İstatistik Nedir? Yrd.Doç.Dr. Ali Kemal ŞEHİRLİOĞLU Araş.Gör. Efe SARIBAY TANIM1:

Transkript

1 İSTATİSTİK I Yrd.Doç.Dr. Ali Kemal ŞEHİRLİOĞLU Araş.Gör. Efe SARIBAY 1 İstatistik Nedir? TANIM1: Bir anakütleyi tanımlamak için ilgili anakütleden belirli yöntemlerle elde edilen örnek verilerinin analizine dayanarak anakütle ile ilgili tahminler yapan ve sonuç olarak yorumlarda bulunan bir bilimdir. TANIM2: Sayısal verilerin toplanması, sunumu,organizasyonu, analizi ve yorumlanması için gerekli yöntemlerin geliştirilip uygulanması ile uğraşan ve sonuçta verilerden gidilerek bulunan olasılık deyimleri ile objektif karar vermede önemli rol oynayan bir yöntemler bilimidir. 2 1

2 Uygulama Alanları Muhasebe Denetim Maliyet Yönetim Performans değerlendirme Kalite iyileştirme Sağlık Bilimi Biyoistatistik Farmakometri Finansman Finansal Trendler Öngörümleme Psikoloji Pazarlama Psikometri Tüketici tercihleri Pazarlama Etkileri 3 İstatistiksel Bilgisayar Paket Programları SPSS MINITAB SAS Excel 4 2

3 Yönetim Problemlerine İstatistiksel Yaklaşım Yönetimsel yorum SORUN UYGULAMA Yönetimsel çözüm Yönetim formülasyonu İstatistiksel yorum İstatistiksel formülasyon İstatistiksel analiz İstatistiksel çözüm 5 İSTATİSTİKSEL YÖNTEMLER TANIMLAYICI İSTATİSTİKLER YORUMLAYICI İSTATİSTİKLER Eğer sadece verileri özetlemek, sunmak gerçekleri kataloglamak istiyorsak tanımlayıcı istatistikleri kullanırız. Ancak örnek verisine dayalı olarak yorumlama yapmak istendiğinde veya belirsizlik altında karar verileceğinde yorumlayıcı istatistik metotlarından 6 faydalanırız. 3

4 Anakütle (Populasyon) Hakkında belirli bir veya daha fazla özellik (DEĞİŞKEN) açısından araştırma yapılmak istenen tüm elemanların içinde bulunduğu kümedir. İstatistik açısından iki temel kavram tanımlanmalıdır: Araştırılacak topluluk, Topluluk içindeki incelenecek değişken veya değişkenler. 7 İstatistiksel Anlamda Anakütle Ne Değildir? Nedir? Bir işletmede üretilen vidalar. İMKB de işlem gören hisse senetleri. Bir işletmede üretilen vidaların çapları. İMKB de işlem gören hisse senetlerinin kapanış fiyatı. 8 4

5 Örnek Anakütleden seçilen ve ilgilenilen değişken açısından anakütlenin özelliklerini yansıtma özelliğineğ sahip alt kümedir. Örneğin en önemli iki özelliği; zaman ve maliyet kaybını minimuma düşürmek,(optimumş örnek hacmi) anakütleyi iyi bir şekilde yansıtmak olarak ifade edilebilir. 9 Parametre Anakütlenin sayısal olarak ölçülebilen herhangi bir özelliği o populasyonun parametresi olarak tanımlanabilir PARAMETREYİ BELİRLEMEK İÇİN ANAKÜTLEDEKİ TÜM ELEMANLARIN İNCELENMESİ GEREKİR. 10 5

