M. M. Musayev. Türkoloji dilçilik

Transkript

1 M. M. Musayev Türkoloji dilçilik Bakı

2 AӘRBAYCAN RESPUBLİKASI TӘHSİL NAZİRLİYİ BAKI SLAVYAN UNİVERSİTETİ M. M. MUSAYEV TÜRKOLOJİ DİLÇİLİK Dәrslik Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyinin ci il tarixli 107 No-li әmri ilә tәsdiq edilmişdir BAKI

3 Bakı Slavyan Universiteti Elmi Şurasının qәrarı ilә çap olunur Elmi redaktor: Әmәkdar elm xadimi, Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının müxbir üzvü, filologiya elmlәri doktoru, professor KAMAL ABDULLAYEV Rәyçilәr: filologiya elmlәri doktoru, professor Ahmet Bican Ercilasun filolologiya elmlәri doktoru, professor Tofiq Hacıyev filologiya elmlәri doktoru, professor İkram Qasımov Filologiya elmlәri namizәdi, dosent Şaban Hüseynov Mehman Musayev. Türkoloji dilçilik. Bakı, Dәrslikdә ümumtürk mәdәniyyәti, türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları açıqlanır, türk әdәbi dillәrinin sosiolinqvistik tәsnifi vә xәritәsi verilir. Türkoloji dilçiliyin Mahmud Qaşqarlıdan günümüzә qәdәrki tarixi iki mәrhәlә vә dörd dönәmdә dövrlәşdirilir. Türkologiyaya dair әsәrlәr müqayisәli, müqayisәli-tarixi; tәsviri, tәsviri-normativ vә tarixi-müqayisәli türkoloji dilçilik metodologiyası baxımından öyrәnilir. Әrәb vә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәri vә 1970-ci illәrdәn bәri türkologiyada istifadә edilәn yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәrin tәtbiq olunması qiymәtlәndirilir. Filologiya elmindә yeni olan linqvistik mәsәlәlәr dә dәrslikdә gündәmә gәtirilir. Azәrbaycan türk әdәbi-bәdii mәtninin koqnitiv-konseptual, intellektual özәlliklәrindәn, qavramlar dünyasından vә özәl mәtnqurucu işarәlәrindәn bәhs olunur. Bәdii mәtnin әdәbi-, üslubi-, semiotik- vә konseptual-linqvistik tәhlillәri verilir. 3

4 Әziz müәllimim, Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının akademiki, filologiya elmlәri doktoru, professor Ağamusa Axundovun anadan olmasının 80 illiyinә ithaf edirәm. KİTABIN İÇİNDӘKİLӘR Ön söz Giriş 4

5 1. Türklük vә türk dili qavramları 2. Ümumtürk mәdәniyyәtinin koqnitiv-konseptual layihәsi 3. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis linqvistikası yönümlәri vә yöntәmlәri 3.1. Koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә metalinqvistika qavramları 3.2. Linqvistik qavram 4. Türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları 4.1. Ortaq türk dili qavramı Qohum dillәr, yaxın vә әn yaxın qohum dillәr qavramları Türk dillәrinin tәsnifi Müasir türk әdәbi dillәri vә xәritәsi Girişә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar ӘDӘBİYYAT I HİSSӘ TÜRKOLOJİ DİLÇİLİYİN TARİXİ 1. Türkoloji dilçiliyin keçdiyi tarixi inkişaf yolu I mәrhәlә XI-XVIII yüzillәrdә türkoloji dilçilik: ilk lüğәtlәr vә qrammatika kitabları XIX-XX yüzillәrdә tәsviri vә tarixi-müqayisәli araşdırmalar 1.2. II mәrhәlә XX yüzil: tәsviri-normativ vә müqayisәli-tarixi araşdırmalar XX yüzilin sonu vә XXI yüzil: yeni linqvistik yönümlәr vә yöntәmlәr 2. Türk dillәrinin müqayisәli, müqayisәli-tarixi vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi 2.1. Qohum vә әn yaxın qohum türk dillәrinә dair müqayisәli fonetik, fonoloji, qrammatik, leksikoloji, leksikoqrafik, frazeoloji vә mәtnlinqvistik araşdırmalar Fonetika vә fonologiya Dilçiliyin fonetika vә fonologiya şöbәsi Müqayisәli türkoloji dilçilikdә fonetika vә fonologiyaya dair araşdırmalar Morfologiya Morfem vә morfologiya terminlәri haqqında 5

6 Tәsviri, tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmlәri haqqında Müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik araşdırmaları Sintaksis Müqayisәli türkoloji dilçilikdә sintaksisә dair araşdırmalar Mürәkkәb cümlәlәrin konseptual-struktur tәsniflәndirmәsi Mürәkkәb cümlәlәrin normativ-sintaktik quruluşları, üslubi-sintaktik normaları vә variantları Leksika, leksikologiya vә leksikoqrafiya Türkoloji dilçilikdә leksikoqrafik işәr Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәr 2.2. Türk dillәrinin әnәnәvi-tәsviri yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi Әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış qrammatika kitabları Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә aparılmış linqvistik işlәr XIX yüzil vә XX yüzilin ilk qәrinәsindә yazılmış dil vә qrammatika kitabları Mirzә Kazım Bәyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası. Azәrbaycan lәhcәsi ilә (1846) adlı kitabı Otto Böthlinqkin Yakut dili haqqında: qrammatika, mәtn vә lüğәt (1851) adlı kitabı Altay dilinin qrammatikası (1869) adlı kitabı haqqında P. M. Melioranskinin Qazax-qırğız dilinin qrammatikası ( ) adlı kitabı haqqında XX yüzildә türkoloji dilçilik әsәrlәri Fonetika vә fonologiyaya dair görülәn işlәr Qrammatika: morfologiya, sintaksis vә söz yaradıcılığı sәviyyәsinin öyrәnilmәsi Leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya sәviyyәsinin öyrәnilmәsi Leksikologiya Leksikoqrafiyaya Frazeologiya Dialektologiya Türkoloji dilçilikdә dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışları 6

7 Birinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar Әdәbiyyat II HİSSӘ TÜRKOLOJİ DİLÇİLİK BU GÜN: PROBLEMLӘR, PERSPEKTİVLӘR VӘ YENİLİKLӘR 1. Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni yöntәmlәrin paralel olaraq işlәnilmәsi 1.1. Tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi vә tәsviri dilçilik yöntәmlәri 1.2. Funksional, semantik, riyazi, korpus, sosiolinqvistik, statistik, mәtnlinqvistik, koqnitiv-konseptual vә s. digәr yeni araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәri 1.3. Әnәnәvi vә yeni linqvistik yöntәmlәrin işlәnilmә perspektivlәri 2. Çağdaş dünya düzәnindә әcdad dil, ana dili, ortaq dil vә rәsmi dil qavramları 2.1. Avrasya dil portfolyosu vә dil pasportu 2.2. Әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqları 2.3. E-dil anlayışı: E-Türkcә vә E-Azәrbaycanca qavramları 2.4. Tәrcümә vә әdәbi mәtn uyğunlaşdırmaları proseslәri Türk dillәri arası әdәbi mәtn uyğunlaşdırmaları Azәrbaycan yazarlarının әsәrlәri Türkiyә türkcәsindә Avrasiyada rusca-türkcә vә türkcә-rusca ikidilliliyi ortamları Yan tәbәqә (adstrat), alt tәbәqә (substrat), üst tәbәqә (superstrat) vә iç tәbәqә (interstrat) qavramları 3. Türkoloji dilçilikdә mәtn dilçiliyi vә sintaksisi araşdırmaları 3.1. Türk mәtninin konseptual-intellektual mahiyyәti 3.2. Türk mәtninin konseptual-linqvistik özәlliklәri 3.3. Mürәkkәb sintaktik bütövlәrin (MSB) aktual üzvlәnmәsi Sadә quruluşlu MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi Mürәkkәb quruluşlu MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi Parselyatikli MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi 3.4. Türkoloji dilçilikdә MSB-lәrin yeni yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi Türk mәtnlәrinin әdәbi-linqvistik tәhlili Türk mәtnlәrinin üslubi-linqvistik tәhlili 7

8 Türk mәtnlәrinin semiotik-linqvistik tәhlili Türk mәtnlәrinin konseptual-linqvistik tәhlili İkinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar Әdәbiyyat Mәnbәlәr ӘLAVӘLӘR III HİSSӘ TÜRKOLOJİ DİLÇİLİKDӘ ӘNӘNӘVİ VӘ YENİ TӘCRÜBӘLӘR VӘ YA I ӘNӘNӘVİ TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ A. Samoyloviç. Türk dillәrinin tәsnifinә dair bәzi әlavәlәr (1922) II YENİ TӘCRÜBӘ-ӘlAVӘ Y. V. Şeka. Rekonstruksiya prinsiplәri (2005) III YENİ TӘCRÜBӘLӘR-ӘLAVӘLӘR Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәt örnәklәri 3.1. Azәrbaycan türkcәsi-türkiyә türkcәsi atalar sözlәri lüğәti 3.2. Azәrbaycan türkcәsi-türkiyә türkcәsi frazeologiya lüğәti 3.3. Türkiyә türkcәsi-azәrbaycan türkcәsi şәkilcә eyni, mәnaca fәrqli sözlәr lüğәti 3.4. Azәrbaycan türkcәsi-türkiyә türkcәsi qısa feil lüğәti 8

9 ÖN SÖZ Türk dövlәtlәri vә topluluqları universitetlәrinin filologiya fakültәlәrindә vә dünyanın önәmli türkoloji mәrkәzlәrindә keçәn әsrin әvvәllәrindәn başlayaraq türkologiyanın ümumi vә xüsusi sahәlәri ilә çox yaxından bağlı olan fәnlәr tәdris olunur. Bunlara, hәr şeydәn öncә, Qәdim türk dili, Orta türk dili, Cağatay dili, Osmanlı türkcәsi, Çağdaş türk dillәri vә Türkologiyanın әsasları, Türkologiyaya giriş, Dil tarixi, Әdәbi dil tarixi, Dialektologiya vә Toponimika kimi fәnlәr aid edilir. Türkoloji dilçiliyin tarixi, Türkologiyanın aktual problemlәri, Türk dillәrindә mürәkkәb sintaktik bütövlәr, Türk dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi vә mәtn dilçiliyi kimi kursların da tәdrisinә artıq bu gün universitetlәrimizdә başlanılmışdır. M. M. Musayevin hazırladığı Türkoloji dilçilik adlı kitabından hәm әnәnәvi, hәm dә yeni filoloji-türkoloji kursların tәdrisindә bir dәrslik kimi istifadә oluna bilәr. Tarixi vә çağdaş türk әdәbi dillәri, dialektlәri, şivәlәri vә onların geniş dil-danışıq coğrafiyasının müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi XI yüzildәn etibarәn başlanılmışdır. Türkologiyada әnәnәvi-tәsviri, müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә yeni dilçilik metodları ilә hәmin dillәrin öyrәnilmәsindә vә universitetlәrdә tәdris olunmasında isә indiyә qәdәr başlıca olaraq iki elmipraktik istiqamәt özünü göstәrmişdir. Birincisi Türk әdәbi dillәri vә dialektlәri, klassik türkoloji dilçilik mәktәblәri vә onların fundamental әsәrlәri müqayisәli olaraq Şәrq, Ural-Altay vә dünya dillәri kontekstlәrindә monoqrafik-akademik üsulla öyrәnilmişdir. İkincisi türkologiya elminin tәdrisi işi institut vә universitetlәrdә tәşkil edilmiş, hәmin fәnnә dair müxtәlif dәrs kitabları, proqramaları vә vәsaitlәri yazılmışdır. M. M. Musayevin hazırladığı Türkoloji dilçilik adlı kitabı elmi-monoqrafik istiqamәtdә yeni dilçilik metodları ilә yazılmış bir dәrslik kimi diqqәti cәlb edir. M. M. Musayevin hazırladığı kitab Giriş, üç hissәdәn vә hәmin hissәlәri tәşkil edәn ayrı-ayrı bölmәlәrdәn ibarәtdir. Giriş dә koqnitiv vә kompüter-mühәndis dilçiliyi istiqamәti vә metodlarının türkologiyada tәtbiq olunmasından bәhs edilir. Buna bağlı olaraq türklük, türk dili, türkologiya, türkoloji dilçilik vә ortaq türk dili qavramları açıqlanır, çağdaş türk әdәbi-danışıq dillәri vә dialektlәrinin sosiolinqvistik tәsnifi vә xәritәsi verilir. Kitabın birinci hissәsi Türkoloji dilçiliyin tarixi, ikinci hissәsi Türkoloji dilçilik bu gün: problemlәr, perspektivlәr vә yeniliklәr, üçüncü hissәsi isә Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni tәcrübәlәr vә ya әlavәlәr adları ilә adlandırılır. Birinci hissәdә Mahmud Qaşqarlıdan bәri davam edib gәlәn türkoloji dilçiliyin tarixi iki mәrhәlәdә vә hәmin mәrhәlәlәrә әsasәn müәyyәnlәşdirilәn bölmәlәrdә işıqlandırılır. Belә ki, türk dillәrinә dair yazılmış fundamental әsәrlәr vә digәr bütün önәmli türkoloji dilçilik işlәri ümumi elmi metodologiya vә tәtbiq edilәn konkret metodlar baxımından iki hissәyә ayrılaraq öyrәnilir: 1. Müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik işlәri; 2. Tәsviri, tәsviri-normativ vә tarixi-müqayisәli türkoloji dilçilik işlәri. Hәr iki bölmәdә bir neçә türk dilinin, qrup türk dillәrinin, ümumtürk dilinin vә ayrı-ayrı konkret türk әdәbi dillәrinin fonetikası vә fonologiyasına, qrammatikası vә sintaksisinә, lesikologiyası, leksikoqrafiyası vә frazeologiyasına hәsr olunmuş türkoloji dilçilik işlәri öyrәnilir. Sözügedәn hissәdә türkoloji dilçilikdә mövcud olmuş әsas dilçilik mәktәblәri haqqında geniş elmi mәlumat verilir, müqayisәli dilçiliyin tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi istiqamәtlәrinin, dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışlarının mahiyyәti açıqlanır. Türkoloji dilçiliyin tarixindә önәmli yer tutan fundamental әsәrlәrdәn, o cümlәdәn hәm әrәb, hәm dә Hind-Avropa dilçilik mәktәblәri әnәnәlәrinә әsasәn yazılmış qrammatika kitablarından ayrıca olaraq bәhs edilir. XI- XVIII yüzillәrdә әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn әrәb vә türk dillәrindә yazılmış 9

10 qrammatika kitabları geniş tәhlil olunur. Bununla bәrabәr, Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn yazılmış Mirzә Kazım bәyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası (1846), O. Bötlinqin Yakut dili haqqında (1851) vә rus missionerlәrinin XIX yüzildә qәlәmә aldığı Altay dilinin qrammatikası kitablarından da danışılır. XX yüzildә vә günümüzә qәdәr yazılmış qrammatika kitabları vә digәr hәr cür türkoloji dilçilik işәlәri işıqlandırılır. Altı cildlik Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası ( ) adlı rus dilindә yazılmış kollektivmonoqrafik kitab hәlәlik türkoloji dilçiliyin әn böyük tarixi nailiyyәti olaraq qiymәtlәndirilir. Sözügedәn dәrslikdә türkoloji dilçiliyin inkişafının tarixi xronologiyasının müәyyәnlәşdirilmәsi vә bu günkü gәlişmәlәrinin isә yeni linqvistik metodlarla öyrәnilmәsi müasir Azәrbaycanşünaslıqda hәm türkologiya, hәm dә dilçilik tarixi baxımından çox böyük әhәmiyyәt kәsb edir. Kitabın ikinci hissәsinin Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni linqvistik yöntәmlәr adı ilә adlandırılan birinci bölmәsindә öncә әnәnәvi vә yeni dilçilik istiqamәtlәri vә metodlarının türkoloji dilçilikdә bu gün paralel şәkildә tәtbiq olunduğu göstәrilir. Buna bağlı olaraq 1970-ci illәrdәn başlayaraq türkoloji dilçilikdә aparılan riyazi- vә sosiolinqvistik araşdırmalardan söz edilir, konseptual-funksional qrammatika anlayışı açıqlanır, aktual üzvlәnmәyә aid sadә vә mürәkkәb quruluşlu cümlәlәrdәn vә sintaktik bütövlәrdәn örnәklәr gәtirilir. Kitabın ikinci hissәsinin Ümumtürk dili kontekstindә ana vә ya ulu dil, ana dili, ortaq dil, rәsmi dil vә e-dil qavramları adı ilә adlandırılan ikinci bölmәsindә, hәr şeydәn öncә, sözügedәn qavramlar vә Avropa dil portfolyosu (European Language Portfolio) mövzusu açıqlanır. Sonra isә bütün bunlarla bağlı olaraq Azәrbaycan dilindә yeni әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqları, e-dil, türk dillәri arası әdәbi vә avtomatik mәtn çevirilәri vә proqram tәminatı kimi mәsәlәlәr türkoloji kontekstdә işıqlandırılır. Sözügedәn kitabın ikinci hissәsinin Türkoloji dilçilikdә bәdii mәtnin yeni yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi olaraq adlandırılan üçüncü bölmәsindә isә sadәcә türkologiyada deyil, bütövlükdә ümumi filologiya elmindә çox yeni olan filoloji-linqvistik mәsәlәlәr gündәmә gәtirilir. Burada ilk dәfә müqayisәli olaraq Azәrbaycan türk әdәbi-bәdii mәtninin koqnitiv-konseptual özәlliklәrindәn, intellektual mahiyyәtindәn, qavramlar dünyasından, semiotik sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrindәn danışılır. Bәdii mәtnin çox geniş әdәbi-, üslubi-, semiotik-, konseptual-linqvistik tәhlillәri konkret örnәklәrә әsasәn kitabın sözügedәn bölmәsindә aparılır. Bununla da türkologiya elmindә bәdii mәtnin üslubi, semiotik vә konseptual özәlliklәri ilә çox geniş әdәbi-linqvistik tәhlilinin öyrәnilmәsinin yolu açılır. Kitabın Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni tәcrübәlәr vә ya әlavәlәr adı ilә adlandırılan üçüncü hissәsindә öncә görkәmli türkoloqların rus dilindәn türk dilinә tәrcümә olunmuş mәqalәlәri yer almışdır. Bu mәqalәlәr tәlәbәlәrin türkoloji dilçiliyin tarixinә vә bu gününә aid kitabın әvvәlki bölmәlәrindә aldığı әsas biliklәri möhkәmlәndirәcәkdir. Dәrsliyin müәllifi tәrәfindәn tәrcümә edilmiş hәmin mәqalәlәr Dil Araşdırmaları (2007 Bahar, Sayı:1, s ; 2009 Bahar, Sayı: 4, s ) dәrgisindә yayımlanmışdır. Kitabın sözügedәn bölmәsindә yer alan vә onun әvvәlki bölmәlәrindә ümumtürk leksikoqrafiyasına aid verilmiş elmi-linqvistik biliklәri tamamlayan Azәrbaycanca-Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәt örnәklәri isә әsәrin elmi-praktik әhәmiyyәtini önәmli bir ölçüdә artırır. M. M. Musayevin Türkoloji dilçilik adlı әsәrinin hәr bir hissәsinin sonunda ayrıca olaraq sual vә tapşırıqlar, istifadә olunan elmi әsәrlәrin vә mәnbәlәrin çox geniş siyahısı verilir. Yuxarıda göstәrilәnlәrlә bәrabәr, kitabın türkologiya elmi sahәsindә bir yeni dәrslik olaraq faydalı olacağını göstәrәn amillәrdәn biri dә elә budur. Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının müxbir üzvü, filologiya elmlәri doktoru, professor Kamal Abdullayev 10

11 GİRİŞ Türklük qavramı 1 vә ya qavrayışının (konseptinin) sadә sxematik çәrçivәsi ümumtürk mәdәniyyәti komponentlәrinin mövcudluğu ilә müәyyәnlәşir. Hәmin komponentlәrdәn biri elә ümumtürk dili (ing. Turkic, rus. Тюркcкий язык, Çağatayca vә Osmanlıca: Turkî) vә ya bütövlükdә götürüldükdә çağdaş türk dillәridir. Sözügedәn qavram göstәrilәn әsas vә digәr konseptual komponentlәri ilә qloballaşan dünya mәdәniyyәtlәri kontekstindә araşdırılmaya cәlb olunur. Әsas komponent alt qavramları vә hәmin qavramlara bağlı olan kateqoriyaları ilә birlikdә türkologiyanın ayrıca bir sahәsi olan türkoloji dilçilikdә öyrәnilir. Bütün bunlar isә sözügedәn üst qavramın komponentlәrinә görә koqnitiv-konseptual olaraq qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılmasını şәrtlәndirir. 1. Türklük vә türk dili qavramları Türklük, türk dünyası vә türk mәdәniyyәti qavramlaşdırılması müstәvisindә qarşıya çıxan әsas birlәşdirici faktor türk dilidir. Daha doğrusu, türkcә vә ya başqa bir ifadә ilә ümumtürk dili göstәrilәn müstәvidә etnik-mәdәni, sosial-coğrafi, siyasi-strateji vә linqvistik-xronoloji özәlliklәri ilә yer tutur. O, sözügedәn qavramların üst vә alt başlıqlar sәviyysindә dәrk olunması vә konseptual-kateqorial olaraq öyrәnilmәsini şәrtlәndirir. Türklük fenomeni türk dünyası vә türk mәdәniyyәti komponentlәrinә görә bir üst qavram vә ya bir ana başlıq (sәrlövhә) olaraq sәciyyәlәndirilә bilәr. Digәrlәri isә sözügedәn qavramın vә ya başlığın ayrı-ayrı konkret sәviyyәlәri vә ya alt başlıqları olaraq qavramlaşdırılır. Türklük qavramı türk dünyası vә türk mәdәniyyәti komponentlәri ilә türkologiya elmindә öyrәnilir. Sözügedәn qavramlaşdırmanın tәşәkkülündә çox önәmli bir rol oynayan türk dili birlәşdirici faktoru isә konseptual komponentlәri ilә türkologiya emlinin şöbәlәrindәn birindә araşdırılmaya cәlb olunur ki, bu şöbә dә türkoloji dilçilikdir. 1 Azәrbaycan dilindәki qavrayış sözü qavramlaşma şәklindә sözdüzәltmә vә qavramlaşdırma, qavramlaşdırılma kimi felin formadüzәltmә modellәrindә çox da geniş işlәnilmir. Buna görә dә dәrslikdә hәmin sözün sinonimi kimi qavram morfemi işlәdilir. Sözügedәn sözün leksik mәnası dünyanın dil xәritәsinin әsas elementi ilә bağlıdır. Daha doğrusu, qavram dünya haqqınada insan biliyinin bir vahididir, dil işarәsinin semantikası ilә müәyyәnlәşir. O, dil formasında ifadә olunan nәzәriyyәdir, ictimai şüurdur, hәyat obrazı faktıdır. Qavramla vә kateqoriya ilә bağlı olaraq müәyyәnlәşәn qavramlaşma vә kateqoriyalaşma işlәmlәri isә insan hafizәsindә gerçәk prototiplәri ilә dәrk olunaraq yığılan vә beyindә yenidәn işlәnilәn biliklәrә söykәnmәkdәdir. Hәmin biliklәrin vә hәr cür digәr mәlumatların dil sәviyyәlәri ilә ifadәsinә bağlı olaraq özünü göstәrәn ümumi funksional-semantik tablo nun on-line olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi vә alt qavramları vә kateqoriyaları ilә adlandırılması isә koqnitiv dilçiliyin işidir. 11

12 Sözügedәn qavramlaşdırma hadisәsi müasir koqnitiv elmә vә türkoloji dilçiliyin uyğun şöbәlәrinә görә öyrәnilir. Buna bağlı olaraq dәrslikdә türkokoloji dilçiliyin dünәni vә bu günü retprosperspektivel (keçmişә, indiyә vә gәlәcәyә görә) vә interospektivel (milli mentalitetә vә ya milli-mәnәvi öz ә bağlı adәt-әnәnәlәrә vә s. görә) olaraq araşdırılır. Daha doğrusu, retrospektiv, prospektiv vә perspektiv 2 olaraq aparılan elmi-nәzәri açıqlanma sinkretik sәciyyәli qavram, qavramlaşdırma, qavramlaşdırılma, kateqoriya vә kateqoriyalaşdırma işlәmlәrinin aparılmasına yol açır. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә üsulu özü ilә birlikdә yeni yönüm vә yöntәmlәri 3 gәtirir ki, bunlar da koqnitiv vә informasiya texnologiyaları dilçiliyinin nailiyyәtlәrindәn istifadә etmәklә müәyyәnlәşdirilir. Aşağıda hәm koqnitiv dilçiliyin, hәm dә 2 Müxtәlif dil-nitq kateqoriyalarına dair dil vahidlәri koqnitiv-konseptual olaraq gәlәcәyә görә perspektiv, indiyә görә prospektiv, tarixi keçmişә görә isә retrospektiv aspektlәrdә araşdırılmaqdadır. Sosial elmlәrdә konkret hadisә vә predmetlәr, tarixi gedişatlar bütövlükdә retprosperspektivel vә ayrılıqda interospektivel bir müstәvidә dyәrlәndirilәrәk kompleksiv bir şәkildә birlәşdirilmәkddir. Belә bir kontekstdә frazeologizmlәrin ayrıca bir növü vә ya digәr dil-nitq vahidlәri dә daha çox müqayisәsiz sәciyyәli özbәöz olan milli mentalitetә, etnoqrafiyaya, demoqrafiyaya, folklora, mifologiyaya vә s. görә, hәr şeydәn öncә, interospektiv aspektdә öyrәnilmәkdәdir. Yuxarıda göstәrilәn aspektlәrin bütününә görә türkoloji dilçilikdә yeni bir araşdırma-öyrәnilmә konteksti formaşdırılmışdır: prospektiv, retrospektiv, perspektiv vә interospektiv müstәvi. Sözügedәn yönüm koqnitiv dilçiliyin әsas linqvistik prinsiplәrindәn biri olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr (Musaoğlu 2002: ; Musaoğlu, Hasanova 2006b). Sosial elmlәrin intellektual kontekstin mahiyyәtini dillә әks etdirәn dәrk etmәyә (idraka), şüura vә tәfәkkürә әsasәn tәdricәn dәyişdiyi, inkişaf etdiyi vә getdikcә dә hәmin prosesdә bir-biri ilә qovuşduğu müasir elmşünaslıqda müşahidә olunmaqdadır. Müasir dilçiliyin әsas inkişaf meyli isә milli-mәnәvi dәyәrlәrә vә canlı vә cansız alәmә dair faktorlara görә müxtәlif üst vә alt qavramların vә kateqoriyaların yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә bir-biri ilә bağlı olaraq qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılması ilә müәyyәnlәşir. Hәmin qavramlaşdırmalar vә kateqoriyalaşdırmalar müasir elmşünaslıqda böyük tәkamül dәyişikliklәri keçirdәn vә artıq bütövlükdә koqnitiv xarakterli sosial elmlәrin ayrı-ayrı sahәlәrinә dair inkişaf etdirilәn vә formalaşdırılan yeni elmi-tәtbiqi metodlarla aparılır. Şübhәsiz ki, yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә gerçәklәşәn bütün qavramlaşmalar vә kateqoriyalaşmalar, hәr şeydәn öncә, tәbii insan dilindә öz әks-sәdasını tapır, yәni sözün әsl mәnasında dildә simvollaşır, sistemlәşir, mücәrrәdlәşir vә konkretlәşir. Buna görә dә dәyişәn, yenilәşәn sosial elmlәrin başında, bizcә, dilçilik gәlir. Dilçilik elminin isә bu gün tәdqiq vә tәdbiq olunan sahәlәri getdikcә genişlәnir. Daha doğrusu, hәmin elm sahәsinin yuxarıda göstәrilәn retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv araşdırma aspektlәri orijinal konseptual-semantik yönümlәri vә informasiya texnologiyaları vә kompüter dilçiliyi proqram tәminatları sistemlәri ilә ortaya çıxır. Ümumi müqayisәli dilçiliyin bu gün hәmin sistemlәrlә tәkmillәşdirilәn müqayisәliqarşılaşdırmalı vә -tutuşdurmalı yöntәmlәri isә yenidәn müәyyәnlәşdirilir. Türkoloji dilçilikdә müxtәlif sistemli dillәrin vә türk dillәri materiallarının müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi nәticәsindә müqyisәli-qarşılaşdırmalı (kontrastiv) vә müqayisәli-tutuşdurmalı (konfrontativ) yöntәmlәr bu gün artıq çox açıq bir şәkildә müәyyәnlәşdirilә bilmәkdәdir. Müqayisәli dilçilikdә prospektiv+retrospektiv=perspektiv+inrerospektiv sәciyyәli binar aspektlәr vә ya artıq ierarxik xarakterli tәk bir araşdırma-öyrәnilmә istiqamәti ortaya çıxmaqdadır. Hәmin istiqamәtdә sinxronik-diaxronik sәciyyәli tәdqiqatların davam etdirilmәsi tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi dilçiliyin pra- vә protodil dil sәviyyәlәrinin canlandırılması işlәrinin nәticәlәndirilmәsinә dә yol açmaqdadır. Belәliklә, türkologiyada tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi dilçilik bu gün artıq ümumi bir prospektiv+retrospektiv=perspektiv+interospektiv aspektdә müqayisәli-qarşılaşdırmalı vә -tutuşdurmalı linqvistik yönümü ilә konseptual olaraq müәyyәnlәşdirilә bilmәkdәdir. Frazeologizmlәr konseptual-kateqorial xarakterli qavramlaşdırmaların vә kateqoriyalaşdırmaların ümumi vә xüsusi prinsiplәrinә görә sinxronik-prospektiv, diaxronikretrospektiv vә diaxronik-interospektiv sәviyyәlәrdә tәsniflәndirilmәkdәdir (Musaoğlu, Hәsәnova 2006a). 3 Yönüm vә yöntәm sözlәrinin sinonimlәri olaraq Azәrbaycan dilindә istiqmәt vә metod sözlәri dә işlәnilir. 12

