Öğretim İlke ve Yöntemleri

Transkript

1 Öğretim İlke ve Yöntemleri Editör: Şeref Tan Abdurrahman Kılıç Aynur Pala Behçet Oral Bülent Güven Esin Turan Güllaç Fatma Nur Köksal Gülnur Erciyes Hale Yetim Hülya Çermik Orhan Akınoğlu Şeref Tan 9. Baskı

2 Editör: Doç. Dr. Şeref TAN ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ ISBN Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2013, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 1. Baskı: Eylül 2007, Ankara 9. Baskı: Eylül 2013, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Selcan Arslan Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Bu kitabın temel amacı; öğretmen adaylarımızın ve öğretmenlerimizin, öğretimin planlanması ve uygulanmasıyla ilgili olarak öğretmenlik mesleğinin gereği birtakım temel bilgi ve becerilerini daha üst düzeylere çıkarmaktır. Kitap 11 ünite olarak düzenlenmiştir. Kitapta, öğretim ilke ve yöntemleriyle ilgili temel kavramlar, öğrenme ve öğretim ilkeleri, içeriğin seçimi ve düzenlenmesi, öğretim modelleri, öğrenme stilleri, öğrenme ve öğretim stratejileri, öğretim yöntem ve teknikleri, öğretimin materyalle desteklenmesi, öğretimde verimliliğin arttırılması, öğretimin planlanması, öğretim planları ve öğretmen nitelikleri konuları detaylı olarak ele alınmıştır. Kitapta, örnek sınıf-içi uygulama etkinliklerine olabildiği kadar yer verilmiştir. Böylece okuyacağınız eser daha etkili bir ders kaynağı haline getirilmiştir. Kitabın öğrencilerimize kendilerini sınamaları ve sınavlara hazırlanmaları açısından daha da faydalı olması için, her ünite ile ilgili olarak KPSS de çıkan sorulara örnekler, (ünitelerin çoğunda) çözümleriyle birlikte ünite sonlarında verilmektedir. Ayrıca, bu kitap öğretim ilke ve yöntemleri için bir KPSS el kitabı niteliğindedir. Kitap alanında uzman olan yazarlar tarafından YÖK ün Öğretim İlke ve Yöntemleri dersi için belirlediği kur tanımına uygun olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanmasında katkısı olan herkese ve kitabın basımında katkıları olan tüm Pegem Akademi Yayıncılık çalışanlarına çok teşekkür ederim. Kitabın ileriki baskılarının daha kaliteli olabilmesi, bugüne kadar olduğu gibi okurlarımızın değerli önerileriyle sağlanabileceğinden bu konudaki yardımlar bizi mutlu edecektir. Kitabın tüm öğretmen ve öğretmen adaylarımızın kendilerini geliştirmelerine katkıda bulunması dileğiyle... e-posta: Eylül 2013 Editör: Doç. Dr. Şeref TAN iii

4

5 Bölümler ve Yazarları Ünite 1: Öğretim İlke ve Yöntemleriyle İlgili Temel Kavramlar Yrd. Doç. Dr. Bülent Güven Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 2: Öğretim Hedeflerinin Belirlenmesi Doç. Dr. Şeref Tan Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Ünite 3: Öğretim İçeriğinin Seçimi ve Düzenlenmesi Uzman Fatma Nur Köksal Bilim Uzmanlığı: Eğitim Teknolojileri, İndiana Üniversitesi, ABD Ünite 4: Öğrenme ve Öğretim İlkeleri Yrd. Doç. Dr. Aynur Pala Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 5: Öğretim Kuram ve Modelleri Doç. Dr. Orhan Akınoğlu Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Ünite 6: Öğrenme Stilleri Yrd. Doç. Dr. Hale Yetim Amasya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 7: Öğretim Yöntem ve Teknikleri Yrd. Doç. Dr. Gülnur Erciyeş İzmir Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 8: Öğretimin Materyallerle Desteklenmesi Doç. Dr. Şeref Tan Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Ünite 9: Öğretimde Verimlilik Doç. Dr. Behçet Oral Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Ünite 10: Öğretimin Planları Doç. Dr. Abdurrahman Kılıç Düzce Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ünite 11: Öğretmen Nitelikleri ve Yeterlikleri Yrd. Doç. Dr. Hülya Çermik Yrd. Doç. Dr. Esin Turan Güllaç Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi v

6

7 İÇİNDEKİLER Önsöz... iii Bölümler ve Yazarları... v İçindekiler... vi ÜNĐTE 1 ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİYLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR (ss: 1-34) Giriş... 1 Eğitim... 1 İnformal Eğitim... 4 Formal Eğitim... 4 Öğrenme, Öğretim ve Öğretme... 6 Öğrenme... 6 Öğretim ve Öğretme... 8 Öğretimde İlke, Strateji, Yöntem, Teknik ve Araç-Gereç Kavramları Öğretimde İlke Strateji Yöntem ve Teknik Araç ve Gereç Öğretim Hizmetinin Niteliğini Artıran Değişkenlerle İlgili Kavramlar İpucu Pekiştirme Katılım Dönüt Düzeltme Program Kavramı Eğitim Programı Öğretim Programı Ders Programı Örtük Program Program Geliştirme ve Program Değerlendirme Kavramı Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Kaynakça vii

