Kağıt Fabrikası Çalışanlarında Solunum Sistemi Semptomları ile Birlikte Solunum Fonksiyon Testlerinin Değerlendirilmesi

Transkript

1 Kağıt Fabrikası Çalışanlarında Solunum Sistemi Semptomları ile Birlikte Solunum Fonksiyon Testlerinin Değerlendirilmesi Ayşe ORMAN*, Hülya ELLİDOKUZ**, Hıdır ESME***, Mehmet ÜNLÜ*, Alaaddin AY* * Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı, ** Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, *** Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Cerrahisi Anabilim Dalı, AFYON ÖZET Kağıt ve kağıt hamuru üretimi sırasında kullanılan klorin, sülfür dioksit ve asetik asite maruz kalma sonucu astım ve kronik obstrüktif akciğer hastalığının ortaya çıktığı çeşitli çalışmalarda ortaya konulmuştur. Biz de bu çalışma ile kağıt fabrikası çalışanlarında solunum sistemi semptomları ve solunum fonksiyon testlerinde bozulma olabileceğini düşünerek fabrika işçi ve memurlarını içini alan bir çalışma yapmayı planladık. Çalışmaya 84 ü kağıt fabrikası işçisi ve aynı işyerinde memur, teknisyen olarak çalışmakta olan 82 kişi de kontrol grubu olmak üzere, toplam 166 kişi alınmıştır. Grupların boy, kilo, vücut kitle indeksi, çalışma süresi, sigara paket-yıl değerleri açısından fark saptanmaz iken (p> 0.05), kontrol grubunda sigara anamnezi istatistiksel açıdan anlamlı düzeyde fazla bulunmuştur (p< 0.05). Çalışma grubunda solunumsal semptomlar daha fazla olmasına karşın, wheezing dışındaki semptomlarda kontrol grubuyla karşılaştırıldığında istatistiksel açıdan fark olmadığı saptandı (p> 0.05). Kağıt fabrikası çalışanlarında tüm solunum fonksiyon parametrelerinde düşme saptanmış olup, FEV 1 (%), FEV 1 /FVC, FEV 1 /FVC (%) değerlerindeki fark istatistiksel olarak anlamlı düzeyde bulunmuştur (p< 0.05). Sigara içen çalışma grubu ile sigara içen kontrol grubu karşılaştırıldığında ise sigara içen çalışma grubunda tüm solunum fonksiyon parametreleri düşük bulunurken, sadece FEV 1 /FVC (%) değerindeki düşme istatistiksel açıdan anlamlı düzeyde bulunmuştur (p< 0.05). ANAHTAR KELİMELER: Kağıt fabrikası çalışanları, solunumsal semptomlar, solunum fonksiyon testleri SUMMARY EVALUATION OF PULMONARY SYSTEM SYMPTOMS WITH PULMONARY FUNCTIONAL TESTS IN WORKERS IN PULP AND PAPER INDUSTRY This study is planned to investigate the pulmonary system symptoms and pulmonary function tests in workers in pulp and paper industry. A total of 166 subjects (84 workers, 82 official staff) working in pulp and paper industry were included in this study. There were no statistically significant difference in body mass index, working duration, the duration of smoking year (pack/year) between two groups (p> 0.05). It was observed that the ratio of smoking was higher in control group (p< 0.05). The frequency of pulmonary symptoms was higher in workers but only wheezing was found to be statistically increased compared to control group (p> 0.05). Also there was a decrease in pulmonary function test in workers and this was statistically significant especially in FEV 1 %, FEV 1 /FVC, FEV 1 /FVC% values (p< 0.05). The pulmonary function tests were decreased in smokers but only FEV 1 /FVC% value was decreased statistically significant level in both groups (p< 0.05). KEY WORDS: Pulp and paper industry workers, pulmonary symptoms, pulmonary function tests 165

