ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Asuman AYSU MERSİN-MEZİTLİ DE ANALİTİK HİYERARŞİ TEKNİĞİ İLE ALAN KULLANIM ÖNERİLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI ADANA, 2013

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MERSİN-MEZİTLİ DE ANALİTİK HİYERARŞİ TEKNİĞİ İLE ALAN KULLANIM ÖNERİLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ Asuman AYSU YÜKSEK LİSANS TEZİ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI Bu Tez 28/08/2013 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir Doç. Dr. Nuriye SAY Prof. Dr. Hakan ALPHAN Doç. Dr. M. Eren ÖZTEKİN DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu Tez Enstitümüz Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Mustafa GÖK Enstitü Müdürü Bu Çalışma Ç. Ü. Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF2010YL68 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LISANS TEZI MERSİN-MEZİTLİ DE ANALİTİK HİYERARŞİ TEKNİĞİ İLE ALAN KULLANIM ÖNERİLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ Asuman AYSU ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI Danışman : Doç. Dr. Nuriye SAY Yıl : 2013, Sayfa: 130 Jüri : Doç. Dr. Nuriye SAY : Prof. Dr. Hakan ALPHAN : Doç. Dr. M. Eren ÖZTEKİN Bu çalışmada, Mersin in batısında yer alan merkez ilçe Mezitli de kentleşmenin doğal faktörler üzerindeki etkisinin belirlenmesi ve bu doğrultuda başta konut olmak üzere yeni kentsel kullanım alanlarına yönelik önerilerin geliştirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda alan kullanım uygunluklarının belirlenmesi için çok faktörlü analiz yöntemi kullanılarak, konut, alanlarıyla birlikte kentsel dokunun yakın çevresinde ağırlıklı bulunan tarım, orman ve turizm kullanımları için uygun alanlar önerilmiştir. Ölçütlerin belirlenmesi ve ağırlıklandırılmasında yetkili kurumlarda çalışan uzmanların görüşlerine dayanan analitik hiyerarşi tekniğinin bulguları dikkate alınmış, çalışmada yürütülen yöntem kapsamında CBS tekniklerinden yararlanılarak uygunluk haritaları oluşturulmuştur. Anahtar Kelimeler: Mersin, Mezitli, Analitik Hiyerarşi Tekniği (AHT), Çok Faktörlü Analiz I

4 ABSTRACT MSc. THESIS DEVELOPING THE LAND USE PROPOSALS FOR MERSIN-MEZITLI BY USING ANALYTICAL HIERARCHY TECHNIQUE Asuman AYSU ÇUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF BASIC AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF LANDSCAPE ARCHITECTURE Supervisor : Doç. Dr. Nuriye Peker SAY Year: 2013, Page: 130 Jury : Assoc. Prof. Dr. Nuriye SAY : Prof. Dr. Hakan ALPHAN : Assoc. Prof. Dr. M. Eren ÖZTEKİN The main objective of this study is to determine the effects of the urbanisation on the natural factors in Mezitli, the central district which is located in the west part of Mersin, and accordingly, to develop their commendations for the use of new urban areas. For this purpose, to determine land use suitability, appropriate areas along with residential areas are recommended for densely tourism activities, forestry and agriculture surrounding the urban fabric by utilizing Multi-criteria Analysis. The techniques of analytic hierarchy findings based on opinion of the experts working for the accredited institution are considered to determine and weight of criteria. Subsequently, the land use suitability maps are created by utilizing the GIS techniques within the scope of the method applied. Keywords: Mersin, Mezitli, Analytical Hierarchy Process (AHP) Techniques, Multi- Criteria Analysis II

5 TEŞEKKÜR Çalışmamın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen ve Mersin-Mezitli de Analitik Hiyerarşi Tekniği ile Alan Kullanım Önerilerinin Geliştirilmesi konulu yüksek lisans tezini veren yapıcı ve yönlendirici fikirleri ile bana daima yol gösteren danışman hocam Sayın Doç. Dr. Nuriye SAY a sonsuz teşekkürler. Çalışmalarım konusunda daima desteğini aldığım değerli hocam Sayın Prof. Dr. Muzaffer YÜCEL e ve çalışmamın gelişmesinde yardım ve desteklerini sunan Dr. Deniz ÇOLAKKADIOĞLU, Sebahat Sinem ÖZYURT ÖKTEN, Nermin Merve BAYKAN a teşekkürlerimi sunarım Yüksek Lisans çalışmalarım esnasında Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi ne ve Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TUBİTAK) na (Proje no: TÜBİTAK 118Y330) içten teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca tüm hayatım boyunca yanımda olan ve maddi manevi desteğini esirgemeyen annem Nermin AYSU, babam Fuat AYSU ve kardeşlerim Türkan AYSU ile Ersin AYSU ya sonsuz teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ I ABSTRACT II TEŞEKKÜR III İÇİNDEKİLER IV ÇİZELGELER DİZİNİ VIII ŞEKİLLER DİZİNİ.... X 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Çok Ölçütlü Uygunluk Analizi Analitik Hiyerarşi Tekniği Hiyerarşinin kurulması Karar (ikili karşılaştırma) matrislerinin oluşturulması Ölçüt ve Alt Ölçütlerin Göreli Ağırlıklarının Hesaplanması Tutarlılık Oranının Hesaplanması ARAŞTIRMA VE BULGULAR Fiziksel Yapı Doğal Eşikler Toprak (1). Büyük Toprak Grupları (2). Arazi Yetenek Sınıfları Hidroloji Bitki Örtüsü IV

7 Topografik Yapı (1). Eğim (2). Yükselti Kuşakları Yapay Eşikler Uydu Görüntüsünün Sınıflandırılması ve Kullanımların Belirlenmesi (1). CORİNE Arazi sınıflaması Alan Kullanımlarının Değerlendirilmesi Alan Kullanım Önerileri İçin Uygunluk Analizi Analiz ve Bulgular Uygunluk Ölçütleri ve Alt Ölçütler Ölçüt Ağırlıklarının Analitik Hiyerarşi Tekniği İle Belirlenmesi (1). Konut Alanları Uygunluk Ölçütlerinin Ağırlıkları (2). Tarım Alanları Uygunluk Ölçütlerinin Ağırlıkları (3). Orman Alanları Uygunluk Ölçütlerinin Ağırlıkları (4). Turizm Alanları Uygunluk Ölçütlerinin Ağırlıkları Alt Ölçütlerin Değerlendirilmesi ve Uygunluk Haritası (1). Konut Alanları İçin Alt Ölçüt Puanları ve Uygunluk Haritası (2). Tarım Alanları İçin Alt Ölçüt Puanları ve Uygunluk Haritası (3). Orman Alanları İçin Alt Ölçüt Puanları ve Uygunluk Haritası. 94 V

8 (4). Turizm Alanları İçin Alt Ölçüt Puanları ve Uygunluk Haritası TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ EKLER VI

