A. SU HÂLDEN HÂLE G RER

Transkript

1 2. Ünite A. SU HÂLDEN HÂLE G RER 1. Yandaki foto rafta suyun hangi hâllerini görüyorsunuz? 2. Yandaki foto rafta buzun u rad de iflime ne ad verebilirsiniz? 3. Yaz aylar nda akarsu ve göllerde su seviyesinin azald n, bahar aylar nda ise artt n gözlemlemiflsinizdir. Sizce bunun nedeni ne olabilir? 4. Resimdeki hesap makinesi günefl enerjisiyle çal flmaktad r. Sizce hesap makinesinde günefl enerjisi hangi enerjiye dönüflür? 50

2 Maddenin De iflimi ve Tan nmas 1. Suyun Serüveni Merak Ediyorum 1. Karpuz, su fliflesi, saklama kaplar vb. buzdolab ndan ç kard m z zaman d fllar neden bu ulan r? 2. Tüm canl lar su kulland hâlde yeryüzündeki sular neden tükenmez? 3. Ast m z çamafl rlar n kuruyabilmesi için hava nas l olmal d r? Hava bazen ya murlu, sisli veya karl olur. Ya murun, sisin ve kar n nas l olufltu unu hiç düflündünüz mü? Ya murun ya aca n nereden anlars n z? Ya mur ya madan k sa bir süre önce gökyüzünün kara bulutlarla kapland n fark etmiflsinizdir. Fakat kara bulutlar her zaman ya murun habercisi de ildir. Bazen bu bulutlar n ard ndan fliddetli bir flekilde dolu ya d n da gözlemlemiflsinizdir. Kar n k fl n, ya murun ise daha çok ilkbaharda ya d n biliyoruz. Peki, y l boyunca gökyüzünü dolduran bulutlar nereden gelir? Mevsim boyunca ya fllar devam etmesine ra men gökyüzünde bulutlar n devaml görülmemesinin sebebi ne olabilir? Ya mur ya d nda caddeler slan r, çukurlar suyla dolar, bir süre sonra gökyüzündeki bulutlar yavafl yavafl da lmaya bafllar. Günefl yeniden parlar. Islak olan yerler kurur. Çukurlarda biriken sular art k görünmez olur. Acaba yerleri slatan ve çukurlarda biriken bu sular nereye gider? Gelin hep birlikte bu sorular n cevab n bir etkinlik yaparak bulmaya çal flal m. 51

3 2. Ünite 1. ETK NL K S v dan Gaza, Gazdan S v ya Bu etkinli in sonunda, bulut, ya mur ve sis ile su aras ndaki iliflkiyi aç klayabilece iz. Bafllamak çin 2 adet cam kâse (biri büyük, di eri küçük), ispirto oca, sacaya, buz, streç film, mürekkep Birlikte Yapal m Büyük kâsenin içine biraz su koyarak 2-3 damla mürekkep damlatal m. Küçük kâseyi, büyük kâsenin içine yerlefltirelim. E er küçük kâse su yüzeyine do ru yükselirse büyük kâsedeki suyun biraz n dökelim. Büyük kâsenin üstünü streç film ile örtelim. Büyükçe bir buz kal b n küçük kâsenin üzerine gelecek flekilde yerlefltirelim. Büyük kâseyi sacaya üzerine yerlefltirerek s tmaya bafllayal m. Meydana gelen de ifliklikleri gözlemleyerek kaydedelim. Ne Oldu? 1. Is n n etkisiyle büyük kâsede neler olmaktad r? 2. Streç filmin buzun alt nda kalan k sm nda ne gibi de ifliklikler gözlemlediniz? 3. Küçük kâsede ne birikmektedir? 4. Daha büyük s kayna kullansayd k küçük kasedeki s v miktar nda ne gibi bir de iflim gözlenirdi? 5. Oluflturdu umuz modelde, büyük kâsedeki su ve streç film üzerindeki buz, do adaki neleri temsil etmifltir? Neler Ö rendik? S: 32 E: 1