8 ÜNĐTE 2 ÖĞRETİM HEDEFLERİNİN BELİRLENMESİ (ss: 35-74) Öğretim Hedefleri Hedeflerin Aşamalı Sınıflandırılması Bilişsel Alan Duyuşsal Alan Psiko-motor (Devinişsel) Alan Aşamalı Sınıflamaya Uygun Hedef ve Davranış Hedef Yazımında Dikkat Edilecek Bazı Hususlar Davranış Yazımında Dikkat Edilecek Bazı Hususlar Öğretim Hedeflerinden Etkin Olarak Faydalanma Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Kaynakça ÜNĐTE 3 ÖĞRETİM İÇERİĞİNİN SEÇİMİ VE DÜZENLENMESİ (ss: ) Öğretim İçeriğinin Seçimi ve Düzenlenmesi Disiplinler ve İçerik Disiplinler ve Çekinceler İçerik Seçimi Ornstein ve Hunkins (1998) ın İçerik Seçimiyle İlgili Belirttikleri Diğer Ölçütler İçerik Seçerken Cevaplanması Gereken Sorular İçerik Seçimi İçin Metotlar İçerik Belirlenecek Konu Üzerine Literatür Taraması Yapma Konu Uzmanlarına Başvurma İçeriğin Sorumlular Tarafından Belirlenmesi İhtiyaç Analizi Yapma İçeriğin Düzenlenmesi İçerik Düzenlenirken Dikkat Edilecek Hususlar İçerikte Kapsam İçerikte Sıralama İçerikte Devamlılık İçerikte Denge İçerik ve Öğretim Süreci Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Kaynakça viii

9 ÜNĐTE 4 ÖĞRENME VE ÖĞRETİM İLKELERİ (ss: ) Giriş Konu Alan Bilgisi Pedagojik Bilgi ve Beceriler Öğretmen Deneyimi Sağlıklı Öğretmen-Öğrenci Etkileşim ve İletişimi Yüksek Beklenti İşbirliği Ortamı Hazır Bulunuşluk Öğretim Etkinliklerini Öğrenci İlgilerine Dayandırma Motivasyon Dersin Hedeflerinden Haberdar Etme Aktif Katılım Öğrenci Sorumluluğu Anlamlı Materyal Dönüt Ekonomiklik Fazla Duyu Organına Hitap Etme Zengin Konu İçeriği Özel İletişimde Güvenlik Teknolojinin Kullanımı Anlamlı Tekrar İpuçları Pekiştireçler Aşamalılık Mantık Uygulama Fırsatları Değerlendirme Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Kaynakça ÜNĐTE 5 ÖĞRETİM KURAM VE MODELLERİ (ss: ) Giriş Okulda Öğrenme Modeli (Carroll) Yetenek Öğretimden Yararlanma Yeteneği Sabır/Sebat Fırsat Öğretimin Niteliği Tam Öğrenme Modeli (Bloom) Öğrenci Nitelikleri Öğretim Hizmetlerinin Niteliği Öğrenme Ürünleri Tam Öğrenme Modelinin Uygulanışı ix

10 Öğretim Durumları Modeli (Gagne) Çoklu Zekâ Kuramı (Gardner) Çoklu Zekâ Kuramı Hangi Temellere Dayanır? Çoklu Zekâlar ve Öğrenme Yolları Sözel-Dilsel zekâ Mantıksal-Matematiksel Zekâ Görsel-Mekânsal-Uzamsal Zekâ Bedensel-Kinestetik Zekâ Müziksel-Ritmik Zekâ Sosyal-Kişilerarası Zekâ Kişisel-Öze Dönük Zekâ Doğa Zekâsı Dersleri Çoklu Zekâ Kuramına Göre Planlarken Dikkat Edilmesi Gereken Temel Noktalar Çoklu Zekâyı Sınıfta Uygulama ve Modeller Önerilen Çoklu Zekâ Uygulama Aşamaları Çoklu Zekâ Kuramının Avantajları Çoklu Zekâ Kuramının Sınırlılıkları Çoklu Zekâ Kuramında Ölçme ve Değerlendirme Yapılandırmacılık (Piaget, Vygotsky) Beyin Temelli Öğrenme (Caine and Caine) Beyne Dayalı Öğrenmenin 12 Temel İlkesi Probleme Dayalı Öğrenme (Dewey) Probleme Dayalı Öğrenmenin Temel Adımları İşbirlikli Öğrenme (Vygotsky) İşbirliği İçin Gerekli Şartlar İşbirliğine Dayalı Öğretim Teknikleri Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Kaynakça ÜNĐTE 6 ÖĞRENME STİLLERİ (ss: ) Giriş Öğrenme Stilleri ve Tanımları Görsel/İşitsel/Kinestetik Öğrenme Stilleri Herrmann ın Beyin Üstünlük Ölçeği David Kolb un Deneyimsel Öğrenme Teorisi ve Öğrenme Stilleri Modeli Honey ve Mumford un Öğrenme Stilleri Myers-Brigs Tip Göstergesi Filder-Silverman ın Öğrenme Stili Modeli Dunn ve Dunn ın Öğrenme Stili Modeli Öğrenme Stilleri Konusunda Öğrencilere Öneriler Öğrenme Stilleri Konusunda Öğretmenlere Öneriler Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Kaynakça x