9 VII

10 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Analitik Hiyerarşi Tekniğinde kullanılan ikili karşılaştırma ölçeği.. 20 Çizelge 3.2. Rassallık indeksi tablosu Çizelge 4.1. Alanda bulunan büyük toprak grupları Çizelge 4.2. Arazi yetenek sınıflarının özellikleri.. 32 Çizelge 4.3. Mersin ili arazi yetenek sınıfları dağılımları Çizelge 4.4. Mersin kenti ve yakın çevresinde yoğunlukla bulunan bitkilerin listesi Çizelge 4.5. CORINE sınıflama tablosu Çizelge 4.6. Uygunluk analizi için değerlendirilmeye alınan ölçütler Çizelge 4.7. Uzman 1 e göre temel ölçütlerin uygunluk analizi.. 60 Çizelge 4.8. Uzman 2 ye göre temel ölçütlerin uygunluk analizi Çizelge 4.9. Uzman 3 e göre temel ölçütlerin uygunluk analizi.. 61 Çizelge Uzman 4 e göre temel ölçütlerin uygunluk analizi.. 62 Çizelge Uzman 5 e göre temel ölçütlerin uygunluk analizi.. 62 Çizelge Uzman 6 e göre temel ölçütlerin uygunluk analizi.. 63 Çizelge Uzman 7 ye göre temel ölçütlerin uygunluk analizi Çizelge Uzman 8 e göre temel ölçütlerin uygunluk analizi.. 64 Çizelge Sektör uzmanlarına göre konut alanları temel ölçütlerinin ağırlık uygunluk değerleri Çizelge Uzman 1 e göre konut alanı uygunluk ölçütleri Çizelge Uzman 2 ye göre konut alanı uygunluk ölçütleri Çizelge Uzman 3 e göre konut alanı uygunluk ölçütleri Çizelge Uzman 4 e göre konut alanı uygunluk ölçütleri Çizelge Uzman 5 e göre konut alanı uygunluk ölçütleri Çizelge Uzman 6 ya göre konut alanı uygunluk ölçütleri Çizelge Uzman 7 ye göre konut alanı uygunluk ölçütleri Çizelge Uzman 8 e göre konut alanı uygunluk ölçütleri Çizelge Sektör uzmanlarına göre konut alanları uygunluk VIII

11 ölçütlerinin ağırlık değerleri Çizelge Uzman 1 e göre tarım alanı uygunluk ölçütleri 75 Çizelge Uzman 2 ye göre tarım alanı uygunluk ölçütleri.. 76 Çizelge Uzman 3 e göre tarım alanı uygunluk ölçütleri 77 Çizelge Uzman 4 e göre tarım alanı uygunluk ölçütleri 78 Çizelge Uzman 5 e göre tarım alanı uygunluk ölçütleri 79 Çizelge Sektör uzmanlarına göre tarım alanları uygunluk ölçütlerinin ağırlık değerleri Çizelge Uzman 1 e göre tarım alanı uygunluk ölçütleri 81 Çizelge Uzman 2 ye göre tarım alanı uygunluk ölçütleri.. 82 Çizelge Uzman 3 e göre tarım alanı uygunluk ölçütleri 83 Çizelge Uzman 4 e göre tarım alanı uygunluk ölçütleri 84 Çizelge Sektör uzmanlarına göre orman alanları uygunluk ölçütlerinin ağırlık değerleri Çizelge Uzman 1 e göre turizm alanı uygunluk ölçütleri.. 86 Çizelge Uzman 2 ye göre tarım alanı uygunluk ölçütleri.. 87 Çizelge Uzman 3 e göre tarım alanı uygunluk ölçütleri 88 Çizelge Sektör uzmanlarına göre turizm alanları uygunluk ölçütlerinin ağırlık değerleri Çizelge Konut alanları için alt ölçüt puanları Çizelge Tarım alanları için alt ölçüt puanları.. 92 Çizelge Orman alanları için alt ölçüt puanları Çizelge Turizm alanları için alt ölçüt puanları IX

12 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Araştırma alanının konumu.. 12 Şekil 3.2. Çalışmanın akış şeması Şekil 3.3. AHT nin uygulanmasında yürütülen aşamalar Şekil 3.4. Hiyerarşik model.. 19 Şekil 3.5. İkili karşılaştırma matrisi Şekil 4.1. Araştırma alanında bulunan büyük toprak grupları.. 28 Şekil 4.2. Araştırma alanına ait arazi yetenek sınıfları Şekil 4.3. Alanın hidrolojik yapısı 35 Şekil 4.4. Eğim haritası 40 Şekil 4.5. Görüntü sınıflamanın dört düzeye bağlı olarak örneklenmesi. 45 Şekil 4.6. Mersin kent merkezi ve yakın çevresi temel alan kullanımları 46 Şekil 4.7. Araştırma alanı temel arazi örtüsü sınıflaması Şekil 4.8. Araştırma alanındaki geniş kullanım alanları Şekil 4.9. Araştırma alanındaki kıyı kullanımlarına bir örnek. 50 Şekil Araştırma alanındaki sitelerin kullanımında bulunan plajlara örnek 50 Şekil 4.11 Mersin kıyı şeridinde ikinci konutlar 51 Şekil Mersin kentinin mekansal gelişimi Şekil Mersin kenti merkez ilçelerde nüfus artış oranları Şekil Araştırma alanındaki mevcut konut dokusu.. 53 Şekil Araştırma alanının ulaşım ağı Şekil Araştırma alanındaki tarım alanları Şekil Sektör uzmanlarına göre konut alanları temel uygunluk ölçütlerinin ağırlık oranları 65 Şekil Sektör uzmanlarına göre konut alanları uygunluk ölçütlerinin ağırlık oranları Şekil Sektör uzmanlarına göre tarım alanları uygunluk ölçütlerinin ağırlık oranları X

13 Şekil Sektör uzmanlarına göre orman alanları temel uygunluk ölçütlerinin ağırlık oranları 85 Şekil Sektör uzmanlarına göre turizm alanları uygunluk ölçütlerinin ağırlık oranları Şekil Konut alanları uygunluk haritası Şekil Tarım alanları uygunluk haritası Şekil Orman alanları uygunluk haritası Şekil Turizm alanları uygunluk haritası. 97 Şekil 5.1. Sektörlere ait alan kullanım önerileri 101 XI

14 1. GİRİŞ Asuman AYSU 1. GİRİŞ Geçtiğimiz yüzyıl içinde gerçekleşen kontrolsüz nüfus artısı, hızlanan sanayileşme ve beraberinde gelen plansız kentleşme birçok çevresel sorunlara neden olmuştur. Ülkelerin karşı karşıya kaldığı bu çevre sorunlarının temel nedenlerini, doğal kaynakların mekânsal boyutta değerlendirilmemesi ve sürdürülebilir doğal kaynak planlamalarının yapılmaması oluşturmaktadır. Sorunu çözmeye yönelik yapılan projeler çoğu zaman kâğıt üzerinde kalmakta veya uygulama aşamasında, gerçek koşulları yansıtan modellemelerin oluşturulmamasından dolayı, yeni sorunlarla karşılaşılmasına yol açmaktadır (Küçükönder ve Karabulut, 2007). Kentlerde, farklı gereksinimler sonucu yapılan mekânsal planlama çalışmaları söz konusu bu sorunların giderilmesinde çoğu zaman yeterli olamamıştır. Kullanımlar için yer seçimi, mekânsal planlama kararlarına yönelik en temel aşamalardan biridir. Alan kullanım planlamasının odak noktası, alan uygunluk değerlendirmeleri, kullanımlara yönelik seçeneklerin belirlenmesi ile ekonomik ve ekolojik açıdan en yüksek faydayı sağlayacak şekilde alan kullanımlarının ve kullanım kombinasyonlarının seçimidir. Ancak planlamanın başarıya ulaşması için plan kararlarıyla arazi kullanım değişikliklerini, planlama ile yakından ilişkili kişi ve kurumların kabul etmesi gereklidir. Ayrıca bu planı yürürlüğe koymak için politik bir istek, yasal koşullar, karar vericilerin desteği ve uygulayıcı kuruluşlar arasında işbirliği temel şartlar olarak belirtilebilir (Yılmaz, 2005). Alan kullanım planlamasında, mevcut kaynakların en uygun biçimde kullanılması amaçlanmaktadır. Sürdürülebilir alan kullanım planlaması için toplumun bugünkü ve gelecekteki talepleri belirlenerek planlama sürecine dahil edilmelidir. Ayrıca, kullanımlar arasındaki çatışmaların, çıkar baskı gruplarının çatışmalarının çözümlenmesi önemlidir. Bu nedenle, karar vericilerin yanında, kamu çıkar-baskı grupları ve sektör uzmanlarının da planlama sürecinin değişik aşamalarına katılımlarının sağlanması gereklidir (Yılmaz, 2005). Uzman ve katılımcı görüşlerine dayanan ve nicel bir değerlendirmeye olanak sağlayan Analitik Hiyerarşi Tekniği (AHT) nin kullanımı bu bağlamda önem kazanmaktadır. 1