2 Orman A, Ellidokuz H, Esme H, Ünlü M, Ay A. GİRİŞ Gerek kültürel ve gerekse sanayi kesimindeki yeri ile kağıt insanlığın çok önemli gereksinim maddelerinden biridir. Kağıdın hammaddesi olan selülozun üretildiği Afyon Kağıt Fabrikası nda üretim orman ürünlerine dayalı olarak değil, sap-saman ve kamış kullanılarak yıllık bitkilerle yapılmaktadır yılında kurulan, ton/yıl kapasiteyle çalışan fabrika, çalışmanın yapıldığı Mayıs 2003 tarihinde tasfiye edilmiştir. Kağıt endüstrisinde birçok tip ve kalitede kağıt yapılır. Bu işlemler sırasında sodyum sülfat, alkalin soda, sülfür bileşikleri, klorin, klorin dioksit gibi kimyasal maddeler kullanılır. Klorin dioksit birkaç basamakta kağıt hamurunu beyazlatmak için kullanılır. Bunun yanında işçiler merkaptan, talk tozu, karstik kireç tozunu içeren zararlı maddelere maruz kalırlar (1). Bu çalışma ile solunan havada kimyasal madde oranının yüksek olduğu meslek gruplarından biri olan kağıt fabrikası işçilerindeki solunum sistemine ait bulguların saptanması amaçlanmıştır. Kağıt fabrikasındaki çalışanlarda sigara içme ve çalışma koşullarıyla ilgili olarak akut ve kronik solunumsal semptomların gelişebileceği düşünülerek, hem semptomlar, hem de solunum fonksiyon testleri (SFT) değerlendirilmiştir. GEREÇ ve YÖNTEM Araştırma, işyeri yönetiminin izni ve bilgisi dahilinde, Afyon Kağıt Fabrikası çalışanları arasında gerçekleştirilmiştir. Çalışmaya 84 kağıt fabrikası işçisi ve aynı işyerinde memur ve teknisyen olarak çalışan 82 kişi olmak üzere toplam 166 kişi alınmıştır. Çalışanların anamnezleri alınmış, fizik muayene ve SFT leri yapılmıştır. Çalışma ortamının genel özelliklerini saptamak için, işyeri havası başta olmak üzere çalışma koşullarını içeren bir ön inceleme yapıldı. Kimyasal maddelerin yüksek olduğu bölümlerde çalışanlar çalışma grubu olarak alınırken, direkt teması bulunmayan çalışanlar kontrol grubu olarak alınmıştır. Çalışmaya alınan tüm olgular bilgilendirildi ve sözlü izinleri alındı. Amerikan Toraks Derneği (ATS) tarafından hazırlanıp uyarlanan soruların yer aldığı formlar yüz yüze görüşme yöntemi ile dolduruldu (2). Bu formda yaş, doğum yeri, ilgili alanda çalışma süresi, çalışma konumu ve tozla temas gibi demografik bilgiler yanında sistem sorgusu, öz ve soygeçmiş bilgileri, sigara kullanma alışkanlığı ve bilinen hastalıklar ile ilgili sorular yer almaktaydı. Spirometrik ölçümler için araştırmaya katılan kişilerin boy (cm) ve vücut ağırlığı (kg) ölçülerek vücut kitle indeksi (VKİ) saptandı. Ölçümler kuru spirometre cihazı (MIR, spirobank, İtalya) kullanılarak gerçekleştirildi. Ölçümler ATS nin önerilerine uygun olarak gerçekleştirildi (3). Her olguda yapılan üç ardışık ölçümden en iyi olanı kaydedildi. Spirometrik ölçümlerde; zorlu vital kapasite (FVC), 1. saniyedeki zorlu ekspirasyonun hacmi (FEV 1 ), FEV 1 /FVC, zorlu ekspirasyonun %25 ile %75 i arasındaki hacim (FEF ) değerleri kaydedildi. Bulunan değerler ATS ölçütlerine göre değerlendirildi. İstatistiksel analiz, t-testi, ki-kare testi kullanılarak yapıldı. Sonuçlar ortalama ± standart sapma olarak verildi. İstatistik anlamlılık düzeyi p< 0.05 kabul edildi. SONUÇLAR Grupların demografik özellikleri Tablo 1 de gösterildi. Gruplar