SÖZCÜKTE YAPI(BİÇİM BİLGİSİ) (EKLER) Sözcükte yapı ve ekler Türkçenin en uğraştırıcı, en zahmetli, dikkat edilmesi gereken en

Transkript

1 SÖZCÜKTE YAPI(BİÇİM BİLGİSİ) (EKLER) Sözcükte yapı ve ekler Türkçenin en uğraştırıcı, en zahmetli, dikkat edilmesi gereken en önemli konusudur. Fazlasıyla ayrıntının yer aldığı, bilinmesi ve unutulmaması gereken kısımların fazlaca yer ettiği bir konu olduğu için dikkat etmekte fayda vardır. Bu durumun minimum düzeye inmesi için ya da en iyi şekilde yapılması için çok soru çözmek gerekir. Bunun dışında yapım eki ile çekim eklerinin farklarına dikkat etmekte fayda vardır. EKLER ÇEKİM EKLERİ YAPIM EKLERİ A-)İsim Çekim Ekleri B-)Fiil Çekim Ekleri 1-) İsimden İsim Yapım Eki 1-)Çokluk Eki1-) 1-) Kip Ekleri 2-) İsimden Fiil Yapım Eki 2-) İyelik Eki 2-) Kişi Ekleri 3-) Fiilden Fiil Yapım Eki 3-) Tamlama Ekleri 3-) Ek Fiil 4-) Fiilden İsim Yapım Eki 4-) Hal Ekleri 4-) Soru Eki 5-) Vasıta Eki 6-) Ek Fiil 7-)Soru Eki 1

2 KÖK: Sözcüğün tamamındaki anlamına bağlı olarak oluşturulan en küçük yapısıdır. Kök bulunurken kökün anlamlı olması ve kökle kelimenin anlamı arasında az da olsa anlam bağı olmak zorundadır. Dört çeşit kök vardır. 1-)İsim Kökü: mek-mak ekini almayan köklerdir. Masa, telefon, mesaj, şarkı, düğün, kitap 2-)Fiil Kökü: mek-mak ekini alan köklerdir. Gel-, bak-, duy-, kork-, gör-, söyle-, öl-, 3-)Ortak(kökteş) Kök: Kullanıldığı cümleye göre hem isim kökü hem de fiil kökü olabilen köklerdir. İsim kökü ile fiil kökü arasında anlam bağı mutlaka vardır. Cümlede kökün eylem anlamlı mı yoksa isim olarak mı kullanıldığına çok çok dikkat etmek gerekir. Savaş dünyanın düzenini değiştiren bir olgudur.(isim kökü) İki ülke yıllarca savaştı.(fiil kökü) Evi her yerini güzelce boyadı. (fiil kökü) Boya al da şu iş bitsin. (isim kökü) Güven ilişkilerde çok önemlidir. (isim kökü) Ona hiç güvenmiyorum. (fiil kökü) 4-)Sesteş Kök: Kullanıldığı cümleye göre hem isim kökü hem de fiil kökü olabilen köklerdir ama her iki kök arasında anlam bağlantısı yoktur. Ortak kökten de bu yönüyle ayrılır. Yani iki kök arasında anlam ortaklığı olunca ortak kök; anlam bağlantısı olmayınca sesteş kök olur. Saatlerce yüzdü. (fiil kökü) En sevdiği sayı yüzdü. (isim kökü) Niye tanımadığın adama gülüyorsun. (fiil kökü) Sevgilisine bir gül aldı. (isim kökü) 2