15 1. GİRİŞ Asuman AYSU Karar verme sürecinde verilerin değerlendirilmesinde kuramsal olarak genellikle iki tür değerlendirmeden söz edilebilir. Birincisi, sezgilerle yapılan ve genellikle objektif olmayan bir değerlendirmedir. İkincisi ise daha objektif bir yaklaşım sunan ve analitik bir yöntem gerektiren mantıksal analizdir. Çalışmada kullanılan AHT, karar verme sürecinde etkili olan kişi ve uzmanların alternatifleri ve bu alternatiflere yönelik seçim ölçütlerini belirleyebildiği ve önem sıralamalarını yapabildiği bir süreçtir. Myers ve Alpert (1968) tarafından ortaya atılmış ve Saaty (1977) tarafından bir model olarak geliştirilerek karar verme problemlerinin çözümünde kullanılabilir hale getirilmiştir. Bu çalışmada, çok ölçütlü analiz yöntemiyle alan kullanım kararlarının oluşturulmasında, ölçütlerin belirlenmesi ve ağırlıklandırılmasında analitik hiyerarşi tekniği uygulanmıştır. Araştırma alanı olarak seçilen Mersin iline bağlı Mezitli ilçesinde coğrafi konum, iklimsel özellikler, tarım, sanayi, ticaret ve ihracatın hızlı gelişimi, serbest bölge ilan edilmesi, liman şehri olması gibi etmenlere bağlı olarak nüfus artış hızı, göç ve hızlı kentleşme artmıştır. Bu nedenle kentsel yapıda önemli bir bozulma yaşanmıştır. Göçün yoğun yaşanmasının getirdiği yükü mevcut sistem kaldıramamakta, plansız-programsız yapılaşmadan dolayı da önemli sorunlar yaşanmaktadır (TMMOB, 2009). Yaşanan bu sorunlar doğal kaynakların ve alan kullanımlarının tahribine neden olmaktadır. Çalışmada, araştırma alanı olarak Mersin-Mezitli nin seçilmesinin en önemli nedenleri, Say ve Ark., (2011) a göre, alanın çevresel koşulları ve mevcut sorunlar göz önüne alındığında aşağıdaki gibi sıralanabilir; - Mersin son 20 yılda nüfusu hızla gelişen kentlerimizin başında gelmektedir. Adrese dayalı nüfus tespiti ile 2012 yılına ait toplam nüfus e ulaşmıştır. Bu nüfusun i merkez ilçelerde yaşamaktadır. Aynı ilçelerin 1980 yılındaki toplam nüfusu dir. İl içerisinde son yıllarda en yoğun yapılaşmanın yaşandığı ilçelerin başında Mezitli bulunmaktadır. Mezitli nin nüfusu 2000 yılında 49328iken, 2012 de ulaşmıştır. - Mersin, son on yılda konut artış oranı Antalya dan sonra ikinci ilimizdir. Buna bağlı olarak mekânsal gelişimi de oldukça hızlı olmaktadır. Araştırma 2

16 1. GİRİŞ Asuman AYSU alanı olan Mezitli mücavir alan sınırları hektardır. Bu alanın 3205 hektarlık bölümü imar planı sınırları içerisindedir (Say ve Ark., 2011). Belediye sınırları içindeki toplam konut sayısı ise yaklaşık dir. - Mezitli, güneyde Akdeniz, kuzeyde ise Toros dağlarıyla sınırlanmış değişken ve hassas arazi koşullarına sahiptir. Deniz kıyısında 0 m yükseltiden Toroslarda 2500 m yükseltiye kadar değişken bir topoğrafyaya sahiptir. Bu özelliğin getirdiği iklimsel değişkenliğin de etkisiyle bölgenin florası da çeşitlilik göstermektedir. - Mezitli yerli turistler için önemli bir turizm merkezi durumundadır. 1970'lerde Mersin kent merkezinde başlayan ve özellikle yaz dönemlerinde kullanılan ikinci konutlar, günümüzde Silifke'ye kadar uzanan sahil kesimini tamamen kaplamıştır. Hassas kıyıların ve kıyı alanlarındaki verimli tarım topraklarının tahribatına neden olmuştur ve olmaya devam etmektedir. - Son yıllarda kentin yüksek rakımlı bölgeleri, yayla turizmi açısında gelişme göstermektedir. Bu durum bölgedeki dağlık ve ormanlık alanların tahribatı olasılığını arttırmaktadır. - Artan nüfus ve göç hareketlerinin talep ettiği kentsel mekân ve sosyal yaşam, kent için hazırlanan planlarla çözümlenememiştir. - Kentte çarpık kentleşme sonucu bugün yaşanan sorunların hızla giderilmesi, doğal faktörlerle uyumlu, yeni konut alanlarının belirlenmesi gerekliliği vardır Yukarıda sıralanan gerekçeler doğrultusunda araştırma alanında, başta yeni konut alanları olmak üzere, alan kullanım kararlarının belirlenmesi önem kazanmaktadır. Bu çalışmada, çok ölçütlü alan uygunluk değerlendirmesi tekniklerinden biri olan analitik hiyerarşi tekniğini kullanarak son yıllarda kentleşme adına önemli gelişmeler yaşanan Mersin Mezitli de ileriye dönük alan kullanım planlamalarına bir altlık oluşturulması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda çalışmada öncelikle alan kullanım ölçütleri belirlenmiş ve daha sonra çok ölçütlü analiz yöntemlerinden biri olan AHT ile bu 3

17 1. GİRİŞ Asuman AYSU ölçütlerin ağırlıklandırması yapılmıştır. Sonuç olarak da elde edilen ölçüt derecelendirilmesine bağlı olarak alan kullanım önerileri sunulmuştur. 4

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Asuman AYSU 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Çalışmanın bu bölümünde, araştırmanın yönteminde yer alan analitik hiyerarşi tekniğinin kullanıldığı farklı çalışmalar ve araştırma alanında yapılmış konuyla ilgili diğer çalışmalar incelenmiş ve tarihsel sırayla sunulmuştur. Hacımenni (1998), AHT yi farklı bir çalışmada kullanarak bilgisayar konfigürasyonunda kullanıcı tercihlerini önem derecesine göre sıralayan bir model geliştirmeyi amaçlamıştır. Çalışmada; kişisel bir bilgisayarın oluşturulması için gerekli parçalar temel bileşenler olarak adlandırılmış her temel bileşen için kullanıcının önceliklerini ve tercihlerini belirlemek üzere çeşitli etkinlik ölçütleri tanımlanmış ve bir hiyerarşik model geliştirilmiştir. Bu model ile kullanıcıların tercihleri önem derecelerine göre saptanmıştır. analitik hiyerarşi süreci ile farklı kullanıcılar için saptanan değerleri fayda maksimizasyonu amaçlı bir optimizasyon modelinde fayda katsayısı olarak kullanılmıştır. Bu modelin uygulanmasıyla da optimal konfigürasyonun elde edilmesi tartışılmıştır. Yılmaz (2004), Analitik Hiyerarşi Süreci Kullanarak Katılımcı Doğal Kaynak Planlaması başlıklı çalışmasında analitik hiyerarşi tekniğini kullanarak, karar vericiler, kamu, çıkar-baskı grupları ve sektör uzmanlarının tercih, ihtiyaç ve beklentilerine göre, katılımcı bir yaklaşımla en uygun arazi yönetim stratejisinin seçilmesine yönelik bir uygulama çalışması gerçekleştirmiştir. Bu kapsamda yedi adet kamu ve çıkar-baskı grubu temsilcisi, üç adet karar kriteri, on bir adet alt kriter ve üç adet karar alternatifi çözümlemelere dahil edilmiştir. Kamu ve çıkar-baskı gruplarına ait öncelik değerlerinin belirlenmesi işlemi yerel orman kaynakları yöneticilerine sorulmuş, karar kriterleri ve alt kriterlerin öncelikleri her bir kamu ve çıkar-baskı grubu temsilcisi tarafından ve her bir alt kritere göre karar alternatiflerinin öncelikleri ise sektör uzmanları tarafından belirlenmiştir. Sonuçta analitik hiyerarşi tekniği yardımıyla, ilgili tüm grupların karar verme sürecine katılımları sağlanarak en uygun arazi yönetim stratejisi belirlenmiş ve kurumlar arası çatışma yönetimi sağlanmıştır. 5