4 Maddenin De iflimi ve Tan nmas S v hâlde bulunan yeryüzü sular günefl enerjisinin etkisiyle hâl de ifltirerek su buhar olarak atmosfere yükselir. Atmosfere yükselen su buhar so uk hava tabakas yla karfl lafl rsa küçük su damlac klar na dönüflür. Su buhar ve damlac klar bulutlar oluflturur. Hava so umaya devam ederse damlac klardan binlercesi birleflerek su damlalar n oluflturur. Su damlalar a rlafl r ve havada as l duramaz hâle gelir. Ya mur fleklinde yeryüzüne düfler. Bulutlar n bulundu u bölgede havan n s cakl, oluflacak ya fl n fleklini belirler. Bulutlar n çok so uk bir hava katman yla karfl laflt durumlar olabilir.bu durumda bulutu oluflturan çok küçük tanecikler, su damlac klar hâline gelmeden donarak küçük buz kristallerine dönüflür. Bu tanecikler di er kristallerle birleflerek büyür. Böylece bulutlar taraf ndan tutulamayacak kadar a rlaflarak kar fleklinde yeryüzüne düfler. Ya fllar her zaman ya mur ya da kar fleklinde görülmez. Bulutlar bazen çok so uk hava katmanlar na Çarp flarak büyüyen damlac klar a rlaflt kça ya mur rastlad nda su damlac klar n n bir damlalar olarak yere düfler. k sm donar. Donan su damlac klar yükseklerdeki fliddetli rüzgâr n etkisiyle bulut içerisinde yukar afla savrularak büyür. Gittikçe a rlaflarak dolu fleklinde yere düfler. Baz günler bol su buhar tafl yan nemli hava yeryüzüne yak n yerlerde küçük su damlac klar oluflturur. Çok küçük olan bu su damlac klar havada as l kal r. Bu hava olay na sis ad verilir. 53 S: 33 E: 2

5 2. Ünite Akarsular, göller, denizler, yer alt sular do al su kaynaklar d r. Bahar aylar nda su seviyeleri yükselen akarsular denizlere ve göllere dökülür. Su, ayn zamanda canl lar n yap s nda da bulunmaktad r. Farkl olan, yaln zca suyun bulundu u yer ve görünümüdür. Dünya m zdaki canl l n temeli olan su hiç mi tükenmez? Su kaynaklar hep var olacak m? Yerküre yüzeyinin %71 inin su oldu unu unutmamal y z. Kara ve denizlerden sürekli buharlaflan su, bir yandan da ya fllarla geri döner. Ya fllarla yeryüzüne düflen su, buharlaflarak yeryüzünden ayr lan suyu dengelemektedir. nsanlar do aya zarar vermedi i S: 34 sürece do adaki su dengesi E: 3 korunur. Bunlar Biliyor musunuz? Her kar kristali bir alt gendir. Kar ya fl nda yeryüzüne milyonlarca kar tanesi düfltü ü hâlde bugüne kadar birbirinin ayn olan iki kar tanesi görülmemifltir. Kar tanelerinin küçük oldu u düflünülebilir; ama büyüklü ü bir yemek taba kadar olan kar tanelerine de rastlanm flt r. 54