13 informasiya texnologiyaları vә ya kompüter linqvistikasının iş prinsiplәrinin türkoloji dilçiliyin problemlәrinin hәll olunmasındakı potensialından yeri gәldikcә bәhs olunacaqdır. 2. Ümumtürk mәdәniyyәtinin koqnitiv-konseptual layihәsi Türkdilli corafiyada yer tutan Anadolu-Rumeli, Azәrbaycan, türkmәn, qazax, qırğız, özbәk, qaraqalpaq, uyğur, tatar, başkırd, çuvaş, saha (yakut), tuva, karaim, qaqauz, qaraçaybalkar, qumuq, noqay, altay, salar, xakas tarixi etnik-milli kimliklәri ümumtürk mәdәniyyәti kontekstinin әsas komponentlәri olaraq özünü göstәrir. Vә hәmin komponentlәr Türk dünyası qavramının tәrkibini tәşkil edir. Sözügedәn mәdәniyyәtin bütününü tәşkil edәn etnik-milli әsas vә buna bağlı olaraq da türklük fenomeni; dünyadakı türk xalqlarının әnәnәvi vә yeni dinlәri vә inancları, adәtәnәnәlәri, hәyat tәrzlәri vә davranış şәkillәri, әdәbiyyat vә musiqi növlәri ilә bir yerdә öyrәnilmәkdәdir. Bütün bunlar; hәm ayrılıqda, hәm dә bütövlükdә müxtәlif türk әdәbi dillәri vә dialektlәri ilә ümumtürk dili olaraq dәrk olunmaqdadır. Türklük fenomeninin türk dili, türk dünyası vә mәdәniyyәti ilә sözügedәn qavramlaşdırılması sivilizasiyaların universal-interaktiv qovşağında, bilgi çağı nın ehtiyacılarının yerinә yetirilmәsiylә vә onun hәrәkәtverici qüvvәlәrinin göz önündә tutularaq qloballaşmanın sürәtinә uyğunlaşdırılmasıyla öyrәnilmәkdәdir. Belә bir konseptual-koqnitiv araşdırmanın vә ya ayrı-ayrı türk xalqları mәdәniyyәtlәri sivilizasiyası açıqlanmasının aşağıda verilәn layihәlәndirmәyә әsasәn aparıla bilәcәyini fikirlәşirik: 1. Sivilizasiya: Әsas komponentlәri 1.1. Dünya sivilizasiyaları Şәrq sivilizasiyası Qәrb sivilizasiyası Türk sivilizasiyası vә ya mәdәniyyәti 2. Türk sivilizasiyasının komponentlәri 2.1. Türkcә vә ya ümumtürk dili Tarixi: Әcdad Türkcә (prototürk, pratürk, qәdim türk dili) Orta Türkcә (cağatayca, osmanlıca), Yeni Türkcә, Әn Yeni Türkcә vә ya çağdaş türk dillәri vә lәhcәlәri Türk dillәri, dialektlәri vә çağdaş әdәbi dillәri Türkiyә türkcәsi 13

14 Diğәr çağdaş türkcәlәr Ortaq dünya dillәri kontekstindә vә Avrasiya türkcәlәri müstәvisindә, Türkiyә türkcәsi vә digәr inkişaf etmiş türk әdәbi dillәri әsasında bir ortaq ünsiyyәt vә әdәbi uyğunlaşdırma türkcәsi Avrasiya ortaq dillәri müstәvisindә türk dillәri arası Dil-uyğunlaşdırma vә dil-işlәnilmә proqramları vә ya E-türkcә Ortaq dünya dillәri kontekstindә ümumtürk dilinin vә ya ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrinin ana dili olaraq tәlimi, xarici dil olaraq tәdrisi vә ortaq dil olaraq işlәnilmә modellәri Türkoloji dilçiliyә dair koqnitiv-konseptual sәciyyәli vә kompüter linqvistikası işlәmli üst vә alt qavramlaşdırmalar vә kateqoriyalaşdırmalar korpusu 2.2. Dinlәr vә inanclar Müsәlman türklәr Müsәlman olmayan türklәr Xristian, musәvi, şamanist vә s. türklәr Müqәddәs dinlәrә itaәt etmәyәn türklәr Göy Tanrı, totemizm, şamanizm vә digәr qәdim inanclar Ateizm vә ya dinsizlik 2.3 Adәt-әnәnәlәr Dini vә milli bayramlar, bütün dünyada qeyd olunan günlәr, özәl günlәr Türklük-Türk dünyası qavramını tәşkil edәn mәdәniyyәt sәciyyәli digәr әsas faktorlar Mәrasimlәr; davranış vә yaşam şәkillәri; tarixdәn günümüzә Novruz bayramı Şifahi vә yazılı әdәbiyyat; incәsәnәt, xalq sәnәti örnәklәri vә musiqi Geyim, qiyafәt vә mәtbәx Heyvandarlıq, balıqçılıq, ovçuluq, bağçılıq, kәnd tәsәrrüfatı vә s. 3. Türk kimliyi 3.1. XIX yüzilin sonları, XX yüzillin әvvәllәrindә Türk dünyasında Kimlik arayışları Çar Rusiyasında türk xalqlarının milli kimlik mübarizәsi ( Әli bәy Hüseynzadә vә Fyuzat jurnalı, İsmayıl Qaspıralı vә Tәrcüman qәzeti) 14

15 Azәrbaycan Demokratik Cümhuriyyәti vә Çağdaş Azerbaycan Respublikası ( Azәrbaycan qәzeti) 3.2. Tәnzimat dönәmindә milli kimlik problemlәri vә milliyyәtçilik hәrәkatları (Yusuf Akçura, Ziya Gökalp, Әli bәy Hüseyinzadә vә s.) Osmanlıçılıq İslamçılıq Türkçülük-milliyyәtçilik ust qavramlaşdırması müstәvisindә digәr millәtçilikvәtәnpәrvәrlik axınları vә ya Azәrbaycançılıq, tatarçılıq, özbәkçilik, türkmәnçilik, qazaxçılıq vә ya türk mәdәniyyәtlәri vә nәhayәtdә türk dövlәtlәri vә s. qavramlaşdırmaları Azәrbaycançılıq vә ya Mәn Azәrbaycanlı olmağımla fәxr edirәm qvramlaşdırması (Ulu öndәr Heydәr Әliyev) 3.3. Dünyәvilik, çağdaşlıq; demokratiya vә milli mentalitet Atatürk, Atatürkçülük vә çağdaş Türkiyә Cümhuriyyәti Heydәr Әliyev vә çağdaş Azәrbaycan Respublikası Qloballaşma kontekstindә çağdaş Avrasiya türk dövlәtlәri, muxtar respublikaları, vilayәtlәri vә topluluqları Avrasiya qavramlaşdırması kontekstindә türk-slavyan milli komponentlәrinin qarşılıqlı әlaqәlәri Aqrar, sәnaye vә bilgi cәmiyyәtlәri Bilgi-informatika vә intellektual sәciyyәli informasiya texnologiyaları cәmiyyәtlәri Retprosperspektivel vә interospektivel sәciyyәli konseptuallıq kontekstindә insan, cәmiyyәt vә fәrd qavramlaşdırmaları Qloballaşma, cәmiyyәtlәşmә (toplumlaşma) vә fәrdlәşmә Ziyalılıq vә intellektuallıq Türk ailә quruluşu Sözügedәn koqnitiv-konseptual layihәlәndirmә kontekstindә ümumtürk mәdәniyyәtinә görә sıra ilә ikinci vә üçüncü qavramlar olaraq müәyyәnlәşdirilәn türk dili vә türkoloji dilçilik qavramlaşdırmaları vә kateqoriyalaşdırmalarının problemlәri çağdaş dilçilikdәki yeniliklәrin işığında araşdırılmaqdadır. Problemlәr ümumtürk dilinin fonetik, fonoloji, morfoloji, sintaktik, 15

16 mәtnlinqvistik 4, leksik, leksikoqrafik vә frazeoloji materiallarına görә öyrәnilmәkdә vә buna bağlı olaraq türkoloji dilçiliyә dair yeni araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri vә konkret yöntәmlәri üzәrindә durulmaqdadır. Türkoloji dilçilik qavramlaşdırması, ümumtürk dilinin min illik inkişafına, qәdim türk dilinin әdәbi dillәr vә dialektlәr sәviyyәlәrindәki dil-işlәnilmә, şifahi vә yazılı mәtnlәrin әdәbi uyğunlaşdırma işlәkliyinә, ana dilinin tәlim vә tәdrisinә görә aparılmaqdadır. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә yönümü bir tәrәfdәn ümumtürk dilinә dair indiyә qәdәr aparılmış olan әnәnәvi tәdqiqatlardan, digәr tәrәfdәn isә çağdaş linqvistik axınların içәrisindә yer tutan yeni araşdırmalardan (Dilbilim Araştırmaları ) fәrqlәnir. Buna görә dә aşağıda sözügedәn yönüm vә yöntәmlәrin әsaslanıldığı koqnitiv-kompüter dilciliyi vә onların iş prinsiplәri haqqında konkret olaraq bilgi verilmәkdәdir. 3. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis 5 linqvistikası yönümlәri vә yöntәmlәri XX yüzilin sonlarından başlayaraq dilә dair elmin әsas tәsisatları yenilәnmәkdәdir. Hәmin tәsisatların dәyişim proseslәrindәn indi paradiqmatik vә sintaqmatik sıralanmaların yenilәnmsi kimi dә bәhs olunur. Artıq dil digәr intellektual fәaliyyәt formaları ilә birlikdә öyrәnilmәkdә vә dilçiliyin tәdqiqat obyekti dә mәhz buna uyğun olaraq dәyişmәkdәdir. Araşdırıcıların diqqәti dil daşıyıcılarının şüurlu dil fәaliyәti üzәrindә mәrkәzlәşmәkdә, dilin özü isә әsas dәrketmә mәnbәyi kimi göstәrilmәkdәdir. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis vә ya informasiya texnologiyaları linqvistikası yönümlәri vә yöntәmlәri dә hәmin kontekstdә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. İnsan biliyi vә ya bilik sәviyyәsinin sistemi necә qurulmuşdur, hansı formalarda vә mexanizmlәrlә işlәyir? Bütün bunları vә varlıq simvollarının dәyişimlәrinә dair fakt vә hadisәlәrin vә duyğuların yaratdığı biliklәrin dәrketmә proseslәrinin tәfәkkürdә әks olunmasını günümüzdә koqnitiv linqvistika öyrәnir. Dil vasitәsilә insan beynindә әks olunan bilik sisteminin alt vә üst sәviyyәlәri ilә qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılması koqnitiv linqvistikanın araşdırma prinsiplәrinin cәmi kimi dәrk edilir. Elektronik vә kompüter texnologiyalarının 4 Azәrbaycan türkcәsindә tәrәfimizdәn mәtnlinqvistik şәklindә işlәdilәn söz mәtnә aid olan linqvistik özәlliklәri bildirir. Hәmin söz bir linqvistik termin olaraq ingiliscә Text Linguistics almanca texstlengüistik, rusca лингвиcтикa тeкcтa, Türkiyә türkcәsindә isә metindilbilimsel sözlәri ilә ifadә olunur. 5 Kompüter-mühәndis linqvistikası anlayışı Azәrbaycan dilindә informasiya texnologiyaları linqvistikası kimi dә ifadә oluna bilәr. 16

17 inkişafı әsasında insan biliyinin dil vasitәsilә modellәşdirilmәsini isә informasiya texnologiyaları linqvistikası yerinә yetirir (Bilgisayar Destekli Dil Bilimi Çalıştayı Bildirileri 2006). Dilçiliyin kateqoriyalara dayalı elmi әsası gözlә görünәn bir şәkildә genişlәnmişdir. Hәll edilәcәk problemlәr araşdırıcılardan sadәcә dilçiliyi vә uyğun sahәlәrini deyil, fәlsәfә, dәrketmә nәzәriyyәsi, mifologiya, folklor, tarix, psixologiya, antropologiya kimi digәr sosial elmlәri dә daha dәrindәn bilmәyi tәlәb edir. Buna görә dә, müxtәlif dillәrә dair ontoloji sәciyyәli araşdırmalarda tәtbiq olunan әn yeni linqvistik yöntәmlәr konseptual olaraq formalaşdırılır vә koqnitiv linqvistikanın tәtbiqi sahәlәri dә buna bağlı olaraq genişlәndirilir (Маслова 2004; Андреева 2004). Günümüzdә çağdaş izahı ilә insan intellektinә vә bir bütün kimi dәrk edilәn tәcrübәsinә dair mücәrrәd vә konkret qavramların birlәşdirilә bilәn alt kateqoriyalarla fәrqli açıqlanmalardakı tәsviri işini koqnitiv linqvistika yerinә yetirir. Belә ki, insana mәxsus sitәm vә ya giley-güzar etmәk, tәәssüf, niyyәt, istәk, sәbәb, mәqsәd, dәyәrlәndirmә, sevgi, sevinc kimi semantik sahәlәr gerçәk prototiplәri ilә müәyyәnlәşdirilir. Hәmin kontekstdә mәhәbbәt-acıma vә ya sevgi-nifrәt kimi linqvistik qavramlar konkret diskursiv variantları ilә dә göstәrilir. Mәlum olduğu üzrә, dünyanın konkret vә mücәrrәd obrazları (mәsәlәn, su pәrisi, tәpәgöz, kentavr kimi) insan şüurunda dünyanın dil xәritәsi kimi koqnitiv-konseptual xarakterli görmә, hiss etmә, dadma, eşitmә vә oxuma dәrketmә vasitәlәri ilә әks olunur. Bütün bunlar insan şüurunda vә tәfәkkürdә ilk mәrhәlәdә tәhtәlşüur olaraq müәyyәnlәşir. Hәmin obrazlarla dünyanın ümumi dil xәritәsi vә konkret dil kateqoriyaları arasındakı ierarxik әlaqәlәr isә günümüzdә koqnitiv linqvistikada araşdırılır. Daha doğrusu, sәs, morfem, söz, deyim vә mәtn komponentlәri sıralanmaları dil-danışıq vahidlәri olaraq fonetik, morfoloji, sintaktik, leksik vә frazeoloji sәviyyәlәri ilә yenidәn kateqoriyalaşdırılır. Bunun nәticәsindә toplum, fәrd-danışan, verilәninformasiya vә yozumlayıcı-dinlәyәn kimi diskurs faktorları ilә gerçәklәşәn konseptual sxemlәr dә bu gün artıq konkret dil faktları ilә qurulur. Hәtta daha geniş bir konseptual müstәvi dә subyektivlik//obyektivlik dәyәrlәri müqayisә edilir. Subyektivliklә әlaqәdar ayrıca bir dil mәrkәzçiliyi vә ya eqoizmi, bir başqa sözlә hadisә vә faktların dәyәrlәndirilmәsindә mәzmun vә ifadә baxımından digәr sosial әsaslarla müqayisәdә dil daşıyıcısı na dayalılıq nәzәriyyәsi yaradılır (Мурясов, Самигуллина, Федорова 2004). Koqnitiv linqvistikada insan faktoru çox vaxt çağdaş sosial elmlәrin ümumi bir elmi araşdırma әsası sәviyyәsindә dә irәli çıxarılmaqdadır. Belә bir araşdırma әsası isә insan 17

18 intellektinә söykәnәn dil bağlılıqlarının bundan sonra dünyanın dәrk edilmәsindә bir başlanğıc nöqtәsi yerindә araşdırılacağının siqnallarını vermәkdәdir. Son il içәrisindә müәyyәnlәşәn koqnitiv linqvistika yöntәmlәri ilә yeni dil gerçәklәri öyrәnilir. Bunları isә dil formalaşmaları ilә konkret olaraq obyektlәşdirilәn vә insan tәfәkküründә özәl quruluşları ilә mövcud olan çevrәlәri, çevrәlәnmәlәri, sәhnәlәri vә s. tәşkil edir. Bu baxımdan dilin bilavasitә gerçәkliyi vә ya varlığı deyil, insan hafizәsindәki konseptual tablonu әks etdirdiyi dә deyilә bilәr (Гуреев 2005). Bu fikir koqnitiv linqvistikanın tarixindә ilk dәfә olaraq 1984-cü ildә ifadә edilmiş vә dilin insan hafizәsindә konseptual olaraq projeksiyalar halına gәtirilmiş biliklәr sistemindәn ibarәt olduğu vә bu biliklәri әks etdirdiyi göstәrilmişdir (Jackendolff 1984). Sözügedәn mövzular mahiyyәtcә yeni olan koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә kompüter-mühәndis linqvistikası anlayışları müstәvisindә araşdırılır. Buna görә dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, mәtndә yeri gәldikdә istiqamәt sözünün yerinә yönüm, metod sözünün yerinә isә yöntәm kәlmәlәri işlәdilmişdir. İstiqamәt sözü әrәb, metod sözü isә fars mәnşәlidir. Ancaq ikincilәr türk mәnşәli olsa da, bütün bu kәlmәlәr hamısı birlikdә dilimizdә işlәnilәn sinonim sözlәr kimi dә qiymәtlәndirilә bilәr. Bәs koqnitiv linqvistika vә kompüter-mühәndis linqvistikası elmi-linqvistik anlayışları vә buna bağlı olaraq da yönüm vә yöntәmlәri nә demәkdir? Bunların mahiyyәti nәdәn ibarәtdir? Sözügedәn qavramlar elmşünaslıqda nә zaman ortaya çıxmışdır? Bütün bunlar mәtndәki ümumi elmi tәhkiyә әsnasında izah olunacaqdır. Bununla bәrabәr, biz elmi-terminoloji vә metalinqvistik baxımdan mövzuya aşağıda qısaca olaraq özәl bir açıqlanma da gәtirmәk istәdik Koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә metalinqvistika qavramları Müasir dövrdә koqnitiv xarakterli elmi araşdırmalar vә onların nәticәlәrinin praktik fәaliyyәtdә hәyata keçirilmәsi öyrәnmәyә vә dәrketmәyә açıq olan demokratik cәmiyyәtlәrdә getdikcә sürәtlәnmәkdәdir. Artıq 2000-ci illәrdәn etibarәn sözügedәn araşdırmalar Türkiyә universitetlәrindә dә daha geniş olaraq aparılmaqdadır. Hәmin araşdırmalara dair elmi istiqamәtlәr bakalavr vә magistratura proqramlarında yer almaqda vә dissertasiya mövzuları kimi işlәnilmәkdәdir. Koqnitiv elmşünaslığın әsas araşdırma obyektlәri, hәr şeydәn öncә, aşağıdakılardan ibarәtdir: -Elm, bilik-mәlumat vә biliş (cognition) fenomenlәri; 18

19 -Hafizә psixologiyası; -Biliyin vә ya müxtәlif mәlumatların tәsvir olunması, mәnimsәnilmәsi, işlәnilmәsi vә insan hafizәsindә yerlәşdirilmәsi; - İnsan vә kompüter münasibәti ndә koqnitiv yönlәr, zehin ve beyin әlaqәlәri, ağlın meyarları vә koqnitiv proseslәri vә s. Bütün bunlar bilik, ağıl, zәka, zehin, beyin, anlamaq, ağıl (baş) işlәtmәk, ağıllı davranış vә ya davranmaq, bacarıq vә s. özәk (açar) sözlәrin diskurs vә mәtn linqvistikası sәciyyәli çәrçivәsindә açıqlana bilmәkdәdir. Koqnitiv elmşünaslığın әsaslarını fәlsәfә, antropologiya, psixologiya, kompüter mühәndisliyi vә dilçilik elmlәri tәşkil edir. Türk dillәrinin müxtәlif linqvistik sәviyyәlәri müasir dövrün bir reallığı kimi işıqlandırılmalıdır. Çünki onlar da artıq struktur-semantik vә funksional dilçilik araşdırmaları müstәvisindә dilçiliyin vә digәr ictimai elmlәrin gәlib çatdığı informativ-diskursiv sәviyyәdә vә ya yönümdә sәciyyәlәndirilmәlidir. Sözügedәn yönümün elmi meyarları 1980-ci illәrdәn bәri dilçilikdә getdikcә daha çox aydınlaşmaqdadır. Bu yönüm dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn әn ümumi qavramlara vә alt qavramlarına, onları tәşkil edәn kateqoriyalara görә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Burada mәhz koqnitiv xarakterli dәrketmә әsnasında gerçәklәşәn linqvistik yöntәm diqqәti çәkmәkdәdir. Çağdaş dilçilikdә koqnitiv-konseptual tәdqiqata, hәr şeydәn öncә, dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn böyük vә kiçik dillәrin tipoloji özәlliklәri vә ya dil universaliyaları vә fәrqliliklәrinin söykәndiyi müxtәlif dil sәviyyәlәri cәlb olunmaqdadır. Bu dil sәviyyәlәrini fonetik-fonoloji, morfoloji vә sintaktik qrammatika vә leksik-leksikoqrafik vә frazeoloji fenomenlәr vә onların ayrıayrı detalları tәşkil etmәkdәdir. İnkişaf etmiş dillәrdә әsas dil çәrçivәlәrinin (frame) tәrkiblәri sistematik-koqnitiv dәrketmә әsasında linqvistik bir yöntәmlә qavramlaşdırılmaqda vә alt sәviyyәlәri ilә kateqoriyalaşdırılmaqdadır. Bütün bunlar isә yuxarıda göstәrilәn dil sәviyyәlәrinә bağlı olaraq yerinә yetirilmәkdәdir (Новое в зарубежной лингвистике 1988; Демьянков 1994; Kибрик 1994; Кубрякова 1994; 2004; Bozşahin Cem ve Zeyrek Deniz 2000; Кравченко 2001; Курт 2002; Селиверстова 2002). Mücәrrәd tәfәkkürün qavramlaşdırma vә buna bağlı olaraq kateqoriyalaşdırma proseslәri dilçilikdә koqnitiv xarakterli dәrketmә әsasına görә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Bu da ictimai elmlәrin yeni paradiqmatik vә sintaqmatik aurasında ortaya çıxan dil eqoizmi vә ya subyektivliyi problemlәrinin hәll olunması yollarının axtarılması ilә paralel olaraq yerinә yetirilmәkdәdir (Гуреев 2004; 2005). 19

20 Koqnitiv xarakterli dәrketmә әsasında dilçilik vә semiotika, koqnitivlik mexanizmi vә qrammatik açıqlanma vә şәrhetmә әlaqәlәri antropoloji baxımdan insana mәxsus dәrketmә-şüurtәfәkkür müstәvisindә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Dilçilikdә 2000-ci illәrdәn başlayaraq yaşanılan dünyanın әn әsas konseptual obrazları vә linqvistik qavram anlayışı tәdqiqata cәlb olunmaqdadır. Bunlara bağlı olaraq da öncәliklә iltifat, xoşbәxtlik, arzu-istәk, sevgi-mәrhәmәt, sevgi-acımaq kimi duyğu-hissiyyat qavramları koqnitiv xarakterli dәrketmә yönlәri ilә dәrindәn öyrәnilmәkdәdir (Doğan 2000; Воркачёв 2001; Ханина 2004). Çağdaş dilçilikdә dil hәr yönü ilә koqnitiv-konseptual bir müstәvidә öyrәnilәrәk metalinqvistik bir terminologiya vә üslubla müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Bu, hәr şeyden öncә, belә bir fәlsәfî әsasa söykәnmәkdәdir: Konkret dil şәkli vә ya şәkillәri koqnitiv quruluşun vә ya quruluşlarının, başqa bir ifadә ilә insan şüurunun, tәfәkkürünün vә qavrayışının dildәki әks olunmalarından ibarәtdir (Kибрик 1994: 126). Türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә vә buna uyğun olaraq da türkoloji dilçilikdә şüurun, tәfәkkürün vә qavrayışın türk dillәrindәki әks olunmalarına әsasәn әmәlә gәlәn konkret qrammatik sәviyylәri koqnitiv yöntәmlә tәsvir olunmalıdır. Bu baxımdan ilk növbәdә felin şәkil, növ vә tәrz kateqoriyalarının sözügedәn yöntәmlә dәqiq olaraq müәyyәnlәşdirilә bilәcәyini fikirlәşirik (Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008). Meta yunanca bir söz olub leksikoqrafik olaraq vasitәsilә vә ya sonra mәnalarını ifadә etmәkdәdir. Metalinqvistika qavramı isә dilçilikdә tәbii, canlı dilә dair yazılmış tәdqiqatlara görә müәyyәnlşdirilәn ikinci bir dil-ifadә sistemi kimi xarakterizә olunmaqdadır. Buraya, hәr şeydәn öncә, özәl linqvistik terminologiya sistemi ve mәtn linqavistikası sәciyyәli quruluş vә quruluşlar vә buna uyğun olaraq elmi sәciyyәli leksika vә ayrı-ayrı leksik qrupları daxildir (ЛЭC 1990: 297). Dil sәviyyәlәrinin özünәmәxsus bir şәkildә tipoloji qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılması müasir dilçiliyin universal miqyasdakı әsas meyarları vә ya metadili olaraq bilinmәkdәdir. Türkoloji dilçiliyin orijinal bir metalinqvistiyinin vә ya metadilinin olduğunu söylәmәk hәlәlik sözün tam mәnasında, çox tәәssüf ki, mümkün deyildir (Musaoğlu 2008: 229). Dәrsliyin ikinci hissәsindә mәhz buna cәhd göstәrilәcәkdir Linqvistik qavram Sözügedәn anlayış insan tәrәfındәn psixoloji sәviyyәdә dәrk edilәn vә koqnitiv xarakterli şüurlanma ilә kamillәşәn tәfәkkürün yaranması vә inkişafının dil çәrçivәli faktorları ilә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Bu anlayış Allahın yaratdığı tәfәkkürün inkişafı ilә bilavasitә bağlıdır 20

21 vә dünya sistemi mütәnasibliyinin mühafizә olunmasında qavramaların rolu vә linqvistik olaraq adlandırılması ilә isә bilvasitә әlaqәlidir. Dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn universal qavramlar vә milli sәciyyәli fonetika, fonologiya, morfologiya, sintaksis, leksika, leksikoqrafiya vә frazeologiya üst kateqoriyaları konkret linqvistik göstәricilәrlә bilinir. Bunlar eyni zamanda mücәrrәd konseptual quruluşlarla ifadә edilәn qavram vә komponetlәri ilә dә tәsbit olunur. Belәliklә, hәm konkret dil göstәricilәri, hәm dә konseptual faktorlarla ifadә edilәn anlayışlar linqvistik qavramlar olaraq tәrif edilir. Sözügedәn kateqoriyalardan hәr biri bir çox dildә konkret qrammatik göstәricilәri ilә işarәtlәnir. Bәzәn isә müxtәlif dillәrdә qrammatik kateqoriyaların konkret qrammatik göstәricilәri olmur. Mәsәlәn, bir çox dildә leksik, sintaktik vә morfoloji göstәricilәrin birinci vә sonrakı funksiyaları ilә kompleksiv olaraq ifadә edilә bilәn ümumi aspektuallıq linqvistik qavramı vә buna bağlı olaraq müәyyәnlәşdirilәn tәrz alt kateqoriyası vә ya alt qavramı vardır. Aspektuallıq faktoru bu vә ya digәr şәkildә türk dillәrindә dә vardır. Ancaq bir çox dünya dilindә olduğu kimi ümumtürk dilindә aspektullağın konkret bir kateqoriya olaraq morfoloji göstәricilәri yoxdur (Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008; Musayev 2011: 22-26). 4. Türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları Avrasiya mәkanında yaşayan türk xalqlarının hәr birinin özünәmәxsus bir şәkildә dәrk edilәn dil, әdәbiyyat, folklor, mifologiya, tarix vә etnoqrafiya qavrayışları vardır. Bunlar hәmin xalqlara aid olan milli-mәnәvi anlayışlar vә ya xüsusi sosial kateqoriyalar kimi dә dәrk olunur. Hәmin qavrayışlardan vә ya әsas milli dәrketmә komponentlәrindәn ümumtürk dili vә ya türkcә, ortaq türk tarixi vә mәdәniyyәti qavramları yaranır. Türkologiyada bütün bunlar günümüzdә artıq әn ümumi şәkildә koqnitiv dәrketmә xarakterli yeni elmi yönümlәr vә kompüter-mühәndis dilçiliyi yöntәmlәrinin tәtbiq olunması ilә bir-birinә bağlı vә ierarxik olaraq açıqlana bilәr. Bәs türkologiya elmi nә zaman ortaya çıxmışdır, bir müstәqil humanitar elm sahәsi sәviyyәsindә linqvistik vә digәr elmi-praktik parametrlәri ilә nә zamandan etibarәn tam olaraq müәyyәnlәşmişdir? Türkologiya başlanğıcda XI yüzildәn etibarәn türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin әn çox әrәb, fars, rus, alman, fransız vә s. xarici dillәrdә araşdırılması, tәdris vә tәsnifinә dair müxtәlif elmi-praktik işlәrin görülmәsi nәticәsindә ortaya çıxmışdır. Tәbii ki, türk xalqlarının әdәbiyyatı, 21