6 PARAMETREYE İLİŞKİN ÖRNEKLER: Bir tekstil fabrikasında bir haftada kullanılan ortalama boya miktarı, D.E.Ü. İ.İ.B.F de okuyan öğrencilerin sigara içme oranı, Amerikan Doları nın ($) Euro ( ) karşısında yılları arasındaki değişim yüzdesinin ortalaması. 11 Örnek İstatistiği Anakütlenin belirli bir parametresinin hesaplanmasının zorluğundan dolayı alınan örnek yardımıyla bulunan parametre tahminine örnek istatistiği (istatistik / tahminleyici) adı verilir. Örnek: İzmir de üniversitede okuyan öğrencilerin i aylık harcamalarının ortalamasını tahmin etmek amacıyla 150 öğrencilik bir örnek alınarak aylık harcama miktarlarının ortalamasının bulunması. 12 6

7 Değişken Belirli bir özellik bakımından yapılan gözlemler sonucunda elde edilen verilerin temel niteliği bu verilerin birbirinden farklı olmasıdır. Bu nedenle istatistikte bu özelliklere değişken adı verilir. Örnekler: Öğrencilerin kardeş sayısı Bankaların YTL. bazında aylık mevduat faiz oranı Bir süpermarkete belirli bir sürede gelen müşteri sayısı Tütün işleyen bir fabrikada günlük işlenen tütün miktarı. 13 Şans Değişkeni Tanımlı olduğu aralıktaki belirli değerleri alma olasılıkları belirli olasılık (matematiksel) fonksiyonları ile hesaplanabilen değişkenlerdir. Örnekler: Bir madeni para belirli sayıda havaya atıldığında ğ d üst yüzüne gelen yazı ya da tura sayısı Bir zar ile 6 gelinceye kadar yapılan atış sayısı 14 7

8 Hedef Populasyon Örneklenen Populasyon Hedef populasyon üzerinde çalışılan; hakkında bilgi edinilmek istenen populasyon demektir. Örneklenen populasyon ise örneğin gerçekten içinden seçildiği populasyon demektir. Bu tanımlar doğrultusundağ d bir örneklem e tam geçerlidir diyebilmek için hedef ve örneklem populasyonunun aynı özelliklere sahip olması gerekir. 15 VERİ kavramı gerçeklerin (facts) değerlerin, gözlem ve ölçümlerin toplanması olarak ifade edilebilir. Verilerin hangi formda bulunduğu konusu veya ölçümlerin hangi seviyede ele alındığı konusu öncelikle incelenmelidir. Verileri analiz eden bir araştırmacı ölçümleri yapmadan önce kullanacağı ölçek türünü düşünmek zorundadır. 16 8

9 Nominal Ölçeği Ordinal(Sıralama) Ölçeği Aralık Ölçeği Oran Ölçeği şeklinde dört ölçek mevcuttur. 17 Nominal Ölçek: Bu ölçek dört tip ölçeğin en zayıf olanıdır. Bir cisim veya olayı belirli bir isme göre diğer cisim ve olaydan ayırmaya yarar. Örnekler: yeni doğan çocukları kız ya da erkek olarak sınıflandırılması Fabrikada imal edilen ve paketlenmek üzere yürüyen bir şerit üzerinde taşınan mamüllerin hatalı veya hatasız diye sınıflandırılması 18 9

10 Bazı karakteristiklerine bağlı olarak eşya ve olaylar arasındaki farkı belirtmede çoğu kez normal yolla isimlendirmek yerine şahsi kanaatlarımıza bağlı olarak numaralandırma yolunu tercih ederiz. 19 Mesela paketlenmek üzere yürüyen bir şeritteki mallardan hatalı olanları 1vesağlam olanları 0 ile gösterebiliriz. Her bir kategori içerisine düşen eşya ve olay sayısını bulmak için genellikle nominal ölçeği kullanırız

