T Ü R K O L O G İ Y A

Transkript

1 T Ü R K O L O G İ Y A SEYFӘDDİN ALTAYLI (Türkiyə) * KİTABİ-DƏDƏ QORQUD DAKI AT RƏNGLƏRİNİN TÜRK DÖVLƏT GƏLƏNƏYİ VƏ YÖNLƏRLƏ BAĞLILIĞI Ulu babalarımız Türküstan coğrafiyasında Böyük Sak imperiyasını, daha sonra Oğuz xaqanın rәhbәrliyi altında Böyük Hun imperiyasını yaradıblar. Mifoloji dünyamızda adı әfsanәlәşәn Böyük Hun imperatoru Oğuz xaqan türk dövlәtçiliyinә bir çox yenilik gәtirib, onun qoyduğu әnәnә tarix boyu davam edib. Kitabi-Dәdә Qorqud isә, Ziya Gökalp demişkәn, ağzımızda anamızın ağ südü kimi tәmiz olan dilimizin müqәddәs kitablarından biridir. Ulu babalarımızdan yadigar qalan bu әsәr nәhәng bir dil vә mәdәniyyәt abidәsi olmaqla yanaşı, türk dövlәtçiliyinin dә misilsiz zәnginliyini daşımaqdadır. Kitabi-Dәdә Qorqud a sadәcә dilimizin, әdәbiyyatımızın zәnginlik abidәsi gözüylә baxa bilmәrik; bu dastan hәm dә ulu babalarımızın hәlә mifoloji çağlarda yaratdığı dövlәtçilik gәlәnәyinin möhtәşәm xәzinәsidir. Bu yazıda biz Türk dövlәt gәlәnәyindә yön anlayışı, bu anlayışın rәnglәrdә vә Dәdә Qorqud dastanlarındakı әkslәri mövzusu üstündә dayanacaq, türk tarixi vә dövlәt gәlәnәyi yönündәn ağ, boz, qonur, qara rәnglәrin hansı anlamlara gәldiyini açmağa çalışacağıq. Ağ rəng türk mifolojisindә saflığın, tәmizliyin, sadәliyin, mәsumluğun, aydınlığın, müqәddәsliyin rәmzidir. Qәdim türk inanclarına görә, ağ rәng ululuq, güclülük vә әdalәti tәmsil edirdi [12.S.8]. Altay türkcәsindә ağ sözü cənnət anlamındadır [23.S.571]. Verbitski tәrәfindәn Altayda yaşayan türklәrin dilindәn toplanmış Yaradılış dastanı na görә, Ülgәn ucsuz-bucaqsız suların üstündә uçarkәn vә hәlә torpaq yox ikәn dünyanı yaratmaq istәdikdә ona işıq donundakı Ağ Әnə adlı bir iyә kömәk olur [25.S.238]. Azәrbaycan folklorunda Şah İsmayıl Xәtayinin obrazı da Ağ atlı oğlan adıyla zühur edir. Bamsı Beyrәk boyunda Beyrәk Qazan bәyin hüzuruna gәldikdә, ala sabah sapa yerdә dikilәndә ağ ban evli [9.S.82], Qazanın evinin yağmalandığı boyda ağ ban evim burdan keçib, gördünmü? [27.S.40], yenә hәmin boyda Salur Qazan qarәt edilәn yurduna gәlәndә ağ ban evim dikilәndә yurdu qalıb [27.S.39] ifadәsini dilә gәtirir. Әski türklәrdә Göy Tanrıya qurban verilәn heyvanlar arasında ağ qoç da vardı. Altay türklәrinin mifoloji tanrısı Ülgәnә aparılan qurbanın donu da açıq rәngdәydi [14.S.19]. Türk kosmolojisindә Qәrb yönünü tәmsil edәn rәngin ağ olması sәbәbindәn Qızıl Orda dövlәtinin qәrb qanadına Ağ orda deyilirdi [15.S19]. Altay türklәri şamanları ağ vә qara şaman deyә iki qismә ayırırdılar [7.S ]. Uçan, yәni günahsız ruhlarla әlaqә saxlayanlar ağ şamanlar, yer altındakı günahkar ruhlarla әlaqә yaradanlar isә qara şamanlardı. Ağqoyunlu dövlәtinin * Bakı Avrasiya Universiteti, filologiya üzrә fәlsәfә doktoru, dosent. altayli_s@yahoo.com