11 ÜNĐTE 7 ÖĞRETİM YÖNTEM VE TEKNİKLERİ (ss: ) Giriş Öğretimde Strateji, Yöntem ve Teknik İlişkisi Öğretim Stratejileri Sunuş Yolu ile Öğretim Stratejisi Buluş Yolu ile Öğretim Stratejisi Araştırma-İnceleme Yolu ile Öğretim Stratejisi Öğretim Yöntem ve Teknikleri Yöntem Seçimini Etkileyen Faktörler Öğretim Yöntemleri Anlatım Yöntemi Etkileşimli Anlatım Tartışma Sempozyum Panel Zıt Panel Münazara Forum Seminer Örnek Olay İncelemesi Problem-Çözme Proje Temelli Öğretim İşbirliğine Dayalı Öğrenme Gösterip Yaptırma Karşılıklı Öğretim Grupla Öğretim Yöntem ve Teknikleri Soru Cevap Rol Oynama Drama Yöntemi Yaratıcı Drama Benzetim Tekniği (Simülasyon) Beyin Fırtınası Mikro Öğretim Yöntemi Altı Şapkalı Düşünme Deney Bireysel Öğretim Teknikleri Bireyselleştirilmiş Öğretim Programlı Öğretim Bilgisayar Destekli Öğretim Sınıf Dışı Öğretim Teknikleri Gözlem Gezisi Görüşme Sergi Nitelikli Öğretmen Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Kaynakça xi

12 ÜNĐTE 8 ÖĞRETİMİN MATERYALLERLE DESTEKLENMESİ (ss: ) Öğretimin Materyalle Desteklenmesi Öğretimde Araç Gereç Kullanımının Sağlayacağı Faydalar Öğretim Sürecinde Kullanılabilecek Temel Materyaller Ders Kitabı Ünite Dergileri, Hikâye Kitapları Gösterim tahtaları Öğretmen ve Öğrenci İşbirliğiyle Hazırlanan Basit Materyaller Gruba Özgün ve Güncel Materyaller Hazırlama Zihin Haritaları, Kavram Haritaları ve Bilgi Haritaları Bulmacalar Grafikler Gerçek Nesne ve Modeller Görsel İşitsel Araçlar Video ve Televizyon Bilgisayar ve Öğretimsel Yazılım Programları Öğretim Kuram ve Modellerinde Materyal Kullanmanın Önemi Öğretimin Etkililiğini Arttırmada Materyal Kullanımı Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Kaynakça ÜNĐTE 9 ÖĞRETİMDE VERİMLİLİK (ss: ) Giriş Öğrenme Niteliğini Belirleyen Değişkenler Öğrenci Nitelikleri Öğretim Hizmeti Niteliği Öğretim Yönetimi Öğretim Etkinliklerini Planlama Etkili İletişim Güdülenme Öğretimin Değerlendirilmesi Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Kaynakça xii

13 ÜNĐTE 10 ÖĞRETİMİN PLANLARI (ss: ) Öğretimi Planlamanın Gereği ve Önemi Planlama Plan Hazırlamada Yapılacak İşlemler Öğretmenin Kendini Geliştirmesi Çevreyi Tanıma Yöntem/Teknikleri Belirleme Araç Gereç Hazırlama İş Takvimi ve Yıllık Çalışma Planı Yıllık Plan Günlük (Ders) Planı Hazırlama Gezi-Gözlem Planı Deney Planı Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Ekler (Plan örnekleri) Kaynakça ÜNĐTE 11 ÖĞRETMEN NİTELİKLERİ ve YETERLİKLERİ (ss: ) Bilgi Toplumu ve Öğretmenin Değişen Rolü Bir Meslek Olarak Öğretmenlik Öğretmen Nitelikleri ve Yeterlikleri Kişisel ve Mesleki Değerler-Mesleki Gelişim Öğrenciyi Tanıma Öğrenme ve Öğretme Süreci Öğrenmeyi, Gelişimi İzleme ve Değerlendirme Okul, Aile ve Toplum İlişkileri Program ve İçerik Bilgisi Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Kaynakça xiii

14

15 ÜNĐTE 1 ÖĞRETĐM ĐLKE VE YÖNTEMLERĐYLE ĐLGĐLĐ TEMEL KAVRAMLAR Yrd. Doç. Dr. Bülent GÜVEN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Giriş Eğitim Đnformal Eğitim Formal Eğitim Örgün Eğitim Yaygın Eğitim Öğrenme, Öğretim ve Öğretme Öğretimde Đlke, Strateji, Yöntem, Teknik ve Araç-Gereç Kavramları Öğretimde Đlke Strateji Yöntem ve Teknik Araç ve Gereç Öğretim Hizmetinin Niteliğini Artıran Değişkenlerle Đlgili Kavramlar Đpucu Pekiştirme Katılım Dönüt Düzeltme Program Kavramı Eğitim Programı Öğretim Programı Ders Programı Örtük Program Program Geliştirme ve Program Değerlendirme Kavramı Özet Ünite Soruları KPSS Soru Örnekleri ve Çözümleri Kaynakça

