Academic Views 1. Dünya Düzdür Şamxal Әbilov

Transkript

1 Academic Views 1 Dünya Düzdür Şamxal Әbilov Thomas L. Friedman: Dünya Düzdür: XXI Әsrdә Qloballaşan Dünya. Penguin Books Ltd tәrәfindәn nәşr edilmişdir, 6 April ISBN-10: , ISBN-13: , x XX әsrin sonu XXI әsrin әvvәllәrindә, xüsusilә dә 9/11 hadisәlәrindәn sonra qloballaşma ictimai elmlәrin әsas müzakirә mövzusu olmuşdur. Bu baxımdan qloballaşmanın dünya inkişafına kömәk edәn tarixi proses vә yaxud qeyri-qәrb cәmiyyәtlәrindә inkişafa mane olan hәrәkәtverici qüvvәyә malik siyasi vasitә olduğunu ortaya çıxarmaq üçün bir çox elmi tәdqiqatlar bu mövzuya hәsr edilmişdir. Thomas Friedman Dünya Düzdür (ing.the World is Flat) adlı kitabında inkişaf etmәkdә olan ölkәlәr üzәrindә qloballaşmanın tәsirini qәrb perspektivindәn tәdqiq etmәyә çalışır. New York Times qәzetinin xarici işlәr üzrә icmalçısı Thomas L. Friedman New York Times-da göstәrdiyi xidmәtә görә 3 dәfә Pulitzer mükafatına layiq görülüb. O Beyrutdan Qüdsә, Leksus vә Zeytun Ağacı: Qloballaşmanı Anlama vә Uzunluq vә Davranış: 11 Sentyabrdan sonra Dünyanı tәdqiq etmәk adlı әn çox satılan kitabların müәllifidir. Friedman hәmçinin Milli Kitab Mükafatı nın qalibidir. Onun Frankfurtdan Hindistan yüksәk texnologiyasının vәtәni olan Banqaloreyә xüsusi sәfәri düz dünya haqqında dәrin araşdırma aparmasının ciddi ilham qaynağı olmuşdur. Kitabının әvvәlindә Friedman özünün Banqaloreyә sәfәrini 1492-ci ildә Kolumbun Hindistana qısa yolu tapmaq üçün Atlantik Okeanı boyunca sәyahәti ilә qarşılaşdırır. O yazır, Kolumb kral vә kraliçaya dünyanın kürә şәklindә olduğunu xәbәr verәrәk bu kәşfi edәn ilk adam kimi tarixә düşdü. Mәn isә evә qayıtdım vә öz kәşfimi yalnız hәyat yoldaşımla bölüşdüm vә yalnız pıçıltı ilә Әzizim, deyә inamla vurğuladım, Mәn düşünürәm ki dünya düzdür. (sәh. 5) Sonra müәllif niyә dünya düzdür qәnaәtinә gәldiyini izah edir. Kitabın әsas ideyası - kompyuter, mobil telefonlar, internet, simsiz texnologiya, axtarış sistemlәri kimi texnoloji yeniliklәrin nәticәsi olaraq dünyanın düzlәşdiyini,- getdikcә kiçildiyini, insanların daha sıx әlaqәli bir dünyada yaşadıqlarını göstәrmәkdir. Bundan başqa, insanların daha sıx әlaqә qurduqları bir dünyada, tәbii sәrvәtlәrә vә texnologiyaya giriş, bilik vvә ideyaları bölüşmәk daha da asanlaşır, ticari maneәlәr azalır vә cәmiyyәtin texnoloji inkişafı artır ki, bütün bünlar dünyada sәmәrәli iş әldә etmәk imkanı yaradır. O kitabını yeddi fәslә bölüb; Dünya necә düzlәşib, Amerika vә Düz Dünya, İnkişaf Etmәkdә Olan Ölkәlәr vә Düz Dünya, Şirkәtlәr vә Düz Dünya, Siz vә Düz Dünya, Düz Dünyada Geopolitika vә Nәticә: Tәxәyyül. Hәr fәsil isә bir neçә alt fәsillәrә bölünür. Friedman