6 Maddenin De iflimi ve Tan nmas Mevsimlere ba l olan s cakl k de iflimleri yeryüzü sular n n buharlaflmas n ve ya fllarla geri dönüflünü etkiler. Yaz mevsiminde s cakl k art fl yla birlikte buharlaflma da artar ve yüzey sular ndaki su miktar azal r. S cakl n düflmesiyle birlikte ya fllar bafllar. Bahar aylar nda, k fl boyunca ya an karlar n erimesi ve ya murlar n etkisiyle akarsulardaki su seviyesi yükselir. Bu sular, akarsular arac l yla göl ve denizlere ulafl r. Tüm bu do al olaylar sonucunda do ada bulunan su miktar ndaki denge korunur. Su, bir hâlden baflka bir hâle geçerek yeryüzü ile hava küre (atmosfer) aras nda dolan r. Suyun yeryüzü ile hava küre aras nda devam eden bu dolan m na su döngüsü denir. S: 35 E: 4 Bulutlardaki su ya fllar fleklinde yeryüzüne iner. Günefl in etkisiyle kara ve denizlerin yüzeyindeki su buharlafl r. Su buhar yükseldikçe so ur ve bulutlar oluflur. Yeryüzüne inen su emilerek yer alt sular na ulafl r. yer alt sular akarsular denizler Su döngüsünün devam etmesi için sürekli buharlaflma olmas gerekir. S v dan Gaza, Gazdan S v ya etkinli inde kâsedeki suyu buharlaflt rmak için ispirto oca n kulland m z hat rlayal m. Yeryüzünde, karalarda ve denizlerdeki tonlarca suyu buharlaflt rabilecek kadar büyük bir ispirto oca yoktur. Fakat siz yeryüzündeki bu buharlaflmay sa layan enerjinin Günefl ten geldi ini biliyorsunuz. Dünya m z var oldu undan beri Günefl, yeryüzündeki sular, buharlaflt rarak S: 36 E: 5 su döngüsünün devaml l sa lanmaktad r. 55

7 2. Ünite 2. Günefl Bize Çal fl r Merak Ediyorum Afla daki resmi inceleyiniz. Gördü ünüz tafl tlarda hangi tür yak tlar kullan lmaktad r? Bu yerleflim bölgesindeki enerji nerelerden sa lanmaktad r? Tüm enerjilerin Günefl le iliflkisi var m d r? Resimde çeflitli enerji kaynaklar n görüyorsunuz. Tüm bunlar n bizim için ne kadar önemli oldu unu düflünelim. Evlerimizde, fabrikalarda ve araçlarda enerjiye sürekli ihtiyaç duyar z. Bu enerjiyi elde etti imiz pek çok kaynak bulunmaktad r. Rüzgâr, petrol, kömür, akarsular ve do al gaz, yaflam m z kolaylaflt rmak için kulland m z baz enerji kaynaklar d r. Bunlar n yan s ra canl l k faaliyetlerimizi devam ettirebilmek için gerekli olan enerjiyi besinlerden karfl lar z. Bu besinlerin bir bölümü bitkisel kaynakl d r. Tüm bu enerjilerin kayna Günefl tir. Günefl, enerjisini bize nas l ulaflt r r? 56

8 Maddenin De iflimi ve Tan nmas 2. ETK NL K Günefl Ifl nlar ve Enerji Bu etkinli in sonunda, günefl enerjisinin bize nas l ulaflt n ö renmifl olaca z. Bafllamak çin Ayn büyüklükte 2 adet kutu, 2 adet termometre, fleffaf ambalaj kâ d, bant, beyaz kâ t, makas, 2 adet plastik kupa, saat Birlikte Yapal m Kutulardan birinin bir taraf na büyük bir pencere açal m. Pencereyi fleffaf ambalaj kâ d ile kaplayal m. Kalan taraflar ve di er kutunun tamam n beyaz kâ tla kaplayal m. Her iki kutunun üzerine bir termometrenin s abilece i büyüklükte birer delik açal m. Termometrelerdeki ilk s cakl okuyarak kaydedelim. Termometreleri yerlefltirelim. Her termometrenin üzerine kupalar kapatal m. Pencere bulunan yüzeyin do rudan günefl almas n sa layacak flekilde kutular yerlefltirelim. 10 dakika sonra kutulardaki termometrelerden s cakl okuyal m. Okunan s cakl k de erlerini kaydedelim. Ne Oldu? 1. Hangi termometredeki s cakl k di erinden yüksek ç kt? 2. Termometrelerin üzerine kupalar kapatman n amac nedir? 3. Binalardaki pencerelerin bulundu u yönle, binan n s nmas aras ndaki iliflkiyi aç klay n z Günefl enerjisi yeryüzüne fl nlarla ulafl r. Yeryüzüne ulaflan bu fl nlar, maddelerin s cakl n n de iflmesine neden olur. Günefl fl nlar ulaflt klar maddeyi s t r. Böylece Dünya ya fl nlar hâlinde gelen günefl enerjisi, s enerjisine dönüflerek yeryüzünü s t r. 57 Neler Ö rendik?