16 2 Öğretim Đlke ve Yöntemleri GİRİŞ Eğitim sürecinde, bireylerin ve genç üyelerin içinde yaşadıkları topluma sağlıklı ve verimli bir biçimde uyum sağlamalarına yardımcı olmak amaçlanmaktadır. Bu uyumun sağlanabilmesi için ise öncelikle bireylerin yetenekleri belirlenir ve eğitim yardımıyla en üst düzeye kadar geliştirilmeye çalışılır. Bu işlemler gerçekleştirilirken eğitim sisteminin belirlenmiş olan amaçları rehber alınır ve bu doğrultuda bireylerin davranışlarının değiştirilmesi için gayret gösterilir. Sürekli gelişen kültürel yapı ve değerlerin içerisinde bulunan genç üyeler, süreç içerisinde eğitimin de yardımıyla kültürel yapı ve değerlerine esneklik kazandırırlar. Bu yolla içinde bulundukları koşullara daha kolay uyum sağlayarak, gelişime açık yeni yapılar ortaya koyarlar. Bu açıklamadan anlaşılacağı üzere eğitim yalnızca bilgi, beceri ve davranış değişikliği sağlamakla kalmaz bunun ötesinde, toplumun devamlılığını ve gelişmesini destekleyecek değerlerin üretilmesini, mevcut yapının bozulmasını önlemek ve bu yapıları özdeşleştirmek gibi işlevleri de yerine getirir. Toplumun genç üyelerinin eğitim düzeyi, duygu ve fikirleri, ahlaki özellikleri geliştikçe, gelecek nesillere verilecek eğitim daha nitelikli duruma gelecek beraberinde toplumun kültürü de gelişecektir. Bundan sonraki başlıklarda toplumların ve bireylerin gelişiminde en etkili faktör olan eğitim ve ilgili diğer kavramlar tanıtılmaktadır. EĞİTİM Bireyde kendi yaşantıları yoluyla davranış değişikliği oluşturma süreci olarak tanımlanan eğitim kavramı, en genel anlamıyla bireyleri belli amaçlara göre yetiştirme sürecidir ve bu süreçten geçen bireyin kişiliğinin olumlu yönde değişmesi beklenir. Varış (1996) kişiliğin yanı sıra kişinin amaçlarının, bilgilerinin, davranışlarının, tavırlarının ve ahlak ölçülerinin de eğitim süreciyle değiştiğini açıklayarak bu tanımı desteklemiştir. Eğitim kavramının literatürde çok sayıda tanımı bulunmaktadır. Örneğin, Ertürk (1993), eğitimi bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla, kasıtlı ve istendik yönde değişme meydana getirme süreci olarak tanımlarken, Demirel (1999), bu süreçteki kasıtlı kültürleme ifadesine dikkat çeken benzer bir tanım yapmıştır. Gürkan (1999) da, eğitim kavramına ilişkin yaptığı tanımda bireyin içinde yaşadığı toplumda davranış biçimleri edindiği süreçler toplamının eğitim olarak adlandırılması gerektiğini vurgulamaktadır (Gürkan,2004). Yukarıdaki paragrafta da ifade edildiği üzere literatürde yer alan çok sayıda tanımı incelemek olanaklıdır. Kavramın tanımlarında dikkat çeken özellikler ele alındığında ise;

17 Öğretim Đlke ve Yöntemleriyle Đlgili Temel Kavramlar 3 Eğitimin süreç olarak, zaman ve kapsam yönünden çok geniş ve çok yönlü olduğu, Süreç sonunda bireyin davranışlarında mutlaka gözlenebilir, ölçülebilir ve istenilir değişiklikler olmasının beklendiği, Davranış değişikliğinin bireyin yaşantıları sonucu meydana geldiği, yaşantının ise bireyin çevresiyle kurduğu etkileşimler sonucu bireyde kalan izler olduğu, gibi niteliklerin ortaya çıktığı ifade edilebilir (Gürkan, 2004). Burada kalıcılık için bireyin geçirdiği yaşantının kazanılmış türde yaşantıya dönüşmesi önemlidir. Aksi halde yalnızca yaşanılmış yaşantı olarak kalır ve unutulabilir. İlkel toplumlardan günümüze eğitim sürecinde bireyler, önce aile içerisinde doğal ortamlarda örneğin, anne babanın çocuğuna temizliğin nasıl yapıldığını göstermesi ya da çocuğun bu işi izlemesi gibi etkileşim yoluyla, daha sonra ise, toplumsal sürecin bir parçası olarak ortaya çıkan okul sistemi ile desteklenmektedirler. Uygarlaşma ile toplumların sosyal yaşamlarını etkili bir biçimde sürdürebilmek için geliştirdiği kurumlardan biri olan ve eğitimin kurumsallaşmasını sağlayan okul sistemi, günümüzde önemli görevleri üstlenmiş durumdadır. Okulların bu sürece yaptıkları sistemli ve planlı katkılar, neredeyse eğitimin sunulduğu tek yer olarak algılanmalarına neden olmuştur. Oysa okul dışında bireyleri bir mesleğe hazırlamak, onların hayata uyumlarını kolaylaştırmak için açılmış başka kurumlar da vardır. Ayrıca, eğitim daha öncede belirtildiği üzere ailede, iş yerinde, asker ocağında, ibadethanede ve insanların oluşturduğu çeşitli gruplar içinde de gerçekleştirilir. Eğitim, okul öncesinde, okul yaşamında ve sonrasında daha açık ve öz bir ifadeyle, yaşam boyu devam eden sürekli bir süreçtir. İnsanın yaşam boyu edindiği deneyimlerin tamamı bu sürecin kapsamı içerisinde yer alır. Birey bu süreçte ya kendi isteğiyle bulunur ya da toplum üyeleri tarafından kasıtlı kültürleme sürecine sokulur. Her toplum kendi kültürünün özelliklerini yeni kuşaklara aktarma isteğindedir. Toplumun, bireylerini kendi kültürünün istek ve beklentilerine uyacak biçimde etkilemesi ve değiştirmesine kültürleme denir (Fidan ve Erden, tarihsiz). Kültürleme, ailede, sokakta kısaca her yerde bilinçli ya da bilinç dışı kendiliğinden oluşan ve bireysel olan öğrenmeleri de kapsar. Kültürleme ile eğitim arasındaki fark, kültürlemenin amaçlı olarak yapılan kısmının eğitimin kapsamında olmasıdır. Bu özelliği nedeniyle eğitim kasıtlı kültürleme süreci olarak da tanımlanmaktadır. Kültürlemeyle karıştırılan bir başka kavram ise kültürleşmedir. Kültürleşme farklı kültürlerin karşılıklı etkileşime girmesiyle gerçekleşen kültür alış-verişidir. Kültürleşme süreci sonunda her iki toplum da yavaş ya da hızlı şekilde değişir birbirlerinin davranışlarını öğrenir. Örneğin aynı sokakta oturan çeşitli etnik toplulukların