öz kitabında qloballaşma tarixini 1492-ci ildәn bu günә qәdәr izah etmәyә çalışır. O, qloballaşmanın tarixәn üç böyük dövrünün olduğuna inanır. Ona görә Qloballaşmanın İlk Dalğası dünyanın geniş ölçüdәn orta ölçüyә doğru kiçildiyi 1492 vә 1800-cü illәr arasındakı vaxta tәsadüf edir. Qloballaşmanın İkinci Dalğası 1800-ci ildәn 2000-ci ilәdәk olan dövrә müәllifin Sәnaye inqilabı vә Transmilli Şirkәtlәr dövrü olaraq adlandırdığı dövrә tәsadüf edir. Bu dövrdә, dünya orta ölçüdәn kiçik ölçüyә çevrilmişdir. Bu dövr tәxminәn Qloballaşmanın Üçüncü Dalğasının başladığı vә

2 Şamxal Әbilov Mart 2013 dünyanın daha da kiçilәrәk Düz Dünya halına gәldiyi 2000-ci ildә bitir. Bu at gücü vә ya texniki vasitәlәr dövrü deyil, fәrdi şәxslәrin әsas rol oynadıqları İnternet, Yüksәk Texnologiya vә Proqram Tәminatı (ing. Software) dövrüdür. Friedmana görә әgәr ilk iki Dalğa әsasәn Avropa vә Amerika tәrәfindәn idare edilirsә, üçüncü Dalğa zamanı yeni qüvvәlәr meydana çıxır. O, Qәrbin gәlәcәk inkişafı üçün böyük tәhlükә ola bilәcәk yeni ortaya çıxan dünya mәrkәzlәrinә nümunә olaraq Hindistanın yüksәk texnologiya mәrkәzi Banqalore vә Çinin Dalian şәhәrlәrinin sürәtli inkişafını misal göstәrir. Friedman Qloballaşmanın Üçüncü Dalğası zamanı dünyanı düzlәşmәyә gәtirib çıxaran 10 әsas tәsiredici gücü vurğulayır. Bu 1989-cu ildә kapitalist vә postkommunist cәmiyyәtlәri arasında sәrbәst bazar imkanlarının açılmasına vә Sovet iqtisadi sistemin nüfuzdan düşmәsinә sәbәb olan Berlin Divarının yıxılması ilә başlayır. O, hәmçinin әlavә edir ki, Berlin divarının dağılması ilә әldәn-әlә ötürülәrәk qlobal informasiya inqilabına sәbәb olan şәxsi kompyuterlәrin artımı vә Windows programının inkişafı müşahidә olundu. Növbәti mәrhәlә isә 1995-ci Dünyanın Hörümçәk Toru nun (ing. World Wide Web) ictimai şәkil aldığı vә yer kürәsinin fәrqli yerlәrindә yaşayan insanları birlәşdirәn İnternet imkanlarının ortaya çıxdığı dövrә tәsadüf edir. Üçüncü mәrhәlә, 1990-cı illәrin ortalarında sәmәrәli şәkil alan vә bütün dünyadakı insanlara ideya vә yeniliklәri bölüşmә imkanı verәn, biznes vә әmәkdaşlığı asanlaşdıran İşgüzar Әmәliyyatların Avtomatlaşdırılması üzrә Proqram Tәminatı nın (ing. Workflow software) meydana çıxdığı dövrdür. Dördüncü Aplodinq (ing. Uploading - proqram vә ya verilәnlәrin әlaqә kanalı vasitәsilә baş kompyuterә göndәrilmәsi ) fәrdi şәxslәrә vә cәmiyyәtlәrә informasiyanı Web-ә yerlәşdirmәk vә ya kompyuterlәri qısa müddәt әrzindә uzaqdan idarә etmәk üçün әsas sistemdәn mәlumat göndәrmәk imkanı yaradan mәrhәlәdir. Friedman bildirir ki, aplodinq edәrәk biz dә sadәcә istehlakçı deyil, istehsalçıya çevrilirik. Növbәti mәrhәlә autsorsinq (ing. Outsourcing