A. Su Hâlden Hâle Girer. C. Is Maddeleri Etkiler. D. Maddenin Ay rt Edici Özellikleri

Transkript

1 FEN VE TEKNOLOJ A. Su Hâlden Hâle Girer B. Is ve S cakl k C. Is Maddeleri Etkiler D. Maddenin Ay rt Edici Özellikleri

2 Temel Kaynak 5 Maddenin De iflimi ve Tan nmas A. SU HÂLDEN HÂLE G RER Su Ayr ld Yere Geri Döndü I Yukar daki resimler Erinç in yapt deneyin aflamalar n göstermektedir. I. Cam bir kaba yar s na kadar su koyarak ispirto oca nda s tt. Sudan buhar ç k yordu. II. S cak su olan kap ile ayn büyüklükte cam bir kab a z a za kapatt. çeride buharlaflma sonucu sis olufltu unu gözlemledi. Bir süre sonra üstteki kab n tavan nda buhar n yo uflmas ile bulut olufltu unu fark etti. Ayr ca s cak su buharlaflt için azal yordu. III. Erinç, son olarak üstteki kab n taban na buz koydu. Bir süre sonra kab n taban nda su tanecikleri olufltu unu gözlemledi. Daha sonra su tanecikleri birleflerek iri su damlalar oluflturmufltu. rileflen su damlalar tekrar s cak suyun içine ya mur gibi düflmeye bafllam flt. Su, ayr ld yere geri dönmüfltü. Ya mur Yeryüzünde, ya murun oluflmas ve ya mas Eriç in yapt deneydeki olaylara benzer flekilde gerçekleflir. Deneyde: II III I. Deniz, göl II ve akarsularda bulunan su, I Günefl in etkisiyle III buharlafl r. II. Gö e yükselen su buhar atmosferde so uk hava tabakas na rastlay nca küçük su damlac klar na dönüflür. Su damlac klar bulutlar oluflturur. III. Bulutlar n içinde bulundu u hava so ursa binlerce damlac k birleflerek su damlalar n oluflturur. Gittikçe su damlalar büyür, a rlafl r ve ya mur olarak yeryüzüne iner. Kar Bulutlar n içinde bulundu u hava çok so uk olursa küçük su tanecikleri, su damlac klar n oluflturamadan donar. Buz kristallerine dönüflür. Bulutlardaki su damlac klar buz kristallerine de di inde donar ve di er taneciklerle birleflerek büyür. A rlaflan damlac klar bulut taraf ndan tutulamaz ve kar olarak yeryüzüne iner. Dolu Bulutlarda oluflan su damlac klar çok so uk havalarda donarak rüzgâr n etkisiyle bulut içinde hareket eder. Gittikçe büyüyerek a rlafl r ve dolu olarak yeryüzüne iner. I. kaptaki su Yeryüzü sular n (deniz, göl, akarsular...) spirto oca Is kayna olarak Günefl i Üstteki kap Atmosferi Buz So uk hava tabakas n temsil etmektedir. Bulutlar n bulundu u bölgedeki hava s cakl na ba l olarak su damlac klar ya mur, kar ya da dolu olarak yeryüzüne iner. 512

3 Maddenin De iflimi ve Tan nmas FEN VE TEKNOLOJ Sis Nemli havadaki su buhar, yeryüzüne yak n yerlerde küçük su damlac klar na dönüflür. Bu küçük su damlac klar, baz günler gözlemledi imiz sis olay n meydana getirir. Sisle birlikte çiy de görülür. Havadaki nem so uk yüzeylere çarpt nda su damlac klar na dönüflerek çiyi oluflturur. Çok so uk havalarda su damlac klar donarak k ra y oluflturur. Su, do ada su buhar, su damlac klar ve buz kristalleri biçiminde bulunur. Su Döngüsü Bulutlar Okyanus Deniz Göl Akarsular Kara yüzeyindeki sular Ya mur Kar Dolu Yeryüzünden buharlaflan su, ya fllarla geri döner. Bu sayede do adaki su dengesi korunur. Topra a s zan sular n bir k sm yer alt sular na kar fl r. Suyun buharlaflmas ve ya fllarla geri dönmesi mevsimlere göre de ifliklik gösterir. Yaz mevsimlerinde buharlaflma fazla oldu u için yüzey sular ndaki su miktar azal r. Bahar mevsiminde ise karlar n erimesi ve ya murlar n çok ya mas yla akarsular ve akarsular n döküldü ü deniz ve göllerin su seviyeleri yükselir. Su döngüsünün gerçekleflmesini sa layan enerji Günefl ten gelir. Erinç in yapt deneyde kulland ispirto oca n n Günefl i temsil etti ini hat rlayal m. Su döngüsünün gerçekleflmesi için buharlaflman n meydana gelmesi gerekir. Günefl, yeryüzündeki suyu buharlaflt rarak su döngüsünün devam n sa lar. Yeryüzü sular, Günefl in etkisiyle buharlaflarak yükselir ve bulutlar oluflturur. Bulutlardaki su damlac klar havan n s cakl na göre ya mur, kar ya da dolu olarak tekrar yeryüzüne iner. Suyun hâl de ifltirerek yeryüzü ile atmosfer aras ndaki bu dolan m na su döngüsü denir. Suyun, do adaki hâllerini afla daki tabloda gösterelim: Okyanus Dere Su buhar Dolu Göl Kar Ya mur Buzul Kat S v Gaz 513