18 4 Öğretim Đlke ve Yöntemleri zamanla birbirini etkilemesi, birbirinden bazı davranışları alması, Avrupa birliğine üye ülkelerin kültürel etkileşime girmesi gibi. İnsanlardaki toplu yaşama özelliği onları toplumun beklediği ve istediği davranışları öğrenmeye yöneltir. Özellikle küçük toplumlarda edinilmesi beklenen beceriler gözleyerek ve taklitle, yaparak yaşayarak kazanılır. Gözleyerek, taklitle ya da planlı, programlı şekilde gerçekleşme gibi ifadeler eğitimin farklı türleri olduğuna işaret etmektedir. Bundan sonraki başlıklarda bu türler tanıtılmaktadır. İnformal Eğitim Bir plana bağlı olmaksızın insan yaşamı içerisinde çeşitli şekillerde kendiliğinden oluşan eğitim etkinliklerine informal eğitim adı verilir. İnformal eğitim, aile içerisinde, televizyon izlerken, arkadaş gruplarında vb kazanılan bilgi, beceri ve davranışları kapsamına alır. İnformal eğitim sürecinin iki önemli öğrenme biçimi; gözlem ve taklittir. İnformal eğitim sürecinde bireyler istenmeyen zararlı alışkanlıkları da edinebilirler. Örneğin; Sigara içmek, kopya çekmek, vb gibi. İnformal eğitim yoluyla kazanılabilecek olumlu ve olumsuz davranışlara örnekler veriniz. Olumlu davranış örneği Olumsuz davranış örneği İnformal eğitim süreci, toplumun beklentilerine uygun bireylerin yetiştirilmesinde ve kimi zararlı alışkanlıkların edinilmesini engellemede tek başına yeterli olamayacağından, denetimli, planlı ve kasıtlı eğitim etkinliklerinin sunulduğu boyut olan formal eğitim kavramı ortaya çıkmıştır. Formal Eğitim Formal eğitim sürecinde planlı ve kasıtlı bir biçimde öğrenme ortamı düzenlenmesi gereklidir. Amaçlı bir biçimde önceden hazırlanmış bir program dahilinde planlı olarak sunulan öğretim adı verilen bir süreçte gerçekleştirilir. Bu süreç planlanır, uygulanır ve değerlendirilir. Başlangıcından bitişine kadar özel bir ortamda kontrollü olarak uygulanır. Sürecin belirli aşamalarında ve sonunda değerlendirme işlemi gerçekleştirilir (Fidan ve Erden, tarihsiz).

19 Öğretim Đlke ve Yöntemleriyle Đlgili Temel Kavramlar 5 Formal eğitim süreci, örgün eğitim ve yaygın eğitim olarak ikiye ayrılmaktadır. Örgün Eğitim Belirli bir yaş grubundaki bireylere Milli Eğitimin amaçları doğrultusunda hazırlanmış eğitim programlarıyla okul çatısı altında düzenli olarak verilen eğitimdir (Taymaz, 1992). Örgün eğitim kapsamında bulunan basamakları; okul öncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretim olarak sıralayabiliriz. Örgün eğitimde, sayıldığı üzere belli bir sıra söz konusudur. Bir eğitim basamağını başarıyla tamamlayamayan birey bir sonraki eğitim basamağına geçemez. Bu basamaklardan yükseköğretim dışında kalan eğitim basamaklarında eğitim alma yaş sınırları belirlidir. Belirlenen yaş grupları dışında kalanlar açık öğretim sistemleri ile eğitimlerini sürdürebilirler. Formal eğitimin bir diğer türü yaygın eğitimdir. Yaygın Eğitim Örgün eğitim sistemine hiç girmemiş, bu sistemin herhangi bir basamağında bulunan ya da bu basamakların birinden sistemi terk etmiş olan bireylere ilgi ve gereksinim duydukları alanlarda yapılan eğitim olarak tanımlanmaktadır (Taymaz, 1992). Çeşitli merkezlerde (Örneğin halk eğitim merkezleri) açılan kurslar, pratik sanat okulları, resmi ve özel kurum ve işletmelerde düzenlenen hizmet içi eğitim etkinlikleri yaygın eğitim kapsamında ele alınır. Buraya kadar yapılan açıklamalar formal ve informal eğitim süreçlerinin birlikte düzenlenmesi durumunda eğitimin ne denli geniş kapsamlı ve karmaşık bir süreç olduğu izlenimini vermektedir. Bu özelliği nedeniyle eğitimi zaman ve mekân yönünden sınırlamak olanaklı değildir.