xarici mәnbәlәrdәn istifadә) olub, dünyanın müxtәlif yerlәrindә olan şirkәtlәr vә bir qrup xalqların öz iş vә ideyalarını bölüşdüyü mәrhәlәdir. O, ABŞ-da yaşayan insanların fәaliyyәtlәrini cәld şәkildә autsorsinq edәn şirkәtә nümunә olaraq Hindistanın yüksәk texnologiya mәrkәzi olan Banqaloreni misal göstәrir. Friedman off shorinq i (ing. Off shoring- sahildәn kәnar) 6-cı düzlәşmә mәrhәlәsi hesab edir, hansı ki, bu ifadә ölkәnin dünya bazarına inteqrasiyası sayәsindә istehsalın ölkә xaricinә hәrәkәt etmәsini bildirir. O, off shorinq-i әvvәlkindәn, yәni bütün dünyada müxtәlif şirkәtlәrin birlәşmәsi vә istehsalın birgә idarә olunması mәnasını daşıyan autsorsinq-dәn fәrqlәndirmәyә çalışır. Bundan başqa, müәllif iddia edir ki, off shorinq yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bir şirkәtin tamamilә başqa ölkәyә köçmәsi vә hәmin ölkәdә ixracata başlaması mәnasını kәsb edir. Off shorinq-in sәbәbi ucuz işçi qüvvәsi, aşağı әmәkhaqqı, aşağı sәviyyәli vergi sistemi vә böyük bazardır. Çin vә Hindistanda mövcud olan tanınmış şirkәtlәrin әksәriyyәti bunun bariz nümunәsidir. Növbәti mәrhәlә Tәchizat Zәnciri dir ki, bu da öz növbәsindә müәllif tәrәfindәn ixracatçılar, distribüterlәr, hәmçinin istehlakçılar arasında dәyәr zәnciri yaratmaq üçün üfüqi әmәkdaşlıq metodu kimi müәyyәn edilmişdir. Müәllif iddia edir ki, bu mәrhәlәdә mәqsәd defisitin qarşısını almaq vә yaxşı tәchizat artımına nail olmaq üçün yüksәk fazi dәrәcәli, tәlәb olunan bazar üçün keyfiyyәti yüksәk, lakin qiymәti aşağı olan ticari mallar tapmaqdır. Fredmanın insorsinq (ing. in sourcing) adlandırdığı 8-ci mәrhәlә

3 Academic Views 3 müvәqqәti ehtiyacları ödәmәk vә ya vәzifәlәrini yerinә yetirmәlәrinә görә mövcud heyәtә tәlimlәr keçmәk üçün mütәxәssislәri bir araya cәmlәyir. Bu autsorsinq-lә әks mövqe daşıyır vә әks tәrәfdәn autsorsinq kimi dә anlaşıla bilәr. Mәsәlәn, hәr hansı bir ölkәnin şirkәti hәr hansı bir ikinci ölkәdә öz filialını açır. İlk ölkә perspektivindәn yanaşdıqda, bu autsorsinq-dir, lakin ikinci ölkә tәrәfindәn baxdıqda isә bu insourcinq hesab olunur. İn-forminq (ing. in-forming) müәllif tәrәfindәn sayca 9-cu mәrhәlә kimi müәyyәn edilir. Müәllif iddia edir ki, in-forminq axtarış sistemlәri vasitәsilә informasiya, bilik vә әylәncәlәrdәn ibarәt öz tәchizat zәncirinizi yaratmaq vә yerlәşdirmәk bacarığıdır. Nәhayәt, Friedmana görә sonuncu 10-cu mәrhәlә steroidlәr -dir. Bu rәqәmsal, mobil, şәxsi vә virtual texnologiyaları özündә birlәşdirәn yeni sistemdir. Kitabın ümumilikdә tәhlili onu göstәrir ki, kitab gözәl yazılmış vә olduqca illüstrasiyalı kitabdır, buna baxmayaraq әsl mahiyyәtdәn yayınaraq paradokslara sәbәb olan bir neçә qeyri-sәmimi