Baz tafllar farkl renklerden oluflurken, baz lar ise tek renklidir. Tafllar n tek renkten oluflmas afla dakilerden hangisinin göstergesidir? a. çinde mineral olmad n n b. Güneflte çok kald n n c. Bir çeflit mineralden olufltu unun d. Çak l tafl oldu unun 6. I. Tahta II. Elmas III. Çak l tafl IV. Demir V. Alt n Yukar dakilerden hangileri madendir? a. I - III b. II - V c. II - IV - V d. II - III - IV - V 7. Afla dakilerden hangisi do al olarak topra n yap s nda bulunmaz? a. su b. hava c. tafl d. plastik 8. I. Biçimi II. Rengi III. Sertli i Tafllar n yap s nda bulunan mineraller, tafllar n yukar daki özelliklerinden hangisi ya da hangilerini belirler? a. Yaln z I b. Yaln z II c. II - III d. I - II - III 9. Afla daki ifadelerden hangisi yanl flt r? a. Topra n rengini kayaçlar oluflturan mineraller belirler. b. Topra n oluflmas uzun y llar sürer. c. Canl lar topra n üstünde yaflarlar. d. Rüzgâr, topra n oluflumunda etkilidir. 611

14 Temel Kaynak 4 Gezegenimiz Dünya Havan n l k oldu u bir gün Nefle, bahçelerinde topra a sürahi ile su döktü. Su topra a s zarken sudan baloncuklar ç kt n gözlemledi. K sa süre içinde topra n üstünde hiç su kalmam flt. 10 ve 11. sorular yukar daki deneye göre cevaplay n z. 10. Deneyde suda kabarc klar n oluflmas afla dakilerden hangisinin kan t d r? a. Suyun yap s nda hava oldu unun b. Toprakta hava oldu unun c. Suyun buharlaflt n n d. Toprakta canl lar oldu unun 11. Topra n üstünde hiç su kalmad na göre Nefle nin döktü ü suya ne olmufltur? a. Magmaya akm flt r. b. Köstebekler suyu içmifltir. c. Topraktaki hava boflluklar na dolmufltur. d. Bitkiler suyu kökleriyle alm flt r. 12. Deniz ve akarsular n kenarlar ndaki tafllar n yuvarlaklaflmas n n nedeni afla dakilerden hangisinde aç klanm flt r? a. Tafllar, sularla sürüklenirken sivri yerleri ve köfleleri afl n r. b. Bu sularda yaflayan canl lar tafllar n biçimini de ifltirir. c. Su kenarlar nda yaflayan insanlar tafllar yuvarlaklaflt r r. d. Rüzgârlar tafllar birbirine çarpt rarak afl nd r r. 13. Afla dakilerden hangisi erozyona neden olmaz? a. dere b. göl c. nehir d. rmak 14. I. Ya mur II. Ani s cakl k de iflimleri III. Bitkiler Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri kayalar n parçalanmas nda etkilidir? a. Yaln z I b. I - II c. II - III d. I - II - III 15. Kayaçlar oluflturan en küçük yap lara ne denir? a. kum b. tafl c. mineral d. maden 16. Afla dakilerden hangisi erozyonun meydana geldi i bir yerin özelli idir? a. Düz bir ovad r. b. Tar ma çok elverifllidir. c. Topra verimlidir. d. Bitki örtüsü azd r. 17. I. Ya mur II. Rüzgâr III. S cakl k IV. Akarsular Yukar dakilerden hangileri erozyona do rudan neden olur? a. I - II b. III - IV c. I - II - IV d. II - III - IV 612

15 Gezegenimiz Dünya FEN VE TEKNOLOJ 18. Bitkilerin afla daki özelliklerinden hangisi erozyonu önlemede etkili de ildir? a. Yapraklar yla ya murun h z n kesmeleri b. Kökleriyle topraktan mineral almalar c. Gövdeleriyle rüzgâr n h z n azaltmalar d. Kökleriyle topra tutmalar 19. Afla dakilerden hangisi canl lar n yaflam n olumsuz etkileyen kirlili e neden olmaz? a. Deterjanlar b. Naylon torbalar c. Ölü bitki ve hayvanlar d. Tar m ilaçlar 20. I. Oluflmas n n uzun y llar almas II. Kirlenince temizlenmesinin mümkün olmamas III. Bitkilerin yaflamlar n topraks z sürdürememesi IV. Karalar n yeryüzünün 1/4 ini oluflturmas. Yukar dakilerden hangileri topra n çok de erli olmas n n ve korunmas gerekti inin nedenlerindendir? a. I - II b. II - IV c. I - III - IV d. I - II - III 613