3 Uçağa yeni binmiş. (fiil kökü) Bin, dokuz yüz doksan dokuzdan sonra gelen sayıdır. (isim kökü) GÖVDE: Bir sözcüğün yapım eki almış halidir. Gözcü, sözlük, bakıcı, umut, tutanak Not: Gövdeden türemiş sözcük vardır diye sorulduğunda o zaman türemiş dediği için bir yapım eki gövdeden türemiştir dediğinde de bir yapım eki alarak toplam iki yapım eki almış olması gerekir. Duygusuz, yapıcı, kırılmak EKLER Türkçede Eklerin Özellikleri Eklerin tek başına anlamı yoktur. Köklere eklenerek köklerden ya yeni bir kelime türetirler ya da köke anlamca görevler kazandırırlar. Kökler kelimede kendisine uyulan ekler ise köke uyan unsurlardır. Bu sebeple ekler ünlü ve ünsüz uyumlarına girebilmek için değişik şekillere girebilirle.(de-te, den-ten, cı-çı) Ekler tek ses halinde olabildiği gibi iki heceli de olabilirler hatta üç heceli eklerimiz az da olsa mevcuttur.(ol-ağan) Ekler tek ses halinde olabildiği gibi iki heceli de olabilirler. Üç heceli eklerimiz az da olsa vardır.( sarı-mtırak) Türkçede ekler ya eskiden beri ek olarak vardır ya da iki ek veya kelimenin birleşmesinden meydana gelmiştir. Örneğin madan eki ma ve dan ekinin birleşmesiyle meydana gelmiştir. 3

4 Ekler eklendikleri unsurun üzerine bitişik yazılır. Sadece soru eki olan mı ayrı yazılır. Türkçede önce yapım eki sonra çekim eki gelir. Genel kural budur ama istisnalar da vardır işte o istisnalar: odadaki, annemsiz Sıfat yapan ki yapım eki; ilgi zamiri olan ki çekim ekidir. Yansıma sözcüklerin hepsi Türkçe kökenlidir. Ekler kendi arasında ikiye ayrılır: yapım eki, çekim eki ÇEKİM EKLERİ Çekim ekleri gelince cümle içindeki diğer sözcüklerle ilişki kurar. Kesinlikle yeni anlam oluşturmazlar. Sözcüğe işlerlik kazandırır. Sözcüğün türünü değiştirmezler. Sözcüğün cümledeki görevini belirler. Çekim ekleri de ilk başta kendi arasında ikiye ayrılır: İsim çekim ekleri, fiil çekim ekleri A-) İSİM ÇEKİM EKLERİ 1-)ÇOKLUK EKİ: Eklendiği sözcüklere çokluk anlamı katar. Işıklar, askerler, kitaplar Not 1: Çokluk eki, bu görevinin dışında eklendiği sözcüğe değişik anlamlar da kazandırır. Kardeşim on yaşlarında görünüyordu.(yaklaşıklık) Akşamları yürüyüşe çıkardı.(her akşam) Hediyeyi görünce dünyalar onun olmuştu.(abartma) Türkiye de nice Mevlana lar yetişecek. (benzerleri) Not 2: ler eki cümleye gil ve millet anlamı katarsa yapım eki olur. Yavuzlar akşam bize yemeğe gelecekler.(aile) 4

5 Türkler zamanında dünyaya hükmetmiştir.(millet) Not 3: ler eki fiile gelirse üçüncü çoğul kişi eki olur. Misafirler geldiler. Not 4: ler eki ı ekiyle bir araya gelip üçüncü çoğul iyelik ekini oluşturabilir. Bunun yanında lar çokluk ekinin ı belirtme eki ile yan yana geldiği durum da olabilir. Bu durumu birbirinden ayırt etmek için kelimenin başına onların sözcüğü getirilir. Eğer onların sözcüğü cümlenin anlamını bozmazsa o ek üçüncü çoğul iyelik eki olur. Evleri İstanbul un en güzel yerindeydi.( üçüncü çoğul iyelik eki) Evleri tek tek temizlediler.(ler çokluk eki ı belirtme ekidir) 2. HAL (DURUM) EKLERİ Yönelme(Yaklaşma) Eki (e-a): Eve, kapıya, hayata Not: e-a ekinin başka görevleri de vardır. Ona verilen süre bitmişti.(yapım eki) Eve ağlaya ağlaya gitti.(zarf- fiil ekidir aynı zamanda yapım ekidir de) Yanına geleyim mi?(istek kipi) Belirtme Durumu Eki (ı, i, u, ü): Bilgisayarı, telefonu, uçağı ı, i, u, ü eklerinin cümle içindeki kullanımlarına çok dikkat etmek gerekir ki farklı görevleri de vardır çünkü.ek eğer belirtme eki ise cümlede belirtili nesne yapar. Kalemi çok güzeldi.(iyelik eki) Kalemi kırdı.(belirtme eki) Geziye herkes katıldı.(yapım eki) Not:ı, i, u, ü eki üst üste gelirse genelde birincisi iyelik; ikincisi belirtme eki olur. Arabasını bir garaja çekti.(birinci ı iyelik; ikinci ı belirtme ekidir) Bulunma Eki (de-da): okulda, rüyada, kitapta 5

