Rusya Faktörü ve Üç Boyutlu D fl Politika

Transkript

1 Rusya Faktörü ve Üç Boyutlu D fl Politika Kemal GİRGİN* Özet Rusya dünyan n en genifl ülkesi olmakla kalmay p uluslararas politikan n da belli bafll oyuncular ndan biridir. Bu VIP ülke (Very Important Power = Çok Önemli Devlet) eski Sovyetler Birli i nin yaklafl k 15 y l kadar önc da lmas ndan sonra birçok kritik de iflim geçirmifltir. Adeta yeni bir Rusya n n ortaya ç kt söylenebilir. Bu yaz m z n ilk amac Rusya Federasyonu ndaki bu önemli geliflmeleri ve bunlar n dünya siyasetine etkilerini gözden geçirip özetlemektir. kinci amac m z ise Türkiye nin son 60 y ld r ( kinci Dünya Savafl bitiminden beri) izledi i üç boyutlu uluslararas politikas nda bugün ve gelecekte Rusya n n olas rolünü incelemeye çal flmakt r. Abstract Russia Factor and Three Dimensional Foreign Policy Russia is not only the largest country in the world, but also a major player in international politics. This VIP country (Very Important Power) has undergone many critical transformations since the dissolution of the former Soviet Union nearly fifteen years ago. Thus, one can say that a new Russia emerged. The first aim of this essay is to review and summarize the important developments in this country ( Russian Federation) and their impact on international affairs. The second aim is to try to analyse current and future possible role of Russia in the foreign relations of Turkey which has been following a three-dimensional international policy since 60 years i.e. the end of the Second World War. I. RUSYA FAKTÖRÜ Sovyetler Birli i nden Rusya Federasyonu na: Bilindi i gibi geçmifl yüzy llardaki Çarl k Rusyas ( mparatorluk) 1917 y l ndaki Bolflevik htilali sonucu y k - l p büyük bir iç de iflim geçirdikten sonra Sovyetler Birli i haline gelmifl ve 15 devletten oluflan çok rkl, çok dinli, çok kültürlü bir mozaik olarak tek partili (Komünist Partisi) bir siyasi dev olarak yaklafl k 75 y l boyunca var olmufl, dünya siyasetinde çok önemli roller oynam flt r. So uk Savafl dönemindeki iki süper güçten biri olmufltur li y llar n sonlar na do ru, ülkenin tek hâkimi Komünist Partisi nin bafl na geçen Mihail Gorbaçov un önderlik etti i Perestroyka ve Glasnost (yeniden yap lanma ve fleffafl k) politikalar yeni bir köklü de iflim süreci açm fl ve birkaç y l içinde umulmad k bir h zla ve kans z denecek bir biçimde Sovyetler Birli i da lm fl, komünizm ideolojisi büyük bir zaafa u rayarak siyasi önemini yitirmifltir (1991 sonlar ). Hemen ard ndan da bu Birli i oluflturan cumhuriyetler (14 tane) pefl pefle ba ms zl k ilan ederek, yeni aktörler olarak dünya siyaset sahnesine ç km fllard r. Bunlar Ukrayna, Beyaz Rusya, Litvanya, Letonya, Estonya, Moldovya, Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, K rg zistan, Tacikistan devletleridir. Bu durumda eski Birli in bafl aktörü veya bel kemi i olan Moskova merkezli Rusya da art k Rusya Federasyonu resmi ad n alm flt r. Böylece küçülüp eskiden 22,5 milyon kilometrekare olan topraklar 17 milyon kilometrekareye inmifl, evvelce 280 milyona yaklaflan nüfusu 147 milyona düflmüfltür (Ba ms z olan yukar da adlar say l cumhuriyetlerde 25 milyona yak n Rus unsuru kalm flt r). Rusya n n nüfusunun flimdilerde yaklafl k 143,5 milyon oldu u aç klanm flt r. Rusya Federasyonu topraklar nda da ad say lm fl yeni ba ms z cumhuriyetlerin insanlar ndan da bir hayli kifli kalm flt r. Bugün Rusya da (Rusya Fed.) milyon kadar bir Müslüman kitlesi yaflamakta olup bunlar ço unlukla Federasyon un halen birimleri halindeki özerk cumhuriyetlerde bulunuyorlar. Yani, mevcut Federasyon yine bir k s m cumhuriyetlerin bir toplulu u halindedir ve tüm Rusya bu özerk cumhuriyetler dâhil 89 idari birim halindedir. Söz konusu özerk cumhuriyetleri flunlard r: Ad gey, Altay, Baflkurdistan, Buryatya, Cakazya, Da stan, nguflistan, Kabardino-Balkarya, Kalm k, Karaçay-Çerkez, Karalya, Komi, Mari, Mordvinya, Kuzey Osetya, Sa- * Emekli Büyükelçi STRATEJ K ÖNGÖRÜ 26

2 ha/yakutistan, Tataristan, Çeçenistan, Çuvaflistan, Tuva, Udmurtya (Toplam 21 özerk cumhuriyet). Bu özerk cumhuriyetlerin kendi cumhurbaflkanlar ve bakanlar ile hükümetleri ve anayasalar vard r. Ama d fl iliflkileri ile savunma iflleri ve bütçeleri Moskova ya ba l d r (oradaki Federal hükümet bütün ülkeyi yönetiyor). çlerinde Tataristan 3,8 milyon nüfusu (68 bin km 2 ), petrol kaynaklar ve baz sanayii aç s ndan önemlidir. Ayr ca Baflkurdistan 4 milyon nüfusa (143 bin km 2 ) ve petrol üretimine sahiptir. Nüfuslar karma olup hayli Rus unsuru da vard r (Rusya n n do algaz ve petrolünün önemli bir bölümü Sibirya dad r). Bu özerk cumhuriyetler Güney Urallar a yak n, Kuzey Kafkasya da ve Sibirya ya da lm fl konumdad rlar. Say lar 89 dedi imiz idari birimlerin özerk cumhuriyet yan s ra kray, oblast ve m nt ka ile otonom bölge gibi statü s n flar ve ona göre yöneticileri bulunur. Rusya Federasyonu ndaki 140 küsur milyon insan n, di er rklar (halklar) ç k nca 120 milyon kadar Rus tur. Rusya Federasyonu nun Jeo-Stratejik Konumu: Bu muazzam topraklara sahip devlet neredeyse ABD den iki kat büyüktür ve Çin in de iki misline yak nd r. Di er, dünyan n en büyük toprakl iki ülkesi Kanada ve Avustralya dan da bu ölçülerde büyüktür. Bering Bo- az ile Amerika ya (Alaska ya) çok yak nd r (Rusya n n yüzölçümü Türkiye nin yaklafl k 22 mislidir). Rusya n n do usundan bat s na mesafe 10 bin km kadard r ve bu genifllik birçok saat dilimi demektir (8 9 saat farkl l k mevcuttur). Büyük nehirler ve ormanlar Rusya n n özelliklerindendir. Volga, Don, Dinyeper, Dinyester, Obi, Yenisey, Lena, Neva nehirleri gibileri önemlidir. Rusya ayn zamanda kuzeyinde ve do usunda büyük deniz alanlar na sahip olup do udan Pasifik e, Kuzey Buz Denizi yle Atlantik Okyanusu na ve Kuzey Kutbu na, Balt k tan da Atlantik e, Karadeniz den ise Akdeniz e do ru ç k fllar vard r. Genifl demiryolu flebekesine sahiptir. Ayr ca Volga ve Don nehirleri aras ndaki kanal sayesinde Hazar Denizi nden Karadeniz e ç k fl imkân da Rus topraklar ndad r. Bu çok genifl topraklarda petrol, do algaz, kömür ve akarsular gibi enerji kaynaklar ile demir, bak r, alt n, uranyum ve sair birçok maden yataklar Rusya n n önemli kozlar d r. Rusya Federasyonu nda ç Geliflmeler: Yeltsin Dönemi 90 l y llar n sonlar nda lider Gorbaçov un yeni politikalar Rusya y yeni ufuklara do ru bir yol kavfla na getirmifltir. Her yerde ve birçok yönde kaynaflmalar bafllam fl, komünist rejim sorgulan r olmufltur. Gorbaçov bir k s m yeni düzenlemeler ile komünizme yumuflak bir çehre kazand r p Sovyetler Birli i ni sürdürmeye çal fl rken, 1991 A ustosunda tutucu ve ba naz komünist unsurlar n darbe teflebbüsü ile karfl karfl ya kalm flt r. Bu çok tehlikeli durumu, Moskova da Rusya Federe Devleti nin ve onun Komünist Partisi nin Baflkan Boris Yeltsin in cesur deste iyle, ayr ca da ordunun ve KGB nin darbeye kat lmay fl üzerine atlatan Gorbaçov, tatildeyken gözalt edildi i K r m dan Moskova ya dönebilmifl ve tekrar görevine bafllam flt r (Yeltsin parlamento önündeki bir tank n üzerine ç karak askerleri ikna edip dünyada ünlenmifltir). Bu arada Birlik Cumhuriyetleri de yeni düzenlemelere itibar etmeyip ba ms zl k havalar na girdi inden Sovyetler Birli i nin art k çat rdamaya bafllad görülmüfltür. Bu durumu anlayan ve Birli in Slav kanad n kurtarmaya çal flan Gorbaçov son bir hamle yaparak 8 Aral k 1991 de Ukrayna ve Beyaz Rusya liderleriyle üçlü bir yeni birlik ilan etmifl, Sovyetler Birli i nin son buldu u kabul olunmufl ve 20 Aral k ta Gorbaçov istifa etmifltir. Hemen ard ndan di er Cumhuriyetler in liderleriyle Almat da toplan p Ba ms z Devletler Toplulu u nu (BDT = Commonwealth of Independent States = CIS) ilan etmifllerdir. Buna Balt k Cumhuriyetleri hariç di er 12 cumhuriyet kat lm flt r -sadece Gürcistan iç durumu sebebiyle haz r bulunamam flt r-. Bu arada Gorbaçov art k gitti inden Yeltsin hemen Kremlin e geçerek ordunun, KGB nin ve devletin idaresini ele alm fl, büyük bir kargaflay ve da n kl önlemifl ve nükleer silahlar n gizli flifrelerine de el koymufltur (Komünist Partisi nin iktidar tekelini kald r p varl klar na el koymufltur. Ancak, bunun için bir süre beklemifltir). Böylece yepyeni bir rejim ve yönetim de ifliminin bafllang c na gelinmifltir. Yeltsin demokrasiye yelken açm flt r. Eski mevcut parlamento ile bir müddet yönetimi sürdüren Yeltsin, yeni siyasi partilere müsaade etmifl ve 1993 te yeni bir anayasa haz rlanm flt r. Yeni anayasa ile çok partili rejimin yürürlü e girece- i ve yeni seçimlere gidilece i ilan olunmufltur. Bu köklü yenilikler ve parlamentonun da laca ndan ürken tutu- 27 STRATEJ K ÖNGÖRÜ

3 Kemal G RG N cu unsurlar ve eski komünistler Yeltsin e cephe alm fllar, meclisi terk etmeyip Beyaz Ev denilen bu binada yat p kalkmaya bafllay nca, Yeltsin askeri güçler sevk ederek binay atefle tutturmufl ve sonunda vaziyete hâkim olmufltur (Harap olan bu binay bizim ENKA flirketi onarm fl olup baflbakanl k yap lm flt r). 12 Aral k 1993 tarihli Rusya Federasyonu Anayasas ; çok partili siyasi hayat, baflkanl k sistemi modeli, hukuk devleti prensibi gibi bu ülke için çok köklü ve büyük yenilikler getirmifltir. Böylece demokrasinin alt yap s oluflmufl yeni Rusya deyiminin önemli bir aya gerçekleflmifltir. O zaman ilk serbest seçimler yap lm fl, birçok parti ortaya ç km fl, ayr ca Yeltsin devlet baflkanl na seçilmifl ve bu görevi iki dönem (1999 un son gününe kadar) yürütmüfl ve biraz daha görev süresi varken, 31 Aral k gece yar s televizyonlara ç karak görevi Vladimir Putin e devretti ini halka ilan etmifltir (Putin önce vekâleten bu görevi üstlenmifl, Mart 2000 seçimlerini kazan p tam baflkan olmufl, dönemi sonunda 2004 Mart nda tekrar ve yüksek bir oyla baflkan seçilmifl ve halen ikinci iktidar dönemini sürdürmekte olup 2008 Mart na kadar normal süresini kullanmaktad r). Yeni çok partili demokratik sistemle ( ) Rusya da çeflitli e ilimlerde bir hayli siyasi parti kurularak kimisi parlamentoya girmifl, kimisi baflar s z kalm fl, kimisi iki seçim döneminde ortadan kalkm fl veya birleflmelere gitmifllerdir. Ama flimdiye kadar yap lm fl üç seçimde de bir komünist parti mevcut olmufl, zamanla da zay flam flt r. Yeltsin in gayretleriyle Rusya 1993 te demokrasinin efli ini geçince ülkede çeflitli partiler kurulmufl olup bunlar n gelmifl geçmifl ( ) önemlilerinin isimleri flöyledir: Rusya Federasyonu Komünist Partisi ( ki dönemde birinci parti olmufl, fakat iktidar olamam flt r. Di erleri ise koalisyon-iflbirli i yapm fl yönetime geçmifllerdir), Evimiz Rusya Partisi, Anavatan-Tüm Rusya Partisi, Yabloko (Elma) Partisi, Liberal Demokrat Parti (meflhur lideri Jirinovski), Rusya n n Bölgeleri Partisi, Komünist Halk Gücü Partisi, Birlik (Ay ) Partisi (Putin tarafl s ), Ekonomi ve Endüstri Partisi, Sa Güçler Birli i Partisi, Birleflmifl Rusya Partisi(Putin destekçisi- halen iktidar), Vatan-Rodina-Partisi (Putin in liderli ini destekliyor), Ba ms zlar Halen parlamento (alt kanad =Duma) 1 mensubu olan ve 2003 Aral k seçimlerini kazanm fl bulunan partiler flunlard r: Sandalye Oy Oran Birleflmifl Rusya (Yedinaya Rossiya) Partisi 306 %68 Rusya Federasyonu Komünist Partisi 52 %11,5 Liberal Demokrat Parti (Jirinovski) 36 %8 Vatan-Rodina- Partisi 38 %8,4 Ba ms zlar 15 %3,3 (Bir k s m parti, %5 baraj n aflamad ndan d flar da kalm fllard r) 2004 bafl ndan beri iktidarda olan Birleflmifl Rusya Partisi, Putincidir. Fakat Putin hiçbir partinin üyesi de- ildir. Daha evvelki seçimde iktidardaki Yeltsin i (ve baflbakan Putin i) bir partiler grubu desteklemiflti. Yeltsin zaman nda partilerin haricinde iki büyük siyasi ak m vard : Atlantikçiler (Amerika ve Bat yanl s politikalar, bu ülkelerin demokrasisi ve ekonomisi tarafl lar ), Avrasyac lar (Daha ziyade milliyetçi ve muhafazakâr olup, milli de erlere, geleneklere ve Rusya-Asya gerçeklerine uygun politikalar tarafl s ). Son (2003 Aral k) seçimlerinde kazanan partiler, komünistler hariç, Avrasyac ve milliyetçi e ilimdedirler. Zaten Komünist Parti neredeyse yar yar ya sandalye kaybetmifltir (fiimdi 52, bir öncekinde 95, ondan önce de 122 idi). Jirinovski nin Liberal Demokrat Partisi biraz sandalye kazanm flt r (flimdi 36, daha öncekinde 17, ondan önceki seçimde 49 idi). Afl r milliyetçidir. Rodina-Vatan- Partisi ise yeni kurulup 38 sandalye alm flt r. Yeltsin siyaset ve demokrasi alan nda Rusya ya büyük at l m sa lam flt r. Bu yüzden ABD ve Bat dan destek alm flt r. Gösteriflli ve heybetli görünüflüyle önemli bir siyasi lider olmufltur. Ekonomi alan da Yeltsin döneminin ikinci büyük reform konusu olmufltur. Çünkü uzun y llar devletçi, tekelci ve 5 y ll k planlarla yürütülen hantal ülke ekonomisinin özel sektörlü, k smen liberal ve pazar ekonomisi flartlar na çevrilmesi çok zor ve dikenli bir konudur. 1 Rusya Federasyonu Parlamentosu iki meclislidir. Birisi seçimle gelen ve önemli olan Duma d r. Di eri, Federasyon Konseyi denilen, bölgeler, -özerk cumhuriyetlertemsilcileridir. (Kanunlar Duma yap yor). STRATEJ K ÖNGÖRÜ 28