arqumentlәrә görә kitabda bәzi çatışmayan mәqamlar mövcuddur vә bu sәbәbdәn kitab oxucunu çәtinliklә inandıra bilir. Friedmanın tәklif etdiyi 10 mәrhәlә bizi "düz" dünyada yaşadığımıza inandırmağa çalışır. Әgәr biz bu mәrhәlәlәr üzәrindә axtarış aparsaq, onlardan ikisinin dünya tarixi üçün әhәmiyyәtli faktor olduğunu görәrik; Soyuq Müharibә vә dünyanın bir çox yerlәrindә Kommunizmin sona çatmasına sәbәb olan Berlin Divarının Dağıdılması vә kommunikasıyanı asanlaşdıran Dünya Hörümçәk Torunun ixtirası. Bununla belә, digәr sәkkiz amil bu iki hadisәnin detallarıdır vә onların necә işlәdiyini izah edir. Fikrimcә kitabın asan anlaşılmayan üçdә bir hissәsinin bütün bunların izahına hәsr olunması oxucuları çaşdırır vә bu lazımsızdır. Friedmanın kitabının ümumi qiymәtlәndirilmәsinә gәldikdә isә, qloballaşma haqqında qaneedici bilik әldә etmәk üçün oxucuya münasib olub-olmaması baxımından, müәllif tәrәfindәn qeyd edilәn vә mәnә çox mübahisәli vә paradoksal görünәn bәzi fikirlәr haqqında danışmaq istәrdim. Friedman kitabın әvvәlindә iddia edir ki, dünya düzlәşmir, o elә Düz dür. Buna baxmayaraq, kitabın sonuna gәldikdә onun dünyanı böldüyünü vә dünyanın tamamilә düz olmadığını iddia etdiyini görә bilәrik. Onun bölgüsünә әsasәn, dünya üç hissәdәn ibarәtdir; düz, yarı düz vә düz olmayan hissә. Onun dünya bölgüsü birinci, ikinci vә üçüncü dünya anlayışlarını yenidәn teorilәşdirir. Digәr paradoksal mәqam isә kitabın sonuna yaxın onun düz olmayan dünyada yaşayan insanlar haqqında bәhs etmәsidir. Müәllifin sözlәrinә görә düz olmayan dünyada insanlar kapitalist dünyadan vә azad bazar iqtisadiyyatından kәnarda, cinayәt hadisәlәri, zorakılıq, xәstәliklәr, vә vәtәndaş müharibәlәrinin bir-biri ilә yarışa girdiyi bir mәkanda yaşayırlar. O, bu insanları düz dünyaya necә gәtirmәk haqqında bir sual ortaya qoyur. Friedman iddia edir ki, qәrb dәyәrlәri nin: azad vә rәqabәtli bazar, liberal iqtisadiyyat, qlobal ticarәt, demokratiya, yaxşı idarәetmә vә adekvat biliyin tranformasiyası düz olmayan dünyanın düz dünyaya çevrilmәsi üçün yeganә yoldur. Buna baxmayaraq, kitabın digәr hissәsindә, o, Hindistan sәfәrindәn belә bәhs edir: Mәn onların bizim işlәri niyә әldә etdiklәrini öyrәnmәk üçün oraya getdim vә o, Hindistan vә Çindә yüksәk texnologiyanın inkişafını Qәrb dünyasının gәlәcәyi üçün tәhlükә kimi görür (sәh.83). O, ABŞ-ın dünya lideri kimi öz mövqeyini saxlaması üçün bütün elm sahәlәri üzrә çoxlu sayda ixtisaslaşmış işçilәrin artırılmasına diqqәt yetirmәli olduğunu iddia edir. Hәtta o qızlarına mәslәhәt edir ki, Qızlar, ev tapşırığınızı bitirin - Hindistan vә Çindәki insanlar sizin işinizә görә hәsrәt çәkirlәr (sәh. 279). O,