arasında yaş, boy, kilo, VKİ, çalışma süresi, sigara paket-yıl değerleri açısından istatistiksel açıdan fark saptanmaz iken (p> 0.05), sigara içme oranı kontrol grubunda istatistiksel olarak anlamlı düzeyde daha fazla idi (p< 0.01). Çalışma grubunda solunumsal semptomların görülme sıklığının daha fazla olduğu görülmüş (p> 0.05) ve göğsünüzden son zamanlarda hiç ses geldiğini duydunuz mu sorusu wheezing olarak tanımlanmış olup çalışma grubunda istatistiksel anlamlı düzeyde (p< 0.05) sık rastlanmıştır. Çalışma grubunda 8 (%9.5) kişide önceden konulmuş astım tanısı varken, kontrol grubunda 2 (%2.4) kişide rastlanmıştı. Bu olgulardan anamnez ile belirlenen mesleki astım görülme sıklığı çalışma grubunda 3 (%3.6) iken, kontrol grubundaki astımlı hastaların anamnezleri mesleki astım anamnezi ile uyumlu değildi (Tablo 2). Gruplar SFT leri açısından karşılaştırıldığında, çalışma grubunun FEV 1 ve FEV 1 (%), FVC ve FVC (%), FEF ve FEF (% ), FEV 1 /FVC değerleri kontrol grubuna göre düşük olarak bulunmuş olup, FEV 1 /FVC, FEV 1 /FVC (%), FEV 1 (%) istatistiksel anlamlı (p< 0.05), diğer değerlerde ise istatistiksel olarak fark saptanmamıştır (p> 0.05) (Tablo 3). Sigara içmeyen çalışma grubundakiler sigara içmeyen kontrol grubu ile karşılaştırıldığında ise tüm değerlerin sigara içen çalışma grubunda düşük ol- 166

3 Kağıt Fabrikası Çalışanlarında Solunum Sistemi Semptomları ile Birlikte Solunum Fonksiyon Testlerinin Değerlendirilmesi Tablo 1. Grupların demografik özellikleri. n Yaş (yıl) Çalışma süresi (yıl) Sigara (n) (%) Paket-yıl Kağıt fabrikası çalışanları ± ± (%53.6) ± Kontrol ± ± (%91.4)* ± 9.74 * p< 0.01 Tablo 2. Grupların solunum sistemi yakınmaları. Semptom Çalışma grubu (n= 84) (%) Kontrol grubu (n= 82) (%) Öksürük 12 (14.3) 10 (12.2) Balgam çıkarma 26 (31) 18 (22) Nefes darlığı 28 (33.3) 25 (30.5) Wheezing 28 (33.3)* 17 (20.7) Astım 8 (9.5) 2 (2.4) Mesleki astım 3 (3.6) 0 (0) * p< 0.05 Tablo 3. Grupların solunum fonksiyon parametreleri. Çalışma grubu Kontrol grubu FEV 1 (%) ± 18.03* ± 13.2 FVC (%) ± ± 12.5 FEV 1 /FVC ± 12.51* ± 8.26 FEV 1 /FVC (%) ± 15.76* ± 9.88 FEF (%) ± ± * p< 0.05 Sigara içmeyen Sigara içmeyen kontrol Sigara içen Sigara içen kontrol ÇG grubu ÇG grubu FEV 1 (%) ± 15.88* ± ± ± FVC (%) ± ± ± ± FEV 1 /FVC ± ± ± 13.41* ± 8.56 FEV 1 /FVC (%) ± ± ± ± FEF (%) ± ± ± ± ÇG: Çalışma grubu. duğu ve FEV 1 (%) değerinin istatistiksel olarak anlamlı düzeyde düşük olduğu bulunmuştur. Sigara içen çalışma grubu, sigara içen kontrol grubu ile karşılaştırıldığında ise yine tüm değerlerin sigara içen çalışma grubunda düşük olduğu, FEV 1 /FVC değerindeki düşmenin istatistiksel olarak anlamlı düzeyde olduğu saptanmıştır (p< 0.05). Çalışma süresi ile FVC (r= -0.28, p= 0.001), FEV 1 (r= -0.32, p= 0.001) ve FEF (r= -0.27, p= 0.001) arasında negatif korelasyon gözlendi. TARTIŞMA Çalışılan ortama bağlı kimyasal madde ve toza maruz kalma sonucu solunum sisteminde akut ve kronik semptomlarda artış görülürken, kağıt hamuru üretiminde kullanılan klorin, sülfür dioksit ve asetik asite maruz kalma sonucu astım ve kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) nın ortaya çıktığı çeşitli çalışmalarda ortaya konulmuştur (4-6). Kağıt işçilerinde sülfür dioksitli gaza maruz kaldıktan sonra hava yolu mukozasında hasar ve hemorajik alve- 167