4 Rusya Faktörü ve Üç Boyutlu D fl Politika Bu zor ve a r problem için baz formüller icat edilmifl, devletin mallar ve iflletmeleri paylar hisse senetleri halinde bir k s m kiflilere da t lm fl, aç kgözler bunlar n bir k sm n halktan sat n al p toplayarak bunlara sahip olmufl, bir k s m iflletmeler devlette kalm fl, baz lar ise paray verene sat lm flt r. Biraz yabanc sermaye de girmifltir. Bu çok kar fl k olaylardan sonra ortaya k smi bir özel sektör ç km fl, baz süper zenginler türemifl ve bunlar gazete ve TV kanallar alarak kendi medyalar n yaratm fl, siyasete ve devlet ifllerine soyunmufl, Kremlin e ve Yeltsin ailesine gittikçe yak n olarak, yönetimde mevki ve söz sahibi olmufllard r. Kritik noktalar ele geçirmifllerdir. Bu kiflilerin en ünlüsü Musevi as ll Berezovski olmufltur. fiimdi art k Londra da yafl yor ve ülkeden kaçm flt r. Yine Londra ya kaçan medya patronu Abramoviç, Chelsea klubünü bile sat n alm flt r. Di er bir kifli de Hodorkovski olup genç yafl nda Rus petrol devi Yukos flirketini ehven fiyatla ele geçirmifl ve halen hapistedir. Vergi borçlar ve dalaverelerle suçlanmaktad r. Yurt d fl ndan bask lar yapt rtmaktad r, çünkü Yukos elinden gitmifltir. 2 Yeltsin döneminde büyük ifller baflar lmakla beraber, ifl âlemindeki dolaplar ve büyük servetler aç s ndan manevi de erleri örselemifl, bankalar hortumlanm fl ve batm fl, mafyalar türemifl, yurt d fl na yekûnu 80 milyar dolar iddia edilen paralar kaç r lm fl, halk n mütevaz ve zor hayat flartlar nda düzelme olmam fl, sokaktaki insanlar n birço u temel ihtiyaç ve hizmetlerin çok ucuz oldu- u komünizm devrini arar olmufltur (Servet da l m hala bozuktur. Emekli ve yafll lar zorda, çal flanlar ise çok az kazan yor). 3 Gittikçe kar flan ekonomik koflullar, birçok kiflinin bankalardaki paras n n yok olmas, banka iflaslar, d fla sat lan petrol fiyatlar n n düflüklü ü vs. sonucu 1998 yaz nda ekonomik kriz patlak vermifl, devletin d fl borç ödeyememesi sonucu 1 y l için moratoryum ilan edilip d flar ya borç ödemeleri ask ya al nm flt r. Bu durum dünyay telafla vermifltir. Devlet ayn zamanda görevlilerin ve ordunun maafllar n da ödeyemez olmufl, bir k s m valiler ve yerel yöneticiler vergi paralar n merkeze yollamay p, mali özerklik yaratm fllar, memnuniyetsizlik had safhaya varm flt r. Hatta bir bölge Ural Cumhuriyeti ni ilan etmifltir. Esasen devletin büyük problemlerinden biri de vergi toplamada baflar s z ve yetersiz kalmas yd. Ekonominin yar ya yak n kay t d fl ve kara para ile yürüyordu. Para olmay nca maafllar d fl nda birçok önemli hizmet de aksam fl, savafl gemileri limanlara ba l kalm fl, hava kuvvetleri uçamam fl, hatta 10 y ld r uzayda olan Mir istasyonuna bile gereken malzeme sa lanamam flt r. Rusya bu dönemde zay flam flt r. Bu arada Yeltsin in de sa l nda bozulmalar artm fl, ameliyatlar ve hastane tedavileri bafllam fl, biraz da alkol problemleri bafl göstermifltir. Siyaset ve medya alanlar na ve birçok ifle el atm fl olan süper zenginler (bunlara Oligark deniyor) tam gaz faaliyetlerini yürütmeye devamda olmufllard r. Ülkede baz skandaller patlak vermifltir (Baflsavc n n ve siyasilerin kad nlarla hamam âlemleri gibi). Yeltsin ailesi (özellikle k z ve damad n n) menfaat ve servet iflleri halk n diline ve medyaya yans m flt r. çerde bu nahofl durumlar yol al rken, bir yandan da Çeçenistan da huzursuzluk ve kanl olaylar bafl göstermifl, yerel ba ms zl k hareketi d fl destek almaya bafllam fl, Suudilerin dinci Vahhabizm cereyan buralara gelmifl, Arap gönüllüler, Afganistan dan silahl elemanlar Çeçen ifline kar flm fllar, civar bölgelere de (Da stan, ngufletya gibi) yay lma iflaretleri belirmifl, Moskova ve baz yerlerde terör olaylar, patlamalar, ölümler yaflanmaya bafllam flt r. Askeri kay plar da artm flt r. Böylece büyük bir güvenlik sorunu ç km flt r aras süren ve I. Çeçen Savafl denilen olaylar Hasavyurt ta nihayet bir anlaflmaya ba lanm fl, Moskova da imzalanm flt r. Çeçen meselesinin tam çözümü 2000 y l na b rak lm flt r. Bir k s m Rus kuvvetleri bölgeden uzaklaflm flt r. Fakat çok geçmeden 1999 da Çeçenistan da yeniden çarp flmalar bafllam fl ve halen de sürüyor. Rusya Federasyonu nda Putin Dönemi: Putin 1999 y l son günü gece yar s Yeltsin in halka y lbafl televizyon konuflmas nda çekildi ini ilan ve yerine Baflbakan Putin i getirdi ini aç klamas ile Rusya n n bafl na geçmifltir. Ondan önce A ustos 1999 da Putin baflbakanl a getirilmiflti. Oraya da ç Güvenlik Servisi FSB (eski KGB) baflkanl ndan gelmiflti. Vladimir Putin Sen Petersburglu olup, orada hukuk okumufl, sonra KGB ye girip, istihbaratç l k kariyerinde ilerleyerek albay olmufl, bir ara 4 y l kadar Do u Almanya da KGB görevlisi olarak bulunmufltur. Bu görevden sonra Rusya ya döndü ünde biraz üniversitede çal flm fl, sonra da Sen Petersburg Belediyesi nde sivil hizmete geçmifl, Belediye Baflkan karizmatik politikac Anatoli Sobçak n deste ini ve güvenini kazanm fl, onun yard mc lar ndan olarak sivil hayat n sürdürmüfltür. 2 Yeltsin döneminden günümüze Rusya da dolar milyarderi 27 isim belirlenmifl olup, servetleri toplam 90 milyar dolar olarak hesaplan yor. (Bir miktar da dolar milyoneri var.) 3 Baz yay nlar Rusya Federasyonu nda kifli bafl (y ll k) gelir ortalamas n 4 bin dolar kadar belirtiyorlar. Az daha yüksek gösterenler de var. 29 STRATEJ K ÖNGÖRÜ

5 Kemal G RG N Daha sonralar Moskova da Kremlin Baflkanl k Teflkilat nda çeflitli vazifeler görerek Yeltsin in ekibinde hizmet vermifltir. Bu s rada Yeltsin in dikkatini de çekmifl ve 1998 de ç Güvenlik Teflkilat (FSB) Baflkanl na getirilmifl, 1999 A ustos unda Yeltsin mevcut baflbakan Stepaflin i görevden al p yerine Putin i atam flt r. Böylece bürokrat (istihbaratç ) olan Putin roket h z yla k sa zamanda yükselmifl ve 2000 y l n n ilk günü de Devlet Baflkan olmufltur. lk ç kard karar da Yeltsin ve ailesi hakk nda soruflturma yap lmayaca olmufltur. Yeltsin in son zamanlardaki sa l ks z ve bitkin halinden sonra genç, enerjik ve gizemli bir kifli olarak Putin halk n birden ümidini ve deste ini kazanm flt r. Sportif yönleri, jet pilotu resimleri, çok seyahat etmesi Ruslar n dinamik baflkan özlemiyle örtüflmüfltür. fiehirlerdeki terör korkular, Çeçenistan daki asker kay plar halk sarst ndan, Putin ilk ifl olarak Çeçenistan ifline el atm fl ve oralara asker sevk etmifltir. Kararl davranm flt r. Putin le ilgili bir kitaptaki As l olan Rusya y kurtarmakt r sözü onun hangi felsefe ve misyon ile göreve geldi ini ve o s radaki Rusya n n halini en aç k flekilde ifade ediyor. K sa zamanda kendi kadrolar n kurup Yeltsincileri ve oligark denilen zenginlerin adamlar n uzaklaflt ran Putin en kritik ve önemli görevlere ço unlukla eski istihbaratç, emekli subay ve sa lam memurlardan oluflturdu u, halk aras nda siloviki denilen ekibiyle, yolsuzluklar n, mafyalar n, çetelerin, palazlanm fl oligarklar n üzerine giderek ülkenin laçkalaflm fl vidalar n s k flt rmaya, da lmaya yüz tutmufl idari yap s n düzeltmeye, silahl kuvvetleri güçlendirip morallerini yükseltmeye, ekonomik ya maya son vermeye ve Rusya n n d fl imaj - n güçlendirmeye, Asya devletleriyle (eski Sovyet Cumhuriyetleri de dâhil) iliflkilerini art rmaya özen gösterip hayli de baflar kazanm flt r. Milliyetçi ve Avrasyac bir lider say l r. Ama Bat ile (ABD ve AB) iliflkilere de önem veriyor. Bu nedenlerle 4 y ll k ilk döneminin bitimindeki yeni baflkanl k seçiminde (Mart 2004) adeta tutarl bir rakibi ç kmadan (baflka adaylar da yar flm flt r) halk n % 71,2 gibi yüksek bir oyla tercihini kazan p tekrar (2008 e kadar) seçilmifltir. Bundan 3 ay kadar önce de parlamento (Duma = 450 sandalyeli) seçimlerinde onun destekçisi parti (Birleflmifl Rusya = Yedinaya Rossia) % 68 oy al p 306 milletvekilli i kazand ndan, di er partilerden Rodina ve Liberal Demokrat (Jirinovski) de destekledi inden kuvvetli bir parlamento deste ine sahip olan Putin istedi i kanunu da ç karabilir güce eriflmifltir. Yani kuvvetli bir iktidara sahiptir ve ona göre hareket etmektedir. (Bu gücü 2008 de tekrar baflkanl k için kullanabilece i belirsizdir). Putin ülkedeki idari gevflekli i, terör sald r lar ve asayiflsizlik olaylar n dizginlemek için Rusya da 7 süper bölge valili i oluflturmufl, befline emekli general ve di erlerine kuvvetli idareciler atam flt r. (Süper Federal- bölgeler flöyle: Merkez + Volga + Güney + Kuzeybat + Urallar + Sibirya + Uzakdo u). Bas nda baz gazeteler ile kar flt r c tarafl yay nlar yapan TV kanallar n kontrole alm flt r. Rusya da baz TV kanallar afl r televoleci hale gelmifl, özgürlükler ç r ndan ç km flt. Ekonomide Putin yönetimi devletin vergi gelirleri toplamas ve kaçaklar önleme tedbirleri alm fl, vergi sistemini ve yönetimini reforme etmifltir. Kay t d fl ekonomiyi takibe ald rm fl, yolsuzluk ve rüflvete karfl savafl bafllatm flt r. (Hala d flar ya para kaç ranlar vard r). Ekonomik ifller ve bakanl klar Baflbakana ba lanm fl olup güçlü baflkanl k sistemi uygulayan Rusya da flu bakanl klar ve servisler Putin in do rudan denetimi ve izlemesi alt nda bulunmaktad r: çiflleri Bakanl + Ola anüstü Durumlar Bakanl + D fliflleri Bakanl + Savunma Bakanl + Adalet Bakanl. Ayr ca: Federal Kurye Servisi + D fl stihbarat Servisi (SVR) + ç Güvenlik Servisi (FSB) + Uyuflturucu Kontrol Servisi + Federal Koruma Servisi + Baflkanl k Özel Programlar Genel Müdürlü ü + Baflkanl k Yönetimi daresi (bizdeki Cumhurbaflkanl Genel Sekreterli i gibi). Böylece Putin hem parlamentoda hem de devlet yönetiminde çok kuvvetli bir konumdad r. Rusya Federasyonu nda Putin in yeni iktidar nda hükümette bakan say s azalt lm fl -15 olmufl- (2004 Mart) son durum flöyledir: Devlet Baflkan / Baflbakan / Baflbakan Yard mc s / Tar m Bakan / Sivil savunma ve Ola anüstü Durumlar Bakan / Ekonomik Kalk nma ve Enformasyon Teknolojileri Bakan / Savunma Bakan / Ekonomik Kalk nma ve Ticaret Bakan / E itim ve Bilim Bakan / Maliye Bakan / D fliflleri Bakan / Sa l k ve Sosyal Reform Bakan / Sanayi ve Enerji Bakan / çiflleri Bakan / Adalet Bakan / Do al Kaynaklar Bakan / Ulaflt rma ve Haberleflme Bakan / Hükümet daresi Baflkan (bizdeki Baflbakanl k Müsteflar gibi). Bir y l önceki baflkanl k seçimi (Mart 2004) arifesi kurulan yeni hükümette Baflbakan Mihail Fradkov (evvelce Avrupa Birli i nde Temsilci) ve D fliflleri Bakan Sergey Lavrov (Birleflmifl Milletlerde Temsilci) olmufltur. STRATEJ K ÖNGÖRÜ 30