4 Temel Kaynak 5 Maddenin De iflimi ve Tan nmas Temel Is Kayna m z Günefl, yeryüzünün s ve fl k kayna d r. Ya mur, kar, dolu, rüzgâr vb. hava olaylar Günefl in s etkisiyle gerçekleflir. Evleri, ifl yerlerini s tmak için kulland m z kömür, fuel-oil vb. yak tlar, tafl tlar n çal flmas n sa layan petrol ürünleri Günefl in etkisiyle oluflmufltur. Biz bu maddelerde depolanm fl Günefl enerjisini kullan r z. Yel de irmenlerinde, barajlarda elektrik üretilmesini sa layan enerjilerin kayna da Günefl tir. Bitkiler, günefl fl n kullanarak besin üretir. Vücudumuz için gerekli olan enerjiyi besinlerden al r z. Dolay s yla yedi imiz bu besinlerdeki enerjinin kayna da Günefl tir. Yeryüzündeki bütün enerjilerin kayna Günefl tir. Furkan n odas do u, Hande nin odas bat yönündedir. Resimde iki kardeflin odalar ndaki termometrelerin sabahki durumlar gösterilmifltir. Furkan n odas, pencereden giren günefl fl nlar n n etkisiyle s nd için odas ndaki termometrenin s cakl daha yüksektir. Bu nedenle binalar n güney yönündeki odalar, kuzey yönündeki odalar ndan daha s cakt r. Sabahlar do u yönündeki, akflamüstü bat yönündeki odalar daha s cak olur. Çünkü günefl enerjisi yeryüzüne fl nlarla ulafl r. 2. Ayfle, ayn büyüklükteki cam bardaklara eflit miktarda su koydu. Bardaklar n içine birer termometre koyarak bardaklar bahçedeki masan n üzerine yerlefltirdi. Bardaklardan birini bir tahta kutunun gölgesine, di erini ise günefl gören bir yere koydu. II. bardaktaki termometreyi beyaz bir kâ tla kaplayarak Günefl in s s ndan korudu. Bir süre sonra II. bardaktaki termometrenin s cakl n n artt n gözlemledi. Günefl fl nlar bardaktaki suyu s tm flt. I. bardaktaki termometrenin s cakl nda ise önemli bir de ifliklik olmad. C C II I Günefl Enerjisi Yeryüzüne Nas l Ulafl r? 1. Hande ile Furkan n odalar resimdeki gibi karfl karfl yad r. Her ikisinin odas nda günefl fl nlar n n ulaflamad bir yerde termometre vard r. Tüm bu olaylar gösteriyor ki Günefl yeryüzünü fl nlarla s t r. Günefl fl nlar ulaflan maddeler s n r. Günefl enerjisi, s enerjisine dönüflerek Dünya m z s t r. 514