9 2. Ünite Yaflam m z boyunca en çok gördü ümüz gök cismi Günefl tir. Gündüzleri nereye baksak onun fl ile karfl lafl r z. Günefl, bizim s ve fl k kayna m zd r. Günefl, çevresine enerji yayar. Bu enerji fl nlarla yay l r. Neden k fl n koyu, yaz n aç k renk k yafetler giymeyi tercih ederiz? Günefl, temel s kayna m zd r. Peki günefl enerjisinden yararlanaca m z farkl yollar olabilir mi? Do rudan günefl fl alt nda yemek piflirebilir miyiz? Afla daki foto rafta, Tibetli bir insan n farkl bir teknolojiyi kullanma flekli görülüyor. Bu düzenekte Günefl i görecek flekilde bir metal levha yerlefltirilmifltir. Çukur yüzeyli bu levha, üzerine düflen günefl fl nlar n tencere üzerinde toplar. Tencere, bu düzenek sayesinde, daha çok günefl fl n al r. Dolay s yla bu tenceredeki su kaynayabilir ve yemek piflebilir. Bu düzenek, hava bulutluyken de çal flabilir. Ancak yiyece in piflmesi için daha uzun bir süre gerekir. Çünkü bulutlar günefl fl nlar n n bir k sm n n düzene e ulaflmas n engeller. Günefl fl nlar n bir araya toplayan parlak yüzeyler yard m yla baz s tma ifllemlerini gerçeklefltirebiliriz. Bu sebeple y l boyu güneflli ve s cak olan bölgelerde yaflayan insanlar, buna benzer teknolojilerden daha çok yararlan rlar. Sizin yaflad n z bölgenin iklimi de bu türden düzenekler kullanmaya elveriflli midir? Bunlar Biliyor musunuz? S: 37 E: 6 Günefl le Dünya aras ndaki uzay bofllu unu 8 dakikada aflarak gelen günefl fl nlar topra ve suyu s t r. Is nan toprak ve su, etraf ndaki havay s tm fl olur. Günefl in yayd fl nlar n milyarda birinden daha az Dünya m za ulafl r. 58

10 Binalar tasarlan rken pencerelerin güneye bakmas istenir. Bunun sebebi günefl fl ndan olabildi ince çok yararlanmakt r. Günefl enerjisinin genellikle s tma amac yla kullan ld n biliyoruz. Günümüzde günefl enerjisi kullan larak elektrik enerjisi de elde edilmektedir. Günefl pilleri güneflten gelen enerjiyi elektrik enerjisine dönüfltürür. Bu piller elektronik saatler, foto raf ve hesap makinelerinin yan s ra uzay araçlar nda da kullan l r. Yurdumuzun birçok bölgesi y l boyunca günefl fl n bol miktarda almaktad r. Bu sebeple günefl enerjisinden ülkemizde rahatl kla yararlan labilir. Günefl enerjisinin s tmada kullan labilmesi için çeflitli sistemler yap lm flt r. Bu sistemlerden biri olan günefl panelleri ile Günefl ten gelen enerji, su s tmada kullan l r. Bir di eri de Günefl Toplac Maddenin De iflimi ve Tan nmas günefl enerjisinin yandaki gibi sistemlerle toplanmas ve enerjiye ihtiyaç duyulan birçok alanda kullan lmas d r. S: 38 E: 7 Kendimizi De erlendirelim 1. Su do ada hangi hâllerde ve nerelerde bulunur? 2. Yeryüzünden yükseklere ç k ld kça hava s cakl düfler. Bunun sebebi ne olabilir? 3. Ya fl ve buharlaflma birbirini dengelemeseydi ne olurdu? Tart fl n z. 4. Günefl olmasayd hangi enerji kaynaklar olmazd? 5. Günefl olmasayd su döngüsü gerçekleflir miydi? Neden? 6. Günefl fl ndan nas l yararlan r z? Aç klay n z. 59