6 Rusya Faktörü ve Üç Boyutlu D fl Politika Rusya Federasyonu nun D fl liflkileri: Bilindi i gibi, Sovyetler Birli i varken bir Sosyalist/Komünist Blok (Do u Bloku) devletleri vard ve bunlar Avrupa da Polonya, Do u Almanya, Macaristan, Çekoslovakya, Romanya, Bulgaristan olarak Do u Avrupa devletleri ve Güney Asya da Vietnam, Laos, Kamboçya, (bir bak ma Çin) ile Karayipler de Küba idi. Ayr ca, bir k - s m Ortado u ve Afrika ülkeleri de Sovyet yanl s idi. Moskova bu yandafllar na ekonomik ve silah yard m yap yordu. Sovyetler Birli i da l nca (1991 sonu), Rusya Federasyonu ortaya ç karak eski do u bloku da da ld ve sosyalist ba lar tarihe kar flt, eski lider durumundaki Rusya n n eski sosyalist destekçileri kalmad. Böylece Rusya Federasyonu d fl politikada yaln z kald. Öte yandan art k demirperde kalk p 1989 da Berlin Duvar da y k larak müzakereler sonucu iki Almanya birleflti inden Do u Almanya daki Rus kuvvetleri de çekildi; Almanya bu iflte kesenin a z n açt ve Rusya ya hayli para verdi; böylece bu iki devletin aras da düzeldi. Ticari iliflkileri çok geliflti. Bat l lar, Rusya n n önemli bir devlet oldu unun bilincinden hareketle, onu d fllamak veya hala düflman görmek yerine, geçirdi i çetin iç transformasyonlarda anlay fl gösterip yard mc olarak, Rusya y yavafl yavafl kendi aralar na alman n daha ak lc oldu undan hareketle baz ad mlar att lar. Nitekim en sanayileflmifl ülkeler grubu G 7 Rusya y da özel ba larla içine alarak G 8 oldu; Avrupa Konseyi üye yapt ; NATO da Rusya ile iliflkiye girip ortak bir konsey kurdu. Avrupa Güvenlik ve flbirli i Teflkilat nda (AG T) önemli bir üye olarak kald. Karadeniz Ekonomik flbirli- i (KE B) üyesi oldu. Bütün bunlar Yeltsin zaman nda yap ld. Böylece Rusya Bat dünyas yla hayli yak nlaflt, önemi gittikçe artmaya bafllad. Çünkü Rusya geçirdi i sanc l de iflimlere ra men, askeri silah sanayiini, uzay çal flmalar n, petrol ve do algaz üretimini korudu, gelifltirdi. Silah ve enerji hammaddesi sat c s bir ülke oldu. Ancak hemen yeni politikalar belirlendi ve evvelce de indi imiz Atlantikçiler Baflkan Yeltsin e yak n ve iktidarda olduklar ndan ABD ve Bat devletleriyle yak nlafl ld ve yepyeni bir ortam oluflmaya bafllad. Bu ülkelerle temaslar artt ; yo unlaflt. Rusya ayr ca Yak n Çevre = Near Abroad ad yla yeni bir konsept ilan ederek s n r komflusu haline gelen eski Sovyet Cumhuriyetlerini özel ilgi ve güvenlik bölgesi sayd (1993 Askeri Doktrini). Özellikle ABD, nükleer silahlar n gelece i aç s ndan Rusya ya büyük ilgi gösterdi, Vaflington Antlaflmas ile Rusya Federasyonu nu Sovyetler Birli i nin mirasç s olarak tan d ve muhatap ald. Özel anlaflmalar ile Ukrayna ve Beyaz Rusya daki nükleer füzeler ve bafll klar söküldü, bir k sm Rusya ya götürüldü ve bir k sm da bulunduklar yerlerde imha edildi. Böylece eski bloktan nükleer silahlar sadece Rusya n n elinde kald ve ABD bu konuda yine onunla görüflüp, muhatap al yor. ABD ile Rusya aras nda nükleer silah indirim anlaflmas yap ld (Önümüzdeki y llarda her ikisi de bu silahlar bafll klar - azaltacak). Ayr ca bir k s m askeri üslerini de korudu. Bunlar Kafkaslarda, Moldovya da, Balt k ta- Kaliningrad da, Karadeniz de- Sivastopol de, Kazakistan da- Baykonur da ve sair yerlerde kald. Az sonra inceleyece imiz Rusya Federasyonu nun askeri durumu bafll nda daha detayl bunlara de inilecektir. Sadece Küba daki (Lourdes) ve Vietnam daki üsleri kapatt. Asya da da yeni aç l mlar yapan Rusya Federasyonu önceleri fianghay Befllisi denilen organizasyonun kurucu üyesi olarak Çin ile bir araya gelip yeni bir formasyona girdi (Sonra fianghay flbirli i Örgütü olan bu grupta di- er üyeler: Kazakistan, K rg zistan, Tacikistan ve Özbekistan). Ayr ca Hazar Denizi statüsü (paylafl m) görüflmelerine giriflti ve Hazar flbirli i Konseyi ne kat ld.(üyeleri: Rusya, Kazakistan, ran, Azerbaycan, Türkmenistan) Avrupa Birli i ile de iliflkilere giriflerek 1994 te Ortakl k ve flbirli i Antlaflmas (PCA) imzaland. 4 Öte yandan ilk bafllarda kurulmufl (1991) Ba ms z Devletler Toplulu u (Eski Sovyetler Birli i üyelerinin- Balt kl lar hariç- yeni toplulu u) CIS ile ba lar n ve bu yeni oluflumun organlar n gelifltirmede öncülük edip bir de Ortak Güvenlik Antlaflmas imzalad lar. BDT nin bir k s m üyelerinin d fl s n rlar n kollamada Rus ordusu görev ald. 4 Zaman zaman AB ile Rusya aras nda Zirve toplant lar yap l yor. Son (Mart 2005) Paris te Putin ile Chirac, Schröder ve Zapatero ( spanya) aras nda özel bir AB zirvesi yap lm fl, ngiltere nin dahil olmay fl dikkat çekmifltir. 31 STRATEJ K ÖNGÖRÜ

7 Kemal G RG N Türkiye Baflbakan Süleyman Demirel 1992 May s nda Moskova ziyaretinde iki ülke aras ndaki liflkilerin Esaslar Hakk nda Antlaflma isimli 20 y l geçerli ve kapsaml bir belge de imzalayarak genifl iflbirli inin temelleri at ld. Yine Yeltsin döneminde ABD baflkanlar ile ikili Zirve toplant lar yap larak dostluk pekifltirilmifltir. Clinton ile Yeltsin samimi toplant lar yapm fllard r. Bu toplant lar n say lar bir düzineyi aflm flt r. Rusya ayr ca Bosna Hersek savafl ve Kosova Krizi nde oralarda görev alm fl çokuluslu askeri güçlerde de yer ald, birlikler yollad. Eski Sovyet topraklar ndaki Abhazya-Gürcistan krizinde ve Tacikistan daki iç savaflta asker sevk ederek bar fl gücü rolü oynad. Ermenistan-Azerbaycan aras ndaki Yukar Karaba ihtilaf n n çözümünü üstlenen Minsk grubu nda Rusya da yer ald (AG T le iliflkili grup). Afrika daki baz bar fl gücü görevlerine kat ld. Oralara asker yollad. Ana hatlar yla özetlemeye çal flt m z gibi 2000 de Putin bafla geçinceye kadar yaklafl k on y la yak n bir dönemde- Rusya d fl iliflkilerinde hayli yol alarak genelde itibarl bir konuma geldi. Eski süper güç olmasa da çok önemli güç (VIP) halindedir. Putin 1999 A ustos unda önce baflbakanl a getirildi inde Çeçenistan daki duruma el att ndan ve çat flmalar yeniden bafllad ndan, devlet baflkan oldu unda da bir numaral önceli i Çeçen sorunu olmufltur. Bu konu Rusya n n toprak bütünlü ünün korunmas meselesi ve acil milli güvenlik sorunu olarak de erlendirilmektedir. Bunda baflar s z olunmas n n Rusya Federasyonu nun da lmas na (di er baz bölgelere s çramas na) do ru gidebilece i Ruslarca düflünülmektedir. Fazla ayr nt lara girmeksizin, Putin dönemi d fl iliflkilerindeki düflünce ve politikalar etkileyen belli bafll dinamikleri flöylece özetleyelim: 1) Ülke toprak bütünlü ünün korunmas ve birçok örne i Rusya da yaflanm fl olan terörle mücadele, bu konuda uluslararas fikir ve iflbirli i sa lanmas. 2) NATO nun kademe kademe genifllemeler yap p, eski Sovyet müttefiki Do u Avrupa devletlerinin ve ba ms z olmufl Sovyet Cumhuriyetlerinin (Balt k ülkeleri) NA- TO ya al narak NATO ttifak n n Rusya Federasyonu s - n rlar na gelip dayanmas. 3) ABD deki 11 Eylül (2001) olay ndan sonra, ABD nin küresel terörizme karfl savafl gerekçesiyle Rusya n n yak n çevre dedi i baz BDT (CIS) ülkelerinde Orta Asya Cumhuriyetleri nde- askeri üsler kurmas n n rahats zl ve Rusya n n buralarda kalm fl üslerinin devam ve yenilerini sa lamak. 4) Rusya n n en önemli döviz kayna olan petrol ve do algaz ihracat ile ulafl m sistemi (boru hatlar ) aç s ndan üstünlü ünün korunmas, potansiyel d fl Bat l rakiplerin zengin Hazar Havzas kaynaklar na sokulmalar ile oradaki yeni devletlerle çok içli-d fll olmalar tehdidi ve Rusya n n aktif bir enerji diplomasisi yürütmesi. 5) Belli bafll d fl politika araçlar ndan biri olan Rus silahl kuvvetlerinin modernizasyonu ile maddi ve moral olarak eski gücünün kazand r lmas, d fl ülkelere Rus silah sistemlerinin sat fl. 6) Dünyadaki önemli olaylarda baflrol oyuncular ndan biri olmak, karar ve çözüm mekanizmalar nda yer almak. 7) Asya da dostluklar ve iflbirli i formülleriyle stratejik ortaklar edinerek yeni aç l mlar politikas (Avrasya). 8) ABD ile düflünce farklar olsa da tak flmaya girmemek ve uluslararas terörizmle mücadelede Rus-Amerikan stratejik ortakl n yürütmek, ABD ile nükleer maddeler iflbirli i ve nükleer silahlar n korunmas nda iflbirli- i. 9) Dünyadaki önemli uluslararas gruplaflmalara ve teflkilatlar yak nlafl p üye olmak, bunlarda etkili roller oynamak, Rusya ya yabanc sermaye yat r mlar çekmek. 10) Uzay faaliyetlerinde, siber teknolojilerde, silah gelifltirme ve sat fl pazar nda en son yenilikleri uygulay p, sürdürdü ü önemli rolleri ve pozisyonu devam ettirmek. 11) ABD nin tek tarafl olarak 1972 tarihli Anti-Balistik Füze Savunma Antlaflmas n (ABM) yürürlükten kald rmas na karfl l k önlemler. 12) Dünyada tehlikeli sorunlar ç kt nda, tek tarafl hareket yerine Birleflmifl Milletleri devreye sokmak, Güvenlik Konseyi ni ve Birleflmifl Milletleri güçlendirmek. Dünyay tek kutupluluktan (ABD etkisinden) kurtarmak. Yukar daki Rus d fl politika dinamikleri ve öncelikleri gruplar n n uygulamalar n önemli baz örnekleriyle görelim y l nda Putin ülkenin dizginlerini eline al nca üç önemli doküman haz rlat p, uygulanmas na geçilmifltir. STRATEJ K ÖNGÖRÜ 32

8 Rusya Faktörü ve Üç Boyutlu D fl Politika Bunlar: Milli Güvenlik Konsepti Ocak 2000, Askeri Doktrin Nisan , D fl Politika Konsepti Haziran Bu üç dokümanda terörizm konusu özel ve ayr cal kl bir yer tutmufl, mücadele içeride ve uluslararas boyutlarda- gere i vurgulan p, gerek Federasyon için ve gerekse 21.yüzy l dünyas için ilk tehdit olarak tan mlanm flt r. Rusya için bu tehdidin özellikleri: dinsel afl r l k (religious extremism), ayr l kç l k (seperatism) ve uluslararas terörizm (international terrorism- d fl örgütler) olarak detayland r lm flt r. Terörizme karfl tedbirler olarak evvelki yasa yan s ra hukuki yeni hükümler, yeni uzman birlikler ve yap lanma, uluslararas iflbirli ine ve anti-terör sözleflmelere kat l m esas al narak bunlar n 11 tanesine imza konmufl ve uygulanmas na geçilmifltir. Ayr ca bir k s m ülkelerle de bu mücadelede ortakl k için ikili anlaflmalar yap l p, istihbarat paylafl m uygulamas na bafllanm fl, karfl l kl istihbarat elemanlar, irtibatç lar görevlendirilmifltir. Eski has m devletler istihbarat baflkanlar bile art k aralar nda karfl l kl ziyaretle görüflmeler yapabilmekte, fikir ve bilgi teatisi olmaktad r. Rusya her y l bunlar bir araya getiriyor, konferanslar tertipliyor. Baflka ülkelerdeki toplant lara da kat l yor y l 11 Eylül günü New York ve Vaflington da yap lan flok edici terörist sald r lar ve tek günde 3000 kadar insan n ölmesi, gökdelenlerin y k lmas, dünyan n da gözünü açm fl, Rusya n n anlatmaya çal flt tehdit somut olarak görülmüfl ve art k masaya oturulmufltur. Nitekim 2002 May s nda Roma da yap lan NATO- Rusya ortak terör zirvesinde Rusya Federasyonu neredeyse NATO nun tam üyesi gibi kabul görmüfltür. Ayn y l Rusya, St. Petersburg da 33 ülkenin uzmanlar n n kat ld yüz küsur kiflilik bir terörle mücadele ve istihbarat toplant s na ev sahipli i yapm flt r. ABD ile Rusya uzmanlar aras nda da bu alanda toplant lar yap lmaktad r. Son y llarda Akdeniz de NATO nun özel bir deniz filosu flüpheli gemileri durdurarak arama yapma göreviyle Active Endeavour misyonunu icra ediyorlar ve Rusya da bu kuvvete kat lmaya karar vermifltir. Terörizmle mücadelede Rusya da, özellikle Putin döneminde bu kadar önlemler al nmas ve gayretler sarf edilmesinin olaylar cephesine de özetle göz at lmas durumun son birkaç y lki ciddiyetini ayd nlatmaya yarayacakt r. Rusya Federasyonu nda özellikle Moskova da son on y la yak n süreç içinde çeflitli patlamalar ve ölümler görülmekte, taflra olan Kuzey Kafkasya da da bir k s m olaylar, kitlesel rehin almalar, bask nlar yafland bilinmektedir. Putin in baflkan oluflundan sonra olaylar kesilmemifl, hatta artm flt r. Sadece y l nda flu olaylar say labilir: 2002 Sonbahar nda Moskova da yüzlerce kifli bir tiyatro bask n nda silahla rehin al n p, kurtarma operasyonunda yüzden fazla insan ve 40 kadar terörist ölmüfl, Aral k ta Çeçenistan daki hükümet binas bombal kamyonla uçurulmufl ve 72 kifli ölmüfl, yine ayn bölgede benzer bir bina bombalanm fl 60 kifli ölmüfl, bir hac grubuna sald r - da 18 ölü, Mozdok Havaalan nda 16 ölü, Moskova da rock konseri s ras nda 15 kifli, Çeçenistan da askeri hastane bask n nda 50 kifli, güney Rusya da bir trende canl bombayla 44 kifli, Moskova daki National Hotel bombalan p 5 kifli hayat n kaybetmifltir y l nda ise Moskova da kalabal k bir metro istasyonunda 39 kifli bombalama sonucu ölmüfl, 24 A ustos ta efl zamanl tertiple 2 uçak düflürülüp yolcular ölmüfl, 31 A ustos ta Moskova da intihar sald r lar yap lm fl ve en büyük olay 1 Eylül (2004) günü Kuzey Kafkasya da Beslan flehrinde bir okula bask nla yüzlerce ö renci ve velilerinin silahla rehin al nmalar yla yaflanm flt r. Bu olayda kurtarma operasyonu s ras nda ço u çocuk 350 ye yak n insan ölmüfltür. Bu olay daha sonra Çeçen fiamil Baseyev üstlenmifltir. Rusya Federasyonu Baflsavc l bir terör örgütleri listesiyle dünyaya flu isimleri iletmifltir ( 2003 fiubat): fiamil Baseyev in Mücahit Güçler fiuras Yüksek Askeri Meclisi, M.Udugov ve fi.baseyev in Çeçen ve Da stan çkerya Halk Kongresi, Usame Bin Ladin in El Kaide örgütü, Lübnan da sbat el-ansar örgütü, M s r da Cihad örgütü, M s r da Cemaat el slami örgütü, Müslüman Kardefllik (uluslararas ) örgütü, slami Kurtulufl Partisi (uluslararas ), Laflker-i Taiba (Pakistan) örgütü, Taliban (Afganistan), Türkistan slami Partisi (evvelce = Özbekistan slami Hareketi) Sosyal Reform Cemiyeti (Kuveyt) slami Miras Canland rma Cemiyeti (Kuveyt), El-Harameyn ( ki kutsal Mekân Mekke-Suudi Arabistan) Askeri Doktrini yenilendi 33 STRATEJ K ÖNGÖRÜ