5 Maddenin De iflimi ve Tan nmas FEN VE TEKNOLOJ Günefl Enerjisinden Nas l Yararlan r z? Birçok enerjinin kayna olan Günefl in enerjisi, etrafa fl nlarla yay l r. Günefl in yayd enerjinin çok az bir k sm Dünya m za ulafl r. Günefl fl nlar her cisimde farkl s nma meydana getirir. Koyu renkli cisimler, aç k renkli cisimlerden daha çok s n r. Günefl fl nlar, yeryüzüne ulaflt nda topra ve suyu s t r. Toprak ve su da etraf ndaki havay s t r. Hava bulutluyken de günefl fl nlar yeryüzünü s t r ancak bulutlar fl nlar n yere ulaflmas n engeller. Rafet, ayn büyüklükteki kutulardan birini siyah, di erini beyaz renkli kâ tla kaplad. Kutular delerek ikisine de birer termometre koydu. Kutular günefl alan bir yere yerlefltirdi. Termometrelerin günefl fl nlar yla s nmas n önlemek için üzerlerine kupa geçirdi. Bir süre bekleyip termometrelerin s cakl n inceledi inde siyah kutudaki termometrenin daha çok s nd n gördü. Bu nedenle k fl n koyu, yaz n aç k renkli giysiler giyeriz. Koyu renkler günefl fl nlar n emer ve bizi daha çok s t r. Günümüzde günefl enerjisinden yararlanmak için birçok yöntem gelifltirilmifltir. Günefl enerjisinden ço unlukla s tma amac ile yararlan l r. Ülkemizde de çok yayg n kullan lan günefl panelleri günefl fl nlar yla s y toplar. En çok s cak su elde etmek için kullan l r. Bu düzeneklerde oldu u gibi günefl enerjisi s enerjisine dönüflür. Günefl enerjisinden elektrik elde etmek için kullan lan günefl pilleri birçok cihaz n çal flt r lmas nda ucuz enerji sa lar. Hesap makinesi, saat, foto raf makinesi ve uzay araçlar nda günefl pilleri kullan l r. Güney Amerika da yiyeceklerin piflirilmesinde günefl f r nlar kullan l r. Günefl enerjisi s enerjisine dönüfltü ü için s nan f r nda yiyecekler pifler. 515

6 Temel Kaynak 5 Maddenin De iflimi ve Tan nmas SU HÂLDEN HÂLE G RER - TEST 3 1. Afla da suyun hâlleri ile verilen efllefltirmelerden hangisi yanl flt r? a. ya mur s v b. buzul kat c. dolu s v d. kar kat Sena, yandaki flekildeki gibi bir miktar suyu s tarak üzerine buz dolu kap koydu. 2, 3 ve 4. sorular bu deneye göre cevaplay n z. 2. Sena, bu deneyi hangi amaçla yapm flt r? a. Kar n ya fl n göstermek b. Suyun buharlaflt n kan tlamak c. Ya murun oluflumunu göstermek d. Is ile buzun eridi ini göstermek 3. Bu deneyde afla dakilerden hangisine benzer bir olay gerçekleflmez? a. Sis oluflumu b. Bulutlar n oluflmas c. Suyun buharlaflmas d. Dolunun oluflmas 4. Afla da deneyde kullan lan malzemelerin neleri temsil etti i gösterilmifltir. Hangisi yanl flt r? a. Kab n içindeki su Yeryüzü sular n b. Buz dolu kap Yeryüzündeki kutuplar c. spirto oca Günefl fl nlar n d. Kab n üst k sm ndaki Bulutlar küçük su damlac klar 5. Afla daki olaylardan hangisinde s, fl nlar n etkisiyle oluflur? a. Çelik çaydanl ktaki suyun s nmas b. Soba üstündeki maflan n s nmas c. Güneflte kalan cam bardaktaki suyun s nmas d. Kaloriferin etkisiyle odan n s nmas Eflit büyüklükte ayn maddeden yap lan terlikler güneflte bir süre bekletiliyor. Terliklerin s cakl klar test edildi inde her birinin s cakl n n farkl oldu u görülüyor. 6 ve 7. sorular bu deneye göre cevaplay n z. 6. Buna göre afla dakilerden hangisi do rudur? a. Beyaz ve mavi terliklerin s cakl klar eflittir. b. S cakl en yüksek olan terlik siyah oland r. c. Siyah ve mavi terliklerin s cakl klar eflittir. d. S cakl en düflük olan terlik mavi olan d r. 7. Terliklerin s cakl klar n n farkl olmas n n nedeni afla dakilerden hangisidir? a. Koyu renkli cisimler günefl fl nlar n daha çok emer. b. Günefl in s s terliklere farkl derecede ulaflm flt r. c. Günefl, daha önce topra s t r. d. Günefl fl nlar ö le saatlerinde daha çok s t r. 516