11 Örneğin, belirli bir ruh ve sinir hastalıkları hastanesinde kaç hastaya şizofrenik, manik-depresif ve psiko-nöratik diye teşhis konulduğunu bilmek isteyebiliriz. Bu tip veriler çoğu kez sayılan veriler, sıklık verileri, kategorik veriler olarak da adlandırılır. 21 Ordinal (Sıralama) Ölçeği: Nominal ölçekten bir derece daha hassas veya karmaşık olan ölçek sıralama ölçeğidir. Gösterdikleri bazı karakteristiklerin nisbi miktarlarına göre bir nesne veya olayı diğerinden ayırmak için sıralama ölçeği kullanılmaktadır

12 Sıralama ölçeği eşyaların belirli bir sıraya göre sıralamasını mümkün kılar. Örnekler: Pazarlamacılar bu ölçek kullanarak kişilikleri itibariyle en zayıftan en iyiye doğru sıralanabilir. Bir köpek güzelliği yarışmasında yarışmaya katılan köpekler en az güzelden en çok güzele doğru sıralanabilir. Aynen bunun gibi belirli bir hastalığın enhafiftenen şiddetliye doğru sıralanması da mümkündür. 23 Eğer n adet eşya ve olayı belirli özelliklerine göre sıraya koysak, 1 rakamı üzerinde durulan özelliğin en zayıf olduğu şeyi gösterirken; 2 rakamı, söz konusu özelliğinğ 1 rakamı ile ifade edilenden biraz daha fazla, fakat 3,4, numaraları ile ifade edilenden az olduğunu gösterir

13 Sıra değerleri arasındaki derece farkının eşit olması şart değildir. Örneğin, belirli bir sınava giren öğrenciler söz konusu sınavı tamamlama zamanlarına göre birinci, ikinci, üçüncü şeklinde sıralanabilir. Bununla birlikte bu sınavı tamamlama bakımından birincii i ve ikincii öğrenci arasında geçensürenin ikincii ve üçüncü arasında arasında geçen süreye eşit olması beklenemez. 25 Aralık Ölçeği: Eşya ve olayların birbirinden ayırt edilip sıralanabildiği veölçümlerarasındaki farkında bunlara ilave olarak anlamlı olduğu durumlarda en elverişli li ölçek aralık ölçeğidir. Aralık ölçeğinde sıfır noktası vardır ancak izafidir

14 Buölçeğe en iyi verebilecek örnek Fahrenheit derece ve Celcius derece cinsinden sıcaklık ölçümleridir. Fahrenheit ve Celcius türü termometrelerde sıfır derece sıcaklığın olmadığı anlamına gelmez. Bununla birlikte sıfır derece kendisinden daha yüksek ve düşük sıcaklığın olduğunu belirtmektedir. 27 Örneğin A, B, C, D nin 20, 30, 60, 70 gibi aralık ölçeği ile ölçülmüş sonuçları ifade ettiğini varsayalım. Burada aralık ölçeği kullandığımız için20ile 30 arasındaki farkın 60 ile 70 arasındaki farka eşit olduğunu söyleyebiliriz

15 Aralık ölçeği yapılan ölçümler itibariyle yukarıdaki her bir çift çt arasındaki aas farklılığın ğ birbirine b eşit olduğunu ifade eder. Bununla birlikte aralık ölçeği sonuç çiftlerine ait oranlar oranlar hakkında anlamlı bilgi sağlamaz. Az önceki örneğimize göre konuşursak C için sağlanan 60 lık skor B için bulunan 30 luk skor ile karşılaştırdığımızda C için elde edilen skorun B nin iki katı olduğunu söyleyemeyiz. 29 Oran Ölçeği: Elde edilen ölçümler şimdiye kadar bahsedilen üç ölçeğin özelliklerini sağlamakla birlikte söz konusu ölçümlerin oranları bizim için belirli bir anlam ifade ediyorsa kullanacağımız ölçek oran ölçeğidir. Oranölçeği ile ölçülmüş bir karakteristiğin sıfır olması, o karakteristiğinkt tiği ölçülen eşya veya olayda olmadığını ğ gösterir. Ağırlık, boy ölçümleri, bu tür bir ölçeğin en karakteristik örnekleridir