9 Kemal G RG N Terörizmle mücadele probleminde uluslararas iflbirli inin geliflmesine büyük vurgu yapan Rusya bu konuda bir dizi istihbaratç lar toplant lar düzenliyor. Son iki y lda (2004) Soçi ve (2005) Nobosibirsk toplant s yap lm flt r. Son toplant ya 50 ülkeden 75 üst düzey heyet kat lm fl olup, aralar nda CIA ile FBI ve srail MOSSAD gibi örgütler de temsil olunmufltur. Bas n m za intikal eden bilgilerde, Sibirya daki bu son toplant da yeni sald r flekilleri olan intihar komandolar ve kamikaze sald r lara dikkat çekilmifl, ayr ca kitle imha silahlar n n (nükleer, kimyasal, biyolojik) teröristlerin eline geçmesinin önlenmesi, sivil uçaklara sald r için kullan labilecek silahlar n illegal dolafl m ticareti- gibi hususlar ele al nm flt r. Rusya üst düzey yetkilileri son aylarda, kimsenin yapamayaca yeni nükleer silah ve füzeler (cruise tipi) ürettiklerini ve bunlar teröristlere karfl yabanc topraklarda bile kullanacaklar n ilan etmifllerdir. 6 Bu ad m n, ABD nin önleyici vurufl (preemptive strike) doktrininin Rusya versiyonu oldu u söylenebilir. Uygulanmas n zaman gösterecektir. Amerika n n yapt - gibi, Rusya n n da s n r d fl operasyon yapmas gündeme gelebilir, çok bunalmas bunu gerektirebilir. D fl politika belirlemede Rusya n n di er bir problem konusu da NATO nun yeni üyeler alarak Federasyonun s n rlar na dayanm fl bulunmas d r. Nitekim NATO 29 Mart 2004 tarihinde 7 yeni üye ile 26 devletli dev bir askeri siyasi organizasyon haline gelmifl olup, yeni üyelerin bir k sm Rusya n n eski müttefikleri veya ondan kopmufl devletlerdir (Balt kl lar). Bunlardan Estonya ile Letonya, Rusya ile do rudan s n ra sahiptirler, stratejik konumdad rlar. Öte yandan, Irak Savafl yüzünden ç kan, Avrupa devletleri ile ABD görüfl ayr l sonucu ABD nin bir k - s m Avrupa üslerini (özellikle Almanya dakileri) daha do- uya (Rusya yönüne) kayd r p Polonya, Romanya, Bulgaristan gibi yerlerde yeni üsler kurma planlar Rusya y (özellikle komutanlar ) memnun etmeyip, kuflkular uyand r yor. Hele Gürcistan n, Azerbaycan n (ve hatta yeni Ukrayna yönetiminin) NATO ya girmeyi arzulad klar n gösteren e ilimler, Rusya n n çok antipatik buldu u olas l klard r ve haliyle bir güvenlik ve savunma refleksi yaratmaktad r. Böyle geliflmelerin Rusya n n da yeni üsler edinme, baz dengeleyici yaklafl mlar n tetikleme gibi karfl tedbirler ve gerginliklere yol açabilece inin düflünülmesi gerçekçi olacakt r. Rusya n n NATO ile ba lara sahip ve gelifltirmekte bulunmas na ra men, yine de baz kuflkular tafl mas normal karfl lanmal d r ve d fl politikas n meflgul ediyor. NATO nun eski Yugoslavya politikas ve Kosova operasyonu ile Belgrat n bombalanmas Rusya y hayli ürkütmüfltür. Orta Asya n n baz devletleri özellikle Afganistan a yak n olarak, 11 Eylül olaylar sonras ABD nin Taliban (dolay s yla El Kaide) operasyonlar için, Rusya n n da s cak bakmas yla baz üsleri Amerikan kuvvetlerine geçici olarak aç p, iflbirli ine giriflmifllerdir. Bölgede fiili bir ABD askeri varl belirmifltir. Bunun gittikçe uzay p kal c hale gelme ihtimali Rusya y kuflkuland r yor. Böylece Rusya da oralarda yeni üsler edinmeyi bir d fl politika hedefi haline getirmifltir. Nitekim K rg zistan ve Tacikistan da üsler elde etmifltir. Bir di er d fl politika dinami i alan na daha bakal m: Petrol ve do algaz üreticisi Rusya Federasyonu, d fl dünyaya bu tür sat fllar ndan hem büyük döviz geliri sa l yor hem de bu kozlar d fl iliflkilerinde elini güçlendiriyor (Bazen de problemler yaflayabiliyor. Mesela Ukrayna ile). Rusya Federasyonu petrolde dünya rezervlerinin % 5 6 kadar na ve do algazda da %30 una sahip say l yor (Kömürde de hayli zengin haldedir). Petrol üretimi y lda milyon tona, günlük 8 9 milyon varile 7 varabiliyor ve bunun yar ya yak n n ihraç ediyor, dünya fiyat oynamalar na göre büyük gelirler sa l yor (fiimdilerde y ll k milyar dolar kadar petrol ve gaz sat yor). Son Irak Savafl karmaflas ertesinde, di er faktörlerinde etkisiyle, fiyatlar varilde 50 Dolar civar nda yükselmifl halde seyrediyor ve Rusya ya büyük paralar kazand r p, ekonomisini hayli düzeltmifltir (Önümüzdeki birkaç y l fiyat n 50 dolar n üzerinde seyredebilece i söyleniyor). 8 Do algaz aç s ndan da Rusya Federasyonu Avrupa ya ve Türkiye ye büyük miktarda gaz sa l yor ve bu çok önem tafl yor. Avrupa ya do ru Ukrayna ve Beyaz Rusya üzerinden do algaz boru hatlar flebekesi faaliyette bulunuyor. Rus Gazprom flirketi alan nda bir dünya devidir bin kifli çal flt ran Gazprom, Türkiye ye Trakya üzerinden gaz veriyor, flimdi de Mavi Ak m yoluyla bafllam flt r (buna ileride de inilmifltir). Mesela, Almanya do algaz ihtiyac n n %40 n Rus- 6 Üç y l kadar önce Putin Rusya n n elinde daha rampalara konmam fl (anlaflmalar d fl ) ve modas 30 y l geçmeyecek, bafll klar ayr labilen UR-100 tipi stratejik füzeler oldu unu aç klay p Gerekirse ilk vuran biz olaca z sözleriyle baz devletleri uyarm flt r. Genelkurmay Baflkan Kvaflnin de bu füzeleri ve birkaç yüz bafll n varl n aç klam flt r. 7 1 ton = 6 küsur varil kadard r. 8 Yüksek petrol fiyatlar yla sa lanan ihracat geliri, döviz rezervlerini de olumlu etkiliyor. Rezervler 50 milyar dolar aflm fl olup, Rusya Euro rezervleri oluflturaca n aç klam flt r. Bunda hem zay f dolar hem de ABD ye siyasi mesaj faktörü görülüyor. (Dolar stoku sahibi ülkeler Euro ya dönerse ABD bir darbe yemifl olur). 9 Rusya dünya do algaz rezervlerinin yaklafl k üçte birinin sahibidir ve Gazprom da bu alanda % 70 kayna kontrol ediyor, Rusya bütçesine önemli katk lar sa l yor te özellefltirilen bu devin %40 a yak n devletin, %36 kadar Rus hükmi flah slara (kurulufllara), %21 kadar Rus özel flah slara ve %4 kadar yabanc lara aittir. STRATEJ K ÖNGÖRÜ 34

10 Rusya Faktörü ve Üç Boyutlu D fl Politika ya dan karfl l yor. Ticari iliflkileri de s k flekilde sürdürüyor. Putin ile Schröder s k s k buluflarak konufluyorlar, politik iflbirli i de güçleniyor. (Son 4 5 y lda 20 küsur buluflma gerçeklefltirmifller, Rusya Almanya ya borçlar - n ödemeye bafll yor, bu da yeni Alman yat r mlar n çekmesini kolaylaflt racakt r.) 10 Böyle geliflmeler ileriye dönük stratejik öngörüleri de tetikliyor: Denebilir ki Avrupa ekonomisinin motoru olan Almanya, bir yanda (bat da) Fransa, bir yanda (do uya do ru) Rusya olarak, önümüzdeki y llarda yeni bir geniflletilmifl Avrasya ekseni oluflturma yolunda el ele yürüyorlar. Bu güçlü stratejik eksen, arada Rusya köprü olarak Çin e kadar uzanabilir ve 21. yüzy lda yepyeni bir dünya dengesine yol açabilir. Nitekim teknolojide ileri Fransa-Almanya ikilisinin, do al kaynaklar zengini ve genifl hinterlanda sahip Rusya ile el ele verip gittikçe geliflen dinamik bir Çin e ulaflmalar ve Atlantik ten Pasifik e uzanan muazzam bir ekonomik Avrasya koridoru oluflturmalar ihtimali ABD ni ciddi ciddi düflündürecek bir denge unsuru yaratabilir. Zaman zaman bu endifleleri hissettiren Amerikan yaklafl mlar görülebiliyor, (Avrupa Birli i de geniflleyip gittikçe hantal ve her kafadan bir sesin ç kt bir mekan olarak, daha ileriki y llarda ne olaca pek belli olmad - ndan, Birli in motoru Almanya-Fransa ikilisinin Asya ya do ru yeni düzenleme aramalar olas d r). Nitekim Mart 2005 te Putin, Schröder, Chirac Paris te toplanm fllard r (Schröder Çin e 6 kere gitmifltir. Chirac da Çin ziyareti yapm flt r). Yukar ki de erlendirme fl nda biraz da Rusya ile Çin aras ndaki iliflkilere bakal m. Putin döneminde Çin e de özel bir önem verildi ini görüyoruz. fianghay flbirli i Örgütü nün iki ucundaki bu dev ülkeler aras nda gittikçe stratejik ortakl a do ru giden geliflmeler göze çarp yor. Temmuz 2001 de Rusya- Çin Dostluk ve flbirli i Antlaflmas n Duma da tasdik etmifltir. Rusya-Çin terörle mücadele Antlaflmas da imzalam fl olup, Rusya belirtti imiz peflpefle olaylar sebebiyle ve Çin de Sincan (fiinkiang) bölgesindeki baz k p rdanmalar üzerine bu iflbirli ine gitmifllerdir. Öte yandan Çin (ve de Hindistan) Rusya dan silah ve modern savafl araçlar alan önemli müflterilerdir. Bu alanda en baflta gelmektedirler. (Askeri bölümde baz ayr nt lar verilecektir.) Yak nda Rus-Çin askeri ortak tatbikat karar al nm flt r. Kuzey Kore ile nükleer silah çal flmalar yüzünden yap lan 6 devletli müzakereler de Çin ve Rusya da birlikte yer alm flt r (Di er kat l mc lar: ABD + Japonya + Kuzey ve Güney Kore). Bu her iki dev ülke dünya siyasetinde srarla tek kutuplulu a karfl olup, Amerika n n tekelci rolünü sorgulayarak, çok kutuplu dünya düzeni istiyorlar. Çin le ikili ticaret de iyi durumda olup (2003 te 13 milyar dolar) gelifliyor. Rusya ve Çin in inisiyatifiyle kurulmufl olan fianghay flbirli i Örgütü ne flimdiki 6 üye yan s ra Hindistan ve (hatta Pakistan n da) kat lmas söz konusudur. Hindistan Rusya n n flimdiden stratejik orta durumundad r. Çin ve Rusya Baflbakanlar periyodik ikili toplant lar yap yorlar. Askeri, siyasi ve ekonomik iliflkileri önemli boyuttad r ve geliflmektedir. Rusya Çin e do ru petrol boru hatt yap m na karar vermifl olup, Japonya ya da sevk - yat yapabilece i bir deniz terminalini kendi topra nda kuracakt r. Bu çok büyük bir proje ve at l md r (5 milyar dolarl k bir yat r m). Hindistan da Rusya ve Orta Asya petrolü için böyle bir ba lant peflindedir. Rus askeri teknolojisinin Hindistan ve Çin e de bir ölçüde transferi söz konusudur. Sat lm fl uçaklar ve gemiler dolay s yla hayli personel de e itilmifl haldedir. Rusya Federasyonu nun eski Sovyet Cumhuriyetleri olan Orta Asya devletleriyle (özellikle Kazakistan ve de Özbekistan, K rg zistan, Tacikistan ile) ekonomik, siyasi ve askeri yönden iliflkileri yeniden güçleniyor. Bu ilginç geliflmeler hem ikili bazda ve hem de bölgesel organizasyonlar çerçevesinde oluyor. Nitekim Ekim 2004 te Putin, Çin i ziyaretinin ard ndan Tacikistan a gidip orada yeni askeri üs elde etmesinden sonra, dört üyeli Orta Asya flbirli i Örgütü (Kazakistan + K rg zistan + Özbekistan + Tacikistan) Protokolünü imzalayarak onlara kat lm flt r. (Daha önceden de Avrasya Ekonomik toplulu u kuruldu. Üyeleri: Rusya + Belarus + Kazakistan + K rg zistan + Tacikistan) ran ile de Rusya n n stratejik say labilecek kapsaml ve iyi iliflkileri mevcut olup en önemli deste i ran a nükleer teknoloji ve malzeme yard m yapmas d r. Bu ülkenin dünyan n gündemine oturmufl Buflehr Nükleer Santrali çal flmalar Rusyaca ABD nin itirazlar na ra men sürdürülmektedir. ran a askeri araç ve silah sat fllar da yap l yor. Ama Rusya nükleer maddeler konusunda ABD ile de hayli iflbirli i yürütmektedir. Rusya zenginlefltirilmifl uranyum satmakta, ham madde almakta, nükleer santrallerde yak t olmaktad r (1994 te bafllayan bu al flverifllerden Rusya 4 milyar dolar elde etmifl olup, ABD- Rusya aras ndaki 20 y l sürecek ve 12 milyar dolar tutar ndaki bu anlaflma peyderpey uygulan yor). ABD ile Rusya n n öteden beri nükleer silahlar (bafll klar ve bombalar ile) ile tafl y c stratejik roketler indirim anlaflmalar yapt klar biliniyor. Putin zaman nda da 10 Rusya n n resmi ve özel sektör d fl borçlar toplam 150 milyar dolar aflm fl olup, Almanya önemli alacakl s d r. 35 STRATEJ K ÖNGÖRÜ