22 folkloru, tarixi, etnoqrafiyası vә s. dair aparılan müxtәlif araşdırmalar, yazılan mәqalәlәr vә kitablar da sözügedәn ümumi fәnnin formalaşmasında tәsirsiz qalmamışdır. Orxon-yenisey vә digәr qәdim vә yeni türk yazılı abidәlәrinin öyrәnilmәsi isә türkologiyanın inkişafına çox güclü tәkan vermiş vә XIX yüzildә sözügedәn humanitar elm sahәsi bütün klassik elmi-praktik parametrlәri ilә tam olaraq müәyyәnlәşmişdir. Türkologiyanın bir elm sahәsi olaraq formalaşmasında istәr tarixi türk lәhcәlәri vә әdәbi dillәrinә, istәrsә dә çağdaş türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinә dair aparılan araşdırmaların rolu müәyyәnlәşdirici olmuşdur. Buna görә dә çox vaxt ayrılıqda da Türkoloji dilçilik deyilәndә ümumilikdә Türkologiya qavramı başa düşülmüşdür. Halbuki, Türkoloji dilçilik ümumi Türkologiya fәnni nin qollarından birdir. Türkdilli xalqların dilini, tarixini, әdәbiyyatını, folklorunu, mifologiyasını vә qәdim müqәddәs (qutsal) inanclarını, bәlli bir ölçüdә incәsәnәtini, adәt-әnәlәrini, etnoqrafiyasını vә davranış şәkillәrini vә s. öyrәnәn sosial elmlәrin bütünü türkologiya fәnninndә ehtiva olunur. Türkologiyanın araşdırma-öyrәnilmә sahәlәrindәn ümumtürk dilinin dilçiliyin, tarixinin tarix emlinin vә ümumilikdә mәdәniyyәtinin fәlsәfәnin, sosiologiyanın vә semiotikanın işığında öyrәnilmәsinin zәruri olduğu danılmazdır. Çağdaş elmşünaslıqda semiotikanın semiosfera vә semiozis anlayışalarıyla 6 müstәqil bir elm sahәsi olaraq müәyyәnlәşmәsi dә ümumi türkologiyanın vә onu tәşkil edәn elm sahәlәrinin hәm dә semiotik baxımdan öyrәnilmәsini şәrtlәndirmәkdәdir. Günümüzdә isә hәlәlik daha çox ümumtürk dili vә onu tәşkil edәn türk әdәbi dillәri, dialektlәri vә danışıq şәkillәrinin koqnitiv dilçilik vә kompüter linqvistikası yönüm vә yöntәmlәri ilә öyrәnilmәsi gündәmә gәlmәkdәdir. Bu, yaşadığımız bilgi vә informasiya texnologiyaları әsrinin tәlәbidir vә qaçınılmazdır. Türkologiya elmi Qәrbdә vә Rusiyada missionerlik vә ya Avrasiyanın әlçatmaz yerlәrinin öyrәnilmәsi vә mәnimsәnilmәsi әsnasında formalaşmışdır. Bir elm sahәsi olaraq әn çox türk dialektlәrinә, qәdim vә yeni türk әdәbi dillәrinә dair aparılan sinxronik vә diaxronik sәciyyәli dilçilik işlәrinә görә bilinir. Bu baxımdan XIX yüzildә qәlәmә alınan Mirzә Kazım bәyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası (1846), İlminiski vә hәmkarlarının Altay dilinin qrammatikası (1869), Radlovun Türk dialektlәrinin lüğәti tәcrübәsi ( ) vә s. klassik 6 Semiozis (yunan. sema işarә ) işarә prosesi demәkdir vә işarәlәrin yaratma, qurma, hәrәkәt vә açıqlama özәlliklәrini ehtiva edir. Semiosfera (yunan. sema işarә, sphaira şar ) isә işarәlәrin qlobal sahәsi vә әhatә dairәsi, mәkan vә zamanda mövcud olan işarәlәri vә dil әlaqәlәrinin bütününü ehtiva edәn semiotik mәkandır (Стариченок 2008: ). Aşağıda sözügedәn anlayışlara dair daha geniş mәlumat verilәcәkdir. 22

23 әsәrlәr diqqәti cәlb edir. Aşmarinin Çuvaş sintaksisinin tәdqiqi tәcrübәsi (1903), Tomsenin Türkcә (1916), Banqın Göytürkcәdәn osmanlıcaya (1917), Qrönbexin Türk dilinin quruluşu (1936) kitabları da sinxronik-diaxronik xarakterli araşdırma-öyrәnilmә yönümünün klassik türkoloji dilçilikdәn XX yüzilin başlarında da yan keçmәdiyini göstәrmәkdәdir. Dmitrievin Türk dillәrinin quruluşu (1962), Qabenin Qәdim türk dilinin qrammatikası (1974), Kononovun VII-IX yüzillәr türk runik abidәlәrinin dilinin qrammatikası (1980) vә s. kitabları da sözügedәn linqvistik әnәnәnin türkoloji dilçilikdә daha sonralar da davam etdiyini sübut etmәkdәdir. Sözügedәn kitablar tәsviri vә ümumi-müqayisәli dilçiliyin tarixi-müqayisәli vә müqyisәli-tarixi araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәri ilә yazılmışdır. Ümumi-müqayisәli dilçiliyin tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlәrinin fәrqlәri dәrsliyin birinci hissәsindә örnәklәrә әsasәn göstәrilәcәkdir. Belәliklә, yüz-yüz әlli il әvvәl Avropa xaricindә bu gün dә işlәnilәn müasir dillәrin, o cümlәdәn türk dillәrinin elmi-normativ tәsvirinin missionerlik qrammatikası anlayışıyla hәyata keçirildiyi yaxşı bilinmәkdәdir. Vә ya sözügedәn hәr hansı bir dildә söz şәkillәrinin vә qrammatik kateqoriyaların Hind-Avropa dillәrinin qayda-qanunlarına görә müәyyәnlәşdirildiyi ciddi alimlәr tәrәfindәn dә indi artıq etiraf edilmәkdәdir (Алпaтoв 2003: 116). Ümumürk dilinin tarixi, onun dialekt vә ağızları, qәdim vә yeni türk әdәbi dillәrinә dair aparılan araşdırmalar, yazılan mәqalәlәr vә kitablar, bütövlükdә görülәn bütün digәr elmi-praktik işlәr, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, müxtәlif terminlәrlә adlandırılır. Bunların içәrisindә Türkologiya vә ya әn düzgünlәri olaraq da Türk dilçiliyi vә ya Türkoloji dilçilik terminlәri diqqәti daha çox çәkir. Biz Türkoloji dilçilik terminini işlәtmәyi uyğun hesab edirik. Bununla bәrabәr, Türk Cümhuriyyәtlәrindә ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrinә dair aparılan işlәrә görә müәyyәnlәşәn fәrqli terminlәr dә işlәnilir: -Azәrbaycan dilçiliyi; - Özbәk dilçiliyi; -Türkmәn dilçiliyi; -Qırğız dilçiliyi; -Qazax dilçiliyi; -Tatar dilçiliyi; -Başqırd dilçiliyi; 23

24 -Uyğur dilçiliyi vә s. Әlbәttә, bütün bunlar türkoloji dilçiliyin müxtәlif qolları vә ya bir alt qvramlaşdırmaları olaraq da dәyәrlәndirilә bilәr. Belәliklә, istәr müxtәlif linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә türk dillәri materiallarına görә, istәrsә dә Ural-Altay dillәri içәrisindә türk dillәri (türk dili, çuvaş dili, yakut//saha dili) anlayışıyla aparılan dilçilik araşdırmalarının türkoloji sәciyyәli olduğu yaxşı bilinmәkdәdir. Buna bağlı olaraq müasir filologiyada hәr hansı bir türk dilinin dilçilikdәn vә ya türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindәn xәbәrdarlıqla müqayisәli olaraq öyrәnilmәk istәnildiyi meyli dә getdikcә daha çox müşahidә olunmaqdadır. Ümumiyyәtlә, ümumtürk dilinә vә müxtәlif türk әdәbi dillәrinә dair müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli, tәsviri-struktur vә yeni struktur-semantik- vә funksional linqvistik yöntәmlәrlә aparılan vә ya türk dillәri materiallarının yer tutduğu bütün elmi araşdırmaların, dәrs kitabları vә vәsaitlәrinin tәşkil etdiyi bir fәnn türkoloji dilçilik anlayışından uzaq qala bilmәz. Hәmin fәnn istәr ümumi dilçilik sәciyyәli (Axundov 1988; Aksan 1995), istәrsә dilçiliyin müxtәlif sahәlәrinә (Novoe v zarubejnoy lingvistike..., 1987) aid olsun, onun türkoloji vә ya müqayisәli-tipoloji dilçilik olaraq dәyәrlәndirilmәsi hәm türk dillәri, türkoloji vә e-türkcә yönümü, hәm dә müasir dilçilik axınları vә bütövlükdә koqnitiv elmşünaslıq baxımından daha düzgündür. Başqa bir sözlә, ümumtürk dilinә dair vә türk әdәbi dillәri vә dialektlәri materialları ilә aparılan bütün araşdırmalar öncә Ural-Altay dilçiliyi nәzәriyyәsi ilә bağlantılı olmalıdır. Hәmin araşdırmaların hәm dә müasir linqvistikanın germanistika, romanistika, slavistika sәviyyәlәrindә olmasına da sәy göstәrilmәlidir. Vә onların müasir linqvistikanın bir komponenti sәviyyәsindә Türkoloji dilçilik termini ilә qavramlaşdırılaraq adlandırılmasına üstünlük verilmәlidir (Musaoğlu 2004a: 56-57). Bununla bәrabәr, türkologiya emlinin әsas qollarından birini tәşkil edәn türkoloji dilçilik fәnnini vә qavramını ehtiva edәn bütün konseptual parametrlәr, sxemlәşdirmәlәr vә linqvistik kateqoriyalaşdırmalar yenidәn müәyyәnlәşdirilmәlidir. Yәni bir üst sәviyyәdә müәyyәnlәşdirilәn kateqoriyalaşdırmalar aspektuallıq, zaman, sәbәbiyyәt vә s. semantik kateqoriyalara görә görә seçilmәlidir. Bir alt sәviyyәdәki kateqoriyalaşdırmalar isә, hәr şeydәn öncә, kateqoriya qurucu әlamәtlәrә görә müәyyәn olunmalıdır. Bunlar qrammatik, leksik vә leksikoqrafik xarakterli tәsniflәndirici, şәkillәndirici sözdüzәltmә morfoloji әlamәtlәri vә felin növ şәkilçilәri vә ya hal, felin zaman, şәkil sözdәyişdirici şәkilçilәrinә vә s. görә birbirindәn ayrılmalıdır. Ümumtürk dilindә sait, samit, sait vә samitlәrin fonetik uyumu, kәlmә, sәs, morfem birlәşmәli söz tәsriflәndirilmәsi, şәkillәnmәsi vә düzәldilmәsi; simmetrik-asimmetrik 24

25 sәciyyәli sintaktik quruluş vә leksik-leksikoqrafik qavramlaşdırılma açıq bir şәkildә göstәrilmәlidir. Belәliklә türkoloji dilçilik fәnni bundan sonra koqnitiv elmşünaslıq vә linqvistikadan xәbәrdarlıqla vә yöntәmlәrinin türk dillәrinә uyğun bir hala gәtirilmәsiylә inkişaf etdirilmәlidir. Türkoloji dilçilik anlayışı ümumi türkologiya qavramını tәşkil edәn konseptual xarakterli әsas komponentlәrdәn vә ya konkret qavram sahәlәrindәn biri vә ya birincisi olaraq seçilir. Türk dillәrinin tarixi, müasir durumu, fonetik, fonoloji, leksik, leksikoqrafik, qrammatik, sintaktik, semantik, frazeoloji vә mәtn quruluşu türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr әsas etibarilә müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә әnәnәvi xarakterli tәsviri dilçilik metodları ilә öyrәnilmişdir. İndi isә günün әn vacib mәsәlәlәrindәn biri koqnitiv (cognitive linguistics) dilçilik vә kompüter dilçiliyi (computational linguistics) yönüm vә yöntәmlәrinin linqvistik araşdırma mәqsәdilә türkoloji dilçilikdә dә özәl olaraq tәtbiq olunmasından ibarәtdir. Bu isә türkoloji dilçiliyә dair görülәcәk әsas işlәrin vә ya problemlәrin vә perspektivlәrin konkret olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi vә mövcud araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәrinin türk dillәrinә uyğunlaşdırılması nәticәsindә hәyata keçirilә bilәr. Günümüzdә Türkiyә ilә bәrabәr öz müstәqil dövlәtlәri olan digәr Türk Respublikalarında da artıq ana dili hәm әdәbi dil, hәm dә dövlәt dili sәviyyәsindә işlәnilir. Sözügedәn statusa Rusiya Fedarasiyasında vә Çindә Muxtar Respublikası olan türk xalqları da qismәn nail olmuşdur. Hәr hansı bir müstәqil dövlәt statusu olmayan digәr kiçik türk xalqlarının vә qruplarının dillәrinin bir qismi bәlli bir ölçüdә әdәbi dil sәviyyәsindә işlәnilmәkdәdir. Bir qisminin isә tarixdә mövcud olmuş, bu gün isә işlәnilmәyәn yazısı vardır. Daha doğrusu, bәzi türk dillәri yaxın vә uzaq keçmişlәrdә müәyyәn bir yazıya vә ya yazılı dil әnәnәsinә malik olmuşdur. Günümüzdә isә bu dillәrin bir çoxu, tәәssüflәr olsun ki, artıq sadәcә danışıq vә ya mәişәt dili sәviyyәsindә әhalisinin bәlli bir qismi tәrәfindәn danışılmaqdadır. Böyük türk dillәrinin bir çoxunun ikidillilik vә çoxdillilik ortamlarında birinci vә ikinci dil, kiçik türk dillәrinin isә çox vaxt sözügedәn linqvistik ortamlarda ikinci, üçüncü vә hәtta dördüncü dillәr kimi işlәnilmәsinә dә tәsadüf olunmaqdadır. Belә bir kontekstdә sinxronik xarakterli funksional dil özәlliklәrini vә sözügedәn müasir dillәrin dünyadakı işlәnilmә coğrafiyasını müәyyәnlәşdirmәk istәdik. Bunun üçün aşağıda türk dillәrinin öncәki coğrafi, tarixi, fonetik, morfoloji, tipoloji, ideoloji vә digәr mövcud qarışıq tәsnifatlarından fәrqli olan sosiolinqvistik xarakterli yeni bir tәsniflәndirmәsini türkoloji dilçiliyә 25

26 dair yazılmış әn son tәdqiqatlar әsasında apardıq. Vә bundan öncә Ortaq türk dili qavramı vә Türk dillәrinin tәsnifflәndirmәsi problemi üzәrindә qısaca olaraq durduq Ortaq türk dili qavramı Sözün dar mәnasında türk әdәbi dillәri vә dialektlәrini ünsiyyәt saxlamaq vә fikirlәrini ifadә etmәk mәqsәdilә bu vә ya digәr şәkildә işlәdәn bütün türk xalqlarının bir-birini başa düşә bilәcәyi bir dili bildirir. Eynilә әrәblәrin işlәtdiyi fәsih әrәbcә (Qurani-Kәrimin dili vә ya әrәb әdәbi dili), çinlilәrin danışdığı çin әdәbi dili, slavyan mәnşәli xalqların müәyyәn bir ölçüdә daha yaxşı bir-birini başa düşә bildiyi rus dili kimi. Sözün geniş mәnasında isә ortaq türk dili qavramı inkişaf etmiş türk әdәbi dillәrindәn birinin millәtlәrarası ortaq ünsiyyәt vasitәsi (lingua franca) sәviyyәsindә olması vә ya irәli çıxması demәkdir. BMT-dә işlәnilәn ingilis, rus, ispan, çin, fransız ortaq dillәrindәn biri kimi. Vurğulanmalıdır ki, ümumtürk dili vә ya türk dillәri dünyada әn çox danışılan 7 dildәn biridir. Bәs son iki min il içәrisindә türkcә vә ya ümumtürk dili sözün dar vә geniş mәnasında sözügedәn özәlliklәrә malik odlumu?! - Oldu! - Necә? Nә vaxt? - B. e. öncә V-VI yüzillәrә qәdәr vә VI-VII yüzillәrdәn XIII-XIV yüzillәrә qәdәr. Qәdim vә әn qәdim türk dili kimi. Türk dillәri bu gün ortaq bir Avrasiya dili vә ya dünya türkcәsi ola bilmәk imkanını hәm bir-birinә әn yaxın qohum dillәr vә dialektlәr olma sәciyyәsi, hәm sosyolinqvistik olaraq işlәnilmә yayqınlığı, hәm dә Avrasiya coğrafiyasında dillәr arasındakı qarşılıqlı dil-danışıq әlaqәlәri ilә әldә etmәkdәdir Qohum dillәr, yaxın vә әn yaxın qohum dillәr qavramları Qohum dillәr vә onların içәrisindә yer tutan әn yaxın qohum dillәr vә ya yazı dillәri qavramlarının linqvistik meyarlarla açıqlanması XX yüzilnin son qәrinәsindәn etibarәn müqayisәli-tipoloji dilçilkdә mübahisә obyekti olaraq gündәmә gәlmişdir. Hind-Avropa dillәri içәrisindә tәsniflәndirilәn slavyan dillәrinin digәr Hind-Avropa dillәrindәn fәrqli bir işlәnilmә sisteminә malik olduğu da elә buna bağlı olaraq fәrq edilmişdir. Hәtta әn yeni dilçilik 26

27 arşdırmalarında rus, belarus vә ukrayna dillәrinin eyni bir dilin dialektlәri vә ya lәhcәlәri 7 olaraq qiymәtlәndirilmәsi günümüzdә müşahidә olunmaqdadır (Кузнeцoвa 2006: 124). Sözügedәn sistematik fәrqliliyin vә ya linqvistik bәnzәrliklәrin dilçilikdә әn yaxın qohum dillәr müstәvisindә müәyyәnlәşdirilmәsi bu gün artıq heç bir mübahisә doğurmur. Birbirinә çox yaxın olan digәr qohum dillәrin klassik müqayisәli-tarixi vә ya tarixi-müqayisәli yöntәmlәrlә qohum dillәr olaraq tәrifi vә ya tәsniflәndirilmәsinin dә hәr hansı bir ciddi tәnqidә dözmәdiyi çox açıqdır. Belә bir vәziyyәt qohum dillәr vә yaxın vә әn yaxın qohum dillәr nәzәriyyәlәri vә praktikalarının fәrqli müstәvilәrdәki linqvistik açıqlanmasına yol açmaqdadır. Tipoloji bölünmәlәrin hәrәkәti vә әsas dil tiplәrinin dәyişmәzliyi müstәvisindә yaxın vә әn yaxın qohum dillәrin uyğun anlam sahәlәrinin dәyişkәn vә uzun zaman içәrisindәki eyniliyi müasir dilçilikdә linqvistik parametrlәri ilә müşahidә olunur. Bu isә sözügedәn dillәrin müxtәlif linqvistik vә ekstralinqvistik proseslәrdә özünü qohum dillәr olaraq sәciyyәlәndirilmәsindәn başqa eyni bir dil sәviyyәsindә olduğunu (Мacлoвa 2004: 7) da göstәrmәkdәdir. Әn yaxın qohum dillәr qavramlaşdırmasının gәrәkliliyi universal sәviyyәdә sistematik olaraq sübut olunmaqdadır. Buna görә dә türk dillәrinin çox böyük bir qisminin yaxın vә әn yaxın qohum türk dillәri sәviyyәsindә dәyәrlәndirilmәsinin yanlış olmadığı ortadadır. Vә ya onların bütününün qәdim zamanlardan bәri Asiyadakı vә Avropadakı geniş etnik-dil yayılımı müstәvisindә türk dillәri, türk әdәbi dillәri, dialektlәri vә ya lәhcәlәri olaraq adlandırılmasının düzgün olduğu qәbul oluna bilәr. Slavyan dillәrindәn bir-birinә daha yaxın olan türk dillәrinin bütünü üçün dә sadәcә qohum dillәr deyil, hәm dә bir-birinә yaxın vә әn yaxın qohum dillәr qavramlaşdırmaları aparılmaqdadır. Buna bağlı olaraq türk dillәrindә әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә praktikası işlәrinin әsas prinsiplәri dә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir (Musaoğlu 2002: ; 2003: ; 2004b: 25-30). Vә konkret әdәbi mәtn uyğunlaşdırması örnәklәri Türk dünyasında 1990-cı illәrdәn bәri çox geniş bir ölçüdә yayılmaqdadır. Bütün bunlar isә türk dillәrinә dair aparılan 7 Dil, әdәbi dil, dialekt vә lәhcә sözlәr i dilin leksik-funksional sistemindә bir-birilәri ilә sinonimlik tәşkil edir. Ancaq әdәbi dildә hәmin sözlәrin dil-işlәnilmә funksiyalarında bir-birindәn fәrqlәnәn anlam çalarları da yox deyildir. Başqa bir sözlә, әdәbi dil, dialektlәr vә şivәlәr sözügedәn hәr hansı böyük bir dilin alt qavrayışları vә ya qavramları olaraq dәrk olunmaqdadır. Lәhcә sözündә isә sinonimi olan dialekt leksem-terminindәn fәrqli olaraq dilin daha çox sәrbәst üslubla bağlı şivә-danışıq özәlliklәri dә ehtiva olunur. Biz dәrslikdә Türk dillәri, әdәbi dillәri, dialekt vә ya lәhcәlәri temrin adlandırmalarını yerinә görә işlәdirik. 27

28 qohum dillәr, yaxın vә әn yaxın qohum dillәr qavramlaşdırmalarının düzgün olduğunu göstәrmәkdәdir. Türkcә vә ya ümumtürk dilinin adlandırılması XIX yüzildәn bәri Avrasiyadakı siyasi, iqtisadi müәyyәnliklәrә vә müxtәlif mәdәniyyәtlәrә bağlı olaraq gerçәklәşәn inkişaf meyllәri vә tәzyiqlәrindәn müәyyәn qәdәr asılı olmuşdur. Hәmin dil bu baxımdan daha çox etnik-milli keçmişi vә çağdaş işlәnilmә-yayılım özәlliklәri dә göz önündә tutularaq fәrqli şәkillәrdә adlandırılmışdır: -Tatar dili, türk dili (Türkiyә türkcәsi olaraq); - Türk dillәri, türk lәhcәlәri, türk әdәbi dillәri vә s. olaraq cı ildәn başlayaraq Türkiyәdә Türkiyә türkcәsi termini işlәdilmәyә başlanılnışdır. Hәmin termin Türkiyәdә danışılan türk dilini Osmanlı türkcәsindәn vә digәr türk dillәri vә lәhcәlәrindәn ayırmaq üçün işlәdilmiş, әsas etibarilә Anadolu vә Rumeli danışıqşivәlәrini ehtiva etmişdir. Buna bağlı olaraq 1990-cı illәrdәn bәri Türk dünyasında vә әn çox da Türkiyәdә türk dillәri vә lәhcәlәri qәlib-ifadәlәri ilә bәrabәr, aşağıda göstәrilәn terminadlandırmalar da işlәklik qazanmışdır: -Azәrbaycan türkcәsi (azәricә), -Qazax türkcәsi (qazaxca); -Türkmәn türkcәsi(türkmәncә); -Qırğız türkcәsi (qırğızca); -Özbәk türkcәsi (özbәkcә); -Tatar türkcәsi (tatarca); -Başqırd türkcәsi (başqırdca); -Uyğur türkcәsi (uyğurca); -Tuva türkcәsi (tuvaca); -Saha//yakut türkcәsi (sahaca//yakutca) vә s. Bu gün Azәrbaycanda rәsmi olaraq Azәrbaycan dili termini qәbul olunmuşdur. Bununla bәrabәr, Azәrbaycan türk dili vә Azәrbaycan türkcәsi termin-ifadәlәri dә Azәrbaycanda işlәdilmәkdәdir. Әlbәttә, hәmin terminlәr Azәrbaycan cәmiyyәtindә bu gün, demәk olar ki, sinonim ifadәlәr olaraq işlәdilir. Bu isә nә әşyanın tәbiәtinә vә dünyanın qavramlar xәritәsinin dәrk olunması prosesinә, nә dә tarixi vә müasir gerçәkliklәrә heç bir vәchlә zidd deyildir (Abdulla 2010: 65-67). 28

29 Türk әdәbi dillәri vә lәhcәlәri tarixi vә coğrafi; fonetik, qrammatik, leksik, leksikoqrafik vә frazeoloji özәlliklәri ilә hәm tәsviri, hәm dә müqayisәli olaraq çox vaxt müxtәlif ideoloji vә siyasi dünyagörüşlәri baxımından öyrәnilmişdir. Bütün bunlar vә ümumtürk dili vә onun әdәbi dillәri vә dialektlәri üzәrindә oynanılan müxtәlif missionerlik oyunları türkcәnin vә ya türk dilinin, tәәssüflәr olsun ki, müxtәlif şәkillәrdә adlandırılmasına yol açmışdır. Müasir dünyada ümumtürk dilinin vә ya türk dillәrinin sadәcә ana dili deyil, bir xarici dil olaraq da işlәnilmәsi vә öyrәnilmәsindәn dә hәrәkәt edilmәkdәdir. Belә ki, türk әdәbi dillәri, dialektlәri vә ya lәhcәlәri yenidәn sosyolinqvistik olaraq tәsniflәndirilmәkdәdir. Onların qohum türk dillәri (türk dili vә ya ümumtürk dili, çuvaş dili, saha//yakut dili) vә yaxın vә әn yaxın qohum türk dillәri müstәvilәrindә qavramlaşdırmaları vә kateqoriyalaşdırmaları aparılmaqdadır. Türk dünyasında belә bir qavramlaşdırmaya vә kateqoriyalaşdırmaya uyğun olaraq gәlәcәkdә aşağıdakı tәdris-tәlim vә dil-işlәnimә modellәrinin işlәnilib hazırlanması tövsiyә olunmaqdadır: - Türk dillәri vә lәhcәlәri müstәvisindә ana dili olaraq türkcә 8 öyrәnmә modeli; - Ortaq dünya dillәri vә Ural-Altay vә türk dillәri kontekstindә xarici dil olaraq türkcә öyrәtmә modeli; - Beynәlxalq ünsiyyәt müstәvisindә sösyolinqvistik yönlәriylә türkcәnin ortaq dilişlәnilmә vә avtomatik vә ya e-şifahi vә yazılı mәtn uyğunlaşdırması vә tәrcümә modellәri. Sözügedәn әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә tәrcümә proqramlarının hazırlanmasıyla türkoloji dilçilikdә yaxın vә әn yaxın qohum dillәr fenomeni nin öyrәnilmәsinә dair aparılan işlәr daha da sürәtlәnә bilәr Türk dillәrinin tәsnifi XIX yüzildә filologiyada müqayisәli-tarixi dilçilik metodu ortaya çıxdı. Orxon-yenisey yazılı abidәlәri kәşf olundu vә deşifrә olunaraq oxundu. Bәzi tarixi-müqayisәli vә müqayisәlitarixi әsәrlәr, özәlliklә dә Vilhelm Radlovun yazıya aldığı sözlü-şifahi mәtnlәr, türkoloji araşdırmaları vә tәrtib etdiyi lüğәtlәr meydana çıxdı. Hәmin dövrdә, digәr Ural-Altay dillәri ilә bәrabәr, ümumtürk dilinin dә tarixi-coğrafi prinsiplәrә, fonetik, morfoloji, leksik vә leksikoqrafik әlamәtlәrә görә tәsniflәndirilmәsi türkloji dilçiliyin başlıca problemlәrindәn birinә çevrildi. 8 Burada müxtәlif türk әdәbi dillәrinin türkdilli xalqlara vә xaricilәrә öyrәdilmәsi söhbәtin mövzusu ola bilәr. 29

30 Ancaq türk dillәrinin tәsnifinin tarixi XIX yüzildәn çox-çox әvvәllәrә gedib çıxır. İlk dövrlәrdә tәsniflәrin әsasında coğrafi әlamәtlәr, yәni bu dillәrin tәsnif edilәn vaxt coğrafi yerlәşmәsi әsas götürülmüşdür. Belә ki, hәlә XI әsrdә Mahmud Qaşqarlı türk tayfalarının yerlәşmәsini (o, j ~ ~ т ~ з әvәzlәnmәsini dә qeyd edib) әsas tutaraq, onları dörd qrupa bölüb: 1) beçeneq; 2) qıfçaq, oğuz, yemәk, başğırt, basmıl, qay, yabaqu, tatar vә qırğızlar; 3) çıqıl, tuxsi, yağma, iqraq, çaruq, çumul, uyğur, tankut vә xatay; 4) tavğaç (Zeynalov 1981: 58). Mahmud Qaşqarlıdan uzun bir vaxt sonra müasir dilçiliyin ortaya çıxması ilә türk dillәrinin tәsniflәndirilmәsinә geniş bir ölçüdә yenidәn başlanılmışdır. XVIII yüzilin әvvәllәrindә İsveç әsir zabiti Filip Tabbert-Stralenberq Volqaboyunda vә Sibirdә yaşayan türkdilli xalqları Böyük Tatarıstan vә Kiçik Tatarıstan türklәri deyә iki qrupa ayırmışdı (1730). O, tatar dillәri adlandırdığı türk dillәri qrupuna çuvaş, tatar, başqırd, yakut, türkmәn, qaraqalpaq, baraba vә kan dillәrini daxil etmişdi (Zeynalov 1981: 63). Bundan sonra alman alimlәri M. Miller vә V. Şotun vә digәr xarici türkoloqların da türk dillәrinin coğrafi prinsiplә aparılmış tәsniflәri vardır. XIX-XX yüzillәrdә ümumtürk dili әvvәlәr hәm türk dillәri vә türk lәhcәlәri, sonralar isә yalnız türk dillәri adlandırmaları ilә tarixi-coğrafi, fonetik-fonoloji, morfoloji-tipoloji vә leksik-lekskoqrafik prinsiplәrlә tәsniflәndirilmişdir. Radlovun (1882: ), Korşun (1910), Samayloviçin (1922) әsәrlәrindә sözügedәn tәsniflәndirmә aparılarkәn hәm türk dillәri, hәm dә türk lәhcәlәri terminlәrindәn istifadә olunmuşdur. Boqoroditski (1934: 5-18; 1953), Malov (1951: 5-7), Menqes (1959: 1-10), Baskakov (1969: ), Zeynalov (1981: 58-69), Tekin vә Ölmәzin (2003) әsәrlәrindә türk dillәri ifadәsi işlәdilmişdir. Türk dillәrinin müqayisәlitarixi qrammatikası (Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 2002: 4-5) kitabında da türk dillәri termini yer tutmuşdur. Mahmud Qaşqarlının Divanü-Lüğәt-it türk (Dîvânu Luğati-t Türk Tercümesi 1992: 28-34) әsәrindә türk boyları vә türk lәhcәlәri ifadәlәrindәn istifadә edilmişdir. Aratın (1953:5-139), Banguoğlunun (1974: 9-22), Ercilasunun (1990: 55-63) vә Korkmazın (1994: ) uyğun әsәrlәrindә isә sadәcә türk lәhcәlәri termini işlәdilmişdir. Türkologiyanın Türkiyә mәktәbinin xaricindә aparılan türk dillәri tәsniflәrindә әsas etibarilә tәk bir prinsip izlәnilmişdir. Belә ki, hәr hansı bir türk әdәbi dili vә ya dialekti XX yüzilin 20-ci illәrindәn bәri tarixi lәhcәlәri vә şivәlәri ilә birlikdә müstәqil bir dil sayılmışdır. Türk dillәrinin bütünü qohum dillәr olaraq tәsniflәndirilmişdir. Türkoloji dilçiliyin Türkiyә mәktәbindә isә ümumtürk dili qәdim vә müasir әdәbi dillәri vә dialektlәri ilә birlikdә bir bütün 30