7 Maddenin De iflimi ve Tan nmas FEN VE TEKNOLOJ 8 ve 9. sorular flemaya göre cevaplay n z. 8. fiemada su döngüsü gösterilmifltir. buharlaflma Yeryüzü sular Bulutlar Buna göre A yerine afla dakilerden hangisi yaz lamaz? a. Kar b. Ya mur c. Sis d. Dolu 9. fiemada yeryüzü sular olarak gösterilen bölümde afla dakilerden hangisinden söz edilemez? a. toprak yüzeyindeki sular b. nehirler c. göller d. yer alt sular 10. Bahar aylar nda yeryüzü sular n n seviyesi yükselir. Bunun as l nedeni afla dakilerden hangisidir? a. Havalar n l k olmas b. Eriyen kar ve ya mur sular c. Buharlaflman n az olmas d. Dolu ya mas 11. Afla dakilerden hangisi yerküreyi çevreleyen havan n nas l s nd n do ru aç klam flt r? a. Günefl fl nlar bulutlar etkileyerek havay s t r. b. Günefl in yayd s Dünya ya ulaflarak s t r. c. Is nan toprak ve su etraf ndaki havay s t r. d. Bitki ve hayvanlar n vücut s s ile hava s n r. A 12. Afla dakilerden hangisi Günefl enerjisinden yararlanma yöntemlerinden biri de ildir? a. Günefl panelleri ile su s tmak b. Günefl f r n nda yemek piflirmek c. Günefl pilleri ile elektrik üretmek d. Günefl fl nlar ile atefl yakmak 13. I Su buhar II Su damlac klar III Su damlalar Yandaki II resimle ilgili yukar dakilerden III hangisi ya da I hangileri do rudur? a. Yaln z I b. Yaln z II c. I, II d. I, II, III Su buharlaflt ktan sonra so uk hava tabakas na rastlay nca yo uflarak buluta dönüflür. Bulutlar daha so uk hava katman yla karfl lafl nca bulutu oluflturan çok küçük tanecikler, su damlac klar n oluflturmadan donar. Buz kristallerine dönüflür. 14. Yukar da anlat lan olay sonucunda afla dakilerden hangisi gerçekleflir? a. buzul b. kar c. sis d. k ra 517

8 Temel Kaynak 5 Maddenin De iflimi ve Tan nmas Ali, eflit büyüklükteki karton kutulardan birinin bir yüzeyine plastik folyo ile pencere yapt. ki kutuyu da pencere günefl fl alacak flekilde günefllik bir yere yerlefltirdi. Kutular delerek üstüne birer termometre yerlefltirdi. Termometrelerin üzerini de porselen kupa ile kapatt. 15, 16 ve 17. sorular bu deneye göre cevaplay n z. 15. Deneyin sonucu afla dakilerden hangisidir? a. ki kutunun da s cakl klar eflit olur. b. Penceresiz kutunun s cakl azal r. c. Pencereli kutunun s cakl daha fazlad r. d. Pencereli kutunun s cakl de iflmez. 16. Bu deneyin sonucunda afla daki yarg lardan hangisine ulafl l r? a. Plastik, kartondan daha çabuk s n r. b. Günefl fl nlar ulaflt klar yeri s t r. c. Günefl fl n emdi i için kutular n içi s n r. d. Tüm enerjilerin kayna Günefl tir. 17. Deneyde Ali nin termometrelerin üzerini porselen kupayla kapatmas n n nedeni afla dakilerden hangisidir? a. Termometrelerin s s n korumak b. Kutunun s s n n d flar ç kmas n önlemek c. Termometrelerin günefl fl nlar ndan etkilenmesini önlemek d. Kutular n erken s nmas n sa lamak 18. I. Su buhar II. Su damlac klar III. Buz kristalleri Yukar dakilerden hangileri suyun do ada bulunma biçimlerindendir? a. I, II b. I, III c. II, III d. I, II, III fl ndan yararlan r Bitkiler üretir I yer yer II III üretir IV 19. Kavram haritas na göre afla dakilerden hangisi yanl flt r? a. I Su b. II Hayvanlar c. III nsanlar d. IV Enerji 20. nsan ve hayvanlar n yaflamlar n sürdürebilmeleri için gerekli olan enerjinin temel kayna nedir? a. Su b. Oksijen c. Besin d. Günefl 518