11 Kemal G RG N bu konuda yeni bir anlaflma eklenerek 2002 May s nda Bush ile Stratejik Sald r Silahlar ndirim Anlaflmas - SORT (Strategic Offensive Weapons Reductions Treaty) imzalam fllard r ve 2003 fiubat nda ABD Senatosu bunu onaylam flt r (Teknik detay askeri durum bafll nda verilecektir). Hayli kapsaml seyreden Amerikan-Rus iliflkilerinde baz pürüzler de zaman zaman bafl gösterebiliyor, elefltirici beyanlar yap l yor, fakat iki taraf da kriz haline getirmemeye dikkat ediyor. Rusya, Sovyetler zaman n n tersine, ABD ile z ddiyetten kaç n yor, ama görüfl farkl - l klar n da vurgulay p, elefltirebiliyor. Dikkatli bir politika izliyor. ABD nin Irak a sald rmas n Rusya onaylamay p bunu zaman zaman dile getirmifltir. Bunda hem Birleflmifl Milletlerin by-pass edilmesi, hem de Rusya n n Irak tan alaca olan paralar geri ödemesi ve petrol iflletme anlaflmalar rol oynam fl; kayg uyand rm flt r. Son Ukrayna iktidar krizinde (2005) Rusya, AB yan s ra Amerika y da perde arkas nda sayarak so uklu unu ifade etmifltir. Keza Gürcistan da yeni iktidar (Saakaflvili) olay nda da ABD rolünü hissederek memnuniyetsizlik duymufltur. fiimdi K rg zistan kar fl yor. Baflkan Bush ise, Rusya daki yükselen terör eylemleri üzerine ülkenin kamu düzeninde idari yenilikler getirecek Putin in kararlar n (valileri Kremlin in atama prosedürü v.s.) elefltirerek, Rusya y demokrasiden uzaklafl - yor gibi görüp uyarm flt r. Bu davran fl n Bush un kendisini dünyada demokrasi flampiyonu görme misyonunun bir tezahürü saymak isabetli olacakt r. ki taraf aras nda di er önemli say labilecek bir konu da Rus Yukos petrol flirketi sorunlar d r ve halen sürmektedir. Bir Amerikan mahkemesi ifle kar flm flt r. Hodorkovski isimli Yahudi as ll Rus petrol milyarderine hükümet yüksek vergi kaça borçlar ç karm fl, ödemeyince hapse koymufl, sonra da flirketin büyük üretim yapan kolu Yugoneftgas sat fla ç kararak, devlet flirketi Rosneft e, ihale yoluyla dolayl devir formülü uygulam flt r. fiirketin az nl k hisseleri sahibi yabanc lar bu ifllemlere itirazla ABD mahkemesinde dava açm fllar ve Rusya dan yüklü tazminat istiyorlar. Bu dava sürüyor. Rusya, yabanc bir mahkemenin (hele de Amerikal olarak) bu ifle kar flmas na sinirlenmifltir. Milli serveti ve kayna olan bu ifllere d flardan müdahale milliyetçi nefreti tetiklemifltir. Ancak, bu ihtilaf n Rusya ya yabanc sermaye girifllerini ürkütüp aleyhte kullan lmas riski de bulunuyor. Rusya ya 2004 bafllar na kadar 57 milyar dolar tutar nda çeflitli yabanc sermaye girmifltir(baflta Almanya, K br s, ngiltere den yat r mlar al nm flt r.) Geçti imiz haftalarda (fiubat 2005) Bratislava da (Slovakya) buluflan Putin ve Bush yeni bir zirve toplant - s yapm fllar, ran n nükleer silah yap p yapmayaca n tart flm fllar, ayr ca da Bush un demokrasi ö ütlerine Putin demokrasi anarfli de il ve herkesin her istedi ini yapmas de ildir, ülkesine göre uygulamalar farkl olabilir, fakat demokrasinin evrensel esaslar na ba l y z fleklinde karfl l k vermifltir. Bush ayr ca Rusya n n Dünya Ticaret Örgütü (WTO) üyeli i adayl n destekleme sözü vermifltir. Irak durumu ve Suriye konular da zirvede tart fl lm flt r (Zirveden az sonra Rusya ran ile nükleer yak t anlaflmas yapt ). Ortado u iflleri konusunda da Rusya n n politikas na göz atmak gereklidir. Çünkü bu bölgede gittikçe aktiflefliyor. Sovyetler Birli i döneminde bu çok gerilimli bölgede önemli bir aktör olan Moskova, sonralar aktifli ini biraz yitirmiflse de yine önemlidir ve rolünü art r yor de Madrid de bafllay p 93 te Oslo Süreci (Filistin- srail ihtilaf k smi uzlaflmalar ) ön toplant lar nda yer alm fl olan Rusya, bu konudaki görüflmelerin birine de ev sahipli i yapm fl (Moskova) ve birkaç y ld r da üzerinde çal fl lan Yol Haritas (Road Map) uygulamalar - n denetleyen dörtlü ekip (Quartet) üyesi olarak da rol oynamaktad r (Grubun di er üyeleri ABD, Avrupa Birli- i, Birleflmifl Milletler). Bölgede Rusya n n s k iflbirli i yapt ran la iliflkileri ve nükleer çal flmalar ndan bahsetmifltik. Avrasyac Rus siyasetçileri (eski baflbakan Primakov gibi) ve önemli etkili dan flmanlar (Alexandr Dugin gibi) Avrasya siyasetinde ran a Rusya n n stratejik orta olarak bakmaktad rlar. Nitekim son Bratislava Zirvesi nden sonra Putin ran a arka ç km fl ve atom bombas yapm yor, santral yap m nda yard ma devam edece iz demifltir. ki ülkenin s k iflbirli i temelinde 12 Mart 2001 tarihli liflkilerin ve flbirli i Prensipleri Anlaflmas yat yor. Son aylarda ABD nin potansiyel hedefi gibi görülen Suriye ile eski yard mc politikas na dönen Rusya buraya i ne = igla denilen hava savunma füzesi (Amerika n n Stingeri gibi) sataca n aç klam flt r. Böylece Suriye ye havadan sald ran uçaklar, tehlike içine gireceklerdir ki bu çok önemlidir. Amerika bu konuda Rusya y uyarm flt r. Irak Savafl n ve ABD yi elefltiren Rusya, buraya hiçbir flekilde askerini göndermeyece ini aç klam flt r y l nda tam yetkiyi üstlenmesi hesaplanan yeni Irak hükümeti ile Rusya n n eski petrol anlaflmalar n iflletece i san lmaktad r. Rusya n n eski Sovyetler Birli i döneminde oldu u gibi Arap ülkeleriyle iliflkilerini yeniden gelifltirece ini düflünmek do ru olacakt r. STRATEJ K ÖNGÖRÜ 36

12 Rusya Faktörü ve Üç Boyutlu D fl Politika Zaten Birleflmifl Milletler Güvenlik Konseyi nde daimi üye olarak elinde veto kozunu bulunduran Rusya, Ortado u ve Arap ülkelerini ilgilendiren her karar etkileyebilecek bir pozisyondad r. Ortado u daki son y llardaki geliflmeler karfl s nda, Rusya ya uzak ve daima so uk durmufl olan önemli bir aktör Suudi Arabistan bile temas aram fl, Suudi Petrol Bakan ilk defa Moskova ya gidip görüflmüfltür. Petrol iflleriyle ilgili oldu u söylenmekle beraber, siyasi konular da herhalde gündeme gelmifltir (Önemli bir ziyaret daha yap lm flt r). Nitekim Putin 2003 te Kuala Lumpur da yap lan slam Konferans Örgütü ( KÖ = OIC) zirve toplant s na gitmifl, izlemifl ve bu örgüte Rusya n n gözlemci statüsüyle kabulünü istemektedir. Suudi Arabistan da bu örgütün önemli bir üyesidir, KÖ merkezi Cidde dedir. (Bilindi i gibi bafl nda flimdi Türk Genel Sekreter Prof. E. hsano lu var). Rusya n n Ortado u da srail ile de hayli geliflmifl iliflkileri mevcuttur. Baz ortak iflbirli i konular içindedirler. Sovyetlerin bitimi sonras seyahat ve göç özgürlü ü ile Rusya dan srail e bir milyon kadar Yahudi göç etmifl, siyasete girip parti kurmufllar, koalisyonla baz hükümetlere bile girmifllerdir. Bu faktör de iliflkilerde etkili olmufltur. Türkiye ye de sat lmas söz konusu Kamov (Erdo an) tipi Rus helikopterleri srail elektronik donan m tafl yor. Bu da ikili iflbirli inin somut bir örne idir. Ayr ca, Türkiye ye ulaflan Mavi Ak m Rus do algaz n n, ilave boru hatt yla srail e de verilmesi söz konusu. K br s da Ortado u da önemli bir yerdir ve Rusya ile özellikle Rum kesiminin ilginç iliflkileri bulunuyor. Sovyetler döneminde K br s, Do u Akdeniz ve Ortado u daki yeri nedeniyle Rusya n n stratejik ilgisini çok çekmekteydi ve Ada da kuvvetli bir komünist partisi (AKEL) vard r. K br s taki ngiliz üsleri, Amerikan dinleme istasyonu, Süveyfl Kanal na ve ncirlik Üssü ne yak nl, Lübnan, Suriye, srail gibi civar komflular bu stratejik ilgiyi tetikliyordu. K br s n (Rum kesiminin) flimdiki önemi ise ekonomik ve finansal karaktere bürünmüfltür. Orada 800 kadar Rus flirketi (ço unlu u paravan) üslenmifl olup, off-shore bölgesi bankalar nda 40 milyar dolar gibi bir mebla n bulundu u anlafl l yor. lginç bir durum da K br s (Güney- Rum Kesimi) n Rusya daki yabanc yat r mc lar aras nda (Almanya dan sonra) ikinci pozisyonda (%14,2) bulunufludur. Bu görünüfl Rusya dan ç kar lm fl servetlerin bir k sm n n özellikle kara paran n yabanc yat r m gibi Rusya ya geri dönüflü gibi kar fl k bir mekanizma izlenimi vermektedir. Bu tür iliflkiler ikili dengeyi de etkileyebiliyor. Yak nda görüldü ü gibi (Nisan 2004) K br s referandumu öncesi Rusya, Rumlar n iste inin etkisiyle, 10 y ld r ilk defa Güvenlik Konseyi nde veto kullanarak Rum Kesimi nin hay r oylar na cesaret vermifl, tart flmal bir durum ortaya ç km flt r. Rusya n n K br s ilgisinin sürmesi beklenmelidir. Geçti imiz y llarda K br s Rumlar n n Rusya dan S 300 füzeleri sat n almalar Türkiye ile sorunlar yaratm fl olup Rusya aç s ndan ticari bir ifllem olarak savunulmufltur (füzeler nihayet K br s yerine Girit te konuflland - r l p bir orta yol çözümü bulunmufltur). Akdeniz den ve Ortado u dan ayr l p yukar ç karak Rusya n n kuzey komflular yla iliflkilerine bakarsak, bu bölgede de aktif olma ve iflbirli i gelifltirme çabalar n görüyoruz. Nitekim komflusu skandinav ülkeleri ve Rusya Federasyonu aras nda oluflturulmufl Barents Euro-Arctic Konseyi (BEAC) nin varl ve çal flmalar göze çarp - yor. Üyeleri: Danimarka + zlanda + Norveç + Rusya + Finlandiya + sveç olan bu formasyon, bölgedeki ortak alanlardaki (Balt k Denizi ile Barents Denizi ve Kuzey Kutbu) sorunlarla ve iflbirli iyle ilgilenen bir diyalog platformu halinde görev yap yor. Bu bölgeden iyice do uya gidip Pasifik k y lar na ulaflt m zda Rus-Japon iliflkileri üzerinde durmam z gerekiyor. Birbirine çok yak n bu iki devlet ne yap yorlar? Japonya dünyan n say l ekonomik-teknik güçlerinden biri olarak hem bölgesinde ve hem de dünya ifllerinde çok önemli bir devlet olup Rusya ile çok geliflebilecek iliflkilerini, kinci Dünya savafl sonucu Rusya n n eline geçmifl kuzeydeki birkaç adas n n geri verilmeyifli dolay - s yla biraz s n rl tutuyor. Bununla beraber, artan enerji tüketimi dolay s yla Japonya, Rusya n n Sibirya petrollerinin Pasifik e inip kendisine sevk edilmesine de çok ilgi ve ihtiyaç duyuyor. fiimdilik Japonya petrolünün büyük k sm n Körfez ülkelerinden sa l yor ve böylece yüksek navlun ödüyor. Körfez deki siyasi riskler de cabas oluyor. Oysa flimdi, Rusya n n nihayet karar vermesiyle Japonya n n karfl s ndaki Nakhodka Liman na inecek boru hatt ( 4 bin km) milyar dolara mal olacak ve Japonya y çok ferahlatacak (Çin taraf na ise Kazakistan petrolü yönleniyor). Bahsetti imiz baz adalar kavgas sebebiyle 60 y ld r bir bar fl antlaflmas yapamam fl bu iki önemli devlet, enerji ticareti dolay s yla iki önemli ortak olma yolunda- 37 STRATEJ K ÖNGÖRÜ

13 Kemal G RG N lar. Japon baflbakan n n 2003 bafl nda Moskova ziyaretiyle Ortak Eylem Plan imzalanm flt r. Rusya n n Do u Sibirya ve Pasifik k y lar n n kalk nmas aç s ndan bu iflbirli i ve Japon sermayesi Rusya için hayli önem tafl yor. fiimdilik Japon yat r mlar Rusya da yüzde 3,5 civar ndad r. (Birinci Almanya %18 kadar). Son y llarda yap lm fl Rus-Japon ortak deniz manevralar da havan n yumuflamakta oluflunun bir iflaretidir. Stratejik bir öngörü ile daha önce de indi imiz Alman + Frans z + Rus + Çin ba lant lar yla oluflabilecek Geniflletilmifl Avrasya koridorunun son ucunda da Japonya yer alabilir. Son olarak bu kere de Rusya n n bat ucuna geçip, kardefl ülke durumundaki Beyaz Rusya (Belarus) ile Moskova n n iliflkilerine de bir nebze bakmak gerekiyor. Çünkü Belarus stratejik ve psikolojik bak mdan Rusya için büyük önem tafl yor. Hele art k Ukrayna n n Slav ülkeleri ailesinden biraz uzaklaflm fl oluflu (2005 yeni iktidar de iflimi) Rusya için Belarus un de erini daha da artt r - yor. Eski Çar mparatorlu u nun parças, Rusya n n t pat p uzant s ve kardefli durumundaki Belarus büyük a abeyi Rusya Federasyonu ile 15 y ld r özel bir birlik halinde [Union State] olup, buna göre üst organlar oluflturmufllar, silahl kuvvetleri ve askeri iflbirli ini neredeyse birlefltirmifller, ekonomilerini pek yak nlaflt rm fllard r. NATO nun art k Rusya s n rlar na dayanmas Belarus ile Rusya iliflkilerini daha da yak nlaflt rm flt r. Olas bir köklü iç politika de iflimi hariç, denebilir ki Belarus Rusya n n en sad k dostu ve öz kardeflidir (Rusya n n birinci stratejik orta Belarus olup ikincili e de Kazakistan aday gözükmektedir. Orada önemli Rus nüfusu bulunuyor). Putin in 2003 te öngördü ü Rusya + Belarus + Ukrayna + Kazakistan dan oluflacak Tek bir Ekonomik Alan (Single Economic Space) projesi, Ukrayna daki son yeni geliflmeler yüzünden ileride önemli bir aya n kaybetmifl olabilir. Geliflmeleri zaman gösterecektir. Ukrayna n n Avrupa Birli i ne kat labilmeye öncelik verece i de erlendiriliyor. Böylece, flimdiye kadar Rusya Federasyonu nun iç geliflmeleri ve d fl iliflkiler durumunu özetle gördükten sonra, Rusya n n askeri durumu ve d fl askeri iliflkilerini (NATO dâhil) k saca gözden geçirmek, Rusya Faktörü incelememizi tamamlay p, biraz da Türk-Rus iliflkilerine de inerek son bulacakt r. Rusya Federasyonu nun Askeri Durumu ve D fl Askeri liflkileri: Rusya, Sovyetler Birli i döneminde genifl bir imparatorluk halinde askeri gücü yüksek ve birinci önceli e sahip Süper Güç durumunda idi. Ayr ca, kendine ba l uydu gibi Do u Avrupa n n komünist devletleriyle oluflturdu u askeri blok Varflova Pakt n n da patronu olarak, bu devletlerin de silahl kuvvetleriyle birlikte muazzam bir askeri varl kt. Varflova Pakt n n da l fl ve Sovyetler Birli i nin de çöküflü ile bu muazzam askeri blok da ortadan kalkm flt r (Yaln z Sovyetler 4 milyon, di erleriyle 5 6 milyon asker ve büyük bir silah ve araç gücü vard ). fiimdiki Rusya Federasyonu 1,2 milyonluk kara ordusu, iki yüz bin kiflilik deniz kuvvetleri ve buna yak n hava kuvvetleriyle, toplam 1,5 milyonluk personel gücü ve eskiye göre azalm fl silah, araç ve gereçleriyle yine de önemli say lan bir durumdad r (Ayr ca, çiflleri Bakanl - n n 200 bin askerli gücü bizdeki jandarma gibi- mevcuttur). 11 Rusya n n günümüzdeki askeri önemi flu faktörlerden ileri gelmektedir: Nükleer silahlara sahiptir ve yenilerini üretmek kapasitesi vard r. Nitekim en son olarak yeni nükleer bir silah ürettikleri, emsalsiz oldu u söylenmifltir. Stratejik (çok uzun menzilli) ve di er çaplarda füzelere (roketlere) sahiptir ve yeni tiplerini de yapabiliyor. (5000 stratejik nükleer bafll k ve 2500 taktik bafll k-operasyonel- ve ayr ca stoklar bulunuyor). 12 Uçak sanayii halen devamdad r ve daha da modern savafl uçaklar, devasa nakliye Antonov- uçaklar üretebilmektedir. Mevcut hayli uça vard r. Eski donanmas küçülmüfl ve gemilerin bir k sm yafllanm fl olsa da yine bir varl kt r ve yeni baz savafl gemileri infla etmekte ve hatta d flar ya (Çin ve Hindistan a) satmaktad r (Büyük tonajl nükleer silahl denizalt lar da var). Uydu yapmaya devamdad r ve askeri/istihbarat yetenekli uydu filosu ile Uzay Kuvvetleri Komutanl önemli bir birimdir (100 küsur uydu ve yer istasyonlar ). Uzayda di er faaliyet alanlar nda da aktiftir. Uluslararas Uzay stasyonu yap m nda 20 devlet aras nda baflrollerden birini oynuyor (Di er önemli aktör ABD dir). kmal ve infla ifli Rus araçlar yla yürütülüyor. 11 Rusya Federasyonu silahl kuvvetlerinin ana bölümler olarak yap s flöyle: Kara + Hava + Deniz Kuvvetleri Komutanl klar ( ve yurtiçi bölgeler-6 tane-) + Stratejik Roket Komt. + Uzay Birlikleri Komt. + Hava ndirme B. Komutanl + Geri Destek Hizmetleri Komt. 12 Rusya ABD aras nda 2002 May s - SORT - Anlaflmas na göre 2012 sonuna kadar nükleer bafll klar say s na inecektir. STRATEJ K ÖNGÖRÜ 38