4 Orman A, Ellidokuz H, Esme H, Ünlü M, Ay A. oler ödem otopsi çalışmalarıyla gösterilirken, yaşayanların SFT lerinde günler sonra ortaya çıkan obstrüksiyon ortaya konulmuştur (7). Çalışma yaptığımız fabrikadaki işçilerde tüm solunum fonksiyon parametrelerinin kontrol grubu ile karşılaştırıldığında düşük olduğu saptanırken (p> 0.05), FEV 1 (%) ve FEV 1 /FVC, FEV 1 /FVC (%) değerlerinde istatistiksel açıdan anlamlı düzeyde düşme saptandı (p< 0.05). Sigara içmeyen çalışma grubundakiler sigara içmeyen kontrol grubu ile karşılaştırıldığında ise tüm değerlerin sigara içen çalışma grubunda düşük olduğu ve FEV 1 (%) değerinin istatistiksel olarak anlamlı düzeyde düşük olduğu bulunmuştur. Sigara içen çalışma grubu, sigara içen kontrol grubu ile karşılaştırıldığında ise yine tüm değerlerin sigara içen çalışma grubunda düşük olduğu FEV 1 /FVC değerindeki düşmenin istatistiksel olarak anlamlı düzeyde olduğu saptanmıştır. Sigara içmeyen grupta FEV 1 (%) değerindeki düşmenin sigaranın aditif etkisinden uzak olduğu için çalışma koşulları nedeniyle kimyasal maddelere maruz kalmanın etkisiyle açıklayabiliriz. Çalışmamızda daha önce astım tanısı alıp tedavi görmekte olanların sıklığı çalışma grubunda %9.5 iken, bu olgulardan çalışma süresince semptomlarında artış olup, hafta sonu semptomlarında azalma olanların sıklığı %3.1 idi. Bu olgular mesleki astım olarak kabul edilmişlerdir. Zuskin ve arkadaşlarının kağıt fabrikası işçilerinde yaptıkları çalışmada mesleki astım görülme sıklığı bizim çalışmamızdakine benzer olarak %4 olarak belirtilmiştir (1). Henneberger ve arkadaşları 1989 yılında kağıt fabrikasında yaptıkları çalışmada, FEV 1 ve FVC değerlerini kağıt değirmeni işçilerinde düşük olarak bulmuş ve kimyasal maddelere maruziyet sırasında kalıcı ve kronik olarak SFT lerde değişiklik olduğunu saptamışlardır (8). Daha sonra aynı araştırmacıların 1996 yılında aynı fabrikada yaptığı çalışmada %51 oranında fabrika çalışanının kimyasal gazlara maruz kaldığı saptanmış olup, bu defa FEV 1 değerine ek olarak FEV 1 /FVC değerinde düşme olduğunu ve 26 paket-yıl üzerinde sigara içenlerde gazın obstrüksiyon yapıcı etkisine sigara içmenin katkısı olduğunu saptamışlardır (9). Chan-Yeung ve arkadaşları ise yaptıkları çalışmada kağıt hamuru ve kağıt atölyesinde çalışan, kimyasal madde ve gaza maruz kalan işçilerde solunumsal semptomlarda ve SFT lerde anormallik gösterememişlerdir (10). Buna karşın Zuskin ve arkadaşları, kağıt fabrikası işçilerinde işe başlarken çalışma koşulları ile ilgili olarak semptomların sıklığında akut artış olduğunu saptamışlardır. Öksürük, boğaz kuruluğu, burun kuruluğu ve göz irritasyonu bu semptomlar arasında yer alıyordu (1). Çalışmamızda da tüm solunum sistemi semptomlarının çalışma grubunda artmış olduğunu wheezing dışındaki semptomlarda da istatistiksel olarak fark olmadığını bulduk. Zuskin ve arkadaşları semptomlarda artışın yanı sıra, kağıt fabrikası çalışanlarında FEF 50 ve FEF 25 değerlerinde anlamlı azalma olduğunu ve bu bulguların küçük hava yolunda obstrüktif değişikliğin sonucu olduğunu saptamışlardır (1). Marttila ve arkadaşları uzun dönemde kimyasal maddelere maruz kalan işçilerde kağıt üretimi sırasında serbestleşen