16 Normal aralık ölçeğinin kullanılmasından anlaşılacağı gibi, 90 kilo gelen bir kimse 60 kilo gelen bir kimseden 30 kilo daha ağırdır denilebilir. Oran ölçeğinin kullanılmasıyla birlikte 90 kilo gelen bir kimsenin ağırlığı 45 kilo gelen insanın ağırlığının iki katıdır denilebilir. Oran ölçeği en yüksek ölçüm seviyesini gösterir. 31 ŞANS DEĞİŞKENİ TÜRLERİ KESİKLİ ŞANS SÜREKLİ ŞANS KATEGORİK ŞANS DEĞİŞKENİ DEĞİŞKENİ DEĞİŞKENİ 32 16

17 Kesikli Şans Değişkeni Tanımlı olduğu aralıktaki sadece tam sayı değerleri alabilen değişkenlerdir. Örnekler: Ders başladıktan sonra ilk 5 dk. içinde derse geç kalan öğrenci sayısı, Banka şubesinde gün içerisinde açılan vadeli TL. hesap sayısı. 33 Sürekli Şans Değişkeni Tanımlı olduğu aralıktaki tüm değerleri ( sonsuz sayıda değer) ğ alabilen değişkenlerdir. ğ ş Örnekler: Bir süpermarkete gelen iki müşteri arasındaki geçen süre, Yeni doğan bebeklerin ağırlığı. Şebeke sularındaki arsenik miktarı

18 Kategorik Şans Değişkeni Ölçüm veya sayımla ifade edilemeyen değişkenlerdir. Kesikli değişkenlerin özel bir türü olarak düşünülebilir ve kodlanarak sayısal hale dönüştürülebilirler. Örnekler: Cinsiyet, Saç yada göz rengi, Taraftarı olunan futbol takımı. 35 Anakütle-Örnek İlişkisi-I Anakütle parametrelerinin hesaplanması birçok açıdan zor olduğundan dolayı, anakütleyi en iyi bir şekilde temsil edecek örnek alınarak, parametre tahminleyicisi olan örnek istatistiği elde edilir. Örnek: İzmir deki üniversitelerde ki öğrencilerinin sigara içme oranının tahminlemek amacıyla tüm üniversite öğrencilerineğ tek tek sorup cevap almaktansa belirli örnekleme yöntemlerini kullanarak yeterli sayıda öğrencinin seçilerek sigara içme oranının tahminlenmesi

19 Anakütle-Örnek İlişkisi-II Anakütle Parametreleri ve Tahminleyicileri Anakütle Parametresi Örnek İstatistiği (Anakütle Ortalaması ) (Örnek Ortalaması ) x S 2 (Anakütle Varyansı ) (Örnek Varyansı) (Anakütle Oranı ) p (Örnek Oranı ) 37 Anakütle-Örnek İlişkisi-III Anakütle N Anakütle parametresi Örnek Örnek verilerinin analizi n x Örnekten elde edilen örnek istatistiği x anakütle parametresi ye ne kadar yakın ise yapılan çalışma o kadar iyidir. Anakütle için yapılacak yorumlar o kadar tutarlı olacaktır. Örnek İstatistiği 38 19

20 Temel Örnekleme Yöntemlerinden Bazıları; BasitŞans Örneklemesi,(B.Ş.Ö) Sistematik tik Örnekleme, Tabakalı Örnekleme, Kümeli Örnekleme dir. Bu dersin kapsamında yalnız B.Ş.Ö denş bahsedilip diğer bunlarla beraber diğer örnekleme yöntemleri İstatistik II dersinde bir bölüm olarak ele alınacaktır. 39 Basit Şans Örneklemesi 1. Her anakütle elemanının seçilme şansı eşittir. 2. Bir birimin seçilmesi diğerlerinin seçilme şansını etkilemez. Rastgele sayılar tablosu, çekiliş yöntemi kullanılabilir