14 Rusya Faktörü ve Üç Boyutlu D fl Politika Kara savafl araçlar (tank, z rhl tafl y c v.s.) üretimini de sürdürmektedir. Otomotiv endüstrisi güçlüdür. Çevre ülkelerden bir k sm ndaki eski Rus üsleri devamda olup Kafkasya daki konumlar ilginçtir. Yeni üsler aray fl ndad r (Ermenistan, K rg zistan, Tacikistan da kurmufltur). Rusya Federasyonu bu yeteneklerine ra men askeri gücü alan nda baz problemler de yaflamaktad r: Ordunun asker kaynaklar s k nt l d r ve askere al - nacak gençlerde kaytarma oran dikkate de er miktardad r (çürük raporu alanlar, yoklama kaçaklar, firariler v.s.). Son birkaç y lda Savunma Bakan (Mareflal Ivanov) ile eski- Genelkurmay Baflkan Orgeneral Kvaflnin aras nda z ddiyet ve tak flmalar alttan alta yaflanm fl, bu üst düzey uyumsuzluk komuta kademesini ve Baflkan Putin i rahats z ederek 19 Temmuz 2004 te Kvaflnin in görevden al nmas yla sonuçlanm flt r (Yeni Genelkurmay Baflkan General Yuri Baluyevski olmufltur). Bu arada Beslan daki ac olay vuku bulmufltur (Okul bask n ve çocuklar n ölümü). Silahl Kuvvetlerde tek bir emir-komuta düzeni yürürlü e konmufltur. Savunma Bakanl ile Genelkurmay aras ndaki yetki çeliflmelerine son verilmesi hedeflenmifltir. Baz askeri analistlere göre ise ordu üst düzey subaylar aras nda Afganistan kli i (orada çarp flm fl olanlar) ile Çeçenistan kli i (burada görev yapm fllar) gibi bir durum mevcut bulunmaktad r. Bu da gerilim kayna d r. Rus silahl kuvvetlerinde askeri personeli azalt p belli oranlarda profesyonellefltirme (mecburi yerine sözleflmeli ücretli erbafl ve erler) gibi reformlar bafllam fl olup teçhizat ve silah bak m ndan önümüzdeki y llarda bafllat l p 2015 e kadar yenilefltirme ve modernizasyon planlar gündemdedir. Bütçe ödenekleri gittikçe yükseltilmeye bafllanm flt r. 13 Resmi a zdan aç klamada 2004 savunma askeribütçesinin 341 milyar ruble (12 milyar dolar) ve bunun Federasyon un genel bütçesinin % 14 ü oldu u, devletin savunma ve güvenlik (yani silahl kuvvetler, istihbarat kurulufllar, polis -milisler- ve çiflleri Bakanl n n askeri gücü) toplam ödeneklerinin % 40 n n üzerinde bulundu u kaydedilmifltir. Silah sanayii (military industrial complex) yaklafl k 1700 civar nda küçüklü büyüklü kurulufltan oluflmaktad r. Üretim durumu iyidir, fakat koordinasyon ve yeniden yap lanma istiyor. Rasyonelleflme ihtiyac var. Subay kadrolar nda Yeltsin zaman nda maafl alamamak- düflük maafllar ve yaflam koflullar sebebiyle baz sorunlar mevcuttur. Baz birlikler hariç, savafla haz r olmak (combat readiness) düzeyi parlak de ildir. (Birçok ülkede de mevcut birliklerin bu düzeyi genelde düflük olup gerçek bir harekât için zamana ihtiyaç vard r) Son y llarda en aktif askeri angajman Çeçenistan dad r. Ödenek azl dolay s yla baz haz rl klar ve rutin çal flmalar n yetersiz kald kanaati hâkimdir (Pilotlar n y ll k uçufl saatleri, denizalt lar n e itim seferleri, büyük tatbikatlar ve füze at fllar nda çok azalma v.s. gibi). Rusya üretti i silah, cephane, araç, gerecin bir k sm - n d fla sat yor ve dünyada ilk 5 ihracatç ülkeden biridir silah sat fllar ve d fl askeri yard mlar 5,5 milyar dolar kadard r. (2003 te Rusya n n genel ihracat 135 milyar dolar kadar olmufltur. Genelde d fl ticareti lehte fazlal k vermekte olup bu miktar 2003 te 59,6 milyar dolar gerçekleflmifltir. hracat n 80 milyar dolar kadar petrol ve do algazdan gelmifltir.) Dünya petrol fiyatlar n n son y llar rekor yükselifllerinin birkaç y l daha devam ve d fl ticaret fazlal n n art fl Rusya ekonomisini hayli güçlendirecek olup, askeri harcamalar n ve modernizasyon planlar n da olumlu etkileyecektir (2004 te petrol ve gaz 150 milyar dolar getirmifltir). Rusya Federasyonu bir k s m devletlere çeflitli hafif silah ve füzeler (roket) sat fllar n n yan s ra, Çin e ve Hindistan a yeni modern Sovramannia s n f destroyerler satm fl, Amiral Gorshkov helikopter ve uçak gemisini modernize edip 16 adet MIG 29 K uça ve 3 helikopter satmak üzere 1,5 milyar dolarl k anlaflma yapm flt r. Uçak ve tank sat fllar da yapmaktad r bütçesinde ç Güvenlik Teflkilat (FSB) bütçesinin % 25 artt r laca Baflbakanca aç klanm flt r. Ekonomik bilgi toplama ve de erlendirme alan geniflletilecektir. 39 STRATEJ K ÖNGÖRÜ

15 Kemal G RG N Türkiye ye de sald r helikopterleri satma temaslar yap ld malumdur. Bu komflumuzla son y llarda askeri e itim ile teknoloji transferlerinin korunmas anlaflmalar m z da vard r. Özetleyecek olursak, Rusya Federasyonu nun savunma araçlar ve silah sanayii durumu oldukça iyidir ve bir k s m önemli devletler (Çin, Hindistan, ran) taraf ndan ürünleri tercih olunmaktad r. Rusya n n yeni Genelkurmay Baflkan Baluyevski ilk d fl ziyaretini Çin e (Mart 2005) yapm fl, stratejik iflbirli i önermifl, ortak askeri tatbikatlar görüflülmüfltür. Rusya n n liderli inde BDT ülkeleri toplulu u çerçevesinde imzalanm fl olan (1992-Taflkent) Ortak Güvenlik Antlaflmas Collective Security Treaty- birkaç üyenin (Gürcistan, Azerbaycan, Özbekistan) ayr lmas yla flimdi 6 devletli bir teflkilat halindedir. (Rusya + Ermenistan + Belarus +Kazakistan + K rg zistan üyedirler.) Merkezi komutanl k Moskova dad r. Çeflitli organlar oluflmufltur ve ayr ca terörizmle mücadele anlaflmas imzalan p bir de merkez kurulmufltur. Askeri liderler toplant lar yap lmaktad r. flte bu askeri iflbirli i blo u büyük ölçüde Rus silah ve araçlar yla donat lm fl, ona göre e itilmifl haldedir. Rusya bu birlikteli in de sorumlulu unu tafl ma durumundad r (fianghay flbirli i Örgütü de terörle mücadele merkezi oluflturmufltur. Bu örgüt de zamanla askeri bir kanat sahibi olup, bunu gelifltirebilir). 14 Kafkaslarla ilgili olarak; Rusya n n askeri aç dan burada menfaatleri ve ba lar ile üsleri varl, üzerinde durulacak önemdedir. Denebilir ki Kafkaslar bölgesi ve Hazar n bat kesimleri bugün Rusya için ola anüstü önemdedir ve en hassas bölge halindedir. Bilindi i gibi Kafkas Da lar bu genifl alan ikiye bölmektedir ve güney bölümde Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan 3 ba ms z devlet olarak yer almaktad r. Kuzeydeki bölüm ise Rusya Federasyonu topraklar d r ve orada Hazar da k y s olan Da stan ile yan bafl nda Çeçenistan, ngufletya, Kuzey Osetya gibi sanc l ve yer yer kan dökülen topraklar yer almaktad r. Bunlar küçük nüfuslu özerk cumhuriyetler halinde olup askeri operasyonlar aç s ndan Moskova n n çok dikkatli oldu u ve bafl n a r tan (özellikle Çeçenistan) yerlerdir, önemli askeri birlikleri bulunmaktad r. Güney Kafkasya ya bakt m zda, burada Rusya tam bir müttefike sahiptir ve bu Ermenistan d r. ki devlet s - k bir askeri iflbirli i içindedirler ve Ermenistan topraklar nda birkaç büyük üs durumunda iki düzineye yak n yerde Rus askeri tesis varl bulunuyor. Hava kuvvetleri unsurlar ve kara birliklerinden oluflan bu Rus mevcudiyetinin 10 bin kadar personel yan s ra modern uçaklar, füze sistemleri, radar istasyonlar ve sair birliklerden olufltu u dünya askeri-siyasi literatüründe her gün görülüyor. Bunlara ilaveten Ermenistan n kendi ordusu da (45 bin kifli kadar) mevcut olup tamamen Rus e itimi alm fl ve Rus silahlar yla donat lm flt r. Ermenistan ayn zamanda BDT ve Ortak Güvenlik Örgütü üyesi bir ülke olarak kolektif garantiler alt nda ise de ayr ca Rusya ile ikili çeflitli askeri yard m ve tesis kullanma anlaflmalar, askeri liderlerin s k s k ziyaretleri ve en üst düzey siyasi temaslar gibi dikkat çekici faaliyetler içindedir. 15 Gürcistan da 2003 y l ndaki köklü siyasi de iflim (Saakaflvilin in iktidar ve baz ABD askerleri) ile Ermenistan-Rusya iliflkileri daha da yo unlaflm fl, Rus üslerine en modern savafl uçaklar (MIG 29 ve SU 27 tipleri) konuflland r l p, S 300 PMU 1 füzeleri yan s ra en son üretim S 400 füzeleri de yerlefltirilmifltir (Türk s n r yak n nda da Rus askerleri bulunuyor). Ermenistan, Hazar enerji nakil koridorunun d fl nda ise de Azerbaycan ile Da l k Karaba sorununu yafl yor, Rusya n n arka ç kt ran ile ba lant koridoru konumunda ve Türkiye yi rahats z edici söylemlerin odak noktas gibidir. Türkiye den tan nma ve iliflki istiyor. Azerbaycan a gelince; hem enerji kaynaklar sahibi, hem Hazar Denizi orta, hem Türkiye ile soy, din, dil ve kültür birli i yak nl ile çok iyi iliflkileri sebebiyle bölgede önemli bir devlet halinde göze çarp yor. Ayr ca, Ermenistan la 12 y l önce kanl olaylar yaflay p k smi iflgale u ram fl, birçok flehit vermifl (1992 Hocal Katliam ), Karaba kaybetmifl ve 1 milyonluk göçmen (kaçk nlar ) sorunu alt nda Ermenistan la has m durumundad r. Karaba meselesi AG T in Minsk Grubu platformunda tart fl - l yor, Rusya da bunun içindedir. Rusya, Sovyetler Birli i nin da l fl nda sadece Azerbaycan da kan dökmüfl olup (Bakû deki tanklar olay ), askerini çekmifl durumuna ra men, kuzeyde Kafkas Da lar Azerbaycan yamac ndaki Gebele Askeri Dinleme Üssü nü elde tutmakta, buradan Türkiye, Ortado u, Hint Okyanusu ve Do u Akdeniz yönünde elektronik dinleme istihbarat yürütmektedir. Bu üssün kullan m süresi uzat lm flt r. Gürcistan büyük do al kaynak sahibi de ilse de Ka- 14 Kazakistan lideri Nazarbayev in gayretleriyle Haziran 2002 de Almat da 15 devletin kat l m yla Asya da flbirli i ve Güven Art r c Önlemler Konferans (CICA) toplanm fl, hem terörizmle mücadele, hem de bölgesel çat flmalardan kaç n lmas temalar üzerinde durulmufltur. Zirve düzeyindeki görüflmelere Cumhurbaflkan m z A.N. Sezer de kat lm flt r. Di er liderlerin ülkeleri flunlard r: Afganistan, Azerbaycan, M s r, Hindistan, Pakistan, ran, srail, Çin, Rusya, Kazakistan, Türkiye, Filistin, Özbekistan, K rg zistan, Tacikistan. Örgüt olarak da BM, AG T, Arap Birli i gibileri haz r bulunmufltur. Bu toplant Asya AG T i say lmaktad r. 15 Putin in 2003 te Moskova da yap lan Dünya Ermenileri Kongresi nin aç l fl törenine kat l fl dikkat çekmifltir. STRATEJ K ÖNGÖRÜ 40