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Asuman AYSU Ada ve Ark. (2005), işletmelerde stratejik rekabet üstünlüğü sağlamada tedarikçi seçiminin analitik hiyerarşi süreci ile gerçekleştirilmesini hedeflemiştir. Tedarikçi seçim sürecinin iyi yönetilmesiyle, üretim ve hizmet sektöründe daha doğru kararlar verilerek maliyet indirimlerinin sağlanabileceğini de belirtmişlerdir. Çalışmada, tedarikçi seçiminin özellikle niceliksel ve niteliksel faktörleri içinde barındıran bir karar verme süreci olduğu ve bu süreçte nicel ve nitel faktörleri değerlendirmeye olanak sağlayan ve rasyonel bir kararın önünü açan bir yöntemin kullanılması gerektiği vurgulanmıştır. Bu amaçla, çalışmada iki aşamalı olarak AHT kullanılmıştır. Öncelikle gerekli temel kriterlerin belirlenmesinde daha sonra da tedarikçi seçim sürecinde tedarikçilerin birbirleriyle kıyaslanması ile gereken ihtiyacı cevaplamada analitik hiyerarşi tekniğinin işletmelere stratejik rekabet avantajı yakalamaları yolunda önemli bir avantaj sunacağı da çalışmanın sonunda belirtilmiştir. Komac (2005), eğimli morfolojiye sahip alanlarda kitle hareketlerinin neden olabileceği olumsuzluklar ve oluşacak risklerin belirlenmesi amacıyla bir çalışma yürütmüş ve tehlikelerin risk modellemesini gerçekleştirmiştir. Çalışmada örnek uygulama olarak Slovenya merkezli ha lık bir çalışma alanı seçilmiş, başta heyelana duyarlı alanlar olmak üzere risk taşıyan bölgeler belirlenmeye çalışılmıştır. Heyelan duyarlılık değerlendirilmesi amacıyla 24 farklı istatistiksel değişken hesaplamıştır. Arazi kullanımı ve bitki örtüsü verileri için, multi-spektral yüksek çözünürlüklü görüntüleri Temel Bileşen Analizi yöntemini kullanarak değerlendirilmiş ve analitik hiyerarşi tekniğine dayanarak istatistiksel sonuçlar geliştirmiştir. Nataraj (2005), boru hatları taşımacılığında güzergah belirlemede etkili faktörlerin tespit edilmesi amacıyla yapmış olduğu çalışmada, analitik hiyerarşi tekniğini kullanmıştır. Çalışmada, doğal gaz, ham petrol ve petrol ürünlerinin ülkeler arasında uzun mesafede taşınmasında çevresel, siyasal, sosyal, ekonomik, jeofizik ve düzenleyici faktörlerin etkili olduğu vurgulanmıştır. Faktörlerin nicelleştirilmesi ve sübjektif ölçütlerin de değerlendirilmesine olanak sağlayan AHT karar vermede uygun bir teknik olarak önerilmiştir. 6

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Asuman AYSU Susuz (2005), AHT ye dayalı optimum tedarikçi seçim modeli adlı çalışmasını bir otomotiv firması üzerinde uygulamıştır. Çalışma kapsamındaki şirket yöneticilerinin sübjektif düşüncelerini AHT ile nesnel şekle dönüştürmüş ve elde ettiği sonuçlar doğrultusunda AHT ile hesaplanan önceli kıstaslarla iki farklı matematiksel yöntem oluşturmuş ve her iki model arasındaki seçimi işletmecilerin öncelikli hedeflerinin belirleyeceğini vurgulamıştır. Yılmaz (2005), Mersin Cehennemdere Vadisi nde yapmış olduğu araştırmada orman, tarım ve mera sektörlerinin, arazideki yerlerinin nasıl belirlenebileceği konusunda bir arazi kullanım planlaması modeli geliştirmiştir. Belirli bir arazi parçasına yönelik alan kullanım kararlarının, bu arazinin belirli bir sektör için uygunluğuna göre belirlenmesi gerektiği vurgulanmıştır. Bu nedenle, çalışmada öncelikle arazi uygunluk değerlendirmeleri gerçekleştirilmiş bu amaçla çok kriterli arazi uygunluk çözümlemelerine olanak veren Doğrusal Kombinasyon Tekniği kullanılmıştır. Ayrıca bu teknik kapsamında arazi uygunluk kriterlerinin ağırlık değerleri belirlenirken, ilgili sektör uzmanlarının görüşleri AHT kullanılarak değerlendirmeye alınmıştır. Özer (2007), bu çalışmada, yersel ve uydu verileri kullanarak Mersin ili Mezitli İlçesi-Berdan Çayı arasında yer alan bölgede çok amaçlı ve dinamik bir Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) oluşturulmasını hedeflemiştir. Çalışma kapsamında; araştırma alanı olarak seçilen Mezitli de hızlı ve plansız yerleşim, çarpık kentleşme, gürültü vb. sorunların yoğun olduğu, ayrıca içme, kullanma ve sulama suyu kaynaklarının gittikçe azalmasına, kalitesinin bozulmasına, yol açan sektörel faaliyetlerin yaygın olduğu vurgulanmıştır. Çalışmada, alanda bulunan içme ve kullanma suyu kaynaklarında (yeraltı su kuyuları ve yüzey sularında) yapılmış su kalitesi analiz sonuçları göz önüne alınarak PM-WIN, HYDROWIN, WQMCAL programları ile modeller oluşturulmuştur. Yerüstü ve yeraltı su kaynaklarındaki su kalitesindeki değişimin incelenmesi ve çözüm önerileri için CBS teknikleri kullanılmıştır. Bu aşamanın sonunda, coğrafi koordinatlara bağlı olarak ilişkisel veri tabanı yönetim sistemi oluşturulmuştur. Ayrıca çalışma alanında yapılmış gürültü ölçüm sonuçları ve meteorolojik veriler CBS sistemine eklenmiştir. Bu yönetim sisteminin 7

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Asuman AYSU oluşturulmasının ardından ikinci aşamada CBS' nin fonksiyonları olan sayısal veri analizi, konumsal sorgulama, otomasyon-akıllı harita, görüntüleme, konumsal analizler, karar verme analizleri ve model analizleri yapılmıştır. Uygulama sayesinde, aylık su kalitesi ölçümleri gerek tablo gerekse grafik olarak elde edilebilmekte, bu veriler üzerinde istatistiksel analizler ve çeşitli kriterlere göre su kalitesine yönelik tematik haritalar oluşturulabilmektedir. Bu sayede alanda yapılacak diğer çalışmalara veri sağlanabileceği çalışmanın sonunda vurgulanmıştır. Ünlü (2007a), yapmış olduğu çalışmada Mersin'in kentsel gelişimini bir kent olarak belirmeye başladığı 1800 lü yıllara kadar uzanan tarihsel bir süreçte incelemiş, değerlendirmiş ve kentin mekansal biçimlenmesini farklı dönemlere dayanarak etkileyen faktörleri de çok yönlü olarak analiz etmiştir. Çalışmada, bir ticaret ve liman kenti olarak Mersin'e kimlik kazandıran 1800'lü yılların ortalarından itibaren başlayan kentleşme sürecinin kenti, 19. yüzyılda önemli değişimler geçiren pek çok Osmanlı kentinden farklılaştırdığı ve kendine özgü bir kentsel dokuya sahip olduğu vurgulanmıştır. Ünlü (2007b), hazırlamış olduğu makalede, Mersin de iki yüzyıllık tarihsel bir süreçte kentin mekânsal gelişimini değerlendirmeyi amaçlamıştır. Bununla birlikte, süreçte kent planlarının etkinliği de araştırılmış, araştırma kapsamında, Mersin in gelişimi plansız ve planlı olarak iki dönemde ele alınmıştır. Çalışmada, Mersin in kendine özgü niteliklerinin oluştuğu dönemin plansız dönem olduğu vurgulanmaktadır. Ayrıca yazar, planlı dönemde hazırlanan ve uygulanan kent planlarının, kentsel mekânda aynılaşma yarattığını ve böylece bu sürecin kente kimlik kazandıramadığını belirtmektedir. Bu kapsamda çalışmada, özelde Mersin genelde ise Türkiye planlama sisteminde, plan kararlarının kentlerin özelliklerine göre üretilmesini ve uygulanmasını sağlayacak, planlama ve tasarım anlayışıyla güçlendirilmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Akbulak (2010), Yukarı Kara Menderes Havzası'nda arazi kullanım uygunluk analizi çalışmasını yürütmüştür. Uygunluk analizi esnasında coğrafi bilgi sistemleri ve çok kriterli karar verme yöntemlerinden biri olan AHT birlikte kullanılmıştır. Çalışmada tarım, çayır-mera ve orman olmak üzere üç farklı arazi 8