9 Maddenin De iflimi ve Tan nmas FEN VE TEKNOLOJ B. ISI VE SICAKLIK Is nma ve So uma Çorba servisi için masaya koydu umuz kâseyi rahatl kla tutar z. Kâseye kaynamakta olan tencereden çorba koydu umuzda kâseyi tutamay z. Kâse s cak çorban n etkisiyle s n r. Bir süre bekledi imizde çorban n so udu unu fark ederiz. Farkl s cakl ktaki iki madde birbirine temas etti inde s cakl yüksek olan so ur, düflük olan ise s n r. Buzdolab ndan ç kard m z so uk suyu barda a doldurdu umuzda barda n so udu unu dokunarak anlayabiliriz. Bir süre sonra su da s nmaya bafllar. Su bardaktan ve ortamdan s ald için s nm flt r. Is Al flverifli Nas l Gerçekleflir? Umut, içmek için s tt süt çok s n nca so utmak istedi. Bunun için s cak süt olan barda so uk su dolu kab n içine yerlefltirdi. Bir süre sonra sütün so udu unu, kaptaki suyun s nd n fark etti. Çünkü süt s verdi i için so umufl, su da s ald için s nm flt r. S cakl klar farkl bu iki madde aras nda s al flverifli olmufltur. -2 C 20 C I II III Umut s al flveriflini daha iyi anlamak için bir deney yapmaya karar verir. Bir barda a buz doldurarak içinde musluk suyu bulunan kab n içine koyar. Barda a ve kaba birer termometre yerlefltirerek s cakl klar n ölçer. I. Buz dolu barda n s cakl, kaptaki suyun s cakl ndan düflüktür. II. Bir süre sonra bardaktaki termometrede s cakl k yükselirken kaptakinin s cakl düflmektedir. So uk olan s almakta, s cak olan s vermektedir. Is ak fl, s caktan so u a do ru olmaktad r. III. Her iki termometrenin s cakl eflit duruma gelmifltir. Demek ki s al flverifli tamamlanm flt r. Is al flverifli maddelerin s cakl klar eflitlenene kadar sürer. 519

10 Temel Kaynak 5 Hangi Durumda Daha Çok Is n r? Meliha ile Yahya, eflit miktardaki s v lar n s t ld süre ile s cakl k art fl aras nda bir iliflki olup olmad n anlamak için bir deney yapt lar. Eflit büyüklükte iki behere üç yüzer mililitre su koydular. Beherleri iki ayr ispirto oca nda s tt lar. Yahya suyu 3 dakika, Meliha ise 10 dakika s tt. Meliha n n s tt suyun s cakl, di erinden fazlayd. Uzun süre s t lan maddeler daha çok s al r. Daha çok s alan maddelerin s cakl klar da daha çok artar. Sütü s cak olmas n istedi imizde daha çok s t r z. Is ve S cakl k Farkl d r Suna, bir çaydanl k ve cezveyi su ile doldurdu. Bunlar oca n ayn miktarda s veren bölümlerine koyarak 5 dakika s tt. Çaydanl n ve cezvenin s cakl klar n ölçtü ünde cezvedeki suyun s cakl n n daha yüksek oldu unu gördü. Eflit miktarda s almalar na ra men miktar az olan s v n n s cakl k art fl daha fazla oldu. Buradan anl yoruz ki s ve s cakl k farkl kavramlard r. Ayn büyüklükteki iki barda a eflit miktarda buz koyal m. Bardaklardan birine a z na kadar, di erine de yar s na kadar s cak su koyal m. Her iki barda a da konulan suyun s cakl eflit olmas na ra men çok su konulan kaptaki buzlar daha çabuk erir. Bardaklara konulan sular n s cakl klar eflit, s lar farkl d r. Miktar çok olan suyun enerjisi fazla oldu u için s s fazlad r. Maddenin De iflimi ve Tan nmas Is bir enerji türüdür. S cakl k termometre ile ölçülen de erdir. Bir bardak suyun s enerjisi vard r. Termometre kullanarak bu bardaktaki suyun s cakl n ölçeriz. Termometrede s cakl k derece selsiyus olarak ölçülür ve C ile gösterilir. C ile ifade edilen kavramlar s cakl kt r. Bugün havan n s s 26 C tur. kullan m yanl flt r. 26 C olan havan n s s de il, s cakl d r. Is ve s cakl k farkl kavramlar oldu u için birbirinin yerine kullan lamaz. S cakl klar farkl iki madde aras ndaki s al flveriflinde s cak olandan so uk olana s enerjisi akar. Is bir madde de ildir. Is nan maddelerin kütlesi artmaz. Yanan maddeler çevrelerine s verir. Yanan odunlar n üzerinde yemek piflirebilir, su kaynatabiliriz. Bu maddelerdeki kimyasal enerji s enerjisine dönüflür. Yaln zca yanan ya da s cak olan maddelerin s enerjisi vard r. düflüncesi yanl flt r. So uk olarak düflündü ümüz maddelerin de s enerjisi vard r. Ancak s cakl klar düflüktür. 520