31 dil olaraq qiymәtlәndirilmişdir. Bu mәktәbdә türk lәhcәlәri tәsniflәndirmәsi aparılmış, çuvaşca vә sahaca//yakutca uzaq lәhcәlәr olaraq dәyәrlәndirilmişdir. İstәr türk dillәri, istәrsә türk lәhcәlәri tәsniflәndirmәlәrindәki coğrafi, tarixi prinsiplәr vә morfoloji, leksikoloji özәlliklәrlә fonetik meyarlar hәmәn-hәmәn eynidir. Mәsәlәn, V. B. Boqoroditskinin (1934: 5-18), M. Rәsәnenin (1955) vә F. E. Korşun (1910) әsәrlәrindәki tәsnif coğrafi xarakter daşıyır. M. Qaşqarlının (1992: ), T. Banguoğlunun (1974: 9-22) vә K. Menqesin (1959: 2-10; 1968) әsәrlәrindәki tәsniflәndirmә isә coğrafi-tarixi prinsiplә aparılmışdır. S. E. Malovun qәdim vә yeni türk dillәri (1951: 5-7) olaraq adlandırdığı tәsniflәndirmәsi isә sırf tarixi sәciyyәlidir. Fonetik tәsniflәndirmәlәrin içәrisindә tarixi vә elmi baxımdan A. N. Samoyloviçin (1922) araşdırması diqqәti daha çox çәkir. A. N. Samoyloviç V. Radlovun vә F. E. Korşun araşdırmalarına dayanaraq öz dövrünә görә türk dillәrinin yeni bir tәsniflәndirmәsini aparmışdır. Bu tәsniflәndirmәdә ilk dәfә әsas olaraq qәbul edilәn prinsiplәrdәn biri sözün ortasında vә sonunda ortaya çıxan sәs dәyişmәlәridir: d (T), Z (s), y; adak, atak, azak, ayak; kod, kot, kos, koy. Sözügedәn prinsip qәbul edildikdәn sonra A. N. Samoyloviç cәnubi-qәrb qrupunu y dialektlәri olaraq sәciyyәlәndirmişdir. Şәrq qrupu olaraq isә d, z, t dialektlәri müәyyәnlәşdirilmişdir. Burada cağatayca vә polevestcә (kuman vә ya qıpçaq) y dialekti olaraq tәsbit olunur. A. N. Samoyloviçin әsәrindә dil vә lәhcә terminlәri bir çox halda sinonim sözlәr olaraq işlәnilir. Mәsәlәn, Nә Korşun, nә dә mәnim әlavә tәsniflәndirmәmә görә Cәnubi- Qәrb dialektlәri (altay, teleut, qara türklәr vә digәrlәri) Şәrq qrupuna aid edilmәmәlidir (2007: 180). XX yüzilin әvvәllәrinә qәdәr böyük türkoloq V. Radlov (1882: ) da türk lәhcәlәri terminini (mәsәlәn, Türk lәhcәlәri lüğәti tәcrübәsi әsәrinin adı) işlәtmişdir. Rus türkoloqları içәrisindә türk dillәrinin әn geniş tәsniflәndirmәsini isә N. A. Baskakov (1969: ) aparmışdır. Onun tәsniflәndirmәsindә hәm tarixi vә leksik, hәm dә fonetik vә qrammatik meyarlara әsaslanılmışdır. XX yüzildә türk dillәrinә dair aparılan bütün tәsniflәrdә A. N. Samoyloviçin fonetik tәsniflәndirmәsinin tәsiri bu vә ya digәr dәrәcәdә hiss edilmәkdәdir. A. N. Samoyloviçin tәsnifi ona qәdәr vә ondan sonrakı tәsniflәndirmәlәr arasında sanki bir aralıq vә ya sәrhәd tәşkil edir. Buna görә qeyd olunmalıdır ki, linqvistik әdәbiyyatda türk dillәri vә dialektlәrinin A. N. Samoyloviçdәn öncәki vә sonrakı tәsniflәndirilmәsi kimi bi tәbir (Seçdirmә bizimdir- Mehman 31

32 Musayev) dә işlәnilә bilәr 9. Bütün bunlara baxmayaraq, nә birinci türk dillәri, nә dә ikinci türk lәhcәlәri adları altında aparılan tәsniflәndirmәlәrdә şifahi vә yazılı olaraq işlәdilәn türk әdәbi dillәri mәtnlәrinin linqvistik özәlliklәrinә diqqәt yetirilmәmişdir. Türk dillәrinin sintaktik quruluşundakı sosiolinqvistik sәciyyәli dil-nitq fәrqliliklәri, yazı-ifadә tәrzlәrindәki vә danışıq şәkillәrindәki özünәmәxsus inkişaf meyllәri vә dәyişmәlәrdәn dә heç bәhs olunmamışdır (Musaoğlu 2002: 8-20). Dәrslikdә ümumtürk dili (türk dili) vә ya türk әdәbi dillәri vә dialektlәri Ural-Altay dillәri içәrisindә çuvaş vә saha//yakut dillәri ilә birlikdә ümumi bir A. Qohum türk, çuvaş vә saha//yakut dillәr qrupu olaraq tәsniflәndirilir. Belә bir tәsniflәndirmәnin aparılamasını qәdim türk yazı dillәri vә tarixi lәhcәlәrinin böyük Avrasiya coğrafiyasının bütün bölgәlәrindә yazılan vә danışılan dillәr olaraq yayılmaları vә müxtәlif siyasi dövlәt quruluşlarına vә tәmayüllәrinә görә adlandırılmaları şәrtlәndirir. Mәsәlәn, Azәrbaycan türkcәsi, Türkiyә türkcәsi, İraq türkcәsi vә ya türkmәncәsi kimi. Bununla bәrabәr, etnik sәciyyәli konseptual sxemlәşdirmәlәr vә ya mәzmunlar da türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin adlandırılmasında tәsirli olmuşdur. Mәsәlәn, qazax türkcәsi, qırğız türkcәsi, türkmәn türkcәsi, tatar türkcәsi, başqırd türkcәsi, uyğur türkcәsi kimi. Türk dillәri vә dialektlәri tarixi Avrasiya coğrafiyasının bütün bölgәlәrindә yer tutur, buna görә dә yazılan vә danışılan dillәr olaraq sosiolinqvistik sәciyyәli yayılımaları ilә tәsvir olunur. Onlar sadәcә әdәbi mәtn vә dialekt-şivә xarakterli dil fәrqliliklәri vә eyniliklәrinә görә qavramlaşdırılsa vә kateqoriyalaşdırılsa sözügedәn problem hәll olunmaz. Buna görә dә, әnәnәvi türkoloji araşdırmalar әvvәlcәdәn müәyyәnlәşdirlәn kәmiyyәt vә keyfiyyәt ölçülәri ilә nәzәrә alınır. Bununla bәrabәr, tük dillәri vә dialektlәri arasında sadәcә fәrqliliklәr vә eyniliklәr deyil, oxşarlıqlar vә ya variantlar da birincilәr vә ikincilәrlә sinkretik vә sinxronik olaraq müqayisәlitәsviri sәciyyәli linqvistik yöntәmlә öyrәnilir. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә yöntәmi ilә dә türk dillәri vә dialektlәrinin fonetik vә fonoloji, morfoloji vә sintaktik, leksik-lekskoqrafik, frazeoloji vә mәtnlinqvistik özәlliklәri müәyyәnlәşdirilir. Vә yeni bir türk dillәri vә dialektlәri vә ya lәhcәlәri tәsniflәndirilmәsi aparılır. 9 A. N. Samoyloviçin Türk dillәrinin tәsnifinә dair bәzi әlavәlәr adlı tarixi әsәrinin Dil Arşadırmaları (2007/1: ) jurnalında Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunaraq yayımlanmış mәtni dәrsliyin Әlavәlәr bölümündә verilmişdir (Әlavә 1). 32

33 Belә bir linqvistik kontekstdә saha//yakut vә çuvaş dillәri xaricindәki türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin oğuz, karluq, qıpçaq, qırğız-yenisey vә ya xakas yaxın qohum dil qruplarından ibarәt olan bir tәsniflәndirilmәsi ortaya çıxır. Bu tәsniflәndirmә ilә türkoloji dilçiliyә Yaxın vә әn yaxın qohum türk dillәri vә ya Avrasiya türkcәlәri qavramlaşdırması gәtirilir. Burada bütövlükdә saha//yakut, çuvaş vә türk әdәbi dillәri vә dialektlәri bir-biri ilә qohum dillәr; oğuz, karluq, qıpçaq, qırğız-yenisey vә ya xakas dil qrupları isә bir-biri ilә yaxın qrup qohum dillәr olaraq tәsniflәndirilir. Oğuz, karluq, qıpçaq, qırğız-yenisey vә ya xakas dil qruplarında ayrıayrılıqda yer tutan dillәr isә bir-biri ilә әn yaxın qohum dillәr sәviyyәlәrindә tәsniflәndirilir. Mәsәlәn, oğuz qrupunda yer tutan Azәrbaycan, Türkiyә, türkmәn vә qaqauz türkcәlәri bir-biri ilә әn yaxın qohum olan türk әdәbi vә ya danışıq dillәridir. Belә bir tәsniflәndirmә türk әdәbi dillәri vә dil-danışıq şәkillәrinin müqayisәlitutuşdurmalı tәsvirinin aparılmasına, funksional qrammatikasının hazırlanmasına çox geniş imkan yarada bilәr vә sözügedәn dillәrin qonşu qohum, yaxın qohum vә әn yaxın qohum dillәrlә koqnitiv-konseptual yöntәmlәrlә öyrәnilmәsinә dә yol açar. Belә ki, türk-slavyan dillәri Türkslavistik düşüncәsi (Сулейманов: 2002: 31) әsasında Avrasiya coğrafiyasının iki böyük dil-etnik vә mәdәniyyәt-yayılma çoxluğunun dәrk olunması ilә bilinmәkdәdir. Belә bir halda sözügedәn dillәrin yeni tәrtib edilәcәk bir tәrcümә-çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә yaxın vә әn yaxın qohum dillәr sәciyyәli vә dil tәminatlı avtomatik e-proqramla öyrәnilә bilәcәyi müşahidә olunmaqdadır. Bu, bir Avrasiya gerçәkliyidir, bütünlüyüdür vә buna görә dә türk dillәri, dialektlәri vә ya lәhcәlәri adlandırması ilә bәrabәr, yeni bir Avrasiya türkcәlәri adlandırma-qavramlaşdırmasının gündәmә gәtirilmәsi dә yerinә düşәr. Belәliklә, türk dillәri vә ya danışılan müasir Avrasiya türkcәlәrinin, tarixi әdәbi dil=etnik-etnoloji vә etnoqrafik vә müasir sosiolinqvistik=dialekt-şivә ve koyne (eyni danışıq sәviyyәsi) özәlliklәri seçilir. Onlar türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr aparılmış olan uyğun elmipraktik araşdırmalara vә işlәrә görә sinkretik, paradiqmatik vә sintaqmatik olaraq dәyәrlәndirilir. Vә yenidәn çәkilәn bir dil xәritәsilә türk dillәri vә ya müasir Avrasiya türkcәlәri aşağıdakı şәkildә uyğun bir açıqlanma ilә tәsniflәndirilir Müasir türk әdәbi dillәri vә xәritәsi Türklük fenomeni, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, bu gün artıq Avrasiya vә dünya coğrafiyasında Anadolu-Rumeli, Azәrbaycan, türkmәn, qazax, qırğız, özbәk, qaraqalpaq, uyğur, 33

34 tatar, başqırd, çuvaş, yakut, tuva, karaim, qaqauz, qaraçay-balkar, qumuq, noqay, altay, salar, xakas milli-mәdәni kimliklәri ilә sözün dar mәnasında etnik, geniş mәnasında isә ümumi bir dilmәdәniyyәt müәyyәnliyi zәminindә öyrәnilir. Ümumtürk mәdәniyyәti qavramını әnәnәvi vә yeni dinlәr vә inanclar, hәyat tәrzlәri vә davranış şәkillәri, әdәbiyyat vә musiqi növlәri formalaşdırır. Bütün bunlar isә әdәbi dillәr vә dialektlәrdәn ibarәt olan ümumtürk dili ilә dәrk olunur. Bununla bәrabәr, türkdilli xalqların Avrasiyada vә dünyanın digәr bölgәlәrindәki miqrasiya xarakterli nüfus yerlәşimlәri, müstәqil vә muxtar respublikaları, milli-mәdәni muxtariyyat vә vilayәt sәciyyәli avtonom tәşәkküllәri Türklük fenomeni şüurunun coğrafi-demoqrafik vә milli-siyasi göstәricilәri kimi sәciyyәlәndirilir. Ümumtürk dilinin Dil xәritәsi dil daşıyıcılarının әdәbi dillәri vә dialektlәrinin ana dili kimi birinci, ikinci vә sosiolinqvistik xarakterli işlәnilmә şәrtlәri, tәdris vә tәlim özәlliklәrinә görә konseptual olaraq yenidәn tәrtib olunur. Ümumtürk dili Ural-Altay dillәri içәrisindә çuvaş vә yakut dillәri ilә bәrabәr, qohum әdәbi dillәr vә dialektlәr qrupu kimi tәsniflәndirilir. Çünki bәzi türk dillәri günümüzdә ümumxalq danışıq dili vә ya dialektlәr sәviyyәsindә mövcuddur. Bunların bir qismi ya әdәbi dil özәlliyini itirmiş, bәzilәrinin isә indiyә qәdәr heç belә bir statusu olmamışdır. Bu böyük dilin etnik-coğrafi yerlәşimi, yazılan vә danışılan ümumxalq dillәri kimi sosiolinqvistik sәciyyәli yayılımı vә ehtiva etdiyi müәyyәn dil-danışıq fәrqliliklәrinә görә әn yaxın qohum olan türk әdәbi dillәri vә dialektlәri kimi adlandırlması, bizcә, daha düzgündür. Bunların әdәbi vә danışıq dillәri kimi hәm tarixi sәciyyәli etnik-mәdәni müәyyәnlik, hәm dә Avropa, Asiya, Amerika, Afrika vә Avstraliyadakı sosiolinqvistik xarakterli dil yayılma-işlәnilmә dairәsinә görә xәritәsi isә aşağıdakı şәkildә tәrtib olunur. 34

35 Türk dillәri xәritәsi 35

36 A. Tarixi sәciyyәli etnik yerlәşim yerlәri vә nüfus sayımları ilә 1. Әn yaxın qohum türk әdәbi dillәri vә dialektlәri 1.1. Oğuz-karluq-qıpçaq dil-dialekt sistemlәri vә danışılan müasir türk dillәri Oğuz qrupu Türkcә, türk dili vә ya Türkiyә türkcәsi Türkiyә Cümhuriyyәtinin dövlәt dili vә 72 milyondan çox nüfusun ana dilidir. Türkiyәdә vә dünyanın bir çox ölkәsindә xarici dil kimi öyrәdilir, ikidilli vә çoxdilli ortamlarda birinci, ikinci vә ya üçüncü dil sәviyyәlәrindә işlәdilir. İstәr dil daşıyıcılarının sayına, istәrsә dә Avrasiya coğrafiyasında vә bütün dünyada dil-işlәnilmә yayılımına görә әn böyük türk dilidir Azәrbaycan dili vә ya türkcәsi Azәrbaycanda, Gürcüstanda, Rusiya Federasiyasında, İranda vә s. işlәnilir. Bu dildә tәxminәn 50 milyondan çox insan danışır. Ana dili, birinci, ikinci vә xarici dil kimi işlәdilir. İstәr dil daşıyıcılarının sayına, istәrsә dә Avrasiya coğrafiyasında vә bütün dünyada dil-işlәnilmә yayılımına görә Türkiyә türkcәsindәn sonra yayğın olan ikinci böyük türk dilidir Türkmәn dili vә ya türkcәsi Türkmәnistanda, Özbәkistanda, Tacikistanda, Qazaxıstanda, Rusiya Federasiyasında, İranda vә Әfqanıstanda danışılır. Tәxminәn 6 milyon insan türkmәn dilini ana dili kimi işlәdir Qaqauz dili vә ya türkcәsi Moldovanın Komrat, Çadır-Lunq, Vulkaneşt, Kaqaul bölgәlәrindә, Ukraynanın Odessa vilayәtindә, Qazaxıstanda, Özbәkistanda işlәdilir. Sovet İttifaqında әhalinin 1989-ci ildәki siyahıya alınmasına görә 198 min nәfәr adam qaqauz dilindә danışmışdır. Bunların 87,5 %-i qaqauz dilini ana dili hesab etmişdir. Aradan keçәn vaxt içәrisindә sözügedәn rәqәm çox dәyişmişdir. Bu gün keçmiş SSRİ-nin torpaqlarında 250 min, Bolqarıstanda vә Yunanıstanda isә 20 minә qәdәr qaqauz yaşayır. Qaqauz türkcәsi rumın vә rus dillәri ilә bәrabәr, Moldovada yerlәşәn Qaqauziya vә ya Qaqauz yeri Muxtar Respulikasının rәsmi dillәrindәn bir kimi işlәdilir (tr.wikipedia.org/wiki/gagavuzya) Salar dili vә ya türkcәsi Çin Respublikasının Sinhay bölgәsindә işlәnilir. Әhalinin 1973-cü il siyahıya alınmasına görә 40 min adamın, 2000-ci ildә aparılan siyahıya alınmaya görә isә nәfәrin salar dilini danışıq dili sәviyyәsindә ana dili kimi danışdığı mәlum olmuşdur ( Sözügedәn dil әdәbi dil sәviyyәsinә malik olmadığından ümumtürk dilinin bir dialekti olaraq da sәciyyәlәndirilә bilәr. 36

37 Balkan türklәrinin dili: Balkan türklәri әsas etibarilә dialekt vә qismәn dә әdәbi dil sәviyyәlәrindәki Türkiyә, qaqauz vә Krım-tatar türkcәlәrindә danışır. Mövzuya dair hәr hansı bir sosiolinqvistik araşdırma (ana dili vә ya xarici dil kimi dil daşıyıcılarının sayı, etnik tәrkibi vә s.) hәlәlik aparılmamışdır Sonkor dili vә ya türkcәsi danışıq dili sәviyyәsindә ana dili kimi işlәnilir, cәmi 35 min adam tәrәfindәn İranın Sonkor şәhәrindә vә Fәrhad Xan yaşayış yerindә danışılır. Sözügedәn dil dә әdәbi dil sәviyyәsinә malik olmadığından ümumtürk dilinin vә ya oğuzcanın bir dialekti kimi qiymәtlәndirilә bilәr Xalac dili vә ya türkcәsi İranda 40 min adam tәrәfindәn danışılır ( vә danışıq dili sәviyyәsindә ana dili kimi işlәnilir. Bu dil G. Dörferә, Talat Tәkinә vә Mәhmәt Ölmәzә görә әcdad dil türkcәdәn (prototürk) gәlәn müstәqil bir türk dilidir (Языки Mира 1997: 471; Tekin, Ölmez 2003: 168). Ancaq xalac dilini digәr oğuz qrupu türk dillәrindәn fәrqlәndirәn özәlliklәr çox deyildir (Языки Mира 1997: 471). Azәrbaycan türkcәsi ilә iç-içә olması isә onun oğuz qrupu türk dillәrinin içәrisindә tәsniflәndirilmәsini sosiolinqvistik olaraq şәrtlәndirir. Sözügedәn dil dә әdәbi dil sәviyyәsinә malik deyil. Vә әcdad dilin özәlliklәrini müәyyәn ölçüdә bilvasitә mühafizә etdiyindәn ümumtürk dilinin bir dialekti kimi qiymәtlәndirilә bilәr Xorasan dili vә ya türkcәsi İranda 400 min adam tәrәfindәn danışılır, danışıq dili sәviyyәsindә ana dili kimi işlәnilir, Azәrbaycan vә türkmәn türkcәlәri arasında keçid xarakterli bir dil-dialekt sәviyyәsi tәşkil edir. Sözügedәn dil dә әdәbi dil sәviyyәsinә malik olmadığından ümumtürk dilinin vә ya oğuzcanın bir dialekti kimi qüymәtlәndirilә bilәr İraq türkmәncәsi vә ya türkcәsi İraqın şimalında vә qismәn dә digәr bölgәlәrindә әdәbi dil vә danışıq dili kimi işlәnilir. Sözügedәn dil fonetik-qrammatik quruluşuna vә leksik-frazeoloji özәlliklәrinә görә әn çox Azәrbaycan türkcәsinә yaxınlığı ilә seçilir. Böyük Türk Azәrbaycan şairi M. Füzulinin dә dili İraq Türkmәncәsi vә ya Azәrbaycan dilidir. Bununla bәrabәr, son onilliklәrdә İraq türkmәnlәri daha çox Türkiyә türkcәsi әsaslı bir әdәbi dili işlәdir. Türkmәnlәrin nüfusu tәxminәn 3 milyon nәfәrә qәdәrdir Karluq/uyğur qrupu Özbәk dili vә ya türkcәsi Özbәkistanın xaricindә Tacikistanda, Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Türkmәnistanda vә digәr ölkәlәrdә danışılır. Özbәkistanın rәsmi dövlәt dilidir. 37

38 Ana dili vә xarici dil kimi 28 milyona qәdәr insan tәrәfındәn işlәdilir. Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindәn sonra yayğın olan üçüncü böyük türk dilidir Uyğur dili vә ya türkcәsi Şәrqi vә Qәrbi Türkistanda; Çindә, Uyğur Muxtar Respublikasında, Qazaxıstanda, Özbәkistanda, Qırğızıstanda, Türkmәnistanda vә digәr ölkәlәrdә 20 milyona qәdәr insan sözügedәn dildә danışır. Çindә dövlәt dili sәviyyәsindә, digәr ölkәlәrdә isә danışıq vә әdәbi dil kimi işlәnilir. Türkiyә, Azәrbaycan vә Özbәk türkcәlәrindәn sonra Avrasiyada yayğın olan dördüncü böyük türk dilidir Qıpçaq qrupu Qazax dili vә ya türkcәsi Qazaxıstanda, Özbәkistanın, Qırğızıstanın, Türkmәnistanın, Tacikistanın, Rusiya Federasiyasının bәzi bölgәlәrindә, Çindә, Monqolustanda vә Әfqanıstanda işlәnilir. Qazaxıstanın dövlәt dilidir. Sovetlәr İttifaqında әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә Qazaxların sayı 8 milyon 136 min olmuşdur. İndi isә Qazax türkcәsi dünyada 16 milyon, Qazaxıstanda isә 10 milyon insan tәrәfindәn danışılır ( Türkiyә, Azәrbaycan, özbәk vә uyğur türkcәlәrindәn sonra Avrasiya coğrafiyasında yayğın olan beşinci böyük türk dilidir Qırğız dili vә ya türkcәsi Qırğızıstanda, Özbәkistanda, Tacikistanda danışılır. Qırğızıstatnın dövlәt dilidir. Qırğızların sayı Sovetlәr İttifaqında әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә 2 milyon 529 min olmuşdur. 21 il içәrisindә bu rәqәm çox dәyişmişdir. İndi Qırğız türkcәsi dünyada 5 milyon insan tәrәfindәn danışılır ( Tatar dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasında yerlәşәn Tatarıstan Muxtar Respublikasının dövlәt dilidir. Tatarlar әn çox Rusiya Federasiyasında yaşayır (79,3 %). Tatarların sadәcә 26 %-i Tatarıstan Muxtar Respublikasının sakinidir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә 6 milyon 649 min tatar nüfusunun 5 milyon 523 mini tatar dilini ana dili kimi qәbul etmişdir. İndi isә dünyada tәxminәn 5. 3 milyon nәfәr insan tatar türkcәsindә danışır ( Türkiyә, Azәrbaycan, özbәk, uyğur, qazax türkcәlәrindәn sonra Avrasiya coğrafiyasında yayğın olan altıncı böyük türk dilidir Başqırd dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasında yerlәşәn Başqırdıstan Muxtar Respublikasında işlәnilir. Başqırdıstanın dövlәt dilidir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә başqırdların sayı 1 milyon 449 min olmuşdur. Bunlardan 1 milyon 75 mini başqırd dilindә danışmışdır. 21 il içәrisindә yәqin ki bu rәqәm çox dәyişmişdir. 38

39 Altay dili vә ya türkcәsinin köhnә adı oyrot dili olmuşdur. Altay türkcәsi Rusiya Federasiyasında yerlәşәn Altay Muxtar Respublikasında işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә sözügedәn dildә 60 min nәfәr danışmışdır. 21 il içәrisindә yәqin ki bu rәqәm dәyişmişdir. Sözügedәn dil danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәdilir ci ilin mәlumatlarına görә Altay türkcәsindә tәxminәn 75 min nәfәr danışır ( Qaraqalpaq dili vә ya türkcәsi Özbәkistanın Qarqalpaq Muxtar Respublikasında danışıq dili vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә keçmiş SSRİ-dә sözügedәn dildә danışanların sayı 424 min nәfәr olmuşdur. 21 il içәrisindә yәqin ki bu rәqәm çox dәyişmişdir Qaraçay-balkar dili vә ya türkcәsi iki bir-birinә çox yaxın olan qaraçaylar vә balkarlar adlı türk etnik qrupu tәrәfindәn işlәdilir. Qaraçaylar Rusiya Federasiyası Qaraçay- Çerkessk Muxtar Respublikasında, balkarlar isә Kabardin-Balkar Muxtar Respublikasında yaşayır. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә qaraçay-balkar türkcәsindә danışanların sayı 231 min olmuşdur. 21 il içәrisindә yәqin ki bu rәqәm çox dәyişmişdir. Sözügedәn dil danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәnilir Noqay dili vә ya türkcәsi danışıq dili sәviyyәsindә, qismәn dә әdәbi dil kimi Rusiya Federasiyasının Stavropol, Astraxan vә Krasnodar vilayәtlәrindә vә Dağıstan Muxtar Respublikasında işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә noqayların sayı 45 min olmuşdur. 21 il içәrisindә bu rәqәm yәqin ki dәyişmişdir Qumuq dili vә ya türkcәsi әn çox Rusiya Federasiyasının Dağıstan Muxtar Respublikasında, qismәn dә Şimali Osetiya, Çeçenistan, İnquşetiya Muxtar Respublikalarında işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә qumuqların sayı 282 min nәfәr olmuşdur. Bunların 97,4%-ü qumuq türkcәsini ana dillәri kimi qәbul etmişdir. 21 il içәrisindә bu rәqәm yәqin ki dәyişmişdir. Qumuq dili Dağıstan Muxtar Respublikasınada işlәnilәn 6 әdәbi dildәn biridir. Bolşevik inqilabından әvvәl qumuq dili sözügedәn vilayәtlәrdә ortaq dil özәlliyinә malik olmuşdur. Sonralar hәmin funksiyanı rus dili yerinә yetirmişdir. Bu gün dә sözügedәn funksiyanı rus dili hәyata keçirir Krım-tatar dili vә ya Krım tatarcası Ukrayna Respublikasında vә Özbәkistanda işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә Krım tatarlarının sayı keçmiş SSRİ-dә 272 min nәfәr olmuşdur. 21 il içәrisindә bu rәqәm yәqin ki 39