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Asuman AYSU kullanım türü değerlendirmeye alınmıştır. Değerlendirme sonunda söz konusu arazi kullanım türleri için uygunluk analizleri yapılmış, inceleme alanı için optimal arazi kullanımı uygunluk haritası oluşturulmuş ve oluşturulan harita ile mevcut arazi kullanım durumu kıyaslanmıştır. Önerilen optimal arazi kullanımı ile mevcut arazi kullanım durumu karşılaştırıldığında, mevcut arazi kullanımında tarım alanlarının, önerilen tarım arazilerinden fazla olduğu, orman ve çayır-mera alanlarının ise daha düşük olduğu tespit edilmiştir. Buna göre araştırma alanında arazilerin bir bölümünün potansiyeline uygun olarak kullanılmadığı, orman veya çayır-mera olarak değerlendirilmesi gereken arazilerin bir kısmında tarım yapıldığı belirlenmiştir. Erdoğan (2010), AHT nin ulaşım sektöründe kullanımına yönelik örnek bir çalışma yürütmüştür. Bu kapsamda çalışmada, demiryolu taşımacılığını etkileyen faktörleri inceleyerek, bu ulaşım tipinin seçiminde hangi faktörlerin etkili olduğunu saptamayı amaçlamıştır. Bu amaç doğrultusunda uzman görüşlerine dayanan AHT kullanılmıştır. Bu tekniğin mantığına uygun olarak ikili karşılaştırmalar yapılmıştır. Karşılaştırmalarda yer alan kriterler üç ana başlık altında belirlemiş, bu başlıklar altında on iki alt kriter yer almıştır. Bu kriterler doğrultusunda yapılan anket analizleri sonucunda, demiryolu taşımacılığını etkileyen faktörler önem sıralarına göre belirlenmiştir. Murat ve Ark. (2010), çalışmalarında AHT turizm sektöründe otel alternatiflerinin belirlenmesi amacıyla uygulamışlardır. Çalışmada Bartın ilinde faaliyet gösteren turizm işletme belgeli üç yıldızlı otellerin hizmet kaliteleri incelenmiş, yöntem olarak çok kriterli karar verme yaklaşımlarından biri olan AHT kullanılmıştır. Otellerde ticari açıdan olumsuzluğa ve haksız rekabete yol açmamak için oteller karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiş ve en iyi otel alternatifleri tespit edilmiştir. Bakan (2011), yürütmüş olduğu çalışmada çok kriterli karar verme yöntemlerinden AHT yi kullanarak üniversite kurulması uygun olan ilçeleri belirlemeyi amaçlamıştır. Çalışmada AHT nin uygulanması gerekçesi; bu tekniğin hem objektif hem de sübjektif değerlendirme kriterlerini dikkate alması, değerlendirmelerin tutarlılığını kontrol etmesi, çok sayıda kritere göre alternatiflerin 9

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Asuman AYSU önceliklerini belirlemesi olarak ifade edilmiştir. Uygulama aşamasında, alternatifi 12 ilçe arasından belirlenen kriterlere göre üniversite kurulması gerekli olan en uygun ilçeyi belirleyerek karar vericilere yardımcı olmak için örnek bir uygulama gerçekleştirilmiştir. Yıldırım (2012), hazırlamış olduğu yüksek lisans tezinde, Mersin kenti katı atık depo alanı yer seçimi için AHT ve CBS tekniğini birlikte kullanarak öneri alan sunulmuştur. Çalışmada, kentlerde artan nüfusa bağlı olarak ortaya çıkan atıkların çevre ve insan sağlığı açısından problem oluşturmaması için düzenli ve hızlı bir şekilde depolanması gerektiğini vurgulamıştır. Bu amaçla son yıllarda CBS teknolojisinin atıkların toplanması, taşınması, depolanması ve sonrasında takip edilmesi gibi işlemlerin uygulanmasında hızlı ve etkin olarak kullanılması gerektiğini ve geleneksel yöntemlere göre farklı avantajlara sahip olduğunu belirtmektedir. Çalışmada örnek uygulama olarak Mersin kentinin seçilme nedeni; aldığı yüksek orandaki göç nedeniyle çok hızlı ve kontrolsüz büyümesi ve mevcut depolama alanlarına alternatif olacak yeni alanların belirlenmesi ihtiyacı olarak ifade edilmektedir. Tez çalışmasında, Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ve konuyla ilgili yapılan diğer çalışmalar incelenerek ve çalışma alanının mevcut durumu da göz önünde bulundurularak toplam 11 kriter (eğim, bakı, yükseklik, yüzey suları, yollar, yerleşim alanları, heyelan alanları, arazi kullanımı, akifer türleri, litoloji ve faylar) belirlenmiştir. Bu kriterler de kendi içerisinde alt kriterlere ayrılmıştır. Yapılan bu çalışmada, analitik hiyerarşi tekniği kullanılarak belirlenen kriterler ikili olarak karşılaştırılmış ve her bir kritere ağırlık değerleri atanmıştır. CBS ortamında belirlenen bu kriterler için ayrı ayrı kriter katmanları oluşturulmuş ve daha sonra analitik hiyerarşi tekniği ile atanan ağırlık değerleri sisteme girilmiş ve ağırlıklı toplama yöntemiyle analizler gerçekleştirilmiştir. CBS ortamında yapılan analizler sonucunda, depolama alanı için uygunluk haritası oluşturulmuş ve uygunluk açısından çalışma alanı beş ayrı sınıfa ayrılmıştır. Elde edilen haritada, katı atık düzenli depolama yeri için uygun nitelikte beş alternatif alan belirlenmiştir. 10

24 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Bu çalışmanın yürütüldüğü Mezitli ilçesi Mersin in merkez ilçelerinden biri olup kentin batısında bulunmaktadır ve doğu boylamları ile ve kuzey enlemleri arasında yer alan araştırma alanı toplam 6250 ha olan belediye sınırlarını kapsamaktadır. Doğusunda Yenişehir ilçesi, batısında Çeşmeli kasabası, kuzeyinde Toros Dağları ve güneyinde Akdeniz bulunmaktadır (Şekil 3.1). Araştırma alanının fiziksel ve sosyo- kültürel yapısının belirlenmesi amacıyla kullanılan materyaller aşağıda sıralanmıştır. - 1/ ve 1/25000 ölçekli toprak haritaları, - Jeoloji haritası. - Harita Genel Komutanlığı tarafından hazırlanan MERSİN-O33-a4, MERSİN- O33-d1 pafta nolu 1/25000 ölçekli topoğrafik haritalar yılında hazırlanan Mersin Büyükşehir Belediyesi İmar Planı - Alana ait tarihli 0,6m çözünürlükteki QuickBird uydu görüntüsü. - Sosyo-ekonomik veriler için başta TÜİK olmak üzere diğer kamu kurumlarına ait veriler. - Analitik hiyerarşi tekniğinin uygulanmasında ölçütlerin ağırlık puanlarının belirlenmesinde kullanılacak uzman ve karar vericiler ile yapılacak anket formları. Araştırmayla ilgili haritaların ve verilerin üretilmesi ve analizlerin uygulanması sırasında ArcGis 10 programından yararlanılmıştır. 11