sülfür bileşiklerine maruz kalma sonucu baş ağrısı, göz irritasyonu, öksürük ve burun semptomlarında artış olduğunu göstermişlerdir (11). Güney Karelia ve Finlandiya da iki kağıt fabrikasında yapılan çalışmada sülfüre bağlı gelişen göz irritasyonu, nazal semptomlar, öksürük, farengeal irritasyon, nefes darlığı, mide bulantısı ve baş ağrısı gibi semptomlarda artış olduğu gösterildi. Bu kimyasal maddelere maruz kalmanın SFT ye olan etkisi çoklu analiz testleriyle de gösterilmiştir (12,13). Ferris ve arkadaşları kronik sülfür dioksite ve klorine maruz kalan kağıt fabrikası işçilerinde SFT de düşme olduğunu gösterirken, Cortes ve arkadaşları kağıt fabrikasında çalışan işçilerde kağıt yapımı sırasında gazlara maruziyet süresince mesleki bronkospazm bulgularına rastlamadılar (14-16). Heederik ve arkadaşları kağıt tozuna maruz kalan işçilerde FEV 1, MMEF, MEF 50 ve MEF değerlerinin düştüğünü gözlemlediler (17). Toren ve Deprez, kağıt fabrikasında çalışanlar arasında astım ve KOAH riskinin artmış olduğu buldular (18-20). Jarvholm ve arkadaşları alt solunum sistemi semptomlarının sıklığında artış olduğunu kağıt tozunun ağır konsantrasyonuna maruz kalan işçilerde saptamışlardır (21). Bu çalışmacılar kağıt tozunun yüksek düzeyine nonspesifik reaksiyonun sonucu olarak SFT de bozulma olduğunu bulmuşlardır (1). Değişik çalışmalarda kağıt değirmeninde gazlara maruziyet ile sigara içimi arasında yakınmaların kümülatif olarak arttığı saptanmıştır. Çalışmamızda da sigara içme oranı kontrol grubunda istatistiksel olarak anlamlı düzeyde fazlaydı. Buna rağmen sigara içen kağıt ve kontrol grubu karşılaştırıldığında kağıt grubunda solunum fonksiyon parametrele- 168

5 Kağıt Fabrikası Çalışanlarında Solunum Sistemi Semptomları ile Birlikte Solunum Fonksiyon Testlerinin Değerlendirilmesi rinde düşme daha belirgindi. Bu düşüş FEV 1 /FVC değerinde istatistiksel olarak anlamlı düzeydeydi. Bu durumu sigaranın SFT yi düşürmesinin yanı sıra kimyasal maddeler ile birlikte etkisinin kümülatif olarak arttırılmasıyla açıklayabiliriz. Daha önceki çalışmalarda çalışma süresi arttıkça solunum fonksiyon parametrelerinde düşme olduğu gösterilmiş olup, çalışmamızda da SFT ile çalışma süresi arasında negatif bir korelasyon elde edildi (14). Bu durumu kronik maruziyetin SFT ye olan olumsuz etkisi ile açıklayabileceğimiz gibi çalışma süresinin artışı ile birlikte yaş artışının etkisiyle de açıklayabiliriz. Sonuç olarak kağıt endüstrisinde çalışan işçilerde solunumsal yakınmaların artışının yanı sıra, SFT de de düşme olduğu ve mesleki astım gelişme oranının kontrol grubuyla karşılaştırdığımızda yüksek olduğunu bulduk. Kontrol grubumuzdaki sigara içme oranının kağıt fabrikası işçilerine oranla anlamlı düzeyde yüksek olmasına rağmen, solunumsal yakınmaların artmış ve SFT nin düşük olması bize fabrikada maruz kalınan kimyasal maddelerin etkisi olduğunu düşündürmüştür. KAYNAKLAR 1. Zuskin E, Mustajbegovic J, Schachter EN, et al. Respiratory function and immunological status in paper-recycling workers. J Occup Environ Med 1998;40: American Thoracic Society. Recommended respiratory disease questionnaires for use with adults and children in epidemiological research. Am Rev Respir Dis 1978; 118: American Thoracic Society. Standardization