20 6 Öğretim Đlke ve Yöntemleri Formal ve informal eğitime ve informal eğitimin formal eğitim üzerine etkilerine güncel örnekler veriniz ve örneklerinizi sınıfınızla tartışınız. Formal eğitim örneği:.... İnformal eğitim örneği:.... İnformal eğitimin formal eğitime olumlu etkilerine örnek:.... İnformal eğitimin formal eğitime olumsuz etkilerine örnek:.... ÖĞRENME, ÖĞRETİM VE ÖĞRETME Eğitim sürecini birbirini izleyen ve birbiri üzerine biriken öğrenme ve öğretme olayları oluşturur. Eğitim bir amaçla başlar, öğrenme-öğretme etkinlikleriyle sürdürülür ve değerlendirme ile son bulur. Amaç, eğitim sürecine giren bireylerin davranışlarında dolayısıyla, kişiliğinde meydana gelmesi beklenen özellikleri belirlemektir. Öğrenme, amaçların gerçekleştirilmesi için kurulan etkileşim, öğretme ise öğrenmeyle iç içe gerçekleşen etkinliktir. Eğitim süreci sonunda ulaşılmak istenen amaçlar öğrenme yoluyla gerçekleştirilir. Öğrenmenin içeriğini amaçlar belirler, içerikse kültür adı verilen toplumsal faktörden etkilenebilir ve kültürden kültüre farklılık gösterebilir. Öğrenme, insanoğlunu toplumsal bir varlık durumuna getiren ve bu yönüyle onu diğer canlılardan ayıran evrensel bir özellik olup, hem bir süreç, hem de bir üründür. Süreç olarak öğrenme, oldukça kalıcı nitelikteki davranış değişmelerine neden olan etkileşimler bütünüdür. Bu süreç doğrudan gözlenemez. Ürün olarak öğrenme ise geçirdiği yaşantıların sonucu olarak, bireyin davranışlarında oluşan bir ölçüde kalıcı nitelikteki değişmelerdir (Bloom, 1998). Öğrenme Öğrenme büyüme ve organizmada çeşitli etkilerle oluşan geçici değişmelerden farklı olarak, yaşantılar yoluyla meydana gelen davranışta ya da potansiyel davranıştaki nispeten kalıcı izli değişmeler (Senemoğlu, 1997) olarak tanımlanmaktadır. Bower ve Hilgard (1981) öğrenmeyi do-

21 Öğretim Đlke ve Yöntemleriyle Đlgili Temel Kavramlar 7 ğuştan getirilen davranışlar, eğilimler, olgunlaşma ve yorgunluk, ilaç vb. etkilerle meydana gelen organizmanın geçici durumlarını kapsamayan, çevredeki etkileşimler yoluyla davranışların oluşması ya da değiştirilmesi süreci olarak açıklamaktadırlar. Öğrenme değişik biçimlerde tanımlanmakla birlikte öğrenme psikologlarının önemli sayıdaki bir bölümü öğrenmenin, bireyin çevresiyle etkileşim kurması sonucu oluştuğu ve bireyin davranışlarında değişiklik meydana getirdiği görüşünde birleşmektedirler (Fidan ve Erden tarihsiz). Etkileşim, birey ile çevresi arasında kurulan çift yönlü ilişkidir. Etkileşimin gerçekleşmesi bireyin aldığı uyarıcının bireyi etkilemesi ve bireyin uyarıcıya tepkide bulunması ile olanaklıdır. Kişinin okuduğu bir felaket haberine üzülmesi, bu konuyla ilgili düşüncelerini açıklaması durumları gözlenmişse orada etkileşimin varlığından söz edilebilir. Öğrenme kendiliğinden ve yönlendirilmiş öğrenme olmak üzere iki biçimde gerçekleşmektedir. Bireyin kendi kendine gerçekleştirdiği bir eylem ya da yaşantı sonucu oluşan öğrenmelere kendiliğinden öğrenme, öğrenmeyi sağlayacak olan öğrenenin dışındaki bir kişi ya da araç olduğu durumda oluşan öğrenmelere ise yönlendirilmiş öğrenme adı verilir. Örneğin bir çocuğun şekerin tatlı olduğunu tadarak, bir kişinin yemek davetinde ya da toplantıda nasıl davranacağını çevresindekileri gözleyerek, taklit ederek öğrenmesi vb. gibi. Yönlendirilmiş öğrenmede ise bir kasetçalar, bilgisayar, vb. aracın yardımıyla öğrenme gerçekleştirilmektedir. Öğrenme kavramı, günümüzde tanımı ve kapsamı açısından dinamikliğini koruyan, kendini sürekli yenileyen bir anlayışla ele alınmaktadır. Çünkü eğitimin temel amacı olan öğrenmenin gerçekleşmesi öğretme eyleminden ziyade öğrenmeyi gerçekleştiren bireyin zihinsel, duyuşsal süreçlerini ve istemlerini işe koşmasına bağlı olduğu günümüzde ispatlanmış bir gerçektir. Bireylerin tercih ettiği öğrenme biçimlerini tanıma, eğitimin geliştirilmesi ve planlaması için giderek önemli bir faktör olmaktadır (Pillay, 1998). Weinstein ve Mayer (1986) bu anlayışın gelecekte daha da önem kazanacağını vurgulamışlar ve öğrencilere öğrenme, hatırlama, düşünme ve kendini motive etme becerilerini öğretmenin zorunlu hale geleceğini belirtmişlerdir. Onlara göre öğrenciler, ancak bu şekilde çevrelerinden sürekli artarak gelen bilgi birikimini düzenleme, işleme ve kendi düşünme biçimlerinin bir parçası haline getirme konusunda daha yeterli duruma gelebilirler.