25 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU Şekil 3.1. Araştırma alanının konumu 12

26 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU 3.2. Yöntem Çalışmanın yöntemi genel olarak Şekil 3.2 de verilen aşamalardan oluşan çok faktörlü alan kullanım uygunluk analizini içermektedir. 1.AŞAMA Veri Toplama Ö Fiziksel Yapı Doğal Eşikler Yapay Eşikler - Toprak - Hidroloji - Bitki örtüsü - Morfoloji - Konut alanları - Otoyol - Tarım alanları - Turizm alanları Uydu görüntüsünün sınıflandırılması CBS 2.AŞAMA Ölçüt Katmanlarının Oluşturulması ve Haritalanması Sayısallaştırma CBS 3.AŞAMA Seçilen Ölçütlerin ve Alt Ölçütlerin Analitik Hiyerarşi Tekniği ile Puanlandırılması 4.AŞAMA Toplam Uygunluk Puanlarına Göre Alan Kullanım Önerileri CBS Şekil 3.2. Çalışmanın akış şeması Birinci aşamada Veri Toplama ve Değerlendirme Ölçütlere Karar Verme kapsamında; araştırma alanının fiziki yapısı ve sosyo-kültürel yapısı incelenmiştir. Bunun sonucunda alan kullanım kararlarını etkileyen ölçütlerin göz önüne alınmasıyla, alandaki mevcut koşullara bağlı olarak bu ölçütlerin hangilerinin değerlendirilmeye alınacağına karar verilmiştir. Bu aşamada, araştırma alanına ait tematik haritalar, alana ait QuikcBird uydu görüntüsü ve 2009 tarihinde hazırlanmış 13

27 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU nazım imar planından yararlanılmıştır. Alandaki mevcut alan kullanımları ve mekânsal büyüklükleri için güncel uydu görüntüsü sınıflandırılmıştır. İkinci aşamada Ölçüt Katmanlarının Oluşturulması ve Haritalanması kapsamında belirlenen ölçütler CBS teknikleriyle sayısallaştırılarak haritalanmıştır. Bu aşamada ArcGis 10 programı kullanılmıştır. Çalışmanın 3. Aşamasında, analitik hiyerarşi tekniği kullanılarak. Seçilen Ölçütlerin ve Alt Ölçütlerin Puanlandırılması yapılmıştır. Çalışmanın 4. ve son aşamasında Toplam Uygunluk Puanlarına Göre Alan Kullanım Önerileri kapsamında 3. aşamada elde edilen değerlendirme sonuçlarına göre alan kullanım önerileri getirilmiştir. Seçilen değerlendirme ölçütleri ve bu ölçütlerin analitik hiyerarşi tekniği ile ağırlıklandırılmasından sonra, aşağıda açıklaması verilen çok ölçütlü uygunluk analizinin matematiksel yaklaşımından yararlanılarak toplam uygunluk puanları hesaplanmıştır Çok Ölçütlü Uygunluk Analizi Alan uygunluk analizlerinde, kullanım tipinin belirlenmesi için farklı ölçütlere göreceli nicel değerler atamak, arazilerin heterojen yapısı nedeniyle karmaşık bir değerlendirme sürecidir. Bu nedenle ağırlık hesaplamasında kolaylık sağlayan doğrusal kombinasyon tekniğine dayalı çok ölçütlü karar verme yöntemleri yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak temelde matematiksel modellere dayanan bu yöntemlerin alan kullanım planlamalarında kullanılmasında, yöntem çıktılarının coğrafi boyutta analiz edilmesi gerekir (Carver ve Stephen, 1991; Küçükönder ve Karabulut, 2007; Akbulak, 2010; Biatto ve Ark, 2009; Cengiz ve Akbulak, 2009; Laskar, 2003; Rahman ve Saha, 2008). Bu çalışmada, alan kullanımları için belirlenen ölçütlerin subjektif bir yaklaşımla göreceli ağırlıklandırılmasında analitik hiyerarşi tekniği kullanılmış bunların coğrafi analizinde ise CBS tekniklerinden yararlanılmıştır. Çalışmada kullanılan tekniklerle ilgili açıklayıcı teorik bilgiler bu bölümde sunulmuştur. 14

28 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU Çok ölçütlü uygunluk değerlendirmelerinin matematiksel modeli, genel olarak aşağıdaki şekilde ifade edilmektedir (Nijkamp ve Van Delft 1977; Mendoza, 1997; Yılmaz 2005) S = f (X 1,X 2,...,X n ) (3.1) S = Alanın uygunluk ölçüsü ya da etkinin düzeyi X 1,X 2,..,X n =Alanın uygunluğunu etkileyen ölçütler ya da etkinin düzeyini belirleyen faktörler Bu d oğrusal eşitliğin daha genel bir matematiksel ifadesi ise aşağıda verildiği gibidir. n S i=1 WiXi (3.2) S = Toplam uygunluk puanı ya da etki düzeyi puanı Wi = i. uygunluk ölçütünün ağırlık değeri ya da etki faktörlerinin düzeyi Xi = i. uygunluk ölçütüne ait alt ölçüt puanı ya da etkiyi yaratan diğer alt faaliyetlerin düzeyi n = Arazi uygunluk ölçütlerinin toplam sayısı ya da etkiyi yaratan faktörlerin toplam sayısı Alanın uygunluk kararlarının verilmesinde temel aşama X 1,X 2,...,X n ile gösterilen farklı arazi uygunluk ölçütlerinin (ya da etki faktörlerinin) hem bireysel, hem de kümülatif etkilerinin nicel olarak belirlenmesidir. Bu konuda literatürde, farklı tekniklerin olduğu söylenebilir. Bunlardan bir tanesi ve sıklıkla uygulananı AHT dir Analitik Hiyerarşi Tekniği Karar verme sürecinde (gerek alan kullanımlarına yönelik, gerekse etkinin varlığı, kaynağı ve ölçüsü konusunda üretilen kararlar) verilerin değerlendirilmesinde 15