11 Maddenin De iflimi ve Tan nmas FEN VE TEKNOLOJ Is Elde Etmek çin Hangi Yak tlar Kullan r z? Evlerimizi s tmak, s cak su elde etmek ve yemek piflirmek için gerekli olan s enerjisini çeflitli yak tlardan elde ederiz. Bunlar ço unlukla do al gaz, tüp gaz (petrol gaz ), odun ve kömürdür. Bunlar n d fl nda s elde etmek için elektrik enerjisinden de yararlan r z. Is elde etmek için kulland m z yak tlar bir kavram haritas nda gösterelim. Is Yak tlar olabilir. S v Biyodizel spirto Petrol elde edilir. Bitkisel ve hayvansal ya lar örnektir. elde edilir. fieker pancar LPG yan ürünleridir. Benzin Mazot Fuel - oil Gaz ya Gaz örnektir. Do al gaz Hava gaz elde edilir. Kömür türüdür. Tafl kömürü Kat örnektir. Linyit kömürü Odun Tüm Enerjilerin Kayna Günefl tir * Elektrik enerjisi, hidroelektrik santrallerinde suyun trübinleri döndürmesi sonucu elde edilir. Akarsulardaki su, günefl enerjisinin etkisiyle gerçekleflen su döngüsü ile oluflur. O hâlde elektrik enerjisinin kayna günefl enerjisidir. * Fosil yak tlar olarak da adland r lan petrol, kömür ve do al gaz canl kal nt lar ndan oluflmufltur. Canl kal nt lar na ve izlerine fosil denir. Kömür, milyonlarca y l önce batakl klara gömülen büyük a açlar n üst üste s k flmas ve s n n etkisiyle kömürleflmesi sonucu oluflmufltur. Petrol ve do al gaz ise küçük deniz canl lar n n kal nt lar ndan oluflmufltur. Bu kal nt lar milyonlarca y l boyunca çamur ve kayalar n alt nda gömülü kal r. Üzerlerindeki a rl k ve yüksek s cakl k canl kal nt lar n petrol ve do al gaza dönüfltürür. Sonuç olarak, bitki ve hayvan at klar ndan oluflan fosil yak tlar n kayna da günefl enerjisidir. Fosil yak tlar, yenilenemeyen enerji kaynaklar oldu u için dikkatli kullan lmal d r. Odun hâlâ dünyan n birçok yerinde s nmak, yemek piflirmek ve ayd nlanmak için yak t olarak kullan l r. nsanlar odun elde etmek için a açlar kesti inden yak t olarak odun kullan lmas ormanlar n azalmas na ve ormandaki canl lar n zarar görmesine neden olur. 521

12 Temel Kaynak 5 Maddenin De iflimi ve Tan nmas * Besinler de insanlar n vücut s lar n korumak ve yaflamsal faaliyetlerini sürdürmek için kulland klar yak tt r. Bitkiler günefl enerjisini kullanarak besin üretir. Dolay s yla vücudumuzda üretti imiz, hareket etmemizi ve organlar m z n çal flmas n sa layan enerjinin as l kayna besinlerde depolanan günefl enerjisidir. Bir bitki olan fleker pancar ndan elde edilen ispirto da deneylerde kulland m z bir s v yak tt r. Bitki ve hayvan at klar n n kar flt r l p havas z yerde bekletilmesiyle s tma ve ayd nlatma kullan lan biyogaz elde edilir. Son y llarda at k ya lar n ifllenmesiyle elde edilen biyodizel, tafl tlarda yak t olarak kullan lmaktad r. Hayvansal ya lar n yan s ra m s r ve ayçiçek ya lar ndan da biyodizel elde edilmektedir. Kullan ld nda at k maddesi az oldu u ve % 98 i enerjiye dönüflebildi i için çevre dostu bir yak tt r. Is Enerjisi Hareket Enerjisine Dönüflebilir lsu nun annesi çay yapmak için çaydanl kta su kaynat yordu. lsu, çaydanl ktan h zla ç kan buhar görünce bir deney yapmak istedi. Annesinin gözetiminde daha önce yapm fl oldu u rüzgâr gülünü su buhar n n ç kt yere do ru tuttu. Rüzgâr gülünün h zla döndü ünü gözlemledi. lsu, buhar n çaydanl n kapa n da hareket ettirdi ini fark etti. Ocakta do al gaz n yanmas yla oluflan s enerjisi suyu s tm flt r. Sudaki s enerjisi de rüzgâr gülünü ve çaydanl n kapa n hareket ettirmifltir. Is enerjisi hareket enerjisine dönüflebilir. Bu deneyde do al gazdaki kimyasal enerji hareket enerjisine dönüflmüfltür. Do al gaz (Kimyasal enerji) s Su (Is Enerjisi) Hareket Enerjisi Besinlerde depolanm fl enerji de vücudumuzda s ve hareket enerjisine dönüflür. Petrolden elde edilen benzin ve mazot tafl tlarda yanarak enerji sa lar. Bu enerji arabay hareket ettirerek hareket enerjisine dönüflmüfl olur. Kömürün yak lmas yla yukar daki deneydeki gibi enerji dönüflümleriyle elektrik enerjisi elde edilir. Kömür, termik elektrik santrallerinde yak larak su s t l r. Is t lan su h zla buharlafl r. Buhar n gücüyle türbinler döner ve elektrik elde edilir. Kömür s Su s Hareket enerjisi s s Elektrik enerjisi 522