40 dәyişmişdir. Bu tatarların 252 mini o zamankı sayım rәqәmlәrinә görә Krım tatarcasını ana dili kimi qәbul etmişdir. Günümüzdә Krım tatarlarının böyük bir hissәsi Özbәkistandan vә keçmiş Sovetlәr İttifaqının digәr bölgәlәrindәn Krıma köçüb gәlmişdir Krımçak dili vә ya türkcәsi Krımda yaşayan vә bir qrup yәhudi dininә mәnsub olan bir türk xalqının dilidir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә SSRİ-dә 1448 nәfәr krımçak yaşamışdır. Onların 34,9 %-u bu dili ana dili hesab etmişdir. Sadәcә yaşlı nәsil bu dildә danışa bilir. Krımçaklar rus dilini işlәdirlәr. İndi gәnc nәsil dә bu dili öyrәnmәk istәyir cu ildә ana dillәrini öyrәnmәk üçün Bazar günü mәktәblәri açmışdırlar Karaim dili vә ya türkcәsi danışıq dili kimi işlәdilir. Yәhudi dinindәn olan karaimlәr Litva, Ukrayna vә Polşanın bәzi şәhәrlәrindә yaşayırlar. Әdәbi dillәri yoxdur, amma yazıları vardır. Әvvәllәr ibrani, sonralar isә kril әlifbasını işlәtmişlәr. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn ümumi siyahıya alınmasına görә keçmiş SSRİ-dә 2600 nәfәr karaim yaşamışdır. Onların 21 %-i karaim dilini işlәtmişdir Alabuqat tatarcası/noqaycası Rusiya Federasiyası Kalmıkıstan Muxtar Respublikasının Ulan-Holl bölgәsindә işlәdilir. Alabuqat tatarlarının vә ya noqaylarının dilidir. Әdәbi dili vә ya özünә mәxsus bir yazısı yoxdur. Sözügedәn dildә cәmi 422 nәfәr adam danışır. Sözügedәn dil dә ümumtürk dilinin vә ya tatarcanın bir dialekti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr Astraxan noqaycası-qaraqaşcası Rusiya Federasiyası Krasnoyarsk bölgәsi Harablinsk diyarının Astraxan rayonunda işlәdilir. Qaraqaşların sayı 1973-cü ildә 5 min nәfәr olmuşdur. Әdәbi dili vә ya özünә mәxsus bir yazısı yoxdur. Bu dil dә ümumtürk dilinin bir dialekti kimi qiymәtlndirilә bilәr Yurd tatarcası vә ya Astraxan noqaycası Rusiya Federasiyası Astraxan şәhәri civarlarında işlәdilir ci ildә Yurd tatarlarının vә ya noqaylarının sayı nәfәrdәn ibarәt olmuşdur. İndi kәndlәrdә onlardan cәmi 22 min nәfәr yaşayır. Әdәbi dili vә ya özünә mәxsus bir yazısı yoxdur. Sözügedәn dil dә ümumtürk dilinin vә ya tatarcanın bir dialekti kimi qiymәtlәndirilә bilәr Barabin tatarlarının dili tatarcanın bir dialektidir. Rusiya Federasiyasının Novosibirsk bölgәsindә 8 min nәfәr tatar tәrәfindәn danışılır Qırğız-yenisey vә ya xakas qrupu Xakas dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasının Xakas Muxtar Vilayәtindә, Yenisey, Abakan vә Çulım çaylarının orta hövzәlәrindә yaşayan xalqlar tәrәfindәn danışılır. 40

41 Xakas dilindә danışanların sayı әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә nәfәr olmuşdur. Aradan keçәn müddәt içәrisindә bu rәqәm xeyli dәyişmişdir. Xakasların sayı indi 78, 5000 nәfәrdir. Bunlardan 60, 168 nәfәri xakas türkcәsindә danışa bilir ( Sözügedәn dil daha çox danışıq, qismәn dә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәnilir Şor dili vә ya türkcәsi Sibirin Altay bölgәsindә işlәdilir. Әhalinin 1989-cu il siyahıya alınmasına görә sözügedәn dili 9 min 400 nәfәr ana dili hesab etmişdir. Bu gün hәmin rәqәm 9 min 800 nәfәr olmuşdur. ( Sözügedәn dilin yazısı vardır Çulım dili vә ya türkcәsi Sibirin Çulım bölgәsindә, Ob çayının sahilindә danışıq dili kimi işlәdilir. Sözügedәn dil dә әdәbi dil statusu vә ya özünә mәxsus bir yazısı olmadığından ümumtürk dilinin bir dialekti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr Sarı uyğur dili vә ya türkcәsi Çinin Qansu әyalәtindә danışıq dili sәviyyәsindә işlәnilir. Sarı uyğurların sayı әhalinin 1990-cı ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә cәmi nәfәr omuşdur. Bu gün hәmәn rәqәm yәqin ki dәyişmişdir. Sözügedәn dil dә ümumtürk dilinin bir dialekti kimi qiymәtlәndirilә bilәr Fu-yü qırğızcası Çinin Mançurya bölgәsindә danışıq dili sәviyyәsindә işlәnilir. Müxtәlif mәnbәlәrә görә Fu-yü qırğızlarının sayı min nәfәrdәn ibarәtdir. Sözügedәn dil dә ümumtürk dilinin vә ya qırğızcanın bir dialekti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr Tuva qrupu Tuva dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasının Tuva Muxtar Respublikasında danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәdilir. Sovetlәr Birliyi dönәmindә Tuva Muxtar Respublikasında bu dildә 200 min 929 nәfәrin danışdığı bildirilmişdir. İndi isә sadәcә Rusiya Federasiyasının tәrkibindә olan Tuva Muxtar Respublikasında hәmin dildә min nәfәrin danışdığı göstәrilir. Bundan başqa, Monqolustanda min nәfәrin, Çin Xalq Respublikasında yerlәşәn Sincan Uyğur Muxtar Respublikasında isә nәfәr şәxsin dә hәmin dildәn bir ünsiyyәt vasitәsi olaraq istifadә edildiyi ensiklopediyalarda qeyd olunur ( Tofalar vә ya karaqas dili Rusiya Federasiyasının İrkutsk bölgәsindә işlәnilir. Sözügedәn dildә danışanların sayının 731 nәfәrdәn ibarәt olduğu vә bunlardan 314 nәfәr şәxsin tofalar dilini özlәrinin ana dili hesab etdiyi Sovetlәr Birliyinә aid çap edilәn mәnbәlәrdә ifadә 41

42 olunmuşdur. Bu gün isә ensiklopediyalarda 3000 min nәfәrin tofalar dilindә danışdığı göstәrilir ( Tofalar dili ibtidai mәktәblәrdә dәrs kimi keçilir. 2. Yakut dili qrupu 2.1. Yakut/saha dili vә ya türkcәsindә danışanların sayı әhalinin 1989-cu ildә keçirilәn siyahıya alınmasına görә 382 min nәfәrdәn ibarәt olmuşdur. İndi isә hәmin rәqәm ensiklopediyalarda nәfәr olaraq ifadә olunur ( Sözügedәn dil Rusiya Federasiyasının Yakut (Saha) Muxtar Respublikasında danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәdilir vә türk dillәri içәrisindә әn çov tuva dilinә yaxındaır. Yakut dili ilә tuva dili arasındakı bir-birini başa düşmә faizi isә yüzdә sıfıra bәrabәrdir (Tekin, Ölmez 2003: 68). Buna görә dә hәmin dilin digәr türk dillәri ilә yaxınlığı yaxın vә әn yaxın dil qohumluğu miqyaslarında deyil, qohum bir türk dili sәviyyәsindә tәsniflәndirilir Dolqan dili vә ya türkcәsinin Rusiya Federasiyasının Krasnoyarsk bölgәsindә vә Yakut (Saha) Muxtar Respublikasında danışıq dili sәviyyәsindә cәmi 7 min nәfәr tәrәfindәn işlәdildiyi Sovetlәr Birliyinә aid çap olunmuş mәnbәlәrdә göstәrilmişdir. Bu gün isә ensiklopediyalarda hәmin dildә min nәfәrә yaxın şәxsin danışdığı qeyd olunur ( dil ümumtürk dilinin vә ya yakutcanın bir dialekti kimi qiymәtlәndirilә bilәr. 3. Bulqar qrupu 3.1. Çuvaş dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasının Çuvaşıstan Muxtar Respublikasıda danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәnilir. Keçmiş SSRİ-dә Çuvaş dilindә danışanların sayı әhalinin 1989-cu ildә keçirilәn siyahıya alınmasına görә 1 milyon 839 min nәfәr olmuşdur. Bu gün isә hәmin rәqәm ensiklopediyalarda 2 milyon olaraq ifadә olunur ( 4. Urum/rum dili vә ya urumca Ukraynanın cәnubunda Azov dәnizi sahillәrindә milliyyәtcә yunan-xristian dininә mәnsub olan türkdilli xalq tәrәfindәn ana dili kimi danışılır. Sözügedәn dil oğuz vә qıpçaq elementlәrindәn tәşkil olunur (Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 2002: 5). Buna görә dә dә ayrıca öyrәnilir (Языки Mира 1997: ). 42

43 B. Mühacir vә ya diaspor türk yazı-danışıq dillәri Bunlar Sovetlәr Birliyi dağılana qәdәr әsas etibarilә Qәrbi Avropada, Cәnubi Afrikada, Şimali vә Cәnubi Amerikada vә Avstraliyada evdә ana dili, ikidilli vә çoxdilli ortamlarda isә ikinci vә üçüncü dil kimi işlәnilirdi. Sözügedәn sosiolinqvistik ortamlarda böyük türk dillәrindәn indiyә qәdәr әn çox Türkiyә, Azәrbaycan, tatar vә uyğur türkcәlәrinin işlәnildiyini söylәmәk mümkündür. Bütövlükdә isә hәmin әdәbi danışıq dillәrinin sayı ondur. Daha doğrusu, yuxarıda göstәrilәn siyahıya daşıyıcısı 1 milyonun üzәrindә olan aşağıdakı yayğın dillәri dә daxil etmәk olar: -Qazax türkcәsi; -Qırğız türkcәsi; -Özbәk türkcәsi; -Başqırd türkcәsi; -Türkmәn türkcәsi; -İraq türkmәncәsi. Bununla bәrabәr, yuxarıdakı tәsniflәndirmәdә göstәrilәn digәr türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin dә Sovetlәr Birliyinin süqutundan sonra dil-işlәnilmә durumunun getdikcә dәyişdiyi indi artıq bir sirr deyildir. Statistik olaraq istәr birinci, istәrsә dә ikinci qrupa daxil olan diaspor sәciyyәli türk yazı-danışıq dillәrinin müxtәlif dünya ölkәlәrindә işlәnilmә-yayılma sahәlәrinin genişlәndiyi müşahidә olunmaqdadır (Musaoğlu 2007: 22-27). Qeyd olunmalıdır ki, dünyanın bir çox ölkәsindә bu gün geniş yayılan türk xalqları vә türkdilli toplumların diaspor vә lobiçilik hәrәkatı 2000-ci illәrdәn etibarәn getdikcә güclәnmәkdәdir. Dünyanın müxtәlif ölkәlәrindә türk xalqlarının sivil tәşkilatları, dәrnәklәri, cәmiyyәtlәri, qrumları, qrupları vә s. yaradılmaqdadır. Mәsәlәn, indi Azәrbaycanlıların Rusiya Federasiyasında, keçmiş Sovetlәr Birliyinin digәr respubliklarında, Avropada, Amerikada vә dünyanın müxtәlif bölgәlәrindә yaradılan Azәrbaycan cәmiyyәtlәri bunun parlaq bir nümunәsi olaraq göstәrilә bilәr. Azәrbaycan diaspor vә lobiçilik hәrәkatını dünyada bir bütün olaraq ulu öndәr Heydәr Әliyev Azәrbaycan respublikasının mstәqillik illәrindә yaratdı. Ulu öndәr hәmin hәrәkatı rәsmi vә qeyri-rәsmi müәssisәlәrilә bir böyük milli Azәrbacançılıq axını olaraq formalaşdırdı. Ana vәtәn Azәrbaycanda xaricdә yaşayan Azәrbaycanlılarla bağlı olaraq nazirlik sәviyyәsindә bir Dövlәt komitәsi quruldu. Hәmin komitә bu gün xaricdә yaşayan Azәrbacanlıların mәdәni- 43

44 kütlәvi fәaliyyәtlәrini әlaqәlәndirir ci ildә ulu öndәrin şәxsi tәşәbbüsü vә fәaliyyәti ilә birinci Dünya Azәrbaycanlıları Qurultayı keçirildi. Qurultayda ulu öndәr Heydәr Әliyev öz tarixi çıxışını elәdi. O, Azәrbacançılıq qavramının ideoloji-siyasi әsaslarının nәdәn ibarәt olduğunu konkret olaraq göstәrdi vә özünün mәşhur Mәn fәxr edirәm ki, Azәrbaycanlıyam yolgöstәrici hikmәtli sözünü söylәdi. İkinci Dünya Azәrbaycanlıları Qurultayı 2006-cı ildә, üçüncü Dünya Azәrbaycanlıları Qurultayı isә 2011-ci ilin iyun ayında, әvvәki qurultaylar kimi, Bakıda keçirildi. Azәrbaycan Respublikasının prezidenti İlham Әliyev hәr iki qurultayda çıxış elәdi. İlham Әliyev çıxışlarında dünya Azәrbaycanlıları diaspor hәrәkatının әldә etdiyi nәticәlәrdәn vә bәzi nöqsanlardan da bәhs etdi. O, ayrılıqda Azәrbaycan vә bütövlükdә Türk- Azәrbaycan lobiçiliyinin inkişafından danışdı vә qarşıda duran tarixi vәzifәlәrin nәdәn ibarәt olduğunu göstәrdi. Son qurultayda xarici ölkәlәrdә fәaliyyәt göstәrәn Azәrbaycan dәrnәklәri, vәqflәri, müxtәlif cәmiyyәtlәri vә s. tәşkilatlarının birlikdә hәrәkәt etmәyinin zәruriyyәtini özәlliklә vurğuladı. Vә onların hamısının hәmin ölkәlәrdәki Azәrbaycan sәfirliklәri ilә birgә fәaliyyәt göstәrmәli olduğunu tövsiyә etdi. Digәr Türk Cümhuriyyәtlәrindә dә sözgedәn qurultaylar indi hәmin ölkәlәrin paytaxt şәhәrlәrindә mütәmadi olaraq keçirilmәkdәdir. Mәsәlәn, Dünya Qazaxları, Qırğızları, Türkmәnlәri, Özbәklәri vә s. qurultayları. Bu qurultaylar vә sözügedәn istiqamәtdә hәyata keçirilәn digәr mәdәni-kütlәvi fәaliyyәtlәr bütün dünyada ümumtürk diaspor vә lobiçilik hәrәkatının artıq bütövlükdә ümumi ana xәtlәrilә rәsmi xarakter alaraq müәssisәlәşdiyini tәsdiq edir. Belә bir hәrәkatın güclәnmәsi isә dünyanın müxtәlif regionlarında ümumtürk dilinin ayrı-ayrı türk ana dillәri olaraq qorunması, öyrәnilmәsi vә tәdris olunmasını şәrtlәndirir. Hәmin yerlәrdә türk dillәrindә bazar günlәri mәktәblәri açılır, qәzetlәr, jurnallar yayımlanır, elektron yayımlar gerçәklәşdirilir; müxtәlif mәrasimlәr, müsamirәlәr, görüşlәr, dini vә milli xarakterli bayram tәdbirlәri keçirilir. Mәsәlәn, Novruz, Müstәqillik günü, Qurban vә Ramazan bayramları vә s. olaraq. Başqa bir sözlә, türk dillәri artıq hәm yazılı vә şifahi, hәm dә elektronik ortamda ortaq bir ünsiyyәt vasitәsi yerindә ifadә olunmağa başlayır. Belә bir dil-danışıq konteksti mahiyyәt etibarilә yeni konseptual diskurs ortamları yaradır. Әgәr belә demәk mümkündürsә, türk ana dillәri ayrılıqda ikinci, üçüncü vә dördüncü dil 44

45 olaraq artıq tәkcә etnik-mәişәt vә ya dialektlәrüstü dil-danışıq sәviyyәlәrindә işlәnilmir. Yәni onlar getdikcә sadәcә danışıq dili vә ya dialekt-lәhcә olmaqdan çıxır. Daha doğrusu, hәmin dillәr artıq rәsmi e-türkcә (Türkiyә türkcәsi) vә ya -Azәrbaycanca, -özbәkcә, -qazaxca, -qırğızca, - türkmәncә, -tatarca, -uyğurca, -başqırdca, -yakutca, -çuvaşca vә bütövlükdә ümumtürkcә sәviyyәsindә bir millәtlәrarası ünsiyyәt vasitәsi olaraq işlәnilmәyә başlayır. Bu isә ayrılıqda türk dillәrinә, bütövlükdә isә ümumtürk dilinә yeni bir әdәbi vә rәsmi ortaq dil ola bilmә statusu qazandırır. Girişә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar 1. Türklük qavramının sadә sxematik çәrçivәsi hansı komponentlәrinin vә ya alt qavrayışlarının mövcudluğu ilә müәyyәnlәşir? Bәs sözügedәn qavramın tәrkib hissәsini tәşkil edәn әsas birlәşdirici komponentlәrdәn birincisi hansıdır? 2. Türklük qavramlaşdırması hadisәsi hansı yeni vә klassik elm sahәlәrinә әsasәn öyrәnilir? Türkoloji dilçiliyin dünәni vә bu günü hansı araşdırma-öyrәnilmә kontekstindә konseptual olaraq dәyәrlәndirilir? 3. Ümumtürk mәdәniyyәtinin koqnitiv-konseptual lahiyәlәndirilmәsi hansı әsas komponentlәrinә vә ya üst vә alt qavramlarına görә aparılır? 4. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis dilçiliyindә dil necә vә hansı elmi әsaslara görә öyrәnilir? İnsana mәxsus olan hansı duyğular koqnitiv dilçilikdә әsas araşdırma-öyrәnilmә obyektlәri kimi yer alır? 5. Koqnitiv dilçiliyin әsas elmi-linqvistik prinsiplәri kimi özünü göstәrәn qavramlaşdırma vә kateqoriyalaşdırma anlayışları haqqında nә deyә bilәrsiniz? Türkoloji dilçilikdә ayrıayrı dil sәviyyәlәrinә dair aparılan qavramlaşdırma vә kateqoriyalaşdırma әsnaları vә ya proseslәri necә müәyyәnlәşdirilә bilәr? 6. Konseptual sәciyyәli qavramlaşdırmalar, kateqoriyalaşdırmalar vә linqvistik qavram lar nә demәkdir? Bu qavramlaşmaların vә kateqoriyalaşmaların әsas prinsiplәrinin tәsbit edilmәsi üçün sözügedәn kursda hansı dil sәviyyәlәri vә ya türkoloji dilçilik problemlәrinә toxunulur? 7. Türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları haqqında nә deyә bilәrsiniz? Bir hunanitar elm sahәsi olaraq türkologiya nә zaman ortaya çıxmışdır? Bәs bir humanitar elm sahәsi olaraq nә vaxtdan bәri tam olaraq müәyyәnlәşmişdir? Türkoloji dilçiliyi tәşkil edәn qavramlar 45

46 hansı komponentlәrdәn ibarәtdir? Hansı dilçilik әsәrlәri başlanğıcda türkoloji dilçiliyin inkişafında müәyyәnlәşdirici rol oynamışdır? 8. Türk dillәri vә dialektlәri indiyә qәdәr hansı adlandırmalarla vә elmi prinsiplәrlә tәsriflәndirilmişdir. Sözügedәn dillәri vә dialektlәri tәsriflәndirәn hansı mәşhur türkoloqların adlarını çәkә bilәrsiniz? 9. Dәrslikdә Avrasiya türkcәlәri ifadәsi nә üçün bir linqvistik termin olaraq işlәdilir? Ümumiyyәtlә, dәrs vәsaitindә türk dillәri vә dialektlәrinin tәqdim edilәn sosiolinqvistik tәsniflәndirmәsi әvvәlki uyğun türkoloji tәsniflәrdәn hansı özәlliklәrinә görә fәrqlәnir? ӘDӘBİYYAT Abdulla, Kamal 2010, Dilçiliyә sәyahәt, Dilçi olmayanlar üçün dilçilik, Bakı; Mütәrcim, 196 s. Axundov, Ağamusa 1988, Ümumi dilçilik, Maarif Nәşriyyatı, Bakı, 221 s. Aksan, Doğan 1995, Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle), I cilt, 5. baskı, Ankara, 568 s. Алпaтoв 2003, Cтo лeт cпуcтя, или cбывaютcя ли прoгнoзы? Вопросы языкознания, No 2, s Андреева С. В. 2004, Типология конструктивно-синтаксических единиц в русской речи. Вопросы языкознания, No 5, s Arat, R. Rahmati 1953, Türk Şivelerinin Tasnifi. Türkiyat Mecmuası, X. İstanbul, s Ашмaрин Н. И. 1903, Опыт исследования чувашского синтаксиса. I, Казань, 570 с. Bang W. 1917, Vom Köktürkischen Zum Osmanischen. I. Über das türkische Interrogativpronomen//ABAW No 6; Әsәr Türkiyә türkcәsinә tәrcümә olunmuşdur. Ankara Göktürkçeden Osmanlıcaya. Türkçenin Karşılaştırmalı Grameriyle ilgili hazırlık Çalışmalrı. 1. Bildiri: Türkçe Soru Zamiri Hakkında. Çev. Yrd. Doç. Dr. Tahsin Aktaş. Banguoğlu, Tahsin 1998, Türkçenin Grameri, Ankara Üniversitesi, 628 s. Бacкaкoв Н. A. 1969, Ввeдeниe в изучeниe тюркcких языкoв, Изд-во Выcшaя Шкoлa, Москва. Бoгoрoдицкий В. Б. 1934, Ввeдeниe в тaтaрcкoe языкoзнaниe, Кaзaнь, 168 s. Бoгoрoдицкий В. Б. 1953, Ввeдeниe в тaтaрcкoe языкoзнaниe в cвязи c другими тюркcкими языкaми, Кaзaнь. 46

47 Bilgisayar destekli dil bilimi çalıştayı bildirileri 2006, 14 Mayıs 2005, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s Bozşahin, Cem ve Zeyrek, Deniz 2000, Dilbilgisi, Bilişim ve Bilişsel Bilim. Dilbilim Araştırmaları, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, s Дeмянкoв В. З. 1994, Когнитивная лингвистика как разновидность интерпретирующего подхода. Вопросы Языкознания, 4. с Dilbilim Araştırmaları, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK TERCÜMESİ 1998, Çeviren: Besim Atalay, 4. Baskı, Cilt I, 529 s. Cilt II, 366 s. Cilt III, 452 s. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Дмитриeв Н. К. 1962, Стрoй тюркcких языкoв. Изд-во Вocтoчнoй Литeрaтуры, Москва. Doğan G. 2000, İltifat olgusuna Bilişsel Bir Yaklaşım. Dilbilim Araştırmaları, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, s Ercilasun, Ahmet Bican 1990, Türk Dilinin Bugünkü Durumu ve Yayılma Alanları. Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Yükseköğretim Öğrencileri için, Ankara, Хaнинa О. В. 2004, Желание: когнитивно-функциональный портрет. Вопросы Языкознания, 4, с Jackendoff R. 1984, Sense and reference in a psychologically based semantics.//talking minds. Cambridge (Mass.), s КАЗЫМ-БЕК 1846, Обшая грамматка турецкого-татарского языка. Казань, 457 s. Кибрик А. А. 1994, Когнитивные исследования по дискурсу. Вопросы Языкознания, 5, с Кононов А. Н. 1980, Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. Ленинград, Наука, Ленинградское отделение, 225 с. Korkmaz, Zeynep 1994, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, I. Cilt, TDK, Ankara. Кoрш Ф. Е. Клaccификaция турeцких плeмeн пo языкaм. Этнoгрaфичecкoe Oбoзрeниe, Москва. Крaвченкo А. В. 2001, Когнитивная лингвистика и новая эпистемология (К вопросу об идеальном проекте языкознания). Известия АН. Серия Литературы и Языка, том 60, 5, с

48 Кубрякoвa Е. С. 1994, Начальные этапы становления когнитивизма: лингвистика психология когнитивная наука. Вопросы Языкознания, 4, с Кубрякoвa Е. С. Об установках когнитивной науки и актуальных проблемах когнитивной лингвистики. Известия АН. Серия Литературы и Языка, том 63, 3, с Курт О. 2002, Обучение студентов языкового вуза идиомам турецкого языка на основе когнитивно-культурологического подхода, АКД, Минск, 18 с. Кузнeцoвa 2006, Н. Б. Ваxтин, E. В. Гoлoвкo. Coциoлингвиcтика и coциoлoия языкка: Учeбнoe пocoбиe. CПб: ИЦ Гуманитарная акадeмия ; Eврoпeйcкий унивeрcитeт в Cанкт-Пeтeрбургe, c. Рeцeнзия. Вопросы языкознания, No 1, s Gabain A. Von 1974, Alttürkische Grammatik, Otto Harrossowitz-Wiesbaden, 3989; Türk dilinә tәrcümә edәn; Akalın, Mehmet. Eski Türkçenin Grameri, TDK, 3. Baskı, Ankara, Грамматика Алтайского языка 1869, Составлена членами Алтайской миссии. Казань, 289 s. Grønbech, Karl 1936, Der Türkische Sprachbau, Kopenhagen. Гуреeв В. А. 2004, Языковой эгоцентризм в новых парадигмах знания. Вопросы Языкознания, 2. с Гуреeв В. А. 2005, Проблема субъективности в когнитивой лингвистике. ИЗВЕСТИЯ РАН. СЕРИЯ ЛИТЕРАТУРЫ И ЯЗЫКА, T. 64, No 1, s ЛЭC: 1990, Лингвистический энциклопедический словарь, Москва, Советская Энциклопедия, 1990, 683 с. Мaлoв C. E. 1951, Пaмятники дрeвнeтюркcкoй пиcмeннocти, Москва. Маслова Е. С. 2004, Динамика типологических распределений и стабильность языковых типов. Вопросы языкознания, No 5, s Menges, Karl Heinrich 1959, Philologiae Turcicae Fundamenta, I. Wiesbaden. s Menges, Karl Heinrich 1968, The Turkic Languages and Peoples. An Introduction to Turkic Studies. Ural-Altaische bibliothek, Wiesbaden, XV, s Мурясов Р. З, Самигуллина А. С, Федорова А. Л. 2004, Опыт анализа оценочного высказывания. Вопросы языкознания, No 5, s

49 Musaoğlu, Mehman 2002, Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemer, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 320 s. Musaoğlu, Mehman 2003, Türkçedeki Kaynak ve Erek Metin Odaklı Dilbilgisel Gelişmeler ve Dil Yanlışları Üzerine. Cumhuriyetimizin 80. Yılında Türkçemiz, Anaçev Anadolu Çağdaş Eğitim Vakfı, Ankara, s Musaoğlu, Mehman 2004a, Avrasya Türkçelerinin Karşılaştırmalı İncelenmesi. Dil Dergisi, Sayı: 124 Nisan-Mayıs-Haziran, Ankara, Musaoğlu, Mehman 2004b, Anar ın Eserleri Türkiye Türkçesinde. TÜRKSOY, Türk Dünyası, Kültür, Sanat, Bilim, Haber ve Araştırma Dergisi, Ankara, s Musaoğlu, Mehman, HӘSӘNOVA, Vәfa 2006a, Türkoloji dilçilikdә frazeologiya vә frazeologizmlәrin kontrastiv- vә konfrontativ-müqayisәli tәsnifi. Türkologiya Dәrgisi, Beynәlxalq Elmi Jurnal, No 2-4, Aprel- Dekabr, Bakı, s Musaoğlu, Mehman, HӘSӘNOVA Vәva 2006b, Türkçede Deyimler. TÜRKSOY, Türk Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı 19, Ekim, Ankara, s Musaoğlu, Mehman 2007, Çağdaş Türk Yazı Dilleri ve Haritası, TÜRKSOY Türk Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, 25/4, s Musaoğlu, Mehman, Kirişçioğlu, Fatih 2008, Türk Dil Biliminde Görünüş Kategorisinin İncelenmesi Üzerine. Türkologiya, No 1-2, 2008, s Musaoğlu, Mehman 2008, Türkçede Çatı. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Akçağ, s Musayev M. M. 2011, Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi, Dәrs vәsaiti, Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı, 401 s. Нoвoе в зaрубежнoй лингвистикe 1988, вып. XXIII, когнитивные аспекты языка, Москва, Прогресс, с Radloff, Wılhelm 1882, Vergleihende Grammatik der nördlichen Türksprachen, I. Phonetik der nördlichen Türksprachen. Leipzig. Radloff, Wılhelm , Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte, 1, 2, 3, 4. Lüğәt ci illәrdә S. Petersburg da yayımlanmışdır cı ildә Almaniyada eyni şәkildә tәkrar nәşr olunmuşdur. Rusca vә Almanca. 49

50 Räsänen, Marti 1949, Materialen zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen. Sto. XV. A. A. Yuldaşev әsәri alman dilindәn rus dilinә tәrcümә etmişdir: Мaтeриaлы пo иcтoричecкoй фoнeтикe тюркских языков, Изд-во Иностранной литературы, Москва, 1955, 221 c. Caмoйлoвич A. 1922, Нeкoтoрыe дoпoлнeния к клaccификaции турeцких языкoв,пeтрoгрaд. Mәqalәni rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә bu sәtirlәrin müәllifi tәrcümә etmişdir: Türk Dillerinin Sınıflandırılmasına Dair Bazı Eklemeler. Dil Araştırmaları Dergisi, 2007 Bahar, Yıl: 1 Sayı1, s Сeливeрстoвa О. Н. 2002, Когнитивная семантика на фоне общего развития лингвистической науки. Вопросы Языкознания, 6, с Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 2002, Региональные реконструкции, Москва Наука. Стариченок 2008, Бoльшoй лингвиcтичecкий cлoвaрь. Ростов-на-Дону, Феникс, 2008, 811 c. Сулейманов О. 2002, Тюрки в доистории. О происхождении древнетюркских языков и письменностей, Алматы, АТАМҰРА, 319 с. Tekin, Talat, Ölmez, Mehmet 2003, Türk Dilleri. Giriş. Yıldız. Dil ve Edebiyat 2, İstanbul, 195 s. Thomsen W. 1916, Turcica. Etedes cocernant l inerprètation des inseriptions turques de la Mongolie et de la Sibèrie.- MSFOu, 37. Вoркaчoв С. Г. 2001, Концепт счастья: понятийный и образный компоненты. Известия АН. Серия Литературы и Языка, том 60, 6, с Языки mира 1997, Тюркские языки, Издательский Дoм Кыргызыстан Бишкек, 542 s. Zeynalov, Fәrhad 1981, Türkologiyanın әsasları. Ali mәktәblәrin filoloji fakültәlәrinin tәlәbәlәri üçün dәrslik, Maarif Nәşriyyatı, Bakı, 345 s. VİKİPEDİ Özgür Ansiklopedi Web Sitesi Erişim: Vikipedi Özgür Ansiklopedi Web sitesi Erişim: Açık ensiklopediya Web Sitesi Erişim:

51 Vikipedi Özgür Ansiklopedi Web sitesi Erişim: Vikipedi Özgür Ansiklopedi Web sitesi Erişim:06:07:2011 WIKIPEDIA The Free Encyclopedia Web sitesi Erişim: Vikipedi Özgür Ansiklopedi Web sitesi Erişim: Vikipedi Özgür Ansiklopedi Web sitesi Erişim: Vikipediya Açık ensiklopediya Web Sitesi Erişim: Vikipedi Özgür Ansiklopedi Web sitesi Erişim: Vikipedi Özgür Ansiklopedi Web sitesi Erişim: Vikipedi Özgür Ansiklopedi Web sitesi Erişim: Vikipediya Açık ensiklopediya Web Sitesi Erişim: Vikipedi Özgür Ansiklopedi Web sitesi Erişim:

52 I HİSSӘ TÜRKOLOJİ DİLÇİLİYİN TARİXİ 1. Türkoloji dilçiliyin keçdiyi tarixi inkişaf yolu Hәmin yol indiyә qәdәr әsas etibarilә XI-XVIII yüzillәrdәki vә ya V. Radlovdan öncәki vә XIX yüzildәn vә ya V. Radlovdan sonrakı türkologiya ümumi tezisi ilә öyrәnilmişdir. Ancaq türkoloyada әsas önәmli dәyişikliklәr ya Birinci Türkoloji Qurultaya qәdәr, ya da Birinci Türkoloji Qurultaydan sonra baş vermişdir. Belә ki, BirinciTürkoloji Qurultaya qәdәr türk dillәri vә dialektlәrinin ilk lüğәtlәri tәrtib olunmuş, bәzi qrammatika kitabları yazılmış vә qәdim yazılı abidәlәri oxunmuşdur. Birinci Türkoloji Qurultaydan sonra isә türk әdәbi dillәrinin qrammatika kitabları sistemli olaraq yazılmış, yeni әdәbi dil normaları müәyyәnlәşdirilmiş vә latın әsaslı әlifbalara keçilmişdir. Buna görә dә, dәrslikdә türkoloji dilçiliyin ümumi tarixi inkişafı Birinci Türkoloji Qurultaydan öncәki vә sonrakı mәrhәlәlәri ilә dövrlәşdirilәrәk öyrәnilir I mәrhәlә Hәmin mәrhәlәdә türk dillәri vә dialektlәri bütövlükdә Hind-Avropa vә ayrılıqda әrәb dilçilik mәktәblәri әnәnәlәrinә әsasәn öyrәnilmişdir. Belә ki, XI-XVIII yüzillәrdә türk dillәri vә dialektlәrinә dair araşdırmalar әsas etibarilә әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә aparılmışdır. XIX yüzildәn etibarәn isә mövcud araşdırmalar ümumilikdә Hind-Avropa dillәri qaydalarına görә aparılsa da, әrәb dilçiliyi әnәnәlәri dә bu vә ya digәr şәkildә XX yüzilin әvvәllәrinә qәdәr özünü göstәrmişdir. XX yüzilin әvvәllәrindәn başlayaraq isә türkoloji dilçilikdә Hind-Avropa dilçiliyi әnәnәlәrinin әsas rol oynadığı müşahidә olunur. Bu baxımdan Hüseyin Cahitin Türkçe Sarf ve Nahiv i (2000) hәmin anlayışla türk dilindә yazılmış ilk qrammatika kitablarından biri kimi uyğun sahәdә qaynaqlıq etmişdir (2000: 9). Belәliklә, türk dillәri vә dialektlәrinә dair aparılan araşdırmalarda XI-XVIII yüzillәrdә әrәb, XIX yüzildәn etibarәn isә Hind-Avropa dilçiliyi әnәnәlәri tәsirli olmuşdur. Birinci Türkoloji Qurultaydan әvvәlki böyük mәrhәlә linqvistik inkişaf meyllәrinә görә iki tarixi dövrә bölünür XI-XVIII yüzillәrdә türkoloji dilçilik: ilk lüğәtlәr vә qrammatika kitabları 52

53 XI-XVIII yüzillәrdә klassik türk әdәbi dillәrinә dair yazılan lüğәtlәr vә qrammatika kitabları Sanskrit in öyrәnilmәsi ilә sürәtlәnәn Hind-Avrupa dilçiliyi әnәnәlәri ilә bu vә ya digәr şәkildә sıx әlaqәdardır. Ancaq lüğәtlәrlә birlikdә hazırlanan qrammatika kitabları әn çox isim, feil, әdat nitq hissәlәri tәsniflәndirmәsinә әsasәn yazılmış olduğundan әrәb dilçiliyi vә İslam mәdәniyyәti әnәnәlәrinә daha çox bağlıdır. Belә ki, hәmin dövrdә türk dillәrinә dair 30-a qәdәr lüğәt vә qrammatika kitabı hazırlanmışdır. Hәmin kitabların bir çoxu türk vә әrәb soylu әrәb dilindә yazan vә ya İslam mәdәniyyәtini mәnimsәmiş filoloqlar tәrәfindәn yazılmışdır (Мелиоранский 1900: 4; Kaydarov 1999: 19-22; Татарская грамматика 1993: 43). Bu baxımdan P. M. Melioranskinin Әrәb filoloqu türk dili haqqında (1900) adlı әsәri dә başlanğıcda müәllifi mәlum olmayan Türk qrammatikası kitabları 10 ilә әlaqәdar olaraq qәlәmә alınmışdır. Türkoloji dilçiliyә dair әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış ilk qrammatika kitabı Mahmud Qaşqarlının hәlә dә әlimizә gәlib çatmayan Kitabü cevahirü l nahv fi lûgati t-türk adlı әsәridir. Mahmud Qaşqarlının XI yüzildә qәlәmә aldığı vә bizә gәlib çatan Divanü Lüğәt-it-Türk (1998) adlı digәr әsәri ilә dә türk dillәrinin fonetik, qrammatik, leksik vә leksikoqrafik quruluşunun öyrәnilmәsinә zәmin hazırlanmışdır (Демирчизаде 1972). Türkoloji dilçiliyә aid Codex Cumanıcus, Kitâbü l-idrâk li Lisâni l-etrak, İbn-i Mühennâ Lugati, Mukaddimetü l-edeb kimi әsәrlәr isә Qıpçaq, Oğuz, Karluq-Uyğur türk dillәri vә dialektlәri ilә әlaqәdar olaraq yazılmışdır (Caferoğlu 1984: ; Hacıeminoğlu 1997: 15-19). Bu kitablar fonetika, qrammatika bölmәlәrindәn, lüğәtlәrdәn vә bәzәn dә mәtnlәrdәn ibarәt olub xaricilәrә türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә hazırlanmıştır. Hәmin kitablarda türk dillәri vә dialektlәrinin әrәb vә fars dillәrindәn fәrqlәnәn özәlliklәri dә göstәrilmişdir. Belә ki, ayrılıqda türkcә sözlәrә, atalar sözlәrinә vә deyimlәrә geniş yer verilmişdir. Hәmin әsәrlәrdә digәr nitq hissәlәrinә aid dә mәlumatlar verilmiş vә onların bәzi qrammatik özәlliklәri göstәrilmişdir. Ancaq ümumtürk dilinin morfologiyası sözügedәn әsәrlәrdә bütövlükdә әrәb qrammatikası әnәnәlәrinә әsasәn 10 P. M. Melioranski İbni-Mühәnnanın Türk dili haqqında adlı әsәrinin Oksfortdakı (3), Parisdәki (1) vә Berlinәdәki (1) әl yazması nüsxәlәrini araşdırmışdır. O, hәmin mövzu ilә әlaqәdar olaraq yazdığı Әrәb filoloqu türk dili haqqında adlı әsәrini doktorluq dissertasiyası kimi müdafiә etmişdir. Ancaq P.M.Melioranski haqqında yazdığı әsәrin kimә mәxsus olduğunu bilmәmişdir. Buna görә dә, onun bilinmәyәn әrәb soylu birisinә aid olduğunu güman edәrәk әsәrә Әrәb filoloqu türk dili haqqında adını vermişdir ci ildә Kilisli Rüfәt әsәrin 6-cı nüsxәsinin әl yazmasını İstanbul Dövlәt Muzeyinin Kitabxanasında taparaq onun İbni-Mühәnnaya aid olduğunu tәsbit etmişdir (Малов 1928). 53

54 feil//ad//әdat tәsniflәndirmәsi ilә öyrәnilmişdir. Bәzi sintaktik özәlliklәr dә elә eyni bölmәdә izah olunmuşdur (Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî 2000; Kadri: 2002 vә s.). Bunlardan Osmanlı türkcәsinә dair ilk olaraq yazılanı Beqramalı Kadrinin Müyessiretü l-ulûm (2002) әsәridir XIX-XX yüzillәrdә tәsviri vә tarixi-müqayisәli araşdırmalar Türkoloji dilçilikdә Hind-Avropa dilçilik әnәnәlәrinә görә türk dillәri vә dialektlәrinә dair әsәrlәr daha XV yüzildәn etibarәn yazılmağa başlamışdır. Ancaq hәmәn әsәrlәrin sistemli olaraq hazırlanması XIX yüzildәn etibarәn sürәtlәnmişdir. XVII-XVIII yüzillәrdә dövrün Hind- Avropa dillәri qaydaları ilә xarici dillәrdә türk dilinә dair yazılan qrammatika kitablarına daha çox tәsadüf olunur. Mәsәlәn, 1612-ci ildә türk dilinә dair bir qrammatika kitabını Hieronymus Megiser adında Stuttgartlı bir alman latın dilindә yazmışdır. Nitq hissәlәri hәmin kitabda әrәb dilçiliyinә әsasәn müәyyәnlәşdirilәn feil//ad//әdat tәsniflәndirmәsi ilә deyil, isim, sifәt, say, әvәzlik, feil, zәrf, әdat, qoşma, bağlayıcı, nida sistemli struktur-funksional bir kateqoriyalaşdırma ilә öyrәnilmişdir. Qrammatika kitabında 220 türk atalar sözü vә deyim dә verilmişdir (Megiser 1612). XIX yüzil vә XX yüzilin әvvәllәrindә türk dillәri vә dialektlәrinә dair Avropada, Osmanlı İmperatorluğunda, Çar Rusiyasında әrәb vә latın mәnşәli dilçilik mәktәblәri әnәnәlәrinә әsasәn hazırlanmış müxtәlif araşdırmalar paralel olaraq davam etdirilmişdir. Türk yazılı abidәlәri oxunmuşdur (Кононов 1982: ). Renesansdan sonra filologiyada gerçәklәşәn yeni dilçilik axınlarının tәsiri ilә türk dillәri vә dialektlәrinә dair rus, fransız vә alman dillәrindә yazılmış irihәcmli lüğәtlәr, qrammatika kitabları vә digәr araşdırmalar çoxalmışdır (Radloff 1882; Ашмарин 1903; Deny 1941 vә s.). Sözügedәn araşdırma vә qrammatika kitablarında fonem vә morfemlәrin, söz birlәşmәsi vә cümlә quruluşlarının fonetik, morfoloji vә sintaktik özәlliklәri göstәrilmişdir. Ümumtürk dilinin tarixi sәciyyәli lüğәt tәrkibini vә danışılan dilin canlı söz varlığını tәşkil edәn leksemlәrin, deyim vә atalar sözlәrinin leksik-leksikoqrafik tәsviri aparılmışdır. Belәliklә, türkologiyada әnәnәvi xarakterli dilçilik yönümü formalaşmışdır. Bir başqa ifadә ilә tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi dilçilik vә onun uyğun araşdırma yöntәmlәri müәyyәnlәşdirilmişdir. Bu ilkin yöntәmlәrin müәyyәnlәşdirildiyi araşdırmalara aşağıdakı fundamental әsәrlәr örnәk olaraq 54

55 göstәrilә bilәr (Кaзым-бeк 1846; Böhтlingk 1851; Грамматика Алтайского языка 1869; Radloff 1882; Мелиоранский 1900; Deny 1941vә s.) II mәrhәlә Klassik dilçilik әnәnәlәri kontekstindә tarixi-müqyisәli vә müqayisәli-tarixi pillәlәri ilә müәyyәnlәşәn ümumi-müqayisәli (komparativistika) vә tәsviri-normativ xarakterli filolojilinqvistik yöntәmlәr türkoloji dilçiliyin hәmin inkişaf mәrhәlәsindә tәtbiq olunmuşdur. Ümumimüqayisәli dilçiliyin türk dillәrinә dair tarixi-müqayisәli yönümü vә yöntәmlәri ilә hәr hansı bir türk әdәbi dilinin vә ya dialektinin dil özәlliklәri türkoloji kontekstdә qәdim türk dili vә әcdad dillә müqayisәdә öyrәnilir. Burada yeri gәldikcә digәr türk dillәrinin dil faktaları da müqayisәyә cәlb olunur. Mәsәlәn, yuxarıda Mirzә Kazımbәyin (1846), Böthlinqkin (1851) vә Melioranskinin (1900) adı çәkilәn әsәrlәri tarixi-müqayisәli yönüm vә yöntәmlәrlә yazılmışdır. Müqayisәli-tarixi dilçiliyin yönümü vә yöntәmlәri ilә isә hәr hansı bir türk dili deyil, bütövlükdә türk dillәri vә ayrılıqda bir neçә vә ya qrup türk dillәrinin hәr cür dil sәviyyәlәri öyrәnilir. Burada әsas mәqsәd әcdad dilin rekonstruksiyasının aparılması olur. Bu yönüm vә yöntәmlәrlә yazılmış әsәrlәrә әn tipik örnәk olaraq isә aşağıda adı çәkilәn kitab göstәrilә bilәr. Bu kitab 6 cilddәn ibarәt olan Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası ( ) adlı әsәrdәn ibarәtdir. Günümüzdә sözügedәn araşdırmalar artıq türk dillәri vә dialektlәrinin çağdaş sinxronik kәsiyindә qohum olmayan dillәrlә müqayisәli-qarşılaşdırmalı, qohum olan dillәrlә isә müqyisәlitutuşdurmalı olaraq aparılmaqdadır (Hәsәnova 2011; Oğuz qrupu türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası 2002). Belәliklә, Birinci Türkoloji Qurultaydan keçәn müddәtdә yuxarıda göstәrilәn dilçilik yöntәmlәri ilә aparılan araşdırmalar XX yüzilin sonlarına qәdәr intensiv olaraq davam etdirilmişdir. XX yüzilin 70-ci illәrindәn başlayaraq ya ümumi türkoloji kontekstdә, ya da sadәcә çağdaş dilçilik axınları yönümlәrindә türk әdәbi dillәrinә dair yeni linqvistik yöntәmlәrlә dә araşdırmalar aparılmaqdadır. Daha doğrusu, istәr tarixi-müqayisәli, istәrsә dә müqayisәli tarixi araşdırmalarda bu vә ya digәr şәkildә dilçiliyin çağdaş yönüm vә yöntәmlәrindәn dә istifadә olunmaqdadır (Musayev 2011) XX yüzil: tәsviri-normativ vә müqayisәli-tarixi araşdırmalar Türkoloji dlçilikdә indiyә qәdәr әn çox dialektologiya, dil tarixi, әdәbi dil vә söz yaradıcılığı; leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya; fonetika, fonologiya vә qrammatika 55

56 fәnlәrinin öyrәnilmәsi әsas yer tutmuşdur. Hәmin fәnlәrә dair aparılan araşdırmalar Birinci Türkoloji Qurultaydan bәri hәm ümumi-müqayisәli, hәm dә tәsviri-normativ xarakterli dilçilik yönümlәri vә uyğun yöntәmlәri ilә günümüzә qәdәr dә bu vә ya digәr şәkildә aparılmaqdadır. Müxtәlif xarici dillәrdә türk dillәrinin fonetikası vә qrammatikasına dair yazılan bәzi kitablar monoqrafik sәciyyә daşıyır vә türkoloji dilçilikdә hәlә dә әsas fundamental elmi mәnbәlәr sәviyyәsindә qiymәtlәndirilmәkdәdir. Sözügedәn kitablar әsas etibarilә tarixinüqayisәli dilçilik kontekstindә klassik sәciyyәli tәsviri dilçilik metodları ilә yazılmışdır. Bu kitablara dair aşağıdakı әsәrlәr örnәk olaraq göstәrilә bilәr (Deny 1941; Дыренкова 1941; Дмитриев 1948; Brockelman 1954; Koнoнoв 1956; Пoкрoвскaя 1964; Тeнишeв 1976a; 1976b vә s.). Rus dilindә vә müxtәlif türk dillәrindә әsas etibarilә müqayisәli-tarixi vә tәsvirinormativ xarakterli dilçilik yöntәmlәri ilә türk dillәrinin müqayisәli fonetikasına vә qrammatikasına dair yazılmış kitablar isә әn çox elmi kollektivlәr tәrәfindәn hazırlanmışdır. Sözügedәn elmi işlәrә dair hazırlanmış aşağıdakı kitablar diqqәti çәkmәkdәdir (Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков 1955; 1956; 1961; 1962; Häzirki zaman Türkmen dili 1962; Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006; Oğuz qrupu türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası 2002 vә s.). Belә kitablar türkoloji dilçilikdә fәrqli müәlliflәr tәrәfindәn dә yazılmışdır. Hәmin kitablara dair ilk növbәdә daha çox milli dillәrdә vә ya müxtәlif türk әdәbi dillәrindә yazan dilçilәrin әsәrlәri örnәk olaraq göstәrilә bilәr. Bu kontekstdә Әmrәnin (1949), Erginin (1972), Banguoğlunun (1998), Karahanın (1995), Qorxmazın (2003); Xıdırovun (1959: ), Әzimov vә Bәyliyevin (1961); Hüseynzadә (1972) vә Mirzәzadәnin (1973) vә Sızdıkovanın (1984) әsәrlәrinin adını çәkmәk mümkündür. Теnişevin (1976a; 1976b) vә Ахmetyanovun (1978;1981;1989) rus dilindә yazılan oxşar dilçilik әsәrlәri dә sözügedәn qrupda sәciyyәlәndirilә bilәr. Qeyd olunmalıdır ki, Phılologıae Turcıcae Fundamenta (1959), SSRİ xalqlarının dillәri. Türk dillәri (1966), Türk dillәri (1998) vә Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) kimi ümumilәşdirici qaynaqlar fәrqli elmi heyәtlәr tәrәfindәn hazırlanmışdır. Buna baxmayaraq, Phılologıae Turcıcae Fundamenta (1959), SSRİ xalqlarının dillәri. Türk dillәri (1966) vә Lars Yoxansonun müәllifliyi vә redaktorluğu ilә hazırlanan Türk dillәri (1998) әsәrlәrinin hәr üçü әsas etibarilә tәsviri- 56

57 normativ vә tarixi-müqayisәli yöntәmlәrlә qәlәmә alınmışdır. Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) qaynağı isә müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi yazılmışdır. Birincilәrdә türk әdәbi dillәrinin hәr birinin fonetik, qrammatik, leksik, dialektoloji vә s. özәlliklәrinә dair linqvistik xarakterli açıqlanmalar, yazılı mәtnlәrindәn örnәklәr verilmişdir. İkincilәrdә isә bir-biri ilә yaxın vә әn yaxın sәviyyәlәrdә qohum olan türk dillәri vә dialektlәrinin diaxronik inkişafı izlәnilmәklә pra- vә protodil layları müәyyәnlәşdirilmişdir XX yüzilin sonu vә XXI yüzil: yeni linqvistik yönümlәr vә yöntәmlәr Türkoloji dilçilikdә yeni linqvistik yönümlәr vә yöntәmlәrlә dәyişim sәciyyәli araşdırmaların aparılması işi XX yüzilin 70-ci illәrindәn bәri sürәtlәnmişdir. Bu dilçilik araşdırmalarının ümumi türkoloji kontekstin nәzәrә alınmaqla yazılanları әsas etibarilә türk әdәbi dillәrinin qrammatikası vә semantikasına aiddir. Bununla yanaşı, türk әdәbi dillәrinә dair tәrcümә vә çevirmә vә ya bir türk dilindәn digәrinә әdәbi mәtn uyğunlaşdırması nәzәriyyәsi; informasiya texnologiyaları dilçiliyi; sosiolinqvistika vә mәtn dilçiliyi mәsәlәlәrinә dә hәmin araşdırmalarda bu vә ya digәr şәkildә toxunulmuşdur (Cavadov 1975; Ахматов 1983; Бердалиев 1989; Nurmanov ; Uzun 1995; Языки мира. Тюркские языки 1997: ; Abdullayev 1999; Uğurlu 2004; Musaoğlu 2003; 2006; 2011; Kazımov 2004: vә s.). XX yüzilin 70-ci illәrindәn bәri türk әdәbi dillәrinin ümumi türkoloji kontekstdә öyrәnilmәsi işi linqvistik olaraq yenidәn formalaşmaqdadır. Hәmin yönüm hәm dilçilikdәki mövcud klassik әnәnәdәn, hәm dә әn yeni linqvistik tәmayüldәn fәrqlәnir. Birincidәn yeni linqvistik yöntәmlәrin türkoloji dilçilik araşdırmalarında sistematik olaraq tәtbiqi, ikincidәn isә hәmin araşdırma prosesindә türk dillәri vә dialektlәrinin diaxronik-sinxronik mahiyyәtinin bütövlükdә dәrk olunması ilә seçilir. Mәlumdur ki, müqayisәli-tarixi vә ya tarixi-müqayisәli vә tәsviri-normativ xarakterli әnәnәvi dilçilik araşdırmalarında yeni linqvistik yöntәmlәrin tәtbiq olunması sistematik xarakter daşımır. Müasir türk әdәbi dillәrinә dair konkret dil hadisәlәrini vә faktlarını sadәcә çağdaş dilçilik axınları kontekstindә öyrәnәn araşdırmalarda isә ümumi türkoloji kontekst çox vaxt unudulur. Mәsәlәn, ümumtürk dilinә dair sabit söz sıralı simmetrik sıra vә inversiya, ellipsis vә s. özәllikli asimmetrik-sintaktik qavramlaşdırması vә uyğun kateqoriyalasdırılması prinsiplәri flektiv sәciyyәli Hind-Avropa dillәri sintaksisinin sıralanması qaydaları ilә müәyyәnlәşdirilir (Эргуванлы 1987; Юхансон 1987; Uzun 2000 vb.) 57

58 Fikrimizcә, türk әdәbi dillәrinә dair indiyә qәdәr yeni linqvistik yönümlәrlә vә yöntәmlәrlә aparılan araşdırmaların mәqsәdyönlü nәticәlәrinin ümumilәşdirilmәsi bundan sonra türkoloji dilçilikdә әsas iş olmalıdır. Әnәnәvi, yeni vә әn yeni araşdırma yönümlәri vә yöntәmlәri sistematik bir bağlılıqla bir-biri ilә birlәşdirilmәlidr. Bununla da türk әdәbi dillәrinin öyrәnilmәsinә dair konseptual-struktur xarakterli qavramlaşdırma vә kateqoriyalaşdırma prinsiplәrinin düzgün müәyyәnlәşdirilmәsi işi tәmin edilә bilәr. 2. Türk dillәrinin müqayisәli, müqayisәli-tarixi vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi Türkoloji dilçiliyin tarixi vә türk dillәrinin müqayisәli (comparative) öyrәnilmәsi vә ya hәr cür müqayisәlilik (comparativizm), başqa bir ifadә ilә türk müqayisәli dilçiliyinin yaranması Mahmud Qaşqarlının adı ilә bağlıdır. Türkologiya vә türkoloji dilçilik elmi Mahmud Qaşqarlının XI yüzildә qәlәmә aldığı Divanü-lüğәt-it türk adlı әsәri ilә dünya filologiyasına açılmışdır. Divanü-lüğәt-it türk (1998) әsәri hicrәt tarixi ilә 466-cı ildә, yәni 1072-ci ildә (1998:5) yazılmışdır. Әsәr әrәblәrә türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә hazırlanmışdır. Sözügedәn әsәrdә türkcә sözlәr әrәb dilinin fonetik qayda-qanunlarına görә sıralandırılmışdır. Onların mәnaları uyğun dil örnәklәri, o sıradan müxtәlif türk lәhcәlәrindә işlәnilәn deyim vә atalar sözlәri vә onların yer aldığı dördlüklәrlә açıqlanmışdır. O zamanlar humanitar elmşünaslıqda vә ya Әrәb xilafәtindә bütövlükdә dörd, İraqda isә ayrılıqda iki şәkildә formalaşan dilçilik mәktәbi vә buna uyğun yöntәmi mövcud olmuşdur. Dilçilik elmi dә daha çox bu yöntәmlәrdәn biri ilә әdәbi vә ya nәfis әrәb dili materialları әsasında, ikincisi ilә isә әrәb dilinin dialektlәrinә görә müqayisәli olaraq öyrәnilirdi. Mahmud Qaşqarlı da mәhz ikinci araşdırma-öyrәnilmә metodunu mәnimsәmişdir. O, Divanü-lüğәt-it türk adlı әsәrini sinxronik olaraq o zamankı türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin materialları әsasında müqayisәli-tutuşdurmalı yöntәmlә yazmışdır. Buna görә dә türkologiyada müqayisәli araşdırma-öyrәnilmә metodunun әsasını Mahmud Qaşqarlı qoymuşdur. Müqayisәli dilçiliyin tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi çәrçivәli yöntәmlәri isә bütün parametrlәrilә daha sonralar, yәni XIX yüzildәn etibarәn müәyyәnlәşmişdir. XI-XVIII yüzillәrdә türkologiyada istifadә olunan yöntәmlәr isә daha çox müqayisәli-tutuşdurmalı vә tәsviri filoloji-dilçilik metodlarından ibarәt olmuşdur. 58

59 Türkoloji dilçilikdә müqyisәli vә müqayisәli-tarixi dilçilik araşdırmalarının aparılması vә lüğәtlәrinin tәrtib olunması Mahmud Qaşqarlıdan sonra, әgәr belә demәk mümkündürsә, bir dә XIX yüzilin ortalarından etibarәn Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yenidәn başlanılmışdır. 11 Alman әsilli rus türkoloqu Vilhelm Radlov ( ) 1858-ci ildә Rusiyaya gәlmişdir. O, bir il Sankt-Petersburqda qalmış vә orada rus dilini öyrәndikdәn sonra Barnaula getmişdir. V. Radlov, ilk öncә Sibirdә, Altayda, Orta Asiyada vә çarlık Rusiyasının digәr bölgәlәrindә yaşayan türk xalqlarının folklorik örnәklәrini vә müxtәlif danışıq materiallarını toplamış vә bütövlükdә onların dillәrinin canlı danışıq şәkillәrini öyrәnmişdir. O, hәmin materiallar әsasında Türklәrin şifahi xalq әdәbiyyatı örnәklәri ( ), Türk dialektlәrinin lüğәt tәcrübәsi ( ) vә digәr çox mәşhur әsәrlәrini isә yaradıcılığının son dövründә yazıb tamamlamışdır (Radloff 1999: 9-18). Bundan sonra sözügedәn türkoloji kontekstdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi istәr Rusiyada, istәrsә dә Qәrbi Avropa ölkәlәrindә getdikcә sürәtlәnmişdir. Türk dillәri hәm bir-biri ilә, hәm dә qohum olmayan xarici dillәrlә müqaysisәli olunaraq öyrәnilmişdir (Radloff 1882). Araşdırmalarını türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin materialları әsasında davam etdirәn dilçi-türkoloq P. M. Melioranskinin (1894; 1897) әsәrlәri ilә isә türkoloji dilçilik XIX yüzilin sonlarında artıq bir elmi istiqamәt olaraq formalaşmışdır. XX yüzildә vә ya Sovetlәr Birliyi dönәmindә isә sözügedәn müqayisәli vә müqayisәlitarixi dilçilik kontekstindә tәsviri-normativ xarakterli linqvistik araşdırmaların aparılmasında üç әsas elmi-praktik istiqamәt müәyәnlәşmişdir: -Türk dillәrinin müqayisәli-tәsviri dialektoloji araşdırmalarının aparılması vә atlaslarının hazırlanması; -Türk dillәrinin etimoloji lüğәtinin vә ya lüğәtlәrinin tәrtib olunması; -Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikasının yazılması vә türkoloji dilçiliyin әsaslarının müәyyәnlәşdirilmәsi. Türkoloji mәrkәzlәrdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin hәr birinin tarixi, müasir durumu, qrammatikası vә dialektoloji özәlliklәri konkret olaraq öyrәnilmişdir. Bütün bunlar, 11 XI-XVIII yüzillәrdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinә dair әrәb diliçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış qrammatika kitabları, lüğәtlәr vә digәr dilçilik әsәrlәri haqqında yuxarıda qısaca olaraq mәlunmat verilmişdir. Aşağıda da sözügedәn mövzudan yeri gәldikcә uyğun örnәklәrlә vә linqvistik açıqlamalarla daha geniş bәhs olunacaqdır. 59