29 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU kuramsal olarak genellikle iki tür değerlendirmeden söz edilebilir. Birincisi, sezgilerle yapılan ve genellikle objektif olmayan bir değerlendirmedir. İkincisi ise daha objektif bir yaklaşım sunan ve analitik bir yöntem gerektiren mantıksal analizdir. Bu çalışmada kullanılan analitik hiyerarşi tekniği, karar verme sürecinde etkili olan kişi ve uzmanların alternatifleri ve bu alternatiflere yönelik seçim ölçütlerini belirleyebildiği ve önem sıralamalarını yapabildiği bir süreçtir. Bu teknik ilk olarak 1970 li yıllarda Thomas L. Saaty tarafından ortaya konmuş olup, bugün karmaşık karar verme problemlerinin çözümünde sıkça kullanılmakta olan çok ölçütlü karar verme tekniklerinden birisidir (Yılmaz, 2005; Zahedi, 1986; Kangas, 1992; Cheng ve Lı, 2001; Hacımenni, 1998). Farklı alanlarda uygulama örnekleri bulunan bu teknik alan kullanım kararlarını içeren fiziksel planlamalarda ve özellikle yerleşim alanlarının seçimindeki karmaşık karar verme sürecinin aşılmasında kullanılabilen bir tekniktir. Bu teknik asıl olarak uzmanların ve karar vericilerin, ölçütleri ikili karşılaştırma yoluyla öncelikli sıralamasına dayalı bir ölçüm teorisidir. Bu teknik en iyi alternatifin seçilmesinde, hem objektif ve hem de subjektif faktörlerin dikkate alınmasına olanak sağlar. Bu özelliği ile analitik hiyerarşi tekniği, en yaygın kullanılan çok ölçütlü karar verme tekniklerinden birisidir (Zahedi, 1986; Kangas, 1994). Bu tekniğin yaygın kullanımı, karmaşık karar problemlerinin analizinde gösterdiği basitlik, esneklik, kullanım kolaylığı ve rahat yorumlanması gibi özelliklerinden ileri gelmektedir. Geliştirildiğinden bu yana ekonomi, fiziksel planlama, enerji politikaları, kaynak tahsisleri, sağlık, proje seçimi, pazarlama, bilgisayar teknolojisi, bütçe tahsisi, muhasebe, eğitim, sosyoloji, mimarlık, ormancılık, çevresel karar analizlerinde ve daha birçok alanlardaki çeşitli karar problemlerine uygulanmıştır (Zahedi, 1986; Kangas, 1992; Cheng ve Li, 2001; Yılmaz 1999). Analitik hiyerarşi tekniği sahip olduğu özellikler nedeniyle alan kullanım önerilerinin geliştirilmesinde de farklı yöntemlerle bütünleştirilerek kullanılabilmektedir. Alan kullanım planlamasında, mevcut kaynakların en uygun biçimde kullanılması amaçlanmaktadır. Sürdürülebilir alan kullanım planlaması için 16

30 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU toplumun bugünkü ve gelecekteki talepleri belirlenerek planlama sürecine dahil edilmelidir. Ayrıca, kullanımlar arasındaki çatışmaların, çıkar baskı gruplarının çatışmalarının çözümlenmesi önemlidir. Bu nedenle, karar vericilerin yanında, kamu çıkar-baskı grupları ve sektör uzmanlarının da planlama sürecinin değişik aşamalarda katılımlarının sağlanması gereklidir (Yılmaz, 2005). Karar vericilerin ve uzmanların katılımcı bir yaklaşımla görüşlerinin alındığı ve nicel bir değerlendirmeye olanak sağlayan ve aşağıda açıklaması yapılmış olan analitik hiyerarşi tekniğinin alan kullanım planlamalarında kullanımı bu bağlamda önem kazanmaktadır. Bu çalışmada, veri katmanları AHT nin mekânsal planlamalarla entegrasyonunda etkin bir araç olarak kullanılan CBS ortamında sayısallaştırılmıştır. Daha sonra değerlendirme ve analizlerde kullanılacak olan ölçütlerin ağırlıklı puanlandırılması için analitik hiyerarşi tekniği kullanılmış bunun için yürütülen çalışma Şekil 3.3 de verilmiştir. Bu teknik genel olarak dört aşamadan oluşmaktadır. 17

31 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU Hiyerarşi Modelinin Kurulması Amaçların belirlenmesi Çalışmanın genel amaçları doğrultusunda belirlenmiştir. Ölçütlerin belirlenmesi Amaçlar ve mevcut koşullar doğrultusunda belirlenmiştir. Amaç doğrultusunda karar verici ve uzmanların seçilmesi Karar vericilere uygulanacak ikili karşılaştırma anketlerinin hazırlanması ve uygulanması İkili karşılaştırma matrislerinin (karar matrislerinin) hazırlanması Analitik Hiyerarşi Tekniğinin Algoritması Normalize karar matrislerinin hazırlanması Tutarlılık testlerinin yapılması Tutarlılık testleri sonucu bazı anketlerde düzeltmelerin ve yenilemelerin yapılması Doğrusal kombinasyon tekniğine göre ölçütlere ait öncelik değerlendirilmesinin yapılması Şekil 3.3. Analitik hiyerarşi tekniğinin uygulanmasında yürütülen aşamalar Hiyerarşinin kurulması İlk olarak sorunu tanımlayan ve çözüm sırasını veren bir hiyerarşi kurulur. En üste amaç ve amacın altında ölçütler yer alır. Eğer gerekiyorsa ikinci düzeyde alt ölçütler yer alabilir. En altta ise seçenekler bulunur. Problemin şekline göre, hiyerarşi yapıları farklı kombinasyonda sıralanabilir. Şekil 3.4. de basit bir hiyerarşi örneği verilmiştir. Bu çalışmada Amaç, Ölçütler, Alt ölçütler, Seçenekler biçiminde bir 18

32 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU sistem kurulmuştur. Ancak seçenekler düzeyi CBS tekniği ile mekânsal yansımalara göre belirlenmiştir. AMAÇ ÖLÇÜT 1 ÖLÇÜT 2 ÖLÇÜT 3 ÖLÇÜT n ALT ÖLÇÜT 1 ALT ÖLÇÜT 2 ALT ÖLÇÜT 3 ALT ÖLÇÜT 4 ALT ÖLÇÜT 5 SEÇENEK A SEÇENEK B SEÇENEK C SEÇENEK n Şekil 3.4. Hiyerarşik model Karar (ikili karşılaştırma) matrislerinin oluşturulması En uygun seçeneğin belirlenmesi için, ölçütlerin amaca göre önem derecelerinin belirlenmesi gerekir. Farklı bir ifadeyle ölçütler amaç dikkate alınarak karşılaştırılır. Daha sonra ise her ölçüte ait eğer alt ölçüt belirlenmiş ise alt ölçütlerin o ölçüt üzerindeki etki dereceleri belirlenir. İkili karşılaştırmalar, karar vericiler ve uzmanlarla yapılacak anket çalışmaları sonucu belirlenecektir. Karar verme sürecinde etkin ve yetkin kişilerin Saaty (1980) tarafından belirlenen ikili karşılaştırma ölçeği (Çizelge 3.1) ile birbirlerinden bağımsız olarak değerlendirme yapmaları istenir. Sözel tercihlerin karşılığındaki sayısal değerler, bir sonraki aşamada oluşturulacak ikili karşılaştırma matrislerine (Şekil 3.5) aktarılır. Matrisler, ölçütler arasında olduğu gibi her ölçütün her bir seçenekle olan ilişkisini ortaya koymak için de çok sayıda karşılaştırma matrisi hazırlanabilir. 19

33 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU Çizelge 3.1. Analitik hiyerarşi tekniğinde kullanılan ikili karşılaştırma ölçeği (Saaty, 1980). Eşit Kısmen Oldukça Güçlü Kesinlikle Sözel Tercih Sayısal Tercih Açıklama Eşit tercih edilme 1 Eşit derecede önemli. Her iki faktör amaca eşit katkıda bulunur Kısmen tercih edilme 3 Orta derecede önemli. Tecrübe ve değerlendirmeler sonucunda bir faktör diğerine göre biraz daha fazla tercih edilir. Oldukça tercih edilme 5 Güçlü derecede önemli. Tecrübe ve değerlendirmeler sonucunda bir faktör diğerine göre çok daha fazla tercih edilir. Güçlü tercih edilme 7 Çok güçlü derecede önemli. Bir faktör diğerine göre çok güçlü şekilde tercih edilir. Uygulamada üstünlüğü ispatlanmıştır. Kesinlikle tercih edilme 9 Son derece önemli. Bir faktör diğerine göre mümkün olan en yüksek derecede tercih edilir. Ara değerler 2,4,6,8 Yukarıdaki değerler arasındaki ara değerler. Bir değerlendirmeyi yapmakta sözler yetersiz kalıyorsa, sayısal değerlerin ortasındaki bir değer verilir. 20