4 Şamxal Әbilov Mart 2013 Hindistanda yüksәk texnologiyanın inkişafını şişirdilmiş şәkildә qәlәmә verdiyinә görә dünya siyasәti haqqında az mәlumatı olan hәr hansı bir şәxs kitabı oxuyarkәn Hindistanı 21-ci әsrin әn güclü ölkәsi kimi tanıya bilәr, halbuki Hindistan hәlә dә yoxsulluqdan әziyyәt çәkәn, üçüncü dünya ölkәsidir. Digәr tәrәfdәn, Qәrb dәyәrlәrinin transformasiyası ideyasını müzakirә edәrkәn, biz hәmçinin ABŞ-ın bu dәyәrlәri ötürmәyә hәqiqәtәn marağı olduğu vә ya bu ideyanın altında bәzi gizli maraqların olduğu sual ilә qarşılaşa bilәrik. Vә әgәr cavab bәli dirsә, ABŞ hәqiqәtәn bu dәyәrlәri düz olmayan dünyaya gәtirmәk niyyәtindәdirsә, onda buna niyә Yaxın Şәrqdә әn yaxın müttәfiqlәrindәn olan Sәudiyyә Әrәbistanında başlamır Bundan әlavә, әgәr biz İraq mәsәlәsini tәhlil etsәk Amerika maraqları da aydın olar. Mәn inanıram ki, ABŞ nә edirsә etsin, öz xeyrini güdür vә o heç vaxt gәlәcәkdә özü üçün iqtisadi vә ya siyasi tәhlükә olacaq hәr hansı bir regionun inkişafına kömәk etmәyi düşünmәz. Kitabın digәr hissәsindә, Friedman İslam terrorizmi haqda Düz dünya üçün tәhlükә kimi, Yaxın Şәrq haqqında qaranlıq bir vadi kimi, әrәb vә müsәlman mәdәniyyәti haqda isә gerilik rәmzi kimi danışır. O, qeyd edir ki, texnoloji inkişaf ölkәlәri daha rәqabәtli vә iqtisadi cәhәtdәn tәhlükәsiz bir dünyaya gәtirib çıxarır, lakin tәәssüf ki, mәsәlәyә digәr tәrәfdәn baxdıqda, bu әl-qaidә kimi terror qrupların bu inkişafdan düzlәşmә әleyhinә tәhlükә kimi istifadә etmәsinә imkan verir. O, Düz dünya insanlar vә mәdәniyyәtlәrin özlәrinin nail ola bilәcәyindәn çox daha sürәtli şәkildә insanları birlәşdirir deyә vurğulayır. (sәh. 555) Friedman özü bu terror qrupunun liderlәrini bu cür tәsvir edir, Әl-Qaidә tәsisçilәri özlüyündә dini fundamentalistlәr deyil. Onlar sadәcә Allaha olan münasibәtlәrinә, dini cәmiyyәtlәrin dәyәrlәrinә vә mәdәni normalara diqqәt yetirmirlәr. Onlar dini bir fenomendәn çox siyasi fenomendirlәr. (sәh.558) Mәn inanıram ki, İslam cәmiyyәti dә bunu bir dini qrup kimi qәbul etmir, çünki Allah Quranda günahsız insanların öldürülmәsi vә ya partizan müharibәsindәn istifadәni qadağan edir. Problem ondadır ki, Friedman tәrәfindәn yuxarıda qeyd olunduğu kimi qәrb müәlliflәri Әl-Qaidәni dini qrumdan çox, siyasi tәşkilat kimi gördüklәri halda niyә onları Müsәlman terroristlәr, İslami ekstremistlәr vә ya dini fundamentalistlәr kimi qәlәmә verir vә bütün bunları İslamla әlaqәlәndirirlәr. Hәrçәnd, onların heç biri bu tәşkilatın necә yarandığı barәdә danışmır. Әl-Qaidә lideri Usamә bin Ladin Amerikada tәlim keçmiş ABŞ әsgәri idi vә әl-qaidә Sovet-Әfqanıstan müharibәsi zamanı Sovet İttifaqına qarşı mübarizә aparmaq üçün ABŞ-ın birbaşa dәstәyi ilә