2 Kitabi-Dədə Qorqud dakı at rənglərinin türk dövlət gələnəyi və yönlərlə bağlılığı 87 bayrağı ağ rәngdәydi. Dövlәti yaradan Bayındır boyuna mәnsub әlәmlәr dә ağ rәngliydi [21.S. 33]. Keçmişdә tatarlar hәr il bir ağ ata müqәddәslik donu geydirәr, qar yağmamış sahibi belә hәmin atı minmәzdi [26.S ]. Nağılda Mәlikmәmmәd divlәr yurdundan qurtulmaq üçün ağ qoçun belinә atılır. Ağ qoç onu qara qoçun üstünә tullayır, qara qoç isә Mәlikmәmmәdi qaranlıq dünyaya aparır [4.S.174]. Qәdimdә günbatan tәrәfin rәngi ağ [12.S.8], simvolu isә qızıl sayılırdı [11.S.28]. Әski türklәrdә yönlәr iki şәkildә tәyin olunurdu: biri gündoğan tәrәfә üz döndәrmәklә sağ-solu tәyin etmәk, digәri günәşә üz tutmaqla yönlәri, cәhәtlәri müәyyәnlәşdirmәk idi [24.S.24]. Qәdim türk inancında gündoğanın ayrıca yeri var. Göytürklәr üzlәrini günәşin doğduğu sәmtә tutub bura irәli, Qәrb tәrәfә geri, güneyә gün ortası, quzeyә gecә ortası deyirdilәr [24.S.24-25]. Hun xaqanı taxtında daim üzü güneyә oturardı. Onun sol yanı, yәni gündoğan tәrәfi әn hörmәtli yer sayılırdı [3.S.88]. Dünyaya gәldiyim İğdırın Dizә kәndindә meyit dәfn olunacağı mәzarın başına aparıldıqda üzü gündoğana çevrilib yerә endirilir. Hәmin gәlәnәk Türkiyәnin Tunceli vilayәtindәki әlәvilәr arasında da yaşayır [18.S.218]. Qәdim türklәrin üzlәrini güneyә döndәrib yönlәri sağ, sol, ön, arkurı (arxa) adlandırmaları dini mahiyyәt daşıyırdı. Yönlәrin bu şәkildә tәyini әn çox da hunlar çağında olub, dövlәt tәşkilatı da buna görә tәnzimlәnib [24.S.26]. Bu nizama görә, sol gündoğan tәrәfdi vә müqәddәs qәbul edildiyinә görә vәliәhd şahzadә burada әylәşirdi. Oğuz zamanında isә dövlәtin sağ tәrәfi daha önәmliydi vә xaqan burada әylәşirdi. Bu nizam tarix boyu davam edib, dövlәt hakimiyyәtini әlindә saxlayanlar daim sağ tәrәfdә әylәşiblәr. Türk dövlәt gәlәnәyinin banisi olan Mete xaqan e.ә. 201-ci ildә Çin xaqanı Kao-tini Pәtәng dağı hәrbindә mühasirәyә salanda ordusunu dörd at rәnginә görә düzmüşdü: gündoğan tәrәfdә boz, günbatanda ağ, güneydә qonur, quzeydә isә qara atlılar dayanmışdı [22.S.99; 3.S.91; 16.S.285]. Buna görә göy rәng qәdim türk inancında Tanrını tәmsil edir vә müqәddәs sayılırdı. Göy qәdim türkcәdә yaruq [işıq, parlaq] anlamı daşıyır vә әn ulu mәkan kimi tәsәvvür olunurdu. Yer-su isә türkcәdә kararıq deyilәn mәfhumun zirvәsi idi, bunun astroloji simvolu Ay vә Qara İlan adlı bürcdür [11.S.26]. Qaqouzlar qәdimdә göyü şüşә qübbә şәklindә tәsәvvür edirmişlәr [30.S.60]. Boz rәng dә göyün rәnginә yaxın olduğundan müqәddәslik mәnasıyla yüklәnib, şәrqdәki atların rәngi olub. Hun vә Göytürk