6 Not: de-da eki yapım eki olarak da kullanılır. Sözde Kızlar romanını okumuş dün.(sıfat yaptığı için yapım ekidir) Fokurda-(yapım eki) Ayrılma(çıkma) Eki (den -dan): televizyondan, dünyadan, dükkandan Not: den-dan, ekleri farklı görevde de kullanılır. Bize çok içten davrandı.(ten zarf yaptığı için yapım ekidir) Sudan bahanelerle beni kandırmaya çalışıyordu. (den sıfat yaptığı için yapım ekidir) Öğrencilerden hiçbiri ödev yapmamıştı.(tamlayan eki olan ın yerine kullanılmıştır) Yalın Hal: Bir sözcük yukarıdaki hal eklerini almazsa yalın haldedir. Yalın hal demek ek almamış demek değil sadece hal ekini almamış demektir. Okullar, yönetmenin(yalın halde olan sözcükler) 3. İYELİK (TAMLANAN) EKLERİ (m, n, i, miz, niz, leri) Bir varlığın kime veya kaçıncı kişiye ait olduğunu belirten aitlik eklerdir. Yani iyelik ekleri sahiplik bildirir. Altı çeşit iyelik eki vardır. Dünya-m 1.tekil kişi iyelik eki Okul-um 1.tekil kişi iyelik eki Dünya-n 2.tekil kişi iyelik eki Okul-un 2.tekil kişi iyelik eki Dünya-s-ı 3.tekil kişi iyelik eki Okul-u 3.tekil kişi iyelik eki Dünya-mız 1.çoğul kişi iyelik eki Dünya-nız 2.çoğul kişi iyelik eki Dünya-ları 3.çoğul kişi iyelik eki Okul-umuz 1.çoğul kişi iyelik eki Okul-unuz 2.çoğul kişi iyelik eki Okul-ları 3.çoğul kişi iyelik eki Not 1: 3.tekil kişi iyelik eki olan ı, i, u, ü eki belirtme eki olan ı, i, u, ü eki ile karıştırılır. 6

7 Birbirinden ayırt etmek için ekin eklendiği kelimeye aitlik anlamı katıp katmadığına bakılır. İyelik eki ise ı, i, u, ü ekini alan sözcüğün başına onun sözcüğü getirilir ve cümle de anlamlı olur. Hayatı çok karışıktı.(iyelik eki) Hayatı iyi yaşamak gerek.(belirtme eki) Kitabı evde kalmış.(iyelik eki) Kitabı düşünmeden arkadaşının kafasına attı. (belirtme eki) Not 2: İyelik ekleri ile şahıs ekleri birbirine benzer. Şahıs ekleri fiile gelir ve eylemi kimin yaptığını söyler iyelik ekleri ise varlığa sahiplik anlamı katar. Bu şekil birbirinden ayırt edilir. Geldi-m(şahıs eki) Araba-m(iyelik eki) Geldi-n(şahıs eki) Araba-n(iyelik eki) Gel-iniz(şahıs eki) Araba-nız(iyelik eki) Geldi-ler(şahıs eki) Araba-ları(iyelik eki) Not 3: Üçüncü tekil iyelik eki üst üste de gelebilir. birisi 4. TAMLAMA EKLERİ Tamlayan eki(ilgi eki): ın, in, un, ün, ım, im, um, üm Tamlanan(iyelik eki): m, n, i, miz, niz, leri Müziğin ritmi, Bavulun ağırlığı, doktorun maaşı Not: ın, in, un, ün, ım, im, um, üm eklerinin çok farklı görevleri vardır. 7