60 yuxarıda qarşıya qoyulan elmi-praktik mәqsәdlәrә çatmaq üçün, artıq bir yerdә vә ya konkret bir araşdırmada elmi-yaradıcı kollektiv tәrәfindәn nüәyyәn bir plan-prospektlә tәdqiqata cәlb olunmuşdur (Phılologıae Turcıcae Fundamenta 1959; Языки нaрoдoв CCCР 1966). Türk ümumi müqayisәli dilçilik elminin әsaslarının müәyyәnlәşdirilmәsi üçün aparılan hazırlıq xarakterli araşdırmalar tәxminәn il davam etdirilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, altayşünaslıq kontekstindә türk dillәrinin fundamental sәciyyәli ilk müqayisәli qrammatika kitabları Sovetlәr Birliyindәn öncә Qәrb ölkәlәrindә yazılmışdır (Räsänen 1949; Poppe 1960). Bu istiqamәtdә klassik Qәrb vә ya alman xarakterli; ingilis, Danimarka, fransız, italyan-macar-fin mәrkәzli türkoloji dilçilik mәktәbi (Bang 1917a; ; Gabain 1974; Brockelman 1954; Räsänen 1957; 1969; Bazın 1980 vb.) mәşhur olmuşdur. Hәmin mәktәbin müasir davamçılarına Türkiyәdә bu gün dә tәsadüf olunur (Bozkurt 2002; Tekin, Ölmez 2003). Bu elmi-linqvistik kontekstdә sadәcә bir neçә türk dilinin, o cümlәdәn Azәrbaycan türkcәsinin başlanğıcda dialektoloji atlası hazırlanmışdır. Bununla bәrabәr, Avrasiya türkcәlәrinin dil coğrafiyasına söykәnәn önәmli ümumilәşdirici әsәrlәr dә yazılmışdır (Гaджиeвa 1975; 1979). Sovetlәr Birliyindә çoxcildli Türk dillәrinin etimoloji lüğәti nin (1974; 1978; 1980; 1989; 1997; 2000; 2003) tәrtib olunmasına başlanılmışdır. Avropada vә Türkiyәdә türk dillәrinin tәkcildli etimoloji lüğәtlәri yayımlanmışdır (Clauson 1972; Eren 1999). Yuxarıda göstәrilәn vә mahiyyәtinә görә XIX yüzilin sonlarından etibarәn türkoloji dilçilikdә hәdәflәnәn bir iş olaraq Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası (Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) adlı fundamental әsәr artıq tamamlanmışdır. Sözügedәn kitabın dördüncü cildindә pra- vә prototürkdә, yәni әcdad dildә işlәnilmiş 1000 sözün rekonstruksiyası aparılmışdır. Beşinci cilddә türk dillәrinin daxili sistemi müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә bәrabәr, eyni zamanda dil sәviyyәlәri vә vahidlәrinin linqvistik dil coğrafiyası müstәvisindәki araşdırmaları kontekstindә dә hәm fonetik, hәm dә morfoloji özәlliklәrinә görә işıqlandırılmışdır. Ümumtürk dilinin linqvistik әsaslarının müәyyәnlәşdirilmәsinә bağlı olaraq daha Sovetlәr Birliyi dönәmindә başladılan, qәdim vә yeni türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin bütününü ehtiva edәn tәsviri-tarixi vә sosiolinqvistik sәciyyәli dilçilik әsәri dә XX yüzili sonunda yayımlanmışdır (Языки mира. Тюркские языки, 1997). Qәdim vә çağdaş türk dillәri sözügedәn әsәrdә hәm dünya, hәm dә Ural-Altay dillәri kontekstindә, tipoloji-sosiolinqvistik özәlliklәri ilә sinxronik vә diaxronik olaraq tәsvir olunmuşdur. Buna görә dә hәmin kitab ensiklopedik-linqvistik xarakterili bir yayındır. 60

61 Bütün bunlara baxmayaraq, türk dillәrinә dair dünyanın hәr yerindә aparılan әnәnәvi vә yeni dilçilik araşdırmalarının vә görülәn praktik işlәrin arasındakı koordinasiyanın vә elmilinqvistik xronologiyanın türkoloji dilçilikdә bötövlükdә göstәrilә vә tәsbit edilә bildiyini söylәmәk hәlәlik çәtindir. Çünki, indiyә qәdәr sadәcә dil araşdırmaları vә bütövlükdә dilçilik elminin tarixi vә müasir inkişafı kontekstindә Türkoloji dilçiliyin tarixi, Türkoloji dilçiliyә giriş, Türkoloji dilçiliyin әsasları vә qısaca olaraq Türkoloji dilçilik kimi әsәrlәr vә ya dәrsliklәr yazılmamışdır. Vә hәmin fәnlәrin әsas vә fakultativ dәrslәr olaraq tәdrisi dә Türk Cümhuriyyәtlәri universitetlәrindә sistematik olaraq hәyata keçirilmәmişdir. Hind-Avropa dillәri materialları әsasında yaradılmış metodologiyaları, ümumiyyәtlә, ümumi dilçiliyi vә çağdaş linqvistik axınları istiqamәtlәndirәcәk nә bir araşdırma, nә dә bir açıqlamalı-linqviğstik biblioqrafiya vә ya ensiklopediya türkoloji dilçilikdә sözün tam mәnasında daha ortaya çıxmamışdır. Sözügedәn istiqamәtdә görülәn işlәr isә әsas etibarilә bir neçә tәsviri sәciyyәdәki türkoloji dilçilik lüğәtindәn vә türkoloji dilçiliyin tarixinә dair yazılmış olan xronoloji-başlanğıc xarakterli әsәrdәn (Кононов 1982; Eren 1998) ibarәtdir. Türkoloji dilçiliyin ümumi tarixi yazılmalıdır. Elә bu tarixә görә dә onun elmi әsasları müәyyәnlәşdirilmәlidir. Hәmin elmi әsaslar müәyyәnlәşdirilәrkәn indiyә qәdәr ümumtürk dilinә dair yazılmış bütün fundamental işlәrdәn qırmızı bir xәtt kimi keçәn әnәnәvi vә çağdaş linqvistik axınların bir-birini tamamlayan keçişlәrinә görә hәrәkәt edilmәlidir. Buna baxmayaraq, bu gün dә türk әdәbi dillәrinin çağdaş tәlim-tәdris yöntәmlәri vә işlәnilmә normaları sadәcә olaraq әnәnәvi dilçilik vә ya klassik türkologiyanın qaydalarına görә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Ümumi türkoloji әnәnә ilә çağdaş dilçilik axınlarını bir-birinә bağlayan linqvistik bağlar bir çox halda nәzәrә alınmamaqdadır. Türkologiya vә ya klassik dilçilik әnәnәsi ilә çağdaş linqvistik dәyişmәlәr arasında sağlam bir sәlәf-xәlәf әlaqәsi vә fikir mübadilәsinin olduğunu da bu gün söylәmәk mümkün deyildir. Sözügedәn әlaqә Türk Cümhuriyyәtlәrindә әsas etibarilә türkologiya-dilçilik vә türkoloq-dilçi vә ya türkologiya-xarici dil vә dilçilik mәnşәli mütәxәssislik qarşılaşması müstәvisindә dәyәrlәndirilmәkdәdir. Aparılan elmi mübahisәlәr dә sadәcә ayrı-ayrı linqvistik terminlәrin vә müxtәlif imla qaydalarının müәyyәnlәşdirilmәsinә bağlı olaraq ortaya çıxmaqdadır. Ancaq ümumtürkcә vә ya türk dili bütövlükdә çağdaş yazı dillәri, dialektlәri vә canlı danışıq şәkillәri ilә böyük bir dildir. O, hәm ümumi türkoloji xronologiya vә klassik dilçilik, hәm dә çağdaş linqvistik axınlar nәzәrә alınaraq öyrәnilmәlidir. 61

62 Birinci Türkoloji Qurultayın keçirlmәsinin 80 illik yubileyinә hәsr olunmuş Beynәlxalq Elmi Konfransda sözügedәn problemlәrin aktuallığı vә onların çağdaş linqvistikanın, digәr humanitar vә dәqiq elmlәrin yöntәmlәri ilә çözümlәnә bilirliyi perspektivlәri mübahisә obyektinә çevrilmişdir. Belә ki, bütövlükdә türkologiyanın vә ayrılıqda türkoloji dilçiliyin әsas problemlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә vә onların çözümlәnmәsinә dair konkret tәkliflәr irәli sürülmüşdür (Musaoğlu 2006). Bu kontekstdә türk dillәri vә dialektlәrinә dair yazılan hәr cür әnәnәvi sәciyyәli dilçilik araşdırmaları tarixinin tәsvir olunması vә dövrlәşdirilmәsi yönümündә indiyә qәdәr müqayisәli olaraq aparılan türkoloji işlәr ilk növbәdә diqqәti cәlb edir. Bunlardan Krımskinin (1930), Boqoroditskinin (1934; 1953), Sartbayevin (1962), Baskakovun (1969), Nurmaxanovanın (1971) Zeynalovun (1970; 1974; 1975; 1981), Kaydarovun (1985) vә Xәlilovun (2006) әsәrlәri müqayisәli türkoloji dilçiliyin tarixindә önәmli yer tutur. Hәmin әsәrlәr ayrılıqda müqayisәli türkoloji dilçiliyin vә bütövlükdә türkologiya elminin araşdırılması, öyrәnilmәsi vә tәdris olunması baxımından çox önәmlidir. Ancaq sözügedәn klassik müqayisәli әsәrlәrdә müәyyәnlәşdirilәn elmi-linqvistik yönümlәr vә yöntәmlәr günümüzdә çağdaş Avrasiya türkcәlәrindә gerçәklәşәn yeni inkişaf meyllәrinin öyrәnilmәsindә tәsirsiz vә yetәrsiz qalmaqdadır. İndi aparılan monoqrafik araşdırmalarda, yazılan dәrs kitablarında vә vәsaitlәrindә çağdaş dilçilik elmindә işlәnilәn yeni yönüm vә yöntәmlәrdәn çox geniş istifadә olunmalıdır. Çünki, hәr hansı bir canlı dilin vә ya qohum dillәrin fonetik, qrammatik, leksik, leksikoqrafik vә frazeoloji quruluşuna dair aparılan işlәrdә sadәcә konkret dil işarәlәrinin tәsvir edilmәsi bu gün artıq qәnaәtbәxş hesab oluna bilmәz. Sözügedәn qohum vә әn yaxın qohum dillәr vә dialektlәr dilin dәrindәki vә üzdәki quruluşu fenomenlәrinin funksionallığına vә semantikliyinә (Seçdirmә bizimdir-m.m.) vә onların dünyanın dil xәritәsi kontekstindә aparılan qavramlaşdırılmasına vә kateqoriyalaşdırılmasına görә açıqlanmalıdır. Bu kontekstdә türk dillәrinin qrammatikasına dair modern dilçilik yöntәmlәri ilә aparılan araşdırmalara isә bu vә ya digәr şәkildә 1970-ci illәrdәn bәri tәsadüf olunur. Hәmin әsәrlәrә aşağıdakılar örnәk olaraq göstәrilә bilәr (Axматoв 1983; Нoвoе в зaрубежнoй лингвистикe 1987; Чeрeмиcина 1988; Бeрдалиeв 1989; Нурмaнoв 1992; Taтарcкая грамматика 1993; Musayev 1994; Uzun 1995; Abdullayev 1999; Demircan 2003 vb.). 62

63 Bir-birinә qohum vә әn yaxın qohum türk dillәrinin istәr tәdrisindә, istәrsә dә müqayisәli olaraq öyrәnilmәsindә sözügedәn araşdırmalarda irәli sürülәn yöntәmlәrdәn dә türkoloji dilçilikdә kifayәt qәdәr faydalanıldığını söylәmәk daha mümkün deyildir. Vә ya onların bütövlükdә faydalanıla bilәn bir hala gәtirildiyini dә. Halbuki türkoloji dilçilikdә informasiya texnologiyaları dövrünün tәlәblәrinә uyğun olaraq lazımi elmi-metodoloji inkişaf meyllәrinin vә praktik vәrdişlәrin tәmin olunması vә müxtәlif türk dillәrinә dair hәm ayrı-ayrı, hәm dә hәr cür müqayisәli olaraq davam etdirilәn araşdırmalarda işlәnilәn modern dilçilik yöntәmlәrinin ümumtürk dili materialları ilә hәyata keçirilә bilir bir hala gәtirilmәsi Avrasiya türkcәlәrinin bundan sonra müqayisәli-tutuşdurmalı vә -tәsviri olaraq aparılacaq modern araşdırılmasında faydalı ola bilәr Qohum vә әn yaxın qohum türk dillәrinә dair müqayisәli fonetik, fonoloji, qrammatik, leksikoloji, leksikoqrafik, frazeoloji vә mәtnlinqvistik araşdırmalar Türk dillәrinin sözügedәn bir çox şöbәsi müqayisәli olaraq geniş bir ölçüdә daha XIX yüzilin ortalarından etibarәn öyrәnilmişdir. Yalnız fonologiya vә özәlliklә dә ona bağlı olaraq müәyyәnlәşdirilәn fonomorfologiya vә ya morfofonologiya bölümü türkoloji dilçilikdә bütün parametrlәri ilә hәrtәrәfli olaraq XX yüzilin son qәrinәsindәn etibarәn öyrәnilmәyә başlanılmışdır (Зaкиeв 1984: 35-43). Bu kontekstdә frazeologizmlәrin dil-nitq sәviyyәlәrinin müxtәlif türk dillәri materiallarına görә müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi dә hәlәlik başlanğıc vә ya nәzәri açıqlanma mәrhәlәsindәdir. Türkoloji dilçilikdә frazeologizmlәrin hәm nәzәri, hәm dә praktik olaraq ilkin açıqlanma durumunu әks etdirәn linqvistik işlәrdә çox zaman bu vә ya digәr bir türk әdәbi dilinin materialları әsas alınmışdır. Mәsәlәn, S. N. Muratovun (1961) monoqrafiyasında başqırd, M. M. Mirzәlievanın (1995) monoqrafiyasında Azәrbaycan dili materialları digәr türk әdәbi dillәrinә dair frazeoloji örnәklәrlә müqayisә edilәrәk öyrәnilmişdir. Әhmәdovanın (2003) kitabında isә Azәrbaycan vә Türkiyә türkçәlәri materiallarına müqayisәli olaraq yer verilmişdir. M. F. Çernovun bir mәqalәsindә (1978) frazeologizmlәrin Sovet türkologiyası nda öyrәnilmәsindәn bәhs edilmişdir. O, frazeologiya vә frazeologizmlәr hadisәsi ni (1982) vә feli idiomatik birlәşmәlәrin frazeoloji tәbiәti ni (1985) çuvaş dili materiallarına әsasәn müәyyәnlәşdirmyә cәhd etmişdir. E. A. Umarovun (1970), Z. Q. Uraksinin (1981) vә J. M. Quzeevin (1984) mәqalәlәrindә türk dillәri frazeologiyasının leksikoqrafik problemlәrindәn söz 63

64 açılmış vә türk frazeoloji lüğәtlәrinin bir çox tәrtibi prinsipi örnәklәrlә göstәrilmişdir. Xertekin (1976) mәqaәsindә isә türk vә monqol dillәrindә özünü göstәrәn frazeoloji paralellәrdәn bәhs olunmuşdur. Mәtn dilçiliyi araşdırmaları türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr sadәcә inkişaf etmiş qәdim (Uzun 1995) vә yeni türk әdәbi dillәrinә (Закиeв 1963), Azәrbaycan türkcәsinә (Mәmmәdov 2001; Novruzova 2002; Kazımov 2004: vә s.) vә onların dil materiallarına görә aparılmışdır. Bu araşdırmalardan bәzilәri Kitabi-Dәdә Qorqud dastanları vә digәr türk folklorik mәtnlәrinin mәtnlinqvistik tәhlilinә hәsr olunmuşdur (Üstünova 1998; Musaoğlu 2003; 2008a). Yuxarıda göstәrilәn mәqalәlәrdә vә monoqrafik işlәrdә әn çox mәtn dilçiliyinin ümumi vә xüsusi mәsәlәlәrindәn bәhs edilmişdir. Sözügedәn linqvistik diskursda indiyә qәdәr söylәnilәn konkret elmi fikirlәrin bir çoxu K. Abdullayevә mәxsusdur. O, 1970-ci illәrdәn başlayaraq mәtn dilçiliyinә dair tezislәr, mәqalәlәr, proqramlar vә kitablar yazmış (Abdullayev 1978; 1980; 1982) vә Azәrbaycan dili materialları әsasında mәtn dilçiliyi anlayışını nәzәri vә praktik baxımdan qavramlaşdırmışdır. Sadә vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin sәhәdlәri, mәtnin tәrkibini tәşkil edәn formal vә mәna kateqoriyaları onun Azәrbaycan dili sintaksisinin nәzәri problemlәri (1999: ) adlı dәrs vәsaitindә konkret olaraq göstәrilmişdir. Bütün bunlarla bәrabәr, istәr mürәkkәb sintaktik bütövlәrin, istәrsә dә mikro- vә makromәtnlәrin türk dillәri materialları әsasında müqayisәlitutuşdurmalı vә müqayisәli-tipoloji araşdırılması işi isә türkoloji dilçilikdә yalnız son zamanlarda gündәmә gәtirilmişdir. Bu iş M. M. Musayevin Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi (2011) adlı kitabında yerinә yetirilmişdir. Hәmin dәrs vәsaitindә ümumtürk mәtninin konseptual-linqvistik mahiyyәtindәn vә konkret olaraq da mәtnlinqvistik-sintaktik özәlliklәrindәn bәhs edilmişdir. Sözügedәn kitabda istәr nәsrlә, istәrsә dә şeirlә söylәnilәn vә yazılan bәdii mәtnlәrin simmetrik vә asimmetrik xarakterli linqvistik oxşarlıqları vә fәrqliliklәri üzәrindә ayrıca olaraq durulmuşdur. Hәmin oxşarlıqlar vә fәrqliliklәr müxtәlif Azәrbaycan-türk әdәbi qaynaqlarından gәtirilәn bәdii mәtn örnәklәri ilә müqayisәli-tutuşdurmalı olaraq gösәrilmişdir (Musayev 2011: ). Türk dillәrinә dair әnәnәvi müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә aparılan linqvistik araşdırmalarda fonetik, qrammatik, leksik vә lekskoqrafik dil özәlliklәri vә faktlarının tarixi 64

65 inkişafı vә onların ilkin yaranış formaları türkoloji dilçilikdә indi artıq diaxronik olaraq tamamәn müәyyәnlәşdirilmişdir. Mәsәlәn, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, әcdad dildә, yәni pra- vә prototürkdә 1000 dәnә türk mәnşәli sözün ilkin şәkillәri canlandırılmışdır. Başqa bir ifadә ilә söylәsәk, hәmin sözlәrin leksik rekonstruksiyası aparılmışdır (Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков, 1997). Mәlum olmuşdur ki, әcdad türklәr öz aralarında birbirilә, әsasәn, min әdәd söz vasitәsilә ünsiyyәt saxlamışdır. Bununla bәrabәr, müasir türk dillәrindә dә özünü göstәrәn bir çox oxşar vә fәrqli dil-nitq paralellәri artıq hәm әnәnәvi müqayisәli-tәsviri, hәm dә yeni konseptual-linqvistik yöntәmlәrlә müәyyәnlәşdirilir. Mәsәlәn, oğuz qrupu türk dillәri semantik-sintaktik quruluşlarının oxşar vә fәrqli özәlliklәri әnәnәvi dilçilik metodları ilә (Oğuz grupu türk dillәrinin müqayisәli qrammmatikası, 2002), mürәkkәb cümlәlәrin yeni tәsnifatında ortaya çıxan subordinativ, koordinativ vә korrelyativ-sintaktik omomodellәr vә hәmin omomodellәrә görә müәyyәnlәşdirilәn 23 mәnaca növ isә konseptuallinqvistik yöntәmlәrlә müәyyәnlәşdirilir (Musayev 2011:75-268). Türk müqayisәli dilçiliyi XX yüzilin axırlarında әnәnәvi müqaiyisәli-tarixi vә tarixitipoloji metodlarla aparılmış bir çox linqvistik araşdırmalarla (Бacкaкoв 1975; 1979; 1982; 1988; Мамeдoв 1985) irәli çıxmışdır. Vә linqvistik-coğrafi vә coğrafi-tarixi dilçilik yöntәmlәrinin sinkretik olaraq tәtbiq olunması ilә (Гaджиeвa 1975; 1979) yeni keyfiyyәt vә kәmiyyәt mәzmunu qazanmışdır. Ümumtürk dilinin әsas fonetik, qrammatik, leksik özәlliklәri Ural-Altay dillәri kontekstindә (Sinor 1990), aqqülitinativ vә fәrqli sistemlәrdәki digәr dillәrlә müqayisәlilinqvistik müstәvilәrdә sinxronik, diaxronik vә retrospektiv (Гaрипoв 1979; Cулeймaнoв 2002) olaraq öyrәnilmişdir. Türk dillәri fonemlәrinin müxtәlif kombinator sәs mövqelәrindә fonoloji vә morfonoloji dәyişmәlәrinin müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji problemlәrinin çözümlәnmәsi baxımından rәhmәtlik Aydın Mәmmәdovun yuxarıda göstәrilәn Türk samitlәri. Anlaut vә kombinatorika (Türk dillәrindә samitlәrin fonoloji vә morfonoloji dәyişmәlәrinin müqayisәlitarixi vә tarixi-tipoloji problemlәri) adlı әsәri isә milli türkoloji dilçiliyimizin tarixindә yeni bir orijinal linqvistik araşdırma olaraq diqqәti cәlb etmişdir. Belәliklә, ümumi müqayisәli dilçilik zәminindә, XIX yüzildә meydana çıxan müqayisәli-tarixi vә tarixi-müqayisәli çәrçivәli türkoloji dilçilik XX yüzilin axırları vә XXI yüzilin әvvәllәrindә öz inkişafının әn yüksәk tarixi zirvәsinә gәlib çatmışdır. Belә ki, çoxcildli Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası kitabı nәhayәt Rusiya Federasiyası Elmlәr Akademiyası Dilçilik İnstitutunun Ural-Altay Dillәri şöbәsindә tamamlanmış vә, yuxarıda 65

66 göstәrildiyi kimi, Moskvada Elm Nәşriyyatı tәrәfindәn yayımlanmışdır (Сравнительноисторическая грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006). Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi leksikoqrafiyası arşdırmaları da sözügedәn elmi-tәdqiqat müәssisәsindә yerinә yetirilәn uyğun elmi-linqvistik layihәlәndirmәnin içәrisindә yer almaqdadır. Müqayisәli-tarixi yöntәmlә hazırlanan Türk dillәrinin etimoloji sözlüyü nün (Этимoлoгичecкий cлoвaрь тюркcкиx языкoв, 1974; 1978; 1980; 1989; 1997; 2000; 2003) tәrtib olunması işlәri dә bu gün yuxarıda sözgedәn şöbәdә hәlә dә davam etdirilmәkdәdir (Sovetlәr Birliyi dövründә sözügedәn şöbә Türk-monqol dillәri sektoru adı ilә adlandırılırdı.) Fonetika vә fonologiya Aşağıda müqayisәli türkoloji dilçilikdә aparılmış fonetik vә fonoloji araşdırmalardan vә türk dillәri materialları әsasında yazılmış uyğun elmi vә praktiki işlәrdәn bәhs etmәdәn öncә, dilçiliyin fonetika vә fonologiya şöbәsi haqqında qısaca olaraq bilgi vermәk istәrdik. Fonem, fonetika vә fonologiya anlayışları nә demәkdir? Bunları çox yığcam bir şәkildә xülasә etmәyin bir dәrs kitabında vә ya tәdris vәsaitindә tәlәbәlәr üçün dә faydalı olduğunu fikirlәşdik Dilçiliyin fonetika vә fonologiya şöbәsi Fonem (phōnēma) yunanca sәs demәkdir, dildә morfemlәrin, yәni sözlәrin vә ya şәkilçilәrin tәrkibindә seqment komponent olaraq işlәnilir, onların mәnalı hissәlәrini seçir vә tanıyır. Çünki o, dilin invariant vahididir (ЛЭC 1990: 552). Fonem anlayışı ilә bağlı linqvistik açıqlanmalar dilçilikdә vә fonologiyada ayrıca elmi istiqamәt vә ya konkret bir fәnn olaraq ilk dәfә Kazan dilçilik mәkәtәbinin nümayәndәlәrindәn biri olan Boduen de Kurtune tәrәfindәn söylәnilmişdir. Ancaq fonem termini daha öncә Fransız dilçiliyindә alman dilindәki sprachlaut (dilin sәsi) sözünә uyğun olaraq işlәnilmişdir. Fonetika (phōnētikόs) sözü dә yunan dilindәn alınmışdır vә o da sәs demәkdir. Fonetika dilçiliyin, başqa şöbәlәrindәn fәrqli olaraq, dilin sәs quruluşunu öyrәnәn bir bölümüdür. O, yalnız dilin funksiyasını deyil, araşdırma obyektini dә maddi olaraq öyrәnir: danışıq orqanlarının işlәnilmәsi, sәs vahidlәrinin akustik olaraq sәciyyәlәndirilmәsi vә dilin danışanlar tәrәfindәn dәrk olunması. Belәliklә, müasir fonetikada sәs sisteminin yuxarıda göstәrilәn dörd yönü tәsbit edilmişdir. Bunlar da әslindә ünsiyyәt-danışıq modelinin komponentlәri ilә birә-bir üst-üstә düşür. Yuxarıda göstәrilәnlәrlә aşağıdakıları müqayisә edin. 66

67 1.Ünsiyyәtin linqvistik-funksional әsası; 2. Ünsiyyәtin artikulyasiyası vә ya sәsin mәxrәci; 3. Ünsiyyәtin akustik әsası; 4. Ünsiyyәtin dәrk etmә vә ya idraki әsası (Veyselli 2008: 92). Fonetika dilin dәrk edilmәsi vә tәşәkkülünә aid olan anatomiya, fiziologiya vә akustika kimi birbaşa linqvistik mahiyyәt daşımayan digәr fәnlәrlә dә bağlıdır. Mәhz bu baxımdan fonetika, dilçiliyin digәr şöbәlәrindәn fәrqlәnir vә dilçilik elmindә qrammatikanın sәrhәdlәri xaricindә dә işıqlandırılır. Fonetikanın dilçlik şöbәlәri içәrisindәki yeri türkologiyanın Türkiyә mәktәbi ilә digәr Türk Cümhuriyyәtlәri vә Topluluqlarınadakı türkoloji dilçilik әnәnәsindә dә fәrqli şәkillәrdә izah olunur: 1.Türkologiyanın Türkiyә mәktәbindә fonetika bәhsi qrammatikanın içәrisindә öyrәnilir; 2. Digәr Türk Cümhuriyyәtlәri vә Topluluqlarında isә fonetika qrammatikadan ayrı bir bölüm olaraq öyrәnilir. Fonologiya yunan dilindәn alınmış bir sözdür: -phōnē sәs, -loqos söz, oxuma, öyrәnmә, elm, tәlim demәkdir. Fonologiya dilin sәs quruluşunun funksional vә struktural qaydalarını incәlәyәn linqvistik bir bölümdür. Bununla da fonologiya bir semiotik fәnn sahәsi olaraq әsl fonetika dan fәrqlәnir. Çünki, fonetikada әsasәn dilin fiziki vә akustik artikulyasiya tәrәflәri öyrәnilir. Sözügedәn fәnlәrin bir-birilә daxili bağlılığı, yәni fonetika ilә fonologiya nın birlikdә öyrәnilmәsi isә, hәr şeydәn öncә, onların terminoloji ifadәsi ilә şәrtlәnir. Bir çox halda fonologiya nı funksiional fonetika (A. Martine) adı ilә dә adlandırırlar vә ya bәzәn fonetika termini fonologiya sahәsini dә ehtiva edәn qavram vә mәzmunu ifadә edir, yәni, bunların arasında qәti bir fәqlilik yoxdur. Buna baxmayaraq, fonologiya da dilçiliyin digәr bölümlәri (qrammatika: morfologiya, sintaksis) kimi, dil sistemindә müәyyәn bir tәbәqәni ifadә edir (ЛЭC 1990: 555). Belәliklә, fonologiya dilin sәs komponentlәrinin eyniliklәrini vә fәrqlilikәrini öyrәnir. Fonologiya elmi XX yüzilin cu illәrindәn diaxronik fonologiya olaraq da bilinir Müqayisәli türkoloji dilçilikdә fonetika vә fonologiyaya dair araşdırmalar Müqayisәli türkoloji dilçilikdә istәr fonetika vә onun bir bölmәsi olan fonologiya, istәrsә dә digәr dil sәviyyәlәrinin ümumi müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә öyrәnilmәsinә, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, XIX yüzildә ilk öncә aşağıdakı şәkildә başlanılmışdır. Әvvәlcә konkret bir 67