21 VERİLERİN DERLENMESİ VE SUNUMU Anakütleden alınan örnek yardımıyla elde edilen verilerin şans değişkeninin türüne göre sınıflandırıldıktan veya gruplandıktan sonra çizelgeler ve grafikler halinde bir diğer analize hazır olmak üzere gerekli karar vericilere sunulur. 41 Verilerin Organizasyonu VERİ Kesikli Veriler Sürekli Veriler Tablo Metotları Grafik Metotları Tablo Metotları Grafik Metotları 1.Frekans Dağ. 3.Çubuk gr. 7.Frekans Dağ. 10.Histogram 2.Relatif Fr.Dağ. 4.Daire gr. 5.Çizgi gr. 6.Kutu Grafiği 8.Rel.Fr.Dağ. 9.Küm.Rel.Fr.Dağ. 11.Frekans Poligonu 12. Gövde-Yaprak Gösterimi 13.Kutu Grafiği 42 21

22 SERİ TÜRLERİ BASİT SERİ GRUPLANMIŞ SERİ SINIFLANMIŞ SERİ 43 Basit Seri Araştırma veya analizlerde kullanılmak üzere elde edilen veri sayısı az ise bu tür veri yapılarına BASİT SERİ adı verilir. Verilerin büyükten küçüğe veya küçükten büyüğe sıralanmasıyla oluşturulan seridir. Örnek: 7 öğrencinin bir dersten devamsızlık sayıları ,4,6,1,5,2,4 olsun. Buradaki basit seri; 1,2,3,4,4,5,6 şeklindedir

23 Basit Seri Grafikleri Basit serilerde şans değişkeninin sürekli veya kesikli olduğuna bakılmaksızın verileri bir grafik halinde özetlemek amacıyla ÇUBUK ve ÇİZGİ grafikleri kullanılır. CUBUK DIYAGRAMI CIZGI GRAFIGI FREKANS 3,0 FREKANS 3,0 2,0 2,0 1,0 1,0 0, , DEV_SAYI DEV_SAYI 45 Gruplanmış Seri Verilerin şans kesikli değişkeni i olduğu durumlarda (adet belirten tamsayı değerleri gibi) verilerin aynı tamsayı değerlerinin bir grup olarak kabul edildiği seridir. Örnek : Bir mağazada satılan kot pantolonların bedenlerine göre satış adetleri; 28 beden 2 adet 29 beden 5 adet 30 beden 6 adet 32 beden 7 adet 33 beden 1 adet 34 beden 4 adet 46 23

24 Gruplanmış Seri Tabloları Basit serilerde şans değişkeninin kesikli olduğundan dolayı verileri bir tablo şeklinde amacıyla frekans dağılımı ve relatif frekans dağılımı kullanılır. Relatif(göreli) li) frekanslar her bir grubun bütün içerisindekii i miktarı yüzde olarak ifade eden değerlerdir.kümülatif ise mevcut grup ve kendinden önceki grupların toplam içindeki yüzdesini ifade eder. Beden Adet(frekans) Relatif(göreli) Frekans Kümülatif Frekans / 25 = 0, , / 25 = 0,2 0, / 25 = 0,24 0, / 25 = 0,28 0, / 25 = 0,04 0, / 25 = 0,16 1,00 Toplam 25 1,00 47 Gruplanmış Seri Grafikleri - I Gruplanmış serilerde şans değişkeninin kesikli olmasından dolayı verileri bir grafik halinde özetlemek amacıyla ÇUBUK, ÇİZGİ ve DAİRE(PASTA) grafikleri kullanılır. ÇUBUK GRAFİK -BEDENLERE GÖRE SATIŞ ADETLERİ- 8 7 SATIŞ A DEDİ BEDEN 48 24