dönәmlәrindә Göytanrıya boz at qurban verilirdi. At hәm praktik dәyәri olan bir heyvan idi, hәm dә qamlar onunla göyә çıxır, yeraltı dünyaya enә bilirdilәr [6.S ]. Anadoluda da at-arvad-silah üçlәmәsi bu üç şeyә verilәn dәyәri vurğulayır. Xakasların Ay Xuucın adlı dastanında Xan Mәrgәn oğurlanıb yer altına aparılan uşaqlarını tapıb gәtirmәk üçün doqquz qulac boyundakı boz atıyla qaranlıq dünyaya enir [1.S.551]. Babai üsyanını başladan Baba İlyasın da atı boz rәnglidir. Bu mәlumat onun nәvәsi Әlvan Çәlәbi tәrәfindәn yazılan Mәnaqibnamә dә qeydә alınıb [19.S ]. Kül Tigin abidәsindә yazıldığına görә, Kül Tigin Çin komandanı Çaçanın ordusu ilә döyüşәrkәn öncә Tadık Çorun boz atına, sonra İşbara Yamtarın boz atına, üçüncü olaraq da Yügәn Silig Bәyin kәhәr atına minib [28.S.33] düşmәnә hücum edib.

3 88 Seyfəddin Altaylı Sağ tәrәfin önәmi türk dünyasının hәr tәrәfindә müşahidә olunur. Manas dastanında Manasın bir ünvanı da Sarı Noqaydır, çünki o, sağ qola mәxsusdu [23.S.301]. Әlәvilәrdә bir qız qoşulub qaçdıqdan vә onların toyuna razılıq verildikdәn sonra qız evindә tәşkil onunan xınayaxdı mәrasimindә xına öncә qızın, sonra da nişanlısının müsahib qardaşının sağ әlinә yaxılır [20.S.92-93]. Altay türklәrinin inamına görә, hәr insanın sağında yayuçı adlı yaxşılıq, solunda isә yeraltı dünyanın hakimi Әrlikin yolladığı qara iyә var [17.S.17]. Altay evlәrinin sağ tәrәfi qadınlara mәxsusdur [2.S.128]. Әlәvilәrin cәm mәrasimlәrindә dәdә meydanın üzbәüzündә sağ tәrәfә sәrilәn postun üstündә әylәşir, onun solunda saz çalan әrәnlәr, sağında isә bacı adlanan qadınlar әylәşir [29.S.334]. Trakyada Balım Sultan ocağına bağlı bәktaşilәr vә bәdrәddinilәrdә mürşid meydan evindә küncdә, kişilәr sağında, qadınlar da solunda әylәşir [5.S.70]. Qәdim türk inamında qara rәng coğrafi baxımdan quzeyi, şiddәt vә gücün böyüklüyünü göstәrmәkdә, yaxşılığın qarşısında pisliyi, hәyata qarşılıq ölümü vә yası ifadә etmәkdә xüsusi bir funksiya daşıyırdı [12.S.40-42]. Qaqouzlar Böyük hәftәyә Qaranlıq hәftә deyir, bu hәftәdә ölәnlәrin günahkar olduğuna inanırlar [30.S.362]. Üç pәhlәvan nağılında da Gürgәn Qıvıran sallandığı quyunun dibindәki qaranlıq dünyaya qırxıncı gün çatır [30.S.36]. Anadoluda yaşayan әlәvilәrdә qara rәng cәhalәtin, qırmızı isә işığın, aydınlığın rәmzidir [19.S.23]. Kitabi-Dәdә Qorqud un Boğac xan boyunda Bayındır xan Kimin ki oğlu-qızı yoxdur, qara otağa qondurun, qara keçә altına döşәyin, qara qoyunun yahnısından qabağına gәtirin [9.S.39] deyә buyuraraq qara rәngә münasibәtini bildirir. XI әsr divan әdәbiyyatının öncüllәrindәn olan Yusif Xas Hacib Qutadğu Bilig adlı әsәrindә Qaraxanlı dövlәti zamanında yaşayan sıravi tәbәәlәri