of spirometry update. Am Rev Respir Dis 1987;136: Bherer L, Cushman R, Courteau JP, et al. Survey of construction workers repeatedly exposed to chlorine over a three to six month period in a pulpmill: II. Follow up of affected workers by questionnaire, spirometry, and assessment of bronchial responsiveness 18 to 24 months after exposure ended. Occup Environ Med 1994; 51: Henneberger PK, Ferris BG Jr, Sheehe PR, et al. Accidental gassing incidents and the pulmonary function of pulp mill workers. Am Rev Respir Dis 1993;148: Kern DG. Outbreak of the reactive airways dysfunction syndrome after a spill of glacial acetic acid. Am Rev Respir Dis 1991;144: Charan NB, Myers GC, Lakshminarayan S, et al. Pulmonary injuries associated with acute sulfur dioxide inhalation. Am Rev Respir Dis 1979;119: Henneberger PK, Eisen E, Ferris BG, et al. Pulmonary function among pulp and paper workers in Berlin, New Hampshire. Br J Ind Med 1989;46: Henneberger PK, Lax MB, Ferris BG. Decrements in spirometry values associated with chlorine gassing events and pulp mill work. Jr Am J Respir Crit Care Med 1996;153: Chan-Yeung M, Wong R, Maclean L, et al. Respiratory survey of workers in a pulp and paper mill in Powell River, British Columbia. Am Rev Respir Dis 1980;122: Marttila O, Jaakkola JJ, Vilkka V, et al. The South Karelia Air Pollution Study: the effects of malodorous sulfur compounds from pulp mills on respiratory and other symptoms in children. Environ Res 1994;66: Haahtela T, Marttila O, Vilkka V, et al. The South Karelia Air Pollution Study: acute health effects of malodorous sulfur air pollutants released by a pulp mill. Am J Public Health 1992;82: Jaakkola JJ, Vilkka V, Marttila O, et al. The South Karelia Air Pollution Study. The effects of malodorous sulfur compounds from pulp mills on respiratory and other symptoms. Am Rev Respir Dis 1990;142: Ferris BG, Burgess WA, Worcester J, et al. Prevalence of chronic respiratory disease in a pulp mill and a paper mill in the United States. Br J Ind Med 1967;24: Ferris BG, Puleo S, Chen HY, et al. Mortality and morbidity in a pulp and paper mill in the United States: A tenyear follow-up. Br J Ind Med 1979;36: Cortes JPF, DiBenedetto RJ, Balsley R, et al. Obstructive respiratory patterns in paper mill workers documented by peak flow measurements. Am J Respir Crit Care Med 1995;151: Heederik D, Burdorf L, Boleij J, et al. Pulmonary function and intradermal tests in workers exposed to soft-paper dust. Am J Ind Med 1987;11: Toren K, Jarvholm B, Morgan U, et al. Mortality from asthma and chronic obstructive pulmonary disease among workers in a soft paper mill: case referent study. Br J Ind Med 1989;46: Toren K, Sallsten G, Jarvholm B, et al. Mortality from asthma, chronic obstructive pulmonary disease, respiratory system cancer, and stomach cancer among paper mill workers: a case referent study. Am J Ind Med 1991;19: Deprez RD, Oliver C, Halteman W, et al. Variance in respiratory disease morbidity among pulp and paper mill town residents. J Occup Med 1986;28: Jarvholm B, Thoren K, Brolin I, et al. Lung function in workers exposed to soft paper dust. Am J Ind Med 1988;14: Yazışma Adresi Ayşe ORMAN Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı AFYON 169