34 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU K 1 K 2 K 3. K n K 1 a 11 a 12 a 13. a 1n K 2 a 21 a 22 a 13. a 2n A = K 3 a 31 a 32 a 33. a 3n..... K n a n1 a n2 a n3. a nn K 1 K 2 K 3. K n K 1 a 11 a 12 a 13. a 1n K 2 1/a 12 a 22 a 23. a 2n = K 3 1/a 13 1/a 23 a 33. a 3n..... K n 1/a 1n 1/a 2n 1/a 3n. a nn K 1 K 2 K 3. K n K 1 w 1 /w 1 w 1 /w 2 w 1 /w 3. w 1 /w n K 2 w 2 /w 1 w 2 /w 2 w 2 /w 3. w 2 /w n = K 3 w 3 /w 1 w 3 /w 2 w 3 /w 3. w 3 /w n..... K n w n /w 1 w n /w 2 w n /w 3. w n /w n Şekil 3.5. İkili karşılaştırma matrisi A= İkili karşılaştırma (Karar) matrisi K= Kriter n= Karşılaştırılan ölçüt sayısı a 12 = K 1 ölçütünün K 2 ölçütüne göre önemini ifade etmektedir. a12 w1= K1 ölçütüne ait öncelik değer w2= K2 ölçütüne ait öncelik değer 21

35 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU İkili karşılaştırma matrisinde ölçütler birbirleriyle karşılaştırıldıkları için köşegende yer alan değerler 1 dir. Örneğin K 2 ölçütünün K 2 ölçütüne göre tercih edilme ya da önem düzeyi birbirine eşittir. a ii =1 (3.3) K i ölçütünün K j ölçütüne göre önemi (aij) belirlenen karar verici ya da uzmanların yapacağı ikili karşılaştırmalar sonucunda elde edildiyse, K j nin K i ye göre tercih edilme ya da önem düzeyi aji karşıtlık koşuluna [2] göre hesaplanabilir (Saaty, 1980). aji 1/a ij (3.4) Örneğin K i ölçütü K j ölçütü ile karşılaştırıldığında ikili karşılaştırma ölçeğine göre kuvvetle önemliyse aij = 7 dir. [2] eşitliğinde verilen karşıtlık koşuluna göre aji = 1/7 dir. Analitik hiyerarşi tekniğinde ikili karşılaştırmalar Çizelge 3.1 de görülen 1-9 arasında değişen değerlendirmeden oluşan ölçeklendirmeye göre yapıldığı için matris değerleri her zaman aij > 0 eşitsizliğine uygundur. Karar vericiler için hazırlanan ikili karşılaştırma anketlerinde, belirlenen hiyerarşik yapıya uygun olarak karşılaştırılacak n sayısı kadar ölçüt için toplam karşılaştırma sayısı aşağıdaki eşitliğe uygun olmalıdır. n(n-1) 2 Örneğin, dört ölçütten oluşan bir hiyerarşi için =6 22

36 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU adet ikili karşılaştırma sorusu hazırlanmalıdır. Buna bağlı olarak 6 adette karşıtlık koşuluna göre değer olacaktır. Bunalar ek olarak, ölçüt sayısı 4 olduğu için ikili karşılaştırma matrisinde 4 adet de eşit değer (1) olacak ve ikili karşılaştırma matrisi toplamda 16 veriden oluşacaktır Ölçüt ve Alt Ölçütlerin Göreli Ağırlıklarının Hesaplanması Karar matrislerinin hazırlanmasından sonraki aşama, her bir elemana ya da ölçüte ait önem derecelerinin farklı bir ifadeyle öncelik vektörlerinin hesaplanmasıdır. Bunun için öncelikle karar matrisindeki değerlerin bir bütün üzerinden oransal dağılımının göstergesi olarak normalleştirilmesi gerekmektedir. Bu amaçla, aşağıda matematiksel ifadesi verilen ve karar matrisindeki her bir sütuna ait elemanların o sütunun toplamına bölümünü ifade eden, böylece her sütundaki değerler toplamı 1 e eşit olan bir Normalleştirilmiş Karar Matrisi (Aw) elde edilmiş olur. a a 11 w11 m i 1 a i1 Elde edilen A w matrisinde, her bir satırda yer alan elemanların aritmetik ortalaması alınır. Bu aritmetik ortalama (1 x m) boyutlu matrisin ilgili satırını oluşturacaktır. Bunun sonucu olarak, m boyutlu w öncelik vektörü elde edilir: w = [w 1, w 2,..., w n ] T Tutarlılık Oranının Hesaplanması Belirlenen amaçlar doğrultusunda konuyla ilgili karar vericilerin ikili karşılaştırmaları yaparken tutarlı olup olmadıklarının test edilmesi gerekmektedir. 23

37 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU Bunun için Tutarlılık Oranı (TO) hesaplanır. Yapılan hesaplamalar sonucunda, tutarlık oranı kabul edilebilir düzeylerin dışında ise değerlendirmeler yenilenmeli gerekli düzeltmeler yapılarak karar matrisi yeniden hazırlanmalıdır. Yapılan düzeltmelere rağmen karar vericinin karşılaştırmaları hala tutarsızlık düzeyinde ise yapılan anket iptal edilip başka bir karar vericiye uygulanmalıdır. Saaty (1980) farklı matris büyüklüklerine göre tutarsızlık oranını belirtmiştir. Ancak genel olarak hesaplamaların 0,1 in altında sonuçlanması, karar matrislerinin tutarlı olduğunun bir göstergesidir. Tutarlık oranı aşağıdaki gibi hesaplanır. TO = Tutarlılık Göstergesi (TG) / Rassallık Göstergesi Tutarlılık oranının hesaplanmasında gerekli olan rassallık göstergesi Saaty tarafından en fazla 15 elemana kadar Çizelge 3.2. de görüldüğü gibi belirlenmiştir. Çizelge 3.2. Rassallık indeksi tablosu (Saaty, 1980). n Rassallık İndeksi 0 0 0,58 0,9 1,12 1,24 1,32 1,41 n Rassallık İndeksi 1,45 1,49 1,51 1,48 1,56 1,57 1,59 Tutarlılık oranının hesaplanmasında gerekli olan diğer bir veri de tutarlılık göstergesidir. TG = λ λmax= maksimum özdeğer n= eleman sayısı Tutarlılık göstergesinin hesaplanmasında kullanılacak olan maksimum özdeğer için öncelik vektörlerinin ağırlıklandırılması gerekmektedir. Bunun için kullanılan model aşağıda verilmiştir. 24

38 3. MATERYAL VE YÖNTEM Asuman AYSU Karar matrisi Öncelik vektörü K 1 K 2 K 3. K n K 1 a 11 a 12 a 13. a 1n K 2 a 21 a 22 a 23. a 2n A = K 3 a 31 a 32 a 33. a 3n..... W 11 W 21 W = W 31. W n1 K n a n1 a n2 a n3. a nn Ağırlıklandırılmış öncelik vektörü [(W 11 *a 11 )+(W 21 *a 12 )+(W 31 *a 13 ) (Wn1*a 1n )] [(W 11 *a 21 )+(W 21 *a 22 )+(W 31 *a 23 ) (Wn1*a 2n )] V1= [(W 11 *a 21 )+(W 21 *a 22 )+(W 31 *a 23 ) (Wn1*a 2n )]... [(W 11 *a n1 )+(W 21 *a n2 )+(W 31 *a n3 ) (W n1 *a nn )] Karar matrisindeki her elemanın öncelik vektörünün çarpılmasıyla oluşan ağırlıklandırılmış öncelik vektör değerlerinin (V1), öncelik vektör değerine bölünmesiyle yeni bir vektör oluşur (V2). Bu vektörün aritmetik ortalaması maksimum özdeğere (λmax) eşittir. [(W 11 *a 11 )+(W 21 *a 12 )+(W 31 *a 13 ) (Wn1*a 1n )]/W 11 V2= [(W 11 *a 21 )+(W 21 *a 22 )+(W 31 *a 23 ) (Wn1*a 2n )]/W 21 [(W 11 *a 21 )+(W 21 *a 22 )+(W 31 *a 23 ) (Wn1*a 2n )]/W 31. [(W 11 *a n1 )+(W 21 *a n2 )+(W 31 *a n3 ) (W n1 *a nn )]/W n1 n = λmax 25