16 Rusya Faktörü ve Üç Boyutlu D fl Politika radeniz e k y dafl, petrol boru hatlar transit ve terminal ülkesi ve Orta Asya ülkelerine geçifl güzergâh konumuyla stratejik bir önem sahibidir. Rusya ile Abhazya ve Kuzey Osetya daki ayr l kç l k sorunu ve ayr ca Çeçenistan n geçifl yeri olarak Kafkaslardaki Pankisi Bo az n n güvenli i, az miktarda olsa Amerikan askeri varl ve son bat yanl s iktidar de iflimi nedenleriyle Rusya ile pek s cak denemeyecek bir durum yaflamaktad r (Rusya, bu ülkenin ve hatta belki Azerbaycan n da NATO ile tam üyelik olas l ndan da hayli gayrimemnun duygular içinde bulunuyor ve bunu zaman zaman hissettiriyor). Gürcistan daki 2 3 Rus askeri üssünün hala devam da bafll bafl na bir sorun durumundad r. Boflalt lmalar görüflmeleri uzay p gidiyor. Kafkasya n n kuzey bölgesindeki huzursuzluk alanlar n n odak noktas n n Çeçenistan oldu u herkesin malumudur. Her ne kadar Rusya buradan geçen petrol boru hatlar n n önemini azaltan yeni alternatif (bypass) hat kurmuflsa da bu topraklarda 10 y ldan fazlad r süren kanl çat flmalar, önemli miktarda kay plar ve devaml olaylar hem Rus hükümetini ve kamuoyunu meflgul ediyor, hem de dünya kamuoyunu etkiliyor. Bölgede, Suudi kökenli dinci Vahhabi ak m yla da beslenen kanl çat flmalar, ayr l kç Çeçen güçler ile sakin statüko yanl s halk aras nda, kimi gözlemcilerce 100 bin tahmin edilen can ve çok mal-bina- kayb na yol açm fl, Rus askeri personeline de hayli kay plara mal olmufltur (Avrupa bas n bin asker kayb tahminleri yap yor). Bu Çeçenistan olaylar bölge ile s n rl kalmay p baz büyük flehirlerde (baflta Moskova) sivil halka da kanl kay plar verdirerek, masumlara dönük terör hadiseleri niteli i gösterebiliyor. Trenler ve sivil uçak yolcular da (son Beslan bask n ndaki ö renci çocuklar gibi) facia kurban oluyorlar. Bölgedeki bu geliflmeler, geçmifl y llarda maalesef baz Türk uyruklular n illegal faaliyetlerinin anlafl lmas nedeniyle Rus-Türk iliflkilerinde de baz nahofl bulutlanmalara yol açm fl, ancak art k afl lm fl bulunuyor. Rusya Federasyonu ile NATO nun liflkileri: NATO teflkilat 1949 y l nda Sovyet (Rus) yay lmas tehlikesine karfl kurulmufl, rakibi Varflova Pakt n n da kurulufluyla iki dev aktör olarak So uk Savafl gerginli ini yürütmüfllerdir. Ancak, geçti imiz 90 l y llar bafllar nda Do u Blo u nun da lmas ve Sovyetler Birli i nin son bulmas sonucu Varflova Pakt da yok olmufltur. Yeni aktör Rusya Federasyonu nun hala mevcut askeri varl, nükleer silahlar sahibi bulunuflu ve üretme kapasitesi dolay s yla, NATO ve Rusya diyaloga giriflmifller, eski gerginli i yumuflatm fllard r. Böyle bir geliflme bütün dünyan n yarar na olmufltur y l nda iki taraf, müzakereler sonucu, Kurucu Senet (Founding Act) imzas yla iliflkilerinin esaslar n belirlemifller, bir görüflmeler platformu olarak NATO- Rusya Ortak Daimi Konseyi (Joint Permanent Council) tesis edilmifl, art k NATO merkezinde Brüksel de- koridorlarda Rus subaylar ve diplomatlar görülmeye bafllanm fl, bir delegasyon gibi yer edinmifllerdir. Üst düzey toplant lar yak nlaflmay ve karfl l kl anlay fl artt rm flt r. Terörün geniflleyen boyutlar mücadele iflbirli ini daha da güçlendirmifltir. NATO ile Rusya n n üst düzey temaslar ço alm fl, Moskova da bir NATO tan t m ve temsilcilik bürosu aç lm fl, ortak eylem planlar yap lmaya istihbarat al flverifllerine bafllanm flt r. Yugoslavya n n da l fl ndaki kanl olaylar ve bar fl gücü kuvvetleri operasyonlar nda NATO üyelerinin ve Rusya n n askeri birlikleri de yer alm flt r (SFOR, IFOR, KFOR gibi). Son y llarda NATO ile Daimi Ortak Konsey yeni bir flekil al p NATO-Rusya Konseyi ad n alm flt r. Burada Rusya da bir üye ülke gibi, di er üyelerle eflit bir sandalye sahibidir. NATO nun Bar fl çin Ortakl k (B O) program nda Rusya da yer alarak baz ortak askeri tatbikat ve e itimlere kat l yor deki 1. Körfez Savafl nda Türkiye ye konufllanacak NATO patriot bataryalar n Rus Antonov askeri nakliye uçaklar tafl m fllard r. Rusya ile NATO aras nda son y llarda denizalt gemisi kazalar nda yard mlaflma anlaflmas imzalanm flt r (Önceki Kursk denizalt s kazas nda anlaflma yoktu, facia yafland, bütün personel öldü). fiimdi Akdeniz de NATO ülkeleri gemilerinin terörist flüphesi ile yapt klar ticari gemi kontrolü uygulamas Active Endeavour harekât nda Rus savafl gemileri de yer alacakt r. flbirli i art yorsa da Rusya n n NATO ya tam üyeli i konusu henüz gündemden uzakt r. Son zamanlarda Putin NATO nun son genifllemesiyle ( 2004 Mart nda 7 yeni üye) Rusya n n s n rlar na dayanmas ndan hoflnutsuzluk belirtiyor (Ayr ca da NATO nun kap s nda üyelik bekleme niyetimiz yoktur gibi bir beyanda bulunmufltur). NATO-Rusya iliflkilerinin son boyutlar n ortaya koyan (Ek-1) doküman bu konuda fikir verecek bir kaynakt r ve 2004 Haziran sonu stanbul NATO Zirvesi s ras nda yay mlanm fl olup tam metni flöyledir: 41 STRATEJ K ÖNGÖRÜ

17 Kemal G RG N Ek:1 Baflkanl k Aç klamas D fliflleri Bakanlar Düzeyinde Gerçekleflen NATO-Rusya Konseyi (NRC) stanbul Toplant s 28 Haziran 2004 tarihinde NATO-Rusya Konseyi D - fliflleri Bakanlar stanbul da bir araya gelmifllerdir. Bakanlar, NRC çerçevesinde son iki y l içinde gerçeklefltirilenleri de erlendirerek, NRC Kurulufl Senedi, Roma Deklarasyonu ve geçmifl NRC kararlar nda bulunan amaçlara, ilkelere ve taahhütlere olan ba l l klar n ve ortak tehditlere birlikte karfl koyma yolundaki kararl klar n yinelemifllerdir. Bakanlar, ortak yaklafl mlar ve olas ortak eylemleri teflvik etmek amac yla NRC siyasi diyalogunu geniflletme isteklerini tekrar teyit etmifllerdir. Bu ba lamda, Afganistan, Balkanlar ve Irak taki durum da dâhil olmak üzere, güncel uluslararas güvenlik sorunlar konusunda görüfl al flveriflinde bulunmufl, Irak konusunda Birleflmifl Milletler Güvenlik Konseyi nin 1546 say l karar n uzun dönemde istikrar n yolunu açacak bir karar olarak memnuniyetle karfl lam fl ve Irak n ba ms zl na, egemenli- ine, birli ine ve toprak bütünlü üne olan tam desteklerini aç klam fllard r. Bakanlar ayr ca NATO-Rusya Konseyi nin Avrupa Atlantik bölgesi güvenli ine yapt somut pratik katk - lara da de inmifllerdir. Bu çerçevede özellikle; Terörist tehdide karfl koyma konusundaki dayan flmalar n ifade etmifl ve bu alanda NRC çerçevesinde gelifltirilen genifl tabanl iflbirli ini not etmifller, bu ba lamda, Rusya n n Operation Active Endeavour çerçevesinde Akdeniz de gerçeklefltirilen deniz harekâtlar na kat - l m önerisini ve Rusya n n bu harekâta kabul edilmifl usullere uygun olarak katk sa layabilece i yönündeki Kuzey Atlantik Konseyi ilke karar n da memnuniyetle karfl lam fllard r. Ayr ca, kitle imha silahlar n n ve bunlar n f rlatma araçlar n n yay lmas n n engellenmesi yolundaki çabalar n n artt r lmas gerekti i konusunda bir kez daha görüfl birli ine varm fllard r Mart Colorado Springs Harekât Alan Füze Savunmas (TMD) Komuta Görev Tatbikat n n baflar s n memnuniyetle karfl layarak ve TMD ye iliflkin NRC Karfl - l kl Kullan labilirlik Etüdü nün ilk aflamas n n baflar l sonucunu kaydederek, bu ulusal NRC projesinin ikinci aflamas n bafllatmaya karar vermifllerdir. Bu ay n bafllar nda Rusya n n ev sahipli ini yapt 2004 Kaliningrad sivil ola anüstü hal planlamas ve mukabele tatbikat n n sonuçlar n memnuniyetle karfl lam fllard r. Ayr ca NRC kimyasal, biyolojik ve radyolojik koruma yetenekleri giriflimin yürütülmesinde kaydedilen ilerlemeleri not etmifllerdir. Bakanlar askerden-askere iflbirli i ile NATO ve Rusya kuvvetleri aras ndaki karfl l kl kullan labilirli in gelifltirilmesinde kaydedilen ilerlemeyi not etmifllerdir. Bu ba lamda, SHAPE te yak n zamanda bir Rusya askeri rtibat Ofisi nin kurulmufl olmas n ve Moskova daki NATO Askeri rtibat Misyonu nun gelifltirilmesini memnuniyetle karfl lam fllard r. Bakanlar ayr ca iflbirli i önündeki geriye kalan pratik engelleri- özellikle Rusya n n Bar fl çin Ortakl k - Kuvvetlerin Statüsü Anlaflmas na (B O- SOFA 16 ) 2004 ün sonuna kadar kat l m n sa lanmas gibi- aflama yönündeki niyetlerini de belirtmifllerdir. NRG Hava Sahas flbirli i Giriflimi Fizibilite Çal flmas n n 2004 sonuna kadar tamamlanmas yönündeki niyetlerini beyan etmifllerdir. Bakanlar, NATO-Rusya nükleer uzman istiflarelerinin devam etmekte olan çal flmalar n not etmifllerdir ve Rusya Federasyonu nun nükleer silahlar vakalar yla mukabele usullerini göstermek amac yla Rusya n n bir saha gösterisine kat lmas yönündeki önerisini memnuniyetle karfl lam fllard r. NRC Savunma Bakanlar n n onay n bekleyen öncelikli konu olarak NATO ve Rusya Kuvvetleri Aras ndaki Karfl l kl Kullan labilirli in Gelifltirilmesine yönelik Siyasi-Askeri Yönlendirici lkelerin tamamlanmas amac yla, karfl l kl kullan labilirlik konusunda süregelen çal flmaya devam etmesi için Savunma Reformu Ad Hoc Çal flma Gurubu nu teflvik etmifllerdir. Ayr ca askeri-teknik iflbirli i konusundaki pratik çal flmalar artt rmak için devam eden çabalar da memnuniyetle karfl lam fllard r. Bakanlar, kriz yönetimi konusundaki iflbirli inin güçlendirilmesi yönündeki kararlar n tekrar teyit etmifllerdir. Bu bak mdan, NATO-Rusya Usul Tatbikat konusunda devam eden çal flmay memnuniyetle not etmifller ve NATO-Rusya Müflterek Bar fl Koruma Harekâtlar Genel Konseptinin operasyonel, askeri, siyasi-askeri durumlar n ele alman n pratik yöntemleri üzerinde durmay sürdürme konusunda görüfl birli ine varm fllard r. Bakanlar ilgili tüm bildirileri tekrar hat rlatm fllar, NRC D fliflleri Bakanlar n n 4 Haziran 2003 tarihli Madrid Bildirisi ni bir kez daha teyit etmifller ve NATO nun ihtiyatl l k konusunda siyasi güvence sa layan konumunu tekrar do rulam fllard r. Ayr ca Avrupa güvenli inde bir mihenk tafl olan Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Anlaflmas na (AKKA) ba l l klar n da tekrar teyit etmifllerdir. NRC üyelerinden AKKA Anlaflmas na taraf olan devletler, 1999 AKKA ya Taraf Olan Devletler Konferans n n Nihai Senedi nde belirtilen taahhütlerini yerine ge- 16 B O-SOFA: SOFA= Kuvvetler Statüsü Anlaflmas 'd r Nisan'da Vilnius'ta Rusya ile NATO D fliflleri Bakanlar bunu imzalam fllard r. NATO kuvvetleri ve Rus askerleri birbirinin topra ndan geçebileceklerdir. Bunun hukuki düzenlemesidir. STRATEJ K ÖNGÖRÜ 42