25 Gruplanmış Seri Grafikleri - II ÇİZGİ GRAFİK SATIŞ ADEDİ BEDEN 49 Gruplanmış Seri Grafikleri - III PASTA(DAİRE) GRAFİĞİ BEDENLERE GÖRE SATIŞLAR 34; 16% 28; 8% 33; 4% 29; 20% ; 28% ; 24% 50 25

26 Sınıflanmış Seri Verilerin sürekli şans değişkeni olduğu durumlarda her bir verinin belirli kurallara göre oluşturulan bir sınıfa kaydederek sınıflandırıldığı seridir. Örnek: Erkek öğrencilerin ağırlıkları göre 55 x < 65 ( den az) 65 x < 75 ( den az) 75 x < 85 ( den az) gibi sınıflara ayrılması. 51 Sınıflanmış Seri Tabloları-I Sınıflanmış serilerde şans değişkeninin süreklili olduğundan dolayı verileri bir tablo şeklinde amacıyla frekans, relatif frekans ve kümülatif relatif frekans dağılımları kullanılır. Bir sınıftaki erkek öğrencilerin kiloları hakkında bir araştırma yapılmaktadır. Bu amaçla 50 öğrencinin kiloları ölçülerek kaydedilmiştir. Erkek öğrencilerin kiloları bir sonraki çizelgede sıralanmıştır

27 Ağırlık Verileri 71, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Sınıflanmış Seri Tabloları-II Sınıf Frekans Relatif(göreli) Fre. Küm. Relatif Fre den az 3 3 / 50 = 0,06 0, den az 5 5 / 50 = 0,10 0, den az / 50 = 0,20 0, den az / 50 = 0,34 0, den az 9 9 / 50 = 0,18 0, den az 5 5 / 50 = 0,10 0, den 99 d az 1 1 / 50 = 0,0202 1,00 Toplam 50 1,

28 Sınıflanmış Seri Grafiği Sınıflanmış serilerde şans değişkeninin sürekli olmasından dolayı verileri bir grafik halinde özetlemek amacıyla uygulamada oldukça sık kullanılan HİSTOGRAM kullanılır. Frekans dağılışlarının elde edilmesinin önemli nedenlerinden biri ilgilenilen değişkenin nasıl bir dağılış gösterdiği hakkında bilgi sahibi olmaktır. Örneğin dağılış şekilsel olarak çift tepeli bir görünüm arz ediyorsa örneklenen anakütlenin ilgilenilen özellik bakımından karışık olduğunu gösterebilir. 55 Histogramların Hazırlanması (Sürekli Değişken Verileri İçin) Adım 1 : Kaç adet veri olduğu sayılır, Adım 2 : Veriler küçükten büyüğe sıralanır, Adım 3 : Değişim Aralığı hesaplanır, (En Büyük Değer-En Küçük Değer) Adım 4: Aralık sayısı belirlenir, (Analizin tipine göre 5-20 aralığı veya örnek hacminin karekökü esas alınabilir) 56 28

29 Adım5: Sınıf aralığı hesaplanır, Değişim ğ ş Aralığı ğ / Aralık Sayısı Adım6: Aralıkların başlangıç noktaları belirlenir, Adım7: Her aralığa düşen veri adedi sayılır, Adım8: Histogram oluşturulur. 57 Frekans Histogram 1 Aralık sayısı fazla-aralık genişliği az bu ii nedenle UYGUN DEĞİL 2 Frequency C Ağırlık(kg.) 58 29

30 Histogram 2 Frekans 10 Frequency C Ağırlık(kg.) 59 Gövde ve Yaprak Grafiği Taşıt motorlarında kullanılan pompaların gürültü düzeylerine ait fabrika içerisinde yapılmış ölçüm sonuçları verilmiştir. Bu ölçümler iki gün boyunca 100 adet pompa üzerinde elde edilmiştir ve aşağıdaki tabloda verilmiştir

31 Gövde ve Yaprak Grafiği 61 Gövde ve Yaprak Grafiği 62 31