22 8 Öğretim Đlke ve Yöntemleri Bu anlayışa ilişkin açıklamalar doğrultusunda öğrenme: Bireyin aktif, bilinçli olarak kendisine uygun bazı stratejiler kullanarak çevreden bilgi edinme ve hafızasında var olan bilgilerle birleştirerek kendinde kalıcı davranış oluşturma süreci olarak tanımlanmaktadır (Shuell, 1988). Bu süreçte birey devamlı olarak kısa ve uzun süreli hafızasındaki bilgiyi kullanmak için çeşitli yöntem ve uygulamalar düzenlemek zorundadır. Sonuç olarak öğrenme sürecinde bilginin verildiği andaki kullanılabilirliliğinin sürekliliği ve rahatlığı gibi, dış çevrenin özellikleri de önem taşır (Kozma, 1994). Öğrenme ve öğretme etkinliklerinin önceden belirlenmiş amaçlar doğrultusunda istenen davranışların kazandırılması amacıyla düzenlendiği yerler genellikle eğitim kurumlarıdır. Eğitim kurumlarında gerçekleştirilen planlı, denetimli ve örgütlenmiş etkinlikler ise öğretim olarak adlandırılmaktadır. Bundan sonraki başlıkta öğretim kavramı açıklanmaktadır. Öğretim ve Öğretme Öğretim ve eğitim kavramı çoğu kez birbirinin yerine kullanılmaktadır. Oysa bu iki kavram kapsam olarak birbirinden farklıdır. Romizowski (1984) eğitim ve öğretim arasındaki en önemli farkı açıkladığı örneğinde, öğretimi sınırları önceden belirlenmiş yolda amaçlara ulaşmaya, eğitimi ise bu yolun etrafındaki geniş arazide özgürce dolaşmaya benzetmektedir. Öğretim ve eğitim kavramları arasındaki bir diğer fark, eğitimin her yerde öğretimin ise okul adı verilen kurumlarda gerçekleştirilmesidir. Özçelik (1987) öğretimi, bir dersin öğretim programında belirtilen esaslara uygun bir öğrenme-öğretme süreci için, gerekli hazırlıkların yapılması, sürecin gerçekleştirilmesi ve bu sürecin, ürün olarak ortaya çıkması beklenen davranışların tümü görülünceye kadar olabildiğince etkili ve verimli bir biçimde sürdürülmesi hizmeti olarak ele almaktadır. Öğretim sürecinde öğretileceklerin belirlenmesi, öğretme işinin de belirlenmesini gerektirir. Öğretme oldukça karmaşık bir yapıya sahip olup, gelişmiş bir becerinin, iyi planlanmış zamanın, dikkatli bir hazırlığın ve sistemli bir uygulamanın ürünüdür. Öğretmede başarının ve yeterliliğin kestirme bir yolu yoktur (Bilen, 2002). Gözütok (2006) un bilgilerin becerilerin ve değerlerin öğrenci tarafından öğrenilmesine kılavuzluk etme etkinlikleri olarak tanımladığı öğretim sürecinde kılavuzluk görevini yerine getirecek öğretmenin öğrenciye etkili yönlendirmeler ve açıklamalar yapması gerekmektedir. Etkili sunuş ve açıklamalar ile vurgulanmak istenen ise öğretmen tarafından yapılan sunuşun anlamlı, açık, ilgi çekici, yalın ve somut olmasıdır. Öğretim sürecinde rehberlik, liderlik, öğreticilik, değerlendiricilik, planlayıcılık, vb. rolleri üstlenen öğretmenler öz bir anlatımla öğrenmeyi kılavuzlayan kişilerdir. Öğrenme öğrencinin kendisi tarafından elde edilen bir sonuçtur ve yaşantılar sonucunda meydana gelir. Öğretmen ise, öğretim