18 Rusya Faktörü ve Üç Boyutlu D fl Politika tirme konusundaki kararl klar n bir kez daha ifade etmifllerdir. Tüm AKKA Üye Devletlerini bu ortak gayeye ulaflmas n desteklemeye ça ran NRC, AKKA ya üye olmayan devletlerin de Sözleflmeye dâhil olabilmesine imkân veren AKKA Sözleflmesinin Uyarlanmas na liflkin Anlaflma n n tüm Üye Devletler taraf ndan onaylanmas ve yürürlü e girmesi konusunda iflbirli i içinde çal flmay sürdürme konusunda görüfl birli ine varm flt r. Bakanlar AKKA ya dâhil olmayan ve Uyarlanm fl AKKA Antlaflmas na, yürürlü e girmesiyle birlikte üye olma yönündeki niyetlerini belirten 4 üye devletin yaklafl mlar n memnuniyetle karfl lam fllar ve söz konusu ülkelerin kat l m - n n Avrupa daki istikrar ve güvenli e önemli bir ek katk sa layaca konusunda görüfl birli ine varm fllard r. Bakanlar ayr ca, silahlar n kontrolü ve güven artt r c önlemler alan ndaki çal flmalar sürdürmeye haz r olduklar n vurgulam fllard r. Bakanlar ayr ca, NRC nin Afganistan da iflbirli i yapmas olas l n vurgulam fllar, bu ba lamda, Rusya n n Afganistan da NATO önderli indeki Uluslararas Güvenlik Destek Gücü ne (ISAF) pratik destek sa lama önerisini de memnuniyetle karfl lam fllar ve ileride bu hususta somut iflbirli i yapma yönündeki taahhütlerini bir kez daha do rulam fllard r. Ulusal Uyuflturucu Kontrol Stratejisi nin yürütülmesi ve savunma ve güvenlik sektöründe reform çabalar konusunda Afgan Geçici Hükümeti ne olan desteklerini; ayr ca haflhafl yetifltirilmesi, uyuflturucu maddelerin üretimi ve kaçakç l na engel olmaya yönelik ilgili uluslar aras çabalara verdikleri deste i ifade etmifllerdir. NRC nin bu tehditle savafl m konusunda gösterdi i çabalar n pratik katk lar arac l yla fayda sa lamas gerekti i ve uluslararas alanda veya ikili düzeyde uygulanmakta olan baflka çabalar tekrar etmekten kaç n lmas gerekti i konusunda görüfl birli ine varm fllar ve daimi oturumda NATO-Rusya Konseyi ni, pratik iflbirli i fikirleri ve somut faaliyetler tasarlayabilmek ve gelifltirebilmek amac yla, ilgili ulusal uzmanlar n da kat laca bir toplant düzenlemekle görevlendirmifllerdir. II. ÜÇ BOYUTLU TÜRK DIfi POL T KASI Son 60 y ld r ( II. Dünya Savafl n n sonundan beri ) Türkiye, kan m zca, üç boyutlu bir d fl politika yürütegelmifltir. lk bafllarda ve sonraki y llarda geliflen So uk Savafl y llar nda Türkiye, birinci boyut olarak Bat ile el ele (ABD +Avrupa Kurulufllar, Bat Avrupa ülkeleri ve NA- TO ya kat larak) yürümüfltür. Bu oldu unca s cak geçmifltir (90 l y llara kadar olan bölümüne birinci büyük dönem diyebiliriz). kinci boyut olarak d fl politikam z Sovyetler Birli i ve Do u Blo u ile iliflkilerle tan mlanmal d r. Bu politikalar so uk ve ihtiyatl yürümüfltür. Üçüncü boyut da Türkiye nin di er devletlerle olan iliflkileri ve onlarla yürütülen politikalar olmufltur aras bu 60 y ll k sürede, ikinci büyük dönem dememiz gereken 1990 sonras (So uk Savafl n bitimi ve takip eden son 15 y l) Türkiye yine flu üç boyutlu d fl politika içinde olmufltur: Boyut 1. Bat dünyas yla iliflkiler boyutu (ABD ve NA- TO yan s ra Avrupa Birli i ne aç l m aflamalar ve bunun aktörleriyle iliflkilerimiz). Boyut 2. Yeni Rusya Federasyonu ve paralel olarak ortaya ç kan Kafkasya ile Orta Asya yeni devletleriyle iliflkilerimiz. Boyut 3. Di er dünya bölge ve devletleriyle iliflkilerimiz. Burada biraz daha konuya çok özet olarak- girelim ve gerçekleri dile getirelim: Son y llarda dünyada ve özellikle bölgemizdeki geliflmeler sonucu, neredeyse 60 y ll k müttefikimiz (ve de zaman zaman zikredilen stratejik orta m z ) ABD ile çeflitli nedenlerle eski hararet azalm fl ama gene dost fakat tereddütlerle dolu bir yerde duruyoruz. Avrupa Birli i hareketiyle (ve bir k s m üyeleri ile) iliflkilerimiz de bütün beyanlara ve makyajlara ra men yine tereddütler ve samimiyet flüpheleri ile düfle kalka ilerliyor ve bize bu iflin sonu meçhul ucu aç k - deniyor (Yani, gelecek y l sonunda da üyeli imiz olmayabilir)! Böylece, birinci boyut iliflkiler ve politikalar özetini görüp bitirmifl oluyoruz. kinci boyutta ise baz olumlu geliflmeler için için yürüyor. Bunda önemli aktör (VIP devlet) olarak Rusya Federasyonu baflrolde gözüküyor. Orta Asya Türki devletleri ile Azerbaycan/Gürcistan komflular m z potansiyel rollerle Rusya y takip ediyor veya tamaml yor. Üçüncü boyut olan di er ülkelerle iliflkiler ise normal ölçülerde ve rutin devam ediyor. Bu özetten fluraya vard m za inan yorum: Birinci boyuta aynen devamda tabii ki yarar bulunuyor. Çünkü bunca emek ve iyi an lar feda etmek, gerçekçili e hiç uygun düflmez. Bütün iyi niyetimizle vaziyeti kurtarmaya çal flmal y z. Fakat iyi niyetin karfl m zdakinde de olmas n beklemek hakk m zd r. Umar z iyi olur. Ama bir yandan da yeni do an imkânlar gelifltirip ve deneyip birinci boyutun aksay p tökezlemesini beklemeden, ikinci boyut haz rsa güç almal y z. Bu flimdiden ve 43 STRATEJ K ÖNGÖRÜ

19 Kemal G RG N sab rla yürütülmesi gereken bir politikad r. yice s k flt - m z veya büyük hayal k r kl klar yaflad m zda, hemen akflamdan sabaha yepyeni çare tedarikini düflünmek, gerçekçi olal m, mümkün de ildir. Poker masas nda destedeki kâ t de il, elinizdeki kâ t rol oynar, fiili kozunuzdur. Son aylarda Rusya Federasyonu ile olumlu iliflkiler daha da gelifliyor gibi gözüküyor. Az öncesine de bakal m: Sovyetler Birli i zaman nda bile bütün gerginliklere ve de karfl t (has m) bloklarda olmam za ra men son y lda neler olmufltu? Özetleyelim: En üst düzey baz ziyaretler (1964 te bafllayarak) yap lm flt (Senato Baflkan S.H.Ürgüplü nün, D fliflleri Bakan F.C.Erkin in, Demirel in, Ecevit in, Özal n Moskova ziyaretleri, Rusya dan 1966 Baflbakan Kosigin in ve 1972 Podgorni, 84 Tikhonov un gelifli, baflka bakan ve üst düzey karfl l kl heyet ve teknisyenler ziyaretleri), Türkiye de Rus kredisi ve teknolojisi ile yap lan (70 li y llarda) tesisler: skenderun Demir-Çelik Fabrikas, Alia a Rafinerisi, Seydiflehir Alüminyum Fabrikas, Band rma Sülfürik Asit Fabrikas, Çay rova Cam Fabrikas, Artvin Kontraplak Fabrikas, Oymap nar Hidroelektrik Santrali, Trakya üzerinden Rus Do algaz (1994) geliflleri, Cumhurbaflkan seviyesinde ise (1969) Cevdet Sunay ve (1991) T. Özal Rusya ya gitmifltir, Genelkurmay Baflkanlar n n karfl l kl ziyaretleri: 1986 Mareflal Akromeyev in gelifli, Orgeneral Necdet Üru un gidifli, Savafl gemilerinin liman ziyaretleri: Rus gemileri stanbul a, bizimkiler de Odesa ya gelip gitmifllerdir. Bu bölümün konusu asl nda Türkiye-Rusya Federasyonu iliflkileri a rl kl ( dönemi) oldu undan, geçmifli özetleyip hemen bu son döneme göz atal m sonlar n n (Aral k ay ) Rusya siyasi tarihinde yeni bir yaprak aç lmas oldu unu ve Sovyetler Birli i döneminin kapan p Rusya Federasyonu döneminin bafllad n evvelce belirtmifltik. Bu kritik dönemde Türk-Rus iliflkilerinde de yeni bir dönüm noktas na gelindi ini görüyoruz. Nitekim D fliflleri Bakan m z n (H.Çetin) Moskova y ziyaretinde parafe edilen ve Baflbakan S.Demirel in 1992 May s taki ziyaretinde imzalanan Türkiye Cumhuriyeti ile Rusya Federasyonu Aras ndaki liflkilerin Esaslar Hakk ndaki Antlaflma isimli belge, son y lda h zla geliflmifl siyasi, ekonomik, ticari, turistik faaliyetlerin alt yap s n oluflturmufltur. Belgede siyasi önemi büyük di er bir nokta da iki ülkenin art k resmen dost devlet statüsüne girdiklerinin belirtilmesidir. Her alanda iflbirli i öngören bu antlaflma 21 madde içerir ve 20 y ll k bir süre öngörmüfltür. Halen yürürlüktedir. Bu yeni dönemde ikili üst düzey ziyaretler de belirgin bir art fl kaydetmifltir. Günümüze kadar (Mart 2005) özetlersek: Moskova ya ziyarette bulunan Türk baflbakanlar ; 1992 de S.Demirel, 1993 te T. Çiller, 1999 da B.Ecevit, 2005 Ocak ta R.T.Erdo an olmufltur. Rusya dan gelen baflbakanlar ise 1997 de V.Çernomirdin ve 2000 de M.Kasyanov olmufltur. Ayr ca, Genelkurmay Baflkanlar ; Org. Kvaflnin ve Org. K vr ko lu 2002 de karfl l kl ziyaret yapm fllard r. Cumhurbaflkan olarak 1996 da Süleyman Demirel Rusya ya resmi ziyarette bulunmufl, daha önce ve sonra Boris Yeltsin (1992 Karadeniz Ekonomik flbirli i kurulufl toplant s ve 1999 da stanbul AG T Zirvesi için) Türkiye ye gelmifltir. Nihayet, 2004 Aral k ay nda Rusya Federasyon u Baflkan Vladimir Putin in Türkiye ziyareti yeni bir at l m ve aç l m bafllang c olmufltur. Bu ziyarette, önemli birçok ortak konu görüflülmüfl, 6 yeni anlaflma imzalanm fl ve iki devlet aras nda Dostlu- un ve Çok Boyutlu Ortakl n Derinlefltirilmesine liflkin Ortak Deklarasyon Rusya ad na Baflkan V.Putin ve Türkiye ad na Cumhurbaflkan m z A.N.Sezer taraf ndan imzalanm flt r. (Ek: 2 de tam metin verilmifltir). Bu ziyaret s ras nda imzalanm fl 6 anlaflma (Belge) flunlard r: Karasular n n Ötesinde Tehlikeli Olaylar n Önlenmesi B., Askeri Teknik flbirli i Kapsam nda Mübadele Edilen Fikri ve S naî Mülkiyet Haklar n n Karfl l kl Korunmas B., Savunma Sanayinde flbirli i Kapsam nda Mübadele Edilen Gizlilik Dereceli Bilgi ve Malzemenin Korunmas B., STRATEJ K ÖNGÖRÜ 44

20 Rusya Faktörü ve Üç Boyutlu D fl Politika D fliflleri Bakanl Stratejik Araflt rmalar Merkezi ile Rusya Federasyonu D fliflleri Bakanl Diplomatik Akademisi Aras nda flbirli ine Dair Mutabakat Zapt, BOTAfi-GAZPROM Enerji flbirli i Çerçeve Anlaflmas 17, Türk-Rus Eximbank lar flbirli i Protokolü. Bu ziyaretteki heyetlerin ayr ca: Rusya n n Karadeniz den petrol sevk yat nda Bo azlara alternatif boru hatlar (Transtrakya veya Samsun-Ceyhan) güzergâhlar, Konya da Rus do algaz depolanmas, ticaret dengesinde Türkiye aleyhindeki duruma çareler aranmas, terörizmle mücadelede iflbirli inin güçlendirilmesi ve örgüt listeleri meselesi, ziyaretlerde vize ifllemlerinin çabuklaflt r lmas, karfl l kl turizmin daha da gelifltirilmesi, Mavi Ak m do algaz sat fl fiyatlar problemi, savunma ihalelerine kat lma konusu (Türkiye ye helikopter ve sair askeri malzeme sat fl ) gibi birçok ortak konuya de inildi i söylenebilir. Bu ziyarette Putin vücut dili faktörünü baflar yla kullanm fl, Cumhurbaflkan m zla samimi foto raflar çekilmifl, medyam zda tam bir Putin rüzgâr esmifltir. Baflbakan Recep Tayip Erdo an da k sa süre sonra (Ocak 2005) Moskova ya 600 kiflilik bir grupla gitmifl, karfl l kl samimi beyanlar yap lm fl, orada Türk firmalar na ait ve müteahhitlerimizce yap lm fl büyük bir ifl merkezi (TOBB-T M Türk Ticaret Merkezi) aç lm fl, bu vesile ile ikili ekonomik iliflkilerimizin daha da yo unlaflt r lmas karar al nm flt r. Aç klamalara göre: 2004 y l nda Türkiye-Rusya ticareti (bavul ticareti dâhil) 11 milyar dolar seviyesine yanaflm fl, yak nda 15 milyar dolar hedeflenmekte ve firmalar m z n say lar daha da art r lacakt r. 18 Rusya da ço unlu u Moskova da olmak üzere 30 kadar Türk Ramstor süpermarketleri, Vestel, Efes-Pilsen, T.fiifle Cam, ENKA, Alarko, Baytur, Koçak, Do ufl gibi büyük firmalar m z n tesisleri, Boyner ma azalar, Colins ve bir hayli Türk markas n n dükkânlar verimli faaliyetlerle çal fl yorlar. Bankalar m z (Yap Kredi, Garanti, Finansbank) temsil ediliyor. ENKA ve patronu fiar k Tara iki ülkenin iliflkilerini gelifltirmede büyük rol oynayarak, tan nm fl Türklerin bafl nda gelmektedir (Birçok prestijli bina yap m nda imzas olan ENKA n n flimdiye kadar Rusya ya 50 binden fazla Türk iflçisi ve teknisyeni yollad aç klanm flt r). Rusya dan Türkiye ye 2004 y l nda 1,5 milyonun üzerinde turist gelmifl olup Almanlardan sonra Ruslar bu alanda ikinci durumda bulunuyorlar. Art k Türkiye de ev alarak yerleflen yabanc lardan (Antalya yöresinde) Ruslar n da ad geçmeye bafllam flt r. Bu geliflen insani ve ticari iliflkiler aradaki ulaflt rma ba lar n da yo unlaflt rm fl, uçak trafi i artm fl, deniz seferleri yap lmakta, T r kamyonlar hatlar ço alm fl durumdad r. Geçmifl y llarda Rusya y rahats z eden Çeçen kökenli baz Türk vatandafllar n n illegal faaliyetleri ve ç kard klar olaylar n yaratt buruk hava geride kalm fl, Rusya bunlara eflde er gördü ü PKK faaliyetlerini daha s k kontrole alm fl, Bo azlardan petrol sevk yat n n risklerine çareler aranmas na giriflmifl, sonuç olarak her iki taraf da daha olumlu ve verimli politikalar izlemek gerçe- ini seçmifl bulunuyorlar. Liderlerin ziyaretleri iliflkileri kuvvetlendiriyor. TBMM nin Türkiye-Rusya Dostluk Grubu mevcuttur. Baflka ortak gruplar da var. Bugüne kadar yap lm fl çeflitli anlaflmalar ve iyi niyetle uygulanmalar, ikili iliflkileri daha da derinlefltirip güçlendirecektir. Mevcut durumu ve görüflleri içeren son diplomatik belge Ortak Deklarasyon un tam metni flöyledir: Ek:2 TÜRK YE CUMHUR YET LE RUSYA FEDERASYONU ARASINDA DOSTLU UN VE ÇOK BOYUTLU ORTAKLI IN DER NLEfiT R LMES NE L fik N ORTAK DEKLARASYON ( ) ANKARA Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaflkan ve Rusya Federasyonu Devlet Baflkan Ankara da gerçeklefltirilen resmi görüflmelerin tamamlanmas n takiben, Olumlu bir temele dayal ve dostluk ve iyi komfluluk gelene i bulunan devletleraras iliflkilerin 500 y l aflk n 17 GAZPROM a evvelce de inmifltik. Bu enerji devi 10 y la yak nd r Türkiye ye Bulgaristan üzerinden gaz sevk ediyor. Son y llarda Mavi Ak m (Blue Stream) boru hatt Karadeniz in 2150 metre alt ndan geçip (Cubga-Samsun aras ) Türkiye ye ulafl p gaz veriyor. Y lda 16 milyar metreküpe yükselecek sevk yat 25 y l anlaflmal d r. Bu hatt n 373 km.si Rusya da, 396 km.si Karadeniz alt nda ve 444 km.si Türkiye de (Samsun-Ankara aras ) bulunuyor ve yeni iç uzant lar yap l yor. Daha sonra srail e (ve hatta M - s r a) ulaflt r lmas söz konusu. Gazprom Türkiye de iç da t m ve Konya Tuz Gölü alt nda do algaz depolar yapmay öneriyor. (Türkiye nin ran dan ve Azerbaycan dan da do algaz al m anlaflmalar bulunuyor). Gazprom, Rusya n n iç ve yurt d fl boru hatlar flebekesini de (160 bin km. uzunlukta) yönetiyor. Y lda 500 milyar küsur metreküp üretimin 1/3 kadar n d fla sat yor ve 15 milyar dolar n üzerinde döviz sa l yor. (Avrupa hatt -Yamal n- en önemli müflterisi Almanya) 18 Ticaret ve yat r mlar n yan s ra, Türk müteahhit inflaat- firmalar n n Rusya da üstlendikleri ifller tutar milyar dolar aras ndad r ve sürüyor. fiu s ralar yaklafl k 800 inflaat projesi yürüyor ve R.F.deki 89 idari birimin 52 sinde çal fl yorlar. 45 STRATEJ K ÖNGÖRÜ