qara, bәylәri isә ağ deyә tәsniflәndirir [13.S.157]. Türgiş dövlәti qәrbi göytürklәrin on boyu tәrәfindәn yaradılmışdı. Onların beşi gündoğanda, beşi dә günbatanda yaşayırdı. Dediyimiz sәltәnәti gündoğanda mәskun olanlar qurduğuna görә adına Sarı Türgiş dövlәti deyirdilәr. Bu dövlәt 716-cı ildә tәnәzzülә uğradıqda günbatanda yaşayanlar onu bәrpa etdilәr, ancaq adını türk dövlәt gәlәnәyinә uyaraq mәcburәn Qara Türgiş dövlәti qoydular [23.S.275]. Qaraxanlı dövlәtinin vәzirlәri dә qara ipәkdәn nişanә daşıyırdılar, çünki dövlәti qara xalqdan olanlar yaratmışdı [12.S.42]. Azәrbaycan әrazisindә dә әsir düşmüşlәr vә xidmәtçilәr üçün qul-qaravaş ifadәsi işlәdilir. Türk mifoloji düşüncәsinә görә, göy üzü quzey yöndür, simvolik rәngi olan qara da yaşadığımız yerdir [10.S.3-5]. Qәdim türk inancına görә, Tanrı insanlara әt yemәlәrini buyurduqdan sonra Ülgәn göydәn biri qara, digәri ağ rәngli iki daş gәtirәrәk bir-birinә vurub, çıxan qığılcımla ocaq çatıb [14.S.42]. Qaqouzlar torpağın yeraltı dünyanın üstünü örtәn bir qübbә olduğuna inanırlar [30.S.61]. Әfsanәyә görә dә axşam olanda günәş yeraltı dünyaya enir [30.S.62]. Kitabi- Dәdә Qorqud un Salur Qazanın evinin yağmalanması boyunda Salur Qazan yerindәn durmuşdu, doxsan başlı ban evlәrin qara yerin üstünә tikdirmişdi [9.S.48], Baybörәnin oğlu Bamsı Beyrәk boyunda isә Qamğan oğlu Xan Bayındır yerindәn durmuşdu, qara yerin üstünә ağ ban evin tikdirmişdi [8.S.64] deyilir.

4 Kitabi-Dədə Qorqud dakı at rənglərinin türk dövlət gələnəyi və yönlərlə bağlılığı 89 Türklәrin quzey yönә qara demәsi bu bölgәdә iqlim şәraitinin hәddәn artıq ağır vә ağacların, otların mәhsuldarlığının güneyә görә daha az olmasındandır. Azәrbaycan vә Anadolu әrazilәrindә işlәdilәn qara qış ifadәsi dә bundan yaranıb. Güney isә quzeyә nisbәtәn isti olduğuna görә qara nın әksinә ağ rәnglә tәmsil edilib. Salur Qazanın evinin yağmalanması boyunda Qonur atın yiyәsi, Uruz xanın ağası, Bayındır xanın kürәkәni Ulaş oğlu Salur Qazan yerindәn durmuşdu ; yenә hәmin boyda Qazan qonur atını çәkdirib mindi, Dәli Dondaz tәpәl qaşqa ayğırını mindi, Qazan bәyin qardaşı Qaragünә göy bәdәvi atını tutdurub mindi, Bayındır xanın düşmәnini mәğlub edәn Şir Şәmsәddin ağ atını çәkdirib mindi, Parasarın Bayburd hasarından sıçrayıb aşan Beyrәk boz ayğırına mindi, qonur atlı Qazana keşiş deyәn Bәy Yeynәk doru ayğırına mindi [8.S.140] deyilir. İç Oğuza Daş Oğuzun dönük çıxması vә Beyrәyin öldüyü boy da Qazan Aruza Qılbaş vasitәsilә xәbәr yollayıb deyir: Dәvәlәrimi nәrildәtdilәr, qaracıq Qazlıq atlarımı kişnәtdilәr [8.S.221]. Oğuz xaqanın eradan әvvәl 201-ci ildә Pәtәng dağı döyüşündә hunlardakı yön anlayışına uyğun olaraq gündoğan tәrәfdә