13 Maddenin De iflimi ve Tan nmas FEN VE TEKNOLOJ Is Nas l Ölçülür? Maddelerin sahip oldu u s kalorimetre denilen bir araç kullan larak ölçülür. Bu araçla ölçülen s miktarlar Joule (J) ya da kalori (cal) birimleri ile belirtilir J (1 kalori yaklafl k olarak 4 jouledür.) Bir portakaldaki enerji miktar 50 cal dir x 200 Joule olur. Kalorinin 1000 kat kilokalori (kcal), Joulün 1000 kat kilojoule (kj) dür kcal = 1000 cal 1 kj = 1000 J 1 g (gram) kömür yand nda 5000 cal s enerjisi üretir. Buna göre 1 g kömürün s enerjisi 5000 cal = = 5 kcal olur. Birinci aç klamaya göre; 1 4 kj olur. 1 g kömürün s enerjisi 5 kcal ise 1 g kömürün s enerjisi 4 x 20 kj dür diyebiliriz. Besinlerin Enerji De erleri Besinler Sa lad klar Enerji De eri (cal) Makarna (100 g) 360 Patates (1 adet) 96 Beyaz peynir (100 g) 275 F nd k (100 g) 680 Elma (1 adet) 63 Yumurta (1 adet) 79 Ekmek (1 dilim) 90 Bal k (100 g) 100 Tabloya göre afla daki sorular n yan t n birlikte bulal m. 200 g makarna yiyen bir çocuk kaç cal enerji alm fl olur? 100 g makarna = 360 cal ise 2 x 360 = 720 cal alm fl olur. Ayfer in kahvalt da yedi i besinler yanda gösterilmifltir. Ayfer kahvalt da kaç cal enerji alm flt r? 1 dilim ekmek, 1 adet yumurta 100 g beyaz peynir 1 adet elma = 507 cal enerji alm flt r. Ayfer in ald enerji kaç j eder? 1 cal = 4 j ise 507 x 4 = 2028 j 50 g f nd k ve 2 bal k yiyen biri kaç j enerji alm flt r? 100 g f nd k = 680 cal, 50 g ise = 340 cal dir. 1 bal k = 100 cal, 2 bal k 2 x 100 = 200 cal dir = 540 cal alm flt r. 540 x 4 = 2160 j olur. Yukar daki tabloda baz besinlerin yedi imizde vücudumuza sa lad klar enerji de erleri gösterilmifltir. 523

14 Temel Kaynak 5 Maddenin De iflimi ve Tan nmas ISI VE SICAKLIK - TEST 4 1. Bir barda a so uk meyve suyu doldurdu umuzda afla dakilerden hangisi gerçekleflir? a. Barda n s cakl de iflmez. b. Bardak so ur, meyve suyu s n r. c. Meyve suyu so ur. d. kisinin s cakl da de iflmez. 2. A ve B maddeleri A B birbirine dokundurulmadan önce A n n s cakl n n B den yüksek oldu u tespit edilmifltir. ki madde aras ndaki s al flverifline göre afla dakilerden hangisi söylenemez? a. A n n s cakl düfler. b. A dan B ye s ak fl olur. c. B nin s cakl sürekli artar. d. Bir süre sonra ikisinin s cakl eflitlenir. 3. I. Sular n s cakl klar eflittir. II. Çok olan suyun s enerjisi fazlad r. III. Ortam so uyunca az olan su daha erken so ur. Yanda gösterilen bardaklara farkl miktarlarda su konulmufltur. Bardaktaki sular için yukar dakilerden hangisi ya da hangileri söylenebilir? a. Yaln z I b. Yaln z II c. I, III d. I, II, III 4. Erinç, ayn maddeden yap lan eflit büyüklükteki bilyeleri s tt. Mavi bilyeyi 5 dakika, yeflil bilyeyi 10 dakika s tt. Bilyeleri ayn anda bir buz kal b n n üzerine koydu. Bu durumda afla dakilerden hangisi yanl flt r? a. Mavi bilyenin s enerjisi daha fazlad r. b. Yeflil bilye buza daha çok gömülür. c. ki bilye de buzda iz yapar. Yak t d. Yeflil bilyenin s cakl daha yüksektir.? 5. Yukar daki flemaya göre? yerine afla dakilerden hangisi yaz labilir? a. vantilatör b. otomobil c. soba d. çamafl r makinesi 6. Afla dakilerden hangisi yenilenebilir enerji kaynaklar ndand r? a. petrol b. kömür c. su d. do al gaz 7. I. Elektrik üretimi II. Su döngüsü Is Enerjisi III. Bitkilerin besin yapmas Yukar dakilerden hangisi ya da hangilerinin gerçekleflmesinde Günefl etkilidir? a. Yaln z II b. I, II c. II, III d. I, II, III Hareket enerjisi 524