23 Öğretim Đlke ve Yöntemleriyle Đlgili Temel Kavramlar 9 sürecine giren öğrenciye çeşitli yöntem ve tekniklerden yararlanarak öğrenme yaşantıları düzenlemekte, onun öğrenmelerinin ne düzeyde gerçekleştiğini değerlendirmesine yardım etmektedir. Dorow (1989) a göre (Akt; Doğanay, 2005) öğrenme-öğretme sürecinin düzenleyicisi olarak öğretmen, 1. Uygun amaçları seçme ve geliştirme (Bilgi beceri ve değerleri kapsayan, ölçülebilir). 2. Öğrencilerinin tartışmalı konuları incelemelerine yardımcı olma (Empatik düşünme, geniş bakış açısı kazanma, farklı kaynakları okuma gibi), 3. Öğretim yöntem ve tekniklerinde zengin, 4. Olgu, kavram ve genellemelere odaklanarak, öğrencilerde öğrenmenin oluşmasına yardımcı olma, 5. Öğrencilerin kendilerinin ve toplumun değerlerini ve inançlarını incelemelerine yardımcı olma, 6. Farklı öğretim düzeyleri için uygun materyaller seçme becerisine sahip olma, 7. Karar verme ve problem çözme becerilerinin gelişimi için öğrencilere yardımcı olma ve 8. Öğrenci başarısını objektif değerlendirme özelliklerine sahip olmalıdır. Öğretim sürecinin vazgeçilmez ve merkez öğesi ise öğrenmelerinden sorumlu olan öğrencilerdir. Öğrenci eğitim gereksinimi olan ve bu gereksinimini karşılamak amacıyla formal eğitim kurumlarına devam eden birey olarak tanımlanabilir. Öğretim etkinliklerinin tamamı öğrencilere yöneliktir. Bununla birlikte öğrencinin öğretim sürecinde rolünün gerektirdiği, yapması gereken davranışlar vardır. Örneğin; derslere devam etme, etkinliklere katılma, ders dışı çalışma, okul içi kurallara uyma, arkadaşları ile iyi ilişkiler kurma, öğretim sürecinde sahip olunan bireysel farklılıklara saygı duyma vb. gibi. Okullarda öğrenme-öğretme etkinlikleriyle, öğrencilere okulun eğitim programında öngörülen ve çeşitli derslerin özel amaçlarını (kazanım) oluşturan bilişsel yeterliklerin, duyuşsal özelliklerin ve devinimsel becerilerin kazandırılmasına çalışılır.

24 10 Öğretim Đlke ve Yöntemleri Bir sınıfta öğrencilerin aynı düzeyde ve hızda öğrenememelerinin nedenlerini belirleyerek sınıfınızla tartışınız Öğrencilerin yeni bir öğrenmeye başlayabilmesine olanak tanıyan ve öğrencinin sahip olduğu bilgi, beceri ve tutumları kapsayan giriş davranışları öğrencilerin önkoşul öğrenmeleri olarak adlandırılır. Bilişsel giriş davranışları olarak ta adlandırılan önkoşul öğrenmeler öğrenci niteliklerinin önemli bir boyutunu oluşturmaktadır. Bilişsel giriş davranışları genel nitelikli ve bir derse ya da üniteye özgü önkoşul öğrenmeleri kapsayan bilişsel giriş davranışları olarak iki şekilde incelenmektedir. Genel nitelikli bilişsel giriş davranışlarının yanı sıra öğrencinin öğrenme ürünlerini etkileyen bir diğer değişken ise bir derse ya da bir üniteye özgü önkoşul öğrenmeleri kapsayan davranışlara sahip olma düzeyidir. Bu tür bilişsel giriş davranışları belli bir dersin ya da ünitenin öğrenilmesini kolaylaştıran ya da olanaklı duruma getiren ön öğrenmelerdir. Bilişsel giriş davranışlarının yanı sıra öğretim sürecinde başarıyı etkileme gücüne sahip öğrenci niteliklerinin bir bölümünü ise duyuşsal giriş özellikleri olarak adlandırılan boyut oluşturur. Bilişsel giriş davranışlarında önemli bir eksikliğin bulunmadığı durumlarda öğrenmeye ilişkin başarı üzerinde duyuşsal giriş özelliklerinin önemli rol oynadığı unutulmamalıdır. Duyuşsal giriş özellikleri; öğrencinin öğrenme çevresine, derslere, derslerde ele alınan konulara ve bütün olarak ele alındığında okula yönelik ilgisi, tutumu ve özgüveni gibi özelliklerini kapsar. Bunların yanı sıra öğrencinin kendi öğrenmesine dönük olarak kendine güveni diğer bir ifadeyle akademik özgüveni ve öğrenme güdüsü de duyuşsal giriş özellikleri kapsamında ele alınmalıdır. Öğrencinin okuldaki öğretim sürecinde duyuşsal giriş özelliklerinin de katkısıyla başarılı olmasına olanak tanıyacak öğrenme-öğretme yaklaşım, yöntem, teknik, araç-gereçleri ile öğretim hizmetinin niteliğini artıracak değişkenleri öğrencilerin öğrenme hızına uygun biçimde düzenleme görevi ise öğretmenlerindir.