onun tәrәfindәn yaradılmışdır. Burada biz bu nәticәyә gәlә bilәrik ki, bir kimsә Amerika yönlü olduğu zaman mümkün olacaq hәr şeyi edә bilәr (mәsәlәn, Sәudiyyә Әrәbistanı). Lakin kimsә ABŞ-a qarşı әks mövqedәdirsә, onun iqtisadi vә siyasi hәdәfinә çevrilmәsi tәhlükәsi artar (İraq, İran). Mәn qәbul edirәm ki, Yaxın Şәrq ölkәlәri bugün azad bazar, azad ticarәt, qanunun aliliyi vә demokratik idarәetmә dövründәn kәnarda qalmışlar. Buna baxmayaraq, әsrlәr boyu İslam mәdәniyyәti çox әhәmiyyәtli elmi, intellektual vә bәdii kәşflәr mәrkәzi olmuşdur. Mәsәlәn, bu gün yüksәk texnologiyanın inkişafı üçün vacib olan cәbr, Әrәb dünyasında icad edilmişdir. Bu sәbәbdәn, İslam haqqında terror dini kimi vә müsәlman mәdәniyyәti haqda geridәqalmış kimi bәhs etmәk tarixi birbaşa inkar etmәkdir. O, hәmçinin bildirib ki, hökumәtlәrarası beynәlxalq vә çoxmillәtli müәssisәlәr; ÜTT, Dünya Bankı vә digәr tәşkilatlar qloballaşan dünyada әsas faktor kimi öz funksiyalarını itirәcәk vә fiziki şәxslәr düz dünyanın әsas aktyorları olacaq. Lakin biz globallaşmanın tarixinә nәzәr salsaq qlobalistlәr vә şübhәcilәr arasında bu tәşkilatların

5 Academic Views 5 BVF, ÜTT, Dünya Bankı vә ÜST-nın qәrb nüfuzunu tәcәssüm etdirәn vә qlobal mәdәniyyәti yayan tәşkilatlar olması haqda böyük müzakirәlәr getdiyini görәrik. Globalistlәr qloballaşma prosesinin әsas aktyorları kimi bu tip tәşkilatları görür vә beynәlxalq vә hesab edirlәr ki, transmilli vә milli tәşkilatın sayının artması milli dövlәtlәrin hegemonluğu itirmәsinә gәtirib çıxarır vә bu da qloballaşma müәyyәn etmәk üçün baçlıca amillәrdәn biridir. Onlar hәmçinin dünya hasilatında Transmilli Şirkәtlәrin artan rolunu vurğulayırlar. Belә ki, BVF, ÜTT kimi qlobal iqtisadi idarәetmәdә transmilli qurumların artan rolu iqtisadi cәhәtdәn bölünmüş dünya arasında ticarәt vә iqtisadi әmәkdaşlığın inkişafına gәtirib çıxarır vә onları qlobal dünyada әmәkdaşlığa çağırır. Sonda bunu söylәmәk istәrdim ki, Friedmanın kitabı akademik cәhәtdәn yalnış mәlumatlar verir vә açıq-aydın ABŞ-a yönәlәn maraqları tәmsil edir. O, inkişaf edәn proseslәr barәdә çox optimist düşünür vә Friedman tәrәfindәn müsahibәsi alınan insanlar Qloballaşmadan faydalanmış vә onun mәnfi tәrәfindәn xәbәri olmayan transmilli tәşkilatların vә beynәlxalq qurumların rәhbәrlәri vә ya sәdrlәridirlәr. Kitab bütövlükdә qloballaşma haqqında yaxşı bir hekayәdir. Lakin ümumiyyәtlә, bütün tәnqidlәrә vә problemlәrә baxmayaraq, Frieadmanın kitabı qloballaşma ilә әlaqәli hadisә vә proseslәrә giriş axtaranlar üçün informativ vә faydalıdır, eyni zamanda müәllifin qeyd etdiyi mübahisәli vә vacib mәlumatları әks etdirәn arqumentlәrә görә yüksәk dәrәcәdә tövsiyә olunur.