boz, günbatanda ağ, güneydә qonur, quzeydә isә qara atlılar yerlәşdirmәsi vә ordusunu buna görә nizamlaması, Kül Tiginin düşmәnlә döyüşәrkәn mindiyi atların rәnginә görә Orxon abidәlәrindә çeşidlәnmәsi, Kitabi-Dәdә Qorqud da Qazanın qonur, Bәy Yeynәyin doru (qonur), Beyrәyin boz, Şir Şәmsәddinin ağ at minmәsi, Qazanın Qazılıq atlarının qara rәngli olması Oğuz xaqan dövründәki dövlәtçilik vә yön anlayışının hәm göytürklәrdә, hәm dә Kitabi-Dәdә Qorqud dastanlarında eynilә davam etdiyini sübuta yetirir. Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Arıkoğlu Әkrəm. Hakas Destanları I. TDK Yay. Ankara, Asena G.A. Nikolay Şodoyevin Diliylә Altay Bilik, Pan yay. İstanbul, Asena G.A-J. M. Dә Groot, Hunlar vә Türkistan, Pan yay. İstanbul, Azәrbaycan nağılları. Bakı, Şәrq-Qәrb, Bahadır İbrahim. Alevi Törәn vә Ritüalleri, Sempozyum. İmәcә Kültür Sanat Evi, Ankara, Çoruhlu Yaşar. Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı, İstanbul, Әlizadə Mircea. Şamanizm, Ankara, İmgә yay, Әlizadə Samət. Kitabi-Dәdә Qorqud, Bakı, Yazıçı, Әlizadə Samət. Dәdә Qorqud Ensiklopediyası, Kitabi-Dәdә Qorqud, Bakı, Yeni Nәşrlәr Evi, c. I, Әsin Әməl. Türk Kosmolojisi, İstanbul, Әsin Әməl. Türk Sanatında İkonografik Motiflәr, Kabalcı, İstanbul, Gənç Rəşat. Türk İnanışları ilә Milli Gәlәnәklәrindә Rәnklәr, Ankara, Xas Hacib Yusif. Kutadgu Bilig, Çeviri: Rәşit Rahmәti Arat, TTK basımevi, Ankara, 1974.

5 90 Seyfəddin Altaylı 14. İnan Abdülkadir. Tarihtә vә Bugün Şamanizm, Ankara, Kafalı Mustafa. Altın Orda Hanlığının Kuruluş vә Yüksәliş Devirlәri, Әd. Fak. Yay. İstanbul, Kafesoğlu İbrahim. Türk Milli Kültürü, Ötüken Yay. İstanbul, Kalafat Yaşar. Rәnklәr, Berikan yay. Ankara, Kılavuz Hasan. Alevi Törәn vә Ritüalleri, Sempozyum. İmәcә Kültür Sanat Evi 2-3 Nisan, Ankara, Melikoff İren. Kırklar Cәmindә, Dәmos yay. İstanbul, Melikoff İren. Uyur İdik Uyardılar, Dәmos yay. İstanbul, Ögəl Bahaəddin. Türk Kültür Tarihinә Giriş, KBY, Ankara, Ögəl Bahaəddin. Türk Kültürünün Gәlişmә Çağları, TKAӘ Vakfı Yay. İstanbul, 1988; Hunlar vә Türkistan, G. A. Asena-J. M. Dә Groot, Pan Yayınları, İstanbul, 2010; Kafәsoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken yayınları, İstanbul, Ögəl Bahaəddin. Türk Mitolojisi, c. I, TTK Yay. Ankara, Ögəl Bahaəddin. Türklәrdә Devlet Anlayışı, KBY, Ankara, Radloff Wilhelm. Sibirya dan Seçmәlәr, çeviri. Ahmәt Temir, KBY, İstanbul, Roux Jəan-Paul. Orta Asya da Kutsal Bitki vә Hayvanlar, Kabalcı, İstanbul, Schmiede H. Ahmət. Kitab-i Dәdәm Korkut, TDV Yay. İstanbul, Tekin Talat. Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Yörükan Yusuf Ziya. K.B. Yayınları, Ankara, Zanet Todur. Qaqauzluk, Kişinyov, 2010.