15 Maddenin De iflimi ve Tan nmas FEN VE TEKNOLOJ 8. Afla daki ifadelerden hangisinde s ya da s cakl k kavramlar n n yanl fl kullan lmas nedeniyle bir anlat m bozuklu u vard r? a. Is düfltü ü için sular dondu. b. Suyun s cakl 70 C tur. c. Is alan maddenin s cakl artar. d. Is enerjisi madde miktar na göre de iflir. 9. Afla dakilerden hangisi s elde etmek için kulland m z yak tlardan de ildir? a. fuel - oil b. LPG c. su d. odun 10. Yakacaklarda yanma sonucu s ya dönüflen enerji türü afla dakilerden hangisidir? a. Elektrik enerjisi b. Kimyasal enerji c. Ses enerjisi d. Ifl k enerjisi 12. Tencere, masa ve konserve kutusu aras ndaki s al flverifli ne zamana kadar sürer? a. Her birinin s cakl 5 C artana kadar b. Yaklafl k 10 dakika c. Tencere so uyana kadar d. Hepsinin s cakl klar eflit olana kadar 13. Afla dakilerden hangisinin oluflumunda bitki ve hayvanlar n ya da bunlar n at klar n n etkisi yoktur? a. biyogaz b. besinler c. rüzgâr d. tafl kömürü 14. Afla dakilerden hangisi at k ya lar n ifllenmesiyle elde edilen bir yak tt r? a. biyodizel b. ispirto c. petrol d. biyogaz 11. fiekilde tencere, masa ve 10 C konserve kutusunun 70 C s cakl klar 20 C gösterilmifltir. Birbirine temas eden bu üç madde aras ndaki s al flverifli afla dakilerden hangisinde do ru olarak verilmifltir? Tencere Konserve Masa Kutusu a. Is verir. Hem s al r Is al r. hem de verir. b. Is al r. Is al r. Is verir. c. Is verir. Is al r. Hem s al r hem de verir. d. Hem s Is al r. Is verir. al r hem de s verir. 15, 16 ve 17. sorular afla daki tablodan yararlanarak cevaplay n z. Besinler ml meyve suyu içen bir çocuk kaç cal enerji alm fl olur? a. 47 b. 94 c. 141 d Sahip olduklar enerji (cal) 1 portakal 50 1 dilim ekmek 90 1 kg kömür g peynir ml meyve suyu

16 Temel Kaynak 5 Maddenin De iflimi ve Tan nmas 16. Kahvalt da 2 dilim ekmek, 100 g peynir ve 100 ml meyve suyu içen biri kaç cal enerji al r? a. 202 b. 380 c. 413 d Is nmak için 1 kg kömür yakan biri kaç kj enerji üretmifltir? (1 cal = 4 kj) a b c d Birbirine dokunan, ayn maddeden yap lm fl, kütleleri ayn C ve D cisimlerinin yaln zca kendi aralar nda s al fl verifli yapt bir deneyde bir süre sonra C nin s cakl art yor. Bu deneyde D cismi için, I. lk s cakl C ninkinden yüksektir. II. C ye göre daha geç s nmaktad r. III. Is enerjisi C dekinden fazlad r. yarg lar ndan hangisi ya da hangileri kesinlikle do rudur? a. Yaln z I b. Yaln z II c. I, III d. I, II, III 19. Yandaki I II tabaklardaki buz miktar eflittir. I. kaba 100 ml, II. kaba 300 ml 60 C s cakl a sahip su konuluyor. II. kaptaki buzlar n daha önce eridi i gözlemleniyor. Bunun nedeni afla dakilerden hangisidir? a. 300 ml suyun s enerjisi fazlad r. b. II. kaba konan suyun s cakl yüksektir. c. Buzlar suda yüzünce kolay erir. d. Buz her s cakl kta erir. 20. fiekildeki deney düzene i afla dakilerden hangisini göstermek için yap lm flt r? a. Suyun buharlaflt n b. Is enerjisinin, hareket enerjisine dönüflebildi ini c. Su buhar n n hareket etti ini d. Is alan s v maddelerin gaz hâle geçti ini 526