68 türk dili vә bir türk dili qrupunu vә ya bölgәsini tәşkil edәn türk dillәri hәm sinxronik, hәm dә diaxronik olaraq nisbәtәn tarixi-müqayisәli, daha geniş bir ölçüdә isә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә öyrәnilmişdir. Mәsәlәn, Mirzә Kazım bәyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası (1846) adlı kitabında Osmanlı türkcәsi digәr yaxın türk dillәri ilә qismәn tariximüqayisәli, daha çox isә tәsviri-linqvistik yöntәmlә araşdırılmaya cәlb olunmuşdur. O. Bötlinqkin Yakut dili haqqında (1851) adlı әsәrindә yaxın vә әn yaxın qohum türk dillәrinin vә qohum olmayan digәr bölgә dillәri materiallarının da araşdırılmaya cәlb olunması ilә tariximüqayisәli yöntәmin daha geniş bir ölçüdә tәtbiq olunduğu müşahidә olunur. N. F. Katanovun Digәr türk mәnşәli dillәrlә әsas qohumluq әlaqәlәrinin göstәrilmәsilә Uryanxay (xakas) dilinin araşdırma tәcrübәsi (1903) adlı әsәrindә dә xakas dili hәm tarixi-müqayisәli, hәm dә tәsvirilinqvistik üsulla öyrәnilmişdir. V. Radlovun Şimal türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası, I. Şimal türk dillәrinin müqayisәli fonetikası (1882) adlı әsәrindә isә Sibirdәki türk dillәrinin fonetik quruluşu artıq qrup vә ya bölgә türk dillәrinin ayrıca bir dil-nitq sәviyyәsi olaraq araşdırılmışdır. Bu baxımdan hәmin әsәr ayrılıqda qrup, bütövlükdә isә bütün türk dillәrinin müqayisәli-tarixi araşdırılmasının bir ilkin başlanğıc mәrhәlәsi olaraq dәyәrlәndirilә bilәr. Ümumi müqayisәli türkoloji dilçiliyin öncә müqayisәli-tarixi, sonra isә tarixi-müqayisәli çәrçivәli yöntәmlәrinә vә hәmin yöntәmlәrlә aparılan linqvistik araşdırmalara dair daha geniş bilgi vә linqvistik açıqlanmalar tәfәrrüatlı olaraq aşağıda yer alacaqdır. Hәmin bilgi vә açıqlanmalar konkret ümumtürk dili örnәklәrinin öyrәnildiyi linqvistik araşdırmalara dayanılaraq verilәcәkdir. XX yüzildә türk dillәrinin fonetikasına vә fonologiyasına dair araşdırmalar bir öncәki dönәmdәkilәrdәn fәrqli olaraq hәm ümumtürkoloji vә türkoloji dilçilik, hәm dә altayşünaslıq vә ümumi dilçilik zәminlәrindә, daha geniş bir filoloji-linqvistik miqyasda aparılmışdır. Başlanğıcda bir türk dilinin digәr türk dillәri ilә vә iki vә ya daha çox türk dilinin bir-birilә vә qohum olmayan dillәrlә dә ümumi müqayisәli kontekstdә öyrәnilmәsi diqqәti çәkir. XIX yüzildә vә XX yüzilin әvvәllәrindә türkoloji dilçilik sahәsindә aparılmış olan elmi-monoqrafik vә publisistik-kütlәvi sәciyyәli yazılarda türk dillәri vә ya ümumtürk dili ya Tatar dili, ya Tatar-türk, türk-tatar dili, çox zaman da türk dili adı ilә adlandırılmışdır. 12 Belә bir vәziyyәt hәmin vaxtlarda ümumtürk 12 IX yüzildәn etibarәn Çinin şimalındakı müxtәlif mәnşәli bütün köçәri tayfalar, özәlliklә dә müxtәlif türk lәhcәlәrindә danışan xalqlar çin tarixçilәri, Avropalılar vә ruslar tәrәfindәn öncә Tatar, sonra isә Türk adları ilә adlandırılmışdır. Tatar adının Avrasiya coğrafiyasında bir etnonim olaraq getdikcә yayğınlaşmasını bir tәrәfdәn dә XIII-XIV yüzillәrdә baş verәn işğalçı Monqol-Tatar hәrәkatı şәrtlәndirmişdir. Çünki o zaman monqollar da 68

69 dilinin fonetikasına dair yazılmış әsәrlәrdә dә bir istisna tәşkil etmir. Mәsәlәn, F. E. Korşun Türk dilindә Baldak sözü vә saitlәrin uzanması (1909), V. Y. Vladimirtsovun vә N. N. Poppenin Monqol-türk әcdad dildә vokalizmә dair (1924), V. B. Boqoroditskinin Tatar dilçiliyinә giriş (1934: 5-18) adlı әsәrlәrinin adlarında sözügedәn xüsus müşahidә olunur. Sonuncu әsәr türkoloji dilçiliyin tarixindә böyük önәmә sahibdir. Hәmin әsәrdә türk dillәrinin fonetik quruluşu ilk dәfә olaraq eksperimental üsulla, yәni müxtәlif fonetik cihazlar vasitәsilә öyrәnilmәyә başlanılmışdır. Bununla da türk dillәri sәs sisteminin labaratoriyada müxtәlif sәs ölçümü cihazları ilә eksperimental olaraq öyrәnilmәsinin yolu açılmışdır. Bundan sonra türk dillәri fonetik quruluşunun, fonetik vә fonoloji sәs sisteminin eksperimental üsulla öyrәnilmәsi dilçilikdә geniş vüsәt almışdır. Belәliklә, türk dillәrinin sәs quruluşu hәm digәr yaxın vә uzaq qohum dillәrlә (Вaйчурa 1962), hәm dә qohum olmayan dillәrlә (Veyselli 2008) müqayisәli-kontrastiv aspektdә eksperimental olaraq da öyrәnilmişdir. XX yüzilin 40-cı illәrindәn etibarәn türk dillәrinin fonetik-fonoloji sәs quruluşuna vә kombinator fonem dәyişmәlәrinә dair müqyisәli-tarixi vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә aparılan araşdırmaları dillәrin vә konkret dil materiallarının seçiminә görә iki qrupa ayırmaq mümkündür. Birinci qrup araşdırmalarda yenә dә hәr hansı konkret bir türk dilinin fonetik quruluşu әsas alınır. Ancaq hәmin dilin vә çox zaman da onun dialektlәrinin fonetik sistemi ümumtürkoloji aspektdә digәr türk dillәrindәki uyğun yeni vә qәdim dil faktlarının da fonetik araşdırılmaya cәlb olunması ilә müqayisәli-tarixi yöntәmlә işıqlandırılır. Araşdırmanın müqayisәli-tarixi yöntәmlә aparıldığı çox zaman әsәrin adında konkret olaraq göstәrilir. Mәsәlәn, C. Q. Kiekbayevin Başqırd dilinin fonetikası. Tәsviri vә müqayisәli-tarixi araşdırma tәcrübәsi (1959) vә Ş. X. Akbayevin Tatar adı ilә adlandırılırdı. Digәr tәrәfdәn isә XVI-XIX yüzillәrdә baş verәn böyük rus-türk qarşıdurması vә yüzillik müharibәlәri türklәri böyük Osmanlı İmperatorluğunun qurucu komponenti olaraq da Avrasiya coğrafiyasında bir lider durumuna gәtirmişdi. Bunun nәticәsindә Avrasiya coğrafiyasında yaşayan türk xalqları hәmin zamanlardan etibarәn çox tәbii olaraq hәm dә Türk adı vә ya etnonimi ilә adlandırılmışdır. Belәliklә, Türk-tatar, tatar-türk vә hәmin vaxtlarda bunlara paralel olaraq bir dә Turkî şәklindә ifadә olunan türk-türklüktürk dünyası qavramı nın ümumi bir adlandırılması vә ya konkret olaraq qavramlaşdırılması ortaya çıxmışdır. Daha sonralar hәmin qavram daha bitәrәf bir sözlә vә ya sözlәrlә ifadә olunmuşdur. Xalq vә ya millәt adı anlamında: тюрok и тюрки türk vә türklәr. Onların dili anlamında isә: ingiliscә turkic, rusca тюркcкий язык türkcә, türk dili, ümumtürk dili vә s. (Zakiyev 2002: 280). Türk etnonimi bu gün dә Türkiyә vә Türkmәnistan cümhuriyyәtlәrinin hәm ölkә-dövlәt olaraq adlarında, hәm dә xalq vә millәt olaraq dillәrinin adlandırılmalarında mühafizә olunmaqdadır. Әn çox XIX yüzildә vә XX yüzilin әvvәlәrindә Azәrbaycan türkcәsindә, elәcә dә Mirzә Kazım bәyin yuxarıda göstәrilәn әsәrinin adında da işlәdilәn Türk-tatar tәbiri isә hәmin qavram-adlandırma ifadәsinin çox bariz bir nümunәsidir. Әslindә Mirzә Kazım bәyin әsәrinin tam adı da belәdir: Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası. Azәrbaycan lәhcәsi ilә. 69

70 Qaraçay-balkar dilinin dialektlәrinin fonetikası: müqayisәli-tarixi araşdırma tәcrübәsi (1963) adlı әsәrlәri vә hәmin әsәrlәrin adları buna bariz nümunә olaraq göstәrilә bilәr. V. Hatiboğlunun Türk Kelimelerinin Önsesleri (1962) adlı Türkiyә türkcәsindә yazdığı әsәrindә isә türkoloji dilçilikdә çox mübahisәli olan bir fonetik hadisә işıqlandırılmışdır. Daha doğrusu, söz başında, yәni anlautda fonemlәrin işlәnilmәsi, bir-birilә dәyişmәsi, onların tarixi inkişafı, düşmәsi, artırılması vә s. mәsәlәsi araşdırılmaya türk dillәrindәn gәtirilәn konkret dil örnәklәri ilә cәlb olunmuşdur. Burada nәzәrdә tutulan vә araşdırılan dil isә hәr hansı konkret bir türk dili deyil, bütövlükdә türkcәdir, yәni ümumtürk dilidir. Sözügedәn dönәmdә türk dillәrinin müasir fonetik quruluşuna vә ümumi sәs sisteminә dair әsasәn müqayisәli-tarixi vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә qәlәmә alınan linqvistik araşdırmalarda әn azı iki türk dilinin materialı konkret olaraq müqayisәli-tutuşdurmalı araşdırmaya cәlb olunmuşdur. Q. K. Vernerin Tuva vә tofalar dillәrindә farinqalizasiyanın mәnşәyi problemi (1972) vә R. Q. Axmetyanovun Tatar vә Çuvaş dillәrinin müqayisәli öyrәnilmәsi. Fonetika vә Leksiska (1978) adlı әsәrlәrindә bir-birilә eyni linqvistik coğrafiyada, ancaq fәrqli yarımqruplarda yer alan türk dillәrinin fonetik sәs sistemi öyrәnilmişdir. Sözügedәn dönәmdә işıq üzü görәn digәr fonetik araşdırmalarda vә monoqrafiyalarda isә ümumtürk dilinin fonetik quruluşu vә ya sәs sistemi әsas etibarilә müxtәlif türk dillәrindәn gәtirilәn konkret dil örnәklәrinә dayanılaraq öyrәnilmişdir. Burada hәm sinxronik (Emre 1949; Мeльникoв 1962), hәm dә diaxronik olaraq aparılan araşdırmalara tәsadüf edilir. Diaxronik sәciyyәli araşdırmaların böyük bir qisminin (Räsänen 1949; Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков 1955; Биишeв 1963 vә s.) bu vә ya digәr şәkildә müqayisәlitarixi yöntәmlә aparıldığını söylәmәk mümkündür. Belәliklә, XX yüzilin sonuna doğru müqayisәli türkoloji dilçilikdә tarixi-müqayisәli, linqvistik-coğrafi vә linqvistik-tipoloji dilçilik yöntәmlәrinin dә müәyyәn ölçülәrdә zәngin dil materiallarına tәtbiq olunması ilә ümumtürk dilinin bir çox fonetik-fonoloji probleminә açıqlıq gәtirilmişdir. Hәmin fonetik-fonoloji sәciyyәli problemlәrә, hәr şeydәn öncә, aşağıda göstәrilәnlәr aid edilә bilәr: Türk dillәrindә saitlәrin vә samitlәrin sinxronik vә diaxronik olaraq oxşar vә fәrqli sәs mәxrәclәrindә işlәnilmәsi, onların sayı, qrafiki, transkripsiyası vә transliterasiyasının ifadә şәkillәri; 70

71 Söz әvvәlindә (anlautda) vә ortasında (inlautda) kar vә cingiltili samit-fonem dәyişmәlәri, onların fonetik vә fonoloji qanunauyğunluqlarının sinxronik vә diaxronik olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi; Fonetik qanunlar vә hadisәlәrin sinxronik vә diaxronik sәciyyәli dil materiallarına dayanılaraq bir-birindәn fәrqlәndirilmәsi, bunula da onların hamısının müәyyәn bir tarixi özәlliyә sahib olduğunun konkret dil faktları ilә göstәrilmәsi; Saitlәrin ilkin vә sonrakı uzanma hadisәsi, bunun vә bәzi digәr fonetik hadisәlәrin, o cümlәdәn diftonqların türk dillәrindә işlәnilmәsinin qohum olmayan xarici dillәrin tәsirlәrinә dә bağlanılması meyllәri; Әcdad dildә vә ya pra- vә -prototürkdә neçә, hansı sayda vә nә qәdәr sait sәs-fonemin işlәnilmәsinә bağlı olaraq onların sәkkiz, doqquz, on iki vә ya sәkkiz qısa, sәkkiz dә uzun saitdәn ibarәt olduğunun iddia edilmәsi; Әcdad dildә vә ya pra- vә -prototürkdә neçә vә nә qәdәr samit sәs-fonemin işlәnilmәsinә bağlı olaraq onların birinci tarixi mәrhәlәdә 11-12, ikinci tarixi mәrhәlәdә isә sayılarında işlәnilmәsinin iddia olunması vә s. Yuxarıda göstәrilәn problemlәrin çözümlәnmәsinә açıqlıq gәtirәn, özәlliklә dә әcdad dildә vә ya pra- vә prototürkdә fonemlәrin ilkin arxetipik şәkillәrini canlandıran fundamental әsәrlәr dә XX yüzilin 70-ci illәrindәn sonra meydana çıxmışdır. Sözügedәn әsәrlәrin yazılmasında müqayisәli-tarixi vә ya sırf müqayisәli çәrçivәli türkoloji dilçilik yöntәmi artıq sözün tam mәnasında hәyata keçirilmişdir. Hәmin әsәrlәr A. M Şerbakın Türk dillәrinin müqayisәli fonetikası (1971) vә keçmiş Sovetlәr Birliyi Elmlәr Akademiyası Dilçilik İnstitutunun Türk-Monqol dillәri sektorunda yaradıcı müәllif heyyәti tәrәfindәn kollektiv olaraq hazırlanan Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası. Fonetika (1984) kitablarından ibarәtdir. A. M. Şerbakın sözügedәn monoqrafik әsәrindә türk dillәrinin sait vә samit kәmiyyәtli fonemlәrinin әsas fonetik-fonoloji әlamәtlәrinin vә artikulyasiyon-tәlәffüz özәlliklәrinin geniş müqayisәli-linqvistik tәsviri verilmişdir. Sözügedәn әsәrdә әcdad dilin funksional vә fonoloji sistemi bütövlükdә canlandırılmış, çox zәngin vә konkret dil faktlarına söykәnilәrәk pra- vә prototürk fonemlәrinin fonetik tәşәkkülü tәsvir olunmuşdur. Bununla bәrabәr, kitabın İlkin uzun saitlәrin mәnşәyi vә Türk saitlәrinin inkişafı kimi xüsusi bölmәlәrindә prototürk fonetik 71

72 sistemi Ural-Altay dillәri xaricindә ayrıca bir müqayisәli-tipoloji kontekst olaraq cananlandırılmış vә bununla bağlı problemlәrә toxunulmuşdur. Çox seçkin vә dönәmin mәşhur türkoloqlarından ibarәt yaradıcı müәlliflәr heyyәti tәrәfindәn hazırlanan Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası. Fonetika (1984) kitabı Giriş (E. R. Tenişev) vә dörd fәsildәn ibarәtdir: I fәsil: saitlәr (L. S. Levitskaya, L. A. Pokrovskaya, A. A. Yuldaşev); II fәsil: samitlәr (N. Z. Qadjieva, E. R. Tenişev, K. M. Musayev, N. A. Baskakov); III fәsil: vurğu (V. D. Arakin); IVfәsil: fonomorfologiya (N. A. Baskakov, A.A. Kovşova). Bu kitabda әcdad dil türkcәnin vә ya pra- vә prototürkün fonetik quruluşunun rekonstruksiyası aparılmışdır. Bununla bәrabәr, sözügedәn kitabda türkcәnin fonetik quruluşunun tәşәkkülü qәdim vә yeni türk dillәri vә dialektlәrinin materiallarına görә tәfәrrüatlı olaraq öyrәnilmişdir. Belәliklә, istәr pratürkdә, istәrsә dә prototürkdә kar samitlәrin başlanğıcda çox intensiv olaraq işlәnildiyi, ancaq türk dillәrinin sonrakı inkişaf mәrhәlәlәrindә isә cingiltilәşmәnin getdikcә yayğınlaşdığı göstәrilmişdir. Mәlum olduğu kimi, türk dillәrindә sözün başında b fonemi dilin tarixi inkişafı әsnasında ortaya çıxır. Sözün ortasında isә cingiltili, novlu g, ğ (Є), z fonemlәri tәşәkkül tapır. Belә örnәklәr türk dillәrindә sözügedәn fonetik hadisәnin bariz göstәricilәri olaraq qiymәtlәndirilә bilәr Morfologiya Müqayisәli türkoloji dilçilikdә türk dillәrinin morfologiyasına dair yazılmış olan fundamental araşdırmaların tәhlilinә keçmәdәn öncә, aşağıda morfem vә morfologiya terminlәrinin linqvistik olaraq nәyi ifadә etdiyi üzәrindә durulmuşdur. Bunlara bağlı olaraq da tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi, tarixi-tipoloji vә tәsviri dilçilik yöntәmlәrinin bildirdiyi qavrayış vә mәzmuna dair qısa mәlumat da verilmişdir Morfem vә morfologiya terminlәri haqqında Morfem sözü yunan dilindәn alınmış bir kәlmә olub, lüğәvi mәnası morphé forma, şәkil demәkdir. Morfem dilin әsas vahidlәrindәn biridir. O, çox vaxt dilin әn kiçik işarәsi kimi dә tәsbit edilir. Sözügedәn dil vahidi müәyyәn bir qavrayışı ifadә etmәkdә vә yer 72

73 aldığı Morfologiya fәnni içәrisindә isә daha kiçik vahidlәrә bölünmәkdәdir (ЛЭC 1990: 312). Türk dillәrindә morfemlәr leksik-funksional olaraq, әsasәn, iki qismә bölünür: 1. Anlamlı vә ya әsas morfemlәr; 2. Kömәkçi vә ya asılı morfemlәr. Birincilәrә kök vә gövdә (kök vә şәkilçidәn ibarәt olan düzәltmә söz) morfemlәr daxildir. İkincilәrә isә әsas etibarilә şәkilçilәr daxil edilir. Tәbii ki, belә bir tәsniflәndirmә şәrti olaraq qәbul edilmәkdәdir. Belә ki, kömәkçi vә ya asılı morfemlәr yalnız şәkilçilәrdәn ibarәt deyildir. Yәni, kömәkçi nitq hissәlәri, özәlliklә dә әdatlar bütövlükdә kömәkçi vә ya asılı morfemlәr olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr. Şәkilçi morfemlәr leksik-qrammatik funksiyalarına görә üç hissәyә bölünür: Sözdüzәldici vә ya leksik şәkilçilәr: isimdәn isim, feildәn isim, isimdәn feil vә s. düzәldәn şәkilçilәr; Sözdәyişdirici vә ya qrammatik şәkilçilәr: isimlәrdә hal, feillәrdә zaman, şәkil, şәxs vә s. şәkilçilәri; Formadüzәldici vә ya leksik-qrammatik şәkilçilәr: felin növ, feli sifәt, feli bağlama vә s. qrammatik kateqoriyalarını formalaşdıran şәkilçilәr (Musaoğlu 2002: ; 2008b; 2008c). Sözdәyişdirici vә formadüzәldici şәkilçilәr kәlmә köklәrinә vә gövdәlәrinә artırılaraq sözün şәklini vә ya formasını әmәlә gәtirir. Hәr hansı bir qrammatik formada müәyyәnlәşdirilәn sözlәr isә cümlәnin konkret bir üzvü kimi meydana çıxır. İsimlәrdә cәm vә hal, feillәrdә isә şәxs, zaman vә şәkil formaları qrammatik kateqoriyalar olaraq müәyyәnlәşdirilir. Sözün leksikqrammatik şәkillәnmәsindә isә gövdәnin şәkli vә mәnası qrammatik planda dәyişir. Vә ortaya çıxan yeni gövdә leksik deyil, daha çox qrammatik bir mәnanı ifadә edir. Belәliklә, qrammatik gövdә vә ya şәkil quruluşuna aşağıdakı kateqoriyalar mübahisәsiz olaraq daxil edilә bilәr: İsimlәrdә: mәnsubiyyәt kateqoriyası; Sifәtlәrdә: müqayisә vә kiçiltmә dәdrәcәlәri kateqoriyaları (alman dilindә: komparativ, Osmanlı türkcәsindә: derecei-itfal); Feillәrdә: felin növ, mәsdәr, feli-sifәt vә feli bağlama kateqoriyaları. Sözdüzәltmә prosesindә isә şәkilçilәr kökә vә gövdәyә artırılaraq yeni sözlәr düzәldir. 73

74 Morfologiya sözü dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, yunanca bir kәlmә olub, morphē, şәkil, loqos söz, oxuma, öyrәnmә, elm, tәlim demәkdir. Morfologiya bir dilçilik fәnni olmaq etibarilә, әsasәn, aşağıda göstәrilәn elmi, praktik vә linqvistik istiqamәtlәri ehtiva edir: 1. Dildә söz şәklinin qavrayışını vә quruluşunu tәmin edәn mexanizmlәr sistemini; 2. Qrammatikanın sözügedәn sistemin qaydalarını vә inkişafını öyrәnәn bir bölümünü Tәsviri, tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmlәri haqqında Türk dillәrinin morfologiyasına vә digәr dil sәviyyәlәrinә dair yazılmış olan bütün müqayisәli araşdırmalar vә müqayisәli olmayan müxtәlif sәciyyәli linqvistik-praktik işlәr elmimetodik baxımdan әsas etibarilә dörd hissәyә bölünә bilәr: Birinci. Bu qrupda yer alanlar konkret olaraq ayrı-ayrı türk dillәrinin vә dialektlәrinin morfologiyasına dair aparılmış olan sinxronik xarakterli elmi-praktik işlәrdәn ibarәtdir. Muharrem Erginin çağdaş Türkiyә türkcәsi (1972), Muxtar Hüseynzadәnin çağdaş Azәrbaycan türkcәsi (1972) vә yaradıcı müәllif heyyәtinin yazdığı çağdaş Türkmәn dilinin qrammatikası (2000) kimi kitablar mәhz hәmin bölgüdә yer almaqdadır. Bu vә müasir türk dillәrinә dair yazılmış olan bunun kimi digәr әsәrlәr sözügedәn әdәbi dillәrin tәsviri qrammatika kitablarından ibarәtdir. Göstәrilәn tip işlәrdә türk әdәbi dillәrinin morfologiyası digәr qohum olan vә olmayan dillәrlә müqayisәli deyil, tәsviri dilçilik metodu ilә öyrәnilir. İkinci. Türkoloji dilçilikdә hәr hansı bir türk dilinin ayrılıqda tarixi qrammatikası vә ya morfologiyası vә bütövlükdә tarixi sәpgidә sinxronik, diaxronik vә dialektoloji dil özәlliklәrinin digәr türk dillәri materialları ilә müqayisәli aspektdә öyrәnilmәsi işi isә tarixi-müqayisәli yöntәmlә yerinә yetirilmişdir. Mәsәlәn, Levitskayanın Çuvaş dilinin tarixi morfologiyası (1976); Н. X. Мaкcютoвanın Başqırd dilinin şәrq dialektinin tarixi-müqayisәli metodla öyrәnilmәsi (1976) vә В. И. Рaccaдинин Tofalar dilinin morfologiyasının müqayisәli öyrәnilmәsi (1978) kimi yazdığı әsәrlәr hәmin dilçilik yöntәmi ilә hazırlanmışdır. Türkoloji dilçiliyin vә ya bütövlükdә türkologiyanın Türkiyә mәktәbindә isә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, türk dili bütün lәhcәlәri vә ya dialektlәri ilә bir bütün dil olaraq öyrәnilir. Bu dilin tarixinә aid yazılmış hәr hansı bir әsәrdә dә türk әdәbi dillәri vә tarixi lәhcә lәri tarixi dil sәviyyәlәrinin müxtәlif inkişaf meyllәri ilә müqayisәli araşdırmaya cәlb olunur. Bu baxımdan hәmin әsәrlәr dә tәbii olaraq tarixi-müqayisәli sәciyyә daşıyır. Bu cür dilçilik işlәrinin adı da elә 74

75 Türk dili adı ilә adlandırılır. Mәsәlәn, Әhmәd Cәfәroğlunun Türk Dili Tarihi (1984) vә Әhmәd Bican Әrcilasunun Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi (2004) adlı әsәrlәri dә tarixi-müqayisәli dilçilik yöntәmilә yazılmışdır. Әhmәd Bican Әrcilasunun kitabında türk dilinin dünya dillәri arasındakı yeri göstәrilmiş, әn qәdim türk dastnlarının vә göy türk, orxonyenisey abidәlәrinin dili, özәlliklә dә morfoloji özәlliklәri ilә hәrtәrәfli öyrәnilmişdir. Hәmin әsәrdә bulqar, uyğur, oğuz, qıpçaq, karluk türklәrindәn vә Qarxanlılardan qalan әdәbi mәtnlәrin dili Qәrb vә Şәrq türkcәlәri olaraq oxşar vә fәrqli fonetik, morfoloji vә leksik özәlliklәrinә görә örnәklәri ilә tәhlil edilmişdir. Üçüncü. Türk dillәrinin müqayisәli öyrәnilmәsi başlanğıcdan etibarәn, hәr şeydәn öncә, bir tarixilik prisipi nin tәdbiq olunması zәruriyyәtini meydana çıxartmışdır. Hәr hansı bir konkret türk әdәbi dilinin, dialektinin vә bütövlükdә ümumtürk dilinin tarixi morfologiyası vә ya digәr dil sәviyyәlәrinin tarixi aspektdә öyrәnilmәsi onun digәr türk dillәri vә dialektlәri ilә müqayisәli olaraq araşdırılmasını da gündәmә gәtirmişdir. Türkologiyanın vә onun bir qolu olan türkoloji dilçiliyin ilk inkişaf mәrhәlәlәrindә türk dillәri vә dialektlәrinә aid yazılan әsәrlәrdә әn çox tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik metodlarının tәtbiq olunduğu müşahidә olunur. XX yüzilin sonlarına doğru isә istәr tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi, istәrsә dә tәsviri dilçilik yöntәmlәri ilә bәrabәr, bir dә tarixi-tipoloji dilçilik metodunun tәdbiqi gündәmә gәlmişdir. Tarixi-müqayisәli vә tәsviri dilçilik metodları ilә türk dillәri vә dialektlәrinә dair yazılmış fundamental әsәrlәr haqqında sözügedәn fәsilin sonrakı bölmәlәrindә daha geniş vә әtraflı bәhs olunacaqdır. N. A. Baskakakovun Türk dillәrinin quruluşunun tarixi-tipoloji xarakteristikası: söz birlәşmәsi vә cümlә (1975), Türk dillәrinin tarixi-tipoloji morfologiyası: sözün quruluşu vә aqqlütinasiyanın mexanizmi (1979), Türk dillәrinin tarixi-tipoloji fonologiyası (1988) olaraq adlandırılan kitabları tarixi-tipoloji dilçilik metodunun tәtbiqi ilә meydana çıxmışdır. Aydın Mәmmәdovun Türk samitlәri. Anlaut vә kombinatorika: türk dillәrindә samitlәrin fonoloji vә morfonoloji dәyişmәlәrinin müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji problemlәri (1985) adlı әsәrindә isә hәm müqayisәli-tarixi, hәm dә tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmindәn istifadә olunmuşdur. Sözügedәn әsәrlәrdә çağdaş türk dillәrinin materialları tәkcә bir-birilә, qәdim vә әn qәdim әcdad türk dili örnәklәri ilә müqayisә edilmәmişdir. Hәmin materiallar hәm Ural-Altay dillәrinin, hәm dә ümumtürk dili ilә qonşu olmuş diri vә hәtta ölü dillәrin materialları ilә müqayisә olunmuşdur. Belәliklә, ümumtürk dilinin tarixdә sadәcә Ural-Altay dillәri ilә deyil, Yaxın Şәrqin xett, hitit 75

76 kimi ölü dillәrlә olan dil tәmasları da göstәrilmişdir. Vә hәmin tәmaslar nәticәsindә yaranmış olan fonetik, fonoloji vә leksik dil paralellәri müәyyәnlәşdirilmişdir. Dördüncü. Türkoloji dilçilikdә vә bütövlükdә türkologiyada tarixi-müqayisәli dilçilik vә müqayisәli-tarixi dilçilik tәbirlәri çox zaman eynimәnalı sinonim ifadәlәr vә ya dilçilik yöntәmlәri olaraq başa düşülmәkdәdir. Әlbәttә, bunların hәr ikisi bir-birinә geneoloji baxımdan qohum olan dillәrin tarixi inkişaf tәmayüllәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi vә ilkin әcdad dil sәviyyәlәrinin rekonstruksiyasının aparılması üçün istifadә edilәn dilçilik yöntәmlәridir. Ancaq bәzi dilçilәr türk dillәrinә bütövlükdә hәsr etdiklәri әsәrlәrinin adlarında vә ya mövzularının mәzmun vә ifadә planlarının