16 Temel Kaynak 4 Gezegenimiz Dünya GEZEGEN M Z DÜNYA - ÜN TE TEST 5 1. Yer kabu unun baz bölgelerinde yer alt ndan s cak sular yeryüzüne ç kar. Bu durum afla dakilerden hangisinin göstergesidir? a. Yer kabu unun alt ndaki katmanlarda s cakl n yüksek oldu unun b. Günefl in yer alt sular n s tt n n c. Çekirdekte a r maddelerin toplanm fl oldu unun d. Yer kabu unun her taraf nda s cakl n çok yüksek oldu unun 2. Afla dakilerden hangisi yeryüzündeki kara ve sular için yanl flt r? a. Sular n kaplad alan, karalardan fazlad r. b. Sular yer kabu unun çukur yerlerinde bulunur. c. Karalarda minerallerden oluflan kayaçlar vard r. d. Yer alt sular hep s cakt r. 3. Dünya m z n katmanlar n n içten d fla s ralan fl afla dakilerden hangisinde do ru olarak verilmifltir? a. Atefl küre - a r küre - tafl küre - su küre - hava küre b. A r küre - atefl küre - su küre - tafl küre - hava küre c. A r küre - atefl küre - tafl küre - su küre - hava küre d. Atefl küre - a r küre - su küre - tafl küre - hava küre II Yukar daki flema do ada suyun dolan m n göstermektedir. 4, 5 ve 6. sorular flemaya göre cevaplay n z. 4. fiemada II ile gösterilen olay afla dakilerden hangisidir? a. Bulut b. Buharlaflma c. Ya mur ya mas d. Su oluflmas 5. IV ile gösterilen hava olay afla dakilerden hangisi olamaz? a. Ya mur b. Kar c. Deprem d. Dolu 6. I. Deniz II. Okyanus III. Baraj gölü IV. Göl fiemada I ile gösterilen yer yukar dakilerden hangileri olabilir? a. I - II b. III - IV c. I - II - IV d. I - II - III - IV 7. Yerin merkezine do ru inildikçe afla dakilerden hangisi sürekli artar? a. su miktar b. hava c. toprak d. s cakl k I III IV 614

17 Gezegenimiz Dünya FEN VE TEKNOLOJ 8. Baz tafllar n birkaç farkl renkten oluflmas afla dakilerden hangisi ile aç klanabilir? a. Ayn cins mineralden oluflmufltur. b. Sürüklenerek de iflime u ram flt r. c. Birkaç farkl mineral içermektedir. d. Farkl kayalardan koparak oluflmufltur. 12. I. Yerküredeki toplam su miktar sabittir. II. Suyun dolan m süreklidir. III. Su küre yerkürenin 3/4 ünü kaplar. Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri do rudur? a. Yaln z I b. Yaln z III c. II - III d. I - II - III 9. Yanarda lardan ç kan lavlar n, yer alt ndan ç kan baz sular n s cak olmas afla dakilerden hangisinin göstergesidir? a. Yer kabu unun ince oluflunun b. Yer alt nda sular n oldu unun c. Derinlere indikçe s cakl n artt n n d. A r kürenin varl n n 10. Afla dakilerden hangisi ekonomik de eri olan kayaç ve minerallerin genel ad d r? a. Enerji kayna b. Çak l c. Kaya d. Maden 11. Afla daki bilgilerden hangisi yanl flt r? a. Magma yeryüzünün zay f yerlerinden yeryüzüne ç kar. b. Yaln zca yeryüzüne ç kan magma kayaçlar oluflturur. c. Kayaçlar magmada erimifl hâlde bulunur. d. Yeryüzüne ç kan magma lav olarak adland r l r. 13. Yukar daki flemada yerkürenin katmanlar n göstermektedir. Buna göre afla dakilerden hangisi yanl flt r? a. I ile belirtilen katman di erlerinden incedir. b. II numaral katman, I ve III ten daha s cakt r. c. I numaral katman II deki maddenin so umas yla oluflur. d. III te demir ve nikel gibi maddeler bulunur. 14. Afla dakilerden hangisinin erozyonu önlemeye etkisi olmaz? a. Bitki örtüsünün art r lmas b. Ormanlar n korunmas c. Ayn tür bitki yetifltirilmesi d. E imli yerlerin enine sürülmesi I II III 615

18 Temel Kaynak 4 Gezegenimiz Dünya 15. Ya mur ya nca solucanlar n yeryüzüne ç kmas n n nedeni afla dakilerden hangisidir? a. Yiyecek bulmak istemeleri b. Toprakta hava boflluklar n n su ile dolmas c. Solucanlar n ya murlu havay sevmesi d. Yerin alt n n yeryüzünden s cak olmas 16. I. Hayvan kemikleri II. Yaprak III. Su IV. Hava V. Kaya parçalar Yukar dakilerden hangileri toprakta bulunur? a. I - II - III b. II - IV - V c. III - IV - V d. I - II - III - IV - V 17. Afla dakilerden hangisi da oluflumunun nedenidir? a. Topra n su ve rüzgârla tafl nmas b. Yer kabu undaki tabakalar n k vr lmas c. Ormanlar n yanmas d. Akarsular n topra tafl y p biriktirmesi Atmosfer temsil eder DÜNYA D fl katmanlar d r Su küre temsil eder Tafl küre temsil eder oluflturur I II III IV 19. Kavram haritas na göre afla daki efllefltirmelerden hangisi yanl flt r? a. I hava b. II sular c. III karalar d. IV magma 20. Afla dakilerden hangisi yapay uydular n yararlar ndan biri olamaz? a. Haberleflme b. Bilimsel çal flmalar c. Yang nlara köpük püskürtme d. Hava durumu tahminleri 18. I. E imli olmas II. Topraklar n n gevflek olmas III. Kurak olmas Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri erozyonun etkili oldu u arazilerin özelliklerindendir? a. Yaln z I b. Yaln z III c. I - III d. I - II - III 616