8 Yalanların hiç bitmiyor.(iyelik eki) Yalanların cezasını öbür tarafta ağır olur.(tamlayan eki) Bunları çabuk buradan alın.(şahıs eki) Bu kanal yayın hayatına yeni başladı.(yapım eki) Benim derdim bana yetiyor bir de sen konuşma. (tamlayan eki) Evim dün yandı. (iyelik eki) Soruları bir de ben çözeyim. (şahıs eki) Seçim çalışmalarına dün start verildi.(yapım eki) 5. EK FİİL(dı, mış, se, dır): Ek fiilin iki görevi vardır. Eğer birinci görevinde kullanılırsa isim çekim eki; ikinci görevinde kullanılırsa fiil çekim eki olur. Birinci görevi ismi ve isim soylu sözcükleri yüklem yapar; ikinci görevi ise filleri birleşik zamanlı yapar. Öğretmen bugün çok hastaydı.(isim çekim eki) Evin içerisinden sesler geliyordu. (fiil çekim eki) 6. SORU EKİ(mı, mi, mu, mü): Soru eki eğer isimden veya isim soylu sözcükten sonra gelirse isim çekim eki; fiilden sonra gelirse fiil çekim eki olur. Beni anlıyor musun? (fiil çekim eki) Seni üzen Ahmet mi? (isim çekim eki) 7. VASITA EKİ(ile): Edat ve bağlaç olarak kullanılan ile sözcüğüdür. İle genelde önceki kelimeye birleşik yazılır. Telefonla niye bu kadar uğraşıyorsun? Not: Eşitlik eki(ce-ca) diye de kaynaklarda isim çekim eki anlatılmaktadır ama bu ek aslında yapım ekidir. Bence sen bu sene sınavı kazanırsın. 8

9 B-) FİİL ÇEKİM EKLERİ 1. KİP EKLERİ: Kipler kendi arasında ilk başta iki gruba ayrılır. a-)haber(zaman, bildirme) Kipleri: Gelecek zaman kipi(ecek-acak): yapacak Geniş zaman Kipi(r, ar-er, ır-ir-ur-ür): yapar Şimdiki zaman Kipi(yor, makta-mekte): yapıyor, çözmekte Görülen(bilinen)Geçmiş Zaman Kipi(dı-di-du-dü, tı-ti-tu-tü): yaptı Duyulan(öğrenilen) Geçmiş Zaman Kipi(mış miş-muş müş):yapmış b-) Dilek(tasarlama) kipleri Emir Kipi: Diğerleri gibi eki yoktur. Emir kipi olduğu cümledeki anlamdan çıkarılır. Aynı zamanda birinci tekil ve birinci çoğul çekimi yoktur. Gel, gelsin, geliniz, gelsinler İstek Kipi(a e): seveyim sevesin seve sevelim sevesiniz seveler Şart kipi(se-sa): sevsem Gereklilik kipi(meli-malı): sevmeli 2. KİŞİ EKLERİ: Eylemi kimin yaptığını gösteren eklerdir. Altı çeşit kişi eki vardır. 1. tekil kişi eki(m) duydu-m 2. tekil kişi eki(n) duydu-n 3. tekil kişi eki () duydu- 1. çoğul kişi eki(k, z) duydu-k 2. çoğul kişi eki(nız-ınız-sınız) duydu-nuz 9

10 3. çoğul kişi eki (lar-ler) duydu-lar 3.EK FİİL(dı, mış, se, dır): Ek fiilin iki görevi vardır. Eğer birinci görevinde kullanılırsa isim çekim eki; ikinci görevinde kullanılırsa fiil çekim eki olur. Birinci görevi ismi ve isim soylu sözcükleri yüklem yapar; ikinci görevi ise filleri birleşik zamanlı yapar. Öğretmen bugün çok hastaydı.(isim çekim eki) Evin içerisinden sesler geliyordu. (fiil çekim eki) 4. SORU EKİ(mı, mi, mu, mü): Soru eki eğer isimden veya isim soylu sözcükten sonra gelirse isim çekim eki; fiilden sonra gelirse fiil çekim eki olur. Beni anlıyor musun? (fiil çekim eki) seni üzen Ahmet mi? (isim çekim eki) 5.OLUMSUZLUK EKİ(me-ma): bakmadı YAPIM EKLERİ Sözcüğün anlamını kimi zaman da kelimenin türünü değiştirirler. Sözcüğe eklendikten sonra yeni sözcükler türetir. Yapım eki demek anlam değişmesi demektir. İsimden fiil yapım ekleri ve fiilden isim yapım ekleri sözcüğün anlamıyla birlikte türünü de değiştir. Eklendiği sözcüklerin anlamını değiştirip onlardan yeni kelimeler türeten eklere yapım eki denir. Türkçede dört çeşit yapım eki vardır: İsimden İsim Yapım Ekleri, Fiilden İsim Yapım Ekleri, İsimden Fiil Yapım Ekleri, Fiilden Fiil Yapım Ekleri. Hangi sözcüğün hangi yapım eki olduğunu ise tek tek ezberlemek yerine pratik yoldan öğrenmek gerekir. Sözcüğün kökünü bulurken fiil kökü mü isim kökü mü anlamak için mek-mak mastar ekini getiririz. Aynı yöntemi yapım eklerinde de kullanırız. Gelen ek kelimeye eklendikten sonra kelime mek-mak 10

11 ekini alırsa fiil yapım eki; almazsa isim yapım eki olur ve ekin öncesindeki kök ya da ekin son hali de bir sonraki kelimenin başına gelir.en altta bunlarla ilgili örnekler yapılmıştır. Not 1: Çekim ekiyle yapım ekinin farkı şudur: Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamında bir değişiklik yapmaz ama yapım ekleri köke bağlı olarak anlamı değiştirir. Not 2: Çekim ekleri bir sözcüğe yapım ekinden sonra eklenir. Yani önce yapım ekleri sonra çekim ekleri gelir. İstisnalar da aşağıdadır. Annemsiz, arkadaki Not 3: Fiilimsi ekleri fiilden isim yapım ekleridir: sevmek, anlayan Duy(fk)-gu-lan-dır- bekle-t-tir-il- yaş-a-t-ıl- söz-leş- duy-gu-lan-dır-ma dinle-n-dir- Not 4:Küçültme ekleri, fiilimsi ekleri ve çatı ekleri yapım ekidir. Not 5: Nispet isi yapım ekidir: askeri Not 6:Ce-ca bazı kaynaklarda yapım eki bazı kaynaklarda çekim eki diye anlatılmaktadır. Ösym bu eki anlam olarak sorduğu için aşağıdaki anlamları bilmek gerekir. Bence (göre), Sessizce (biçim), Hayvanca (gibi), Okulca (birlikte), İşçilerce (tarafından), İpi sıkıca bağladı (pekiştirme), YAPIM EKLERİ ALIŞTIRMASI Duy - gu - lan - dır - ıl - mak Fk fiye ifye ffye ffye fiye Aç - ıl - ınca Fk ffye fiye Pay -laş - tır - ıl ik ifye ffye ffye Vur - gu - la - ma Fk fiye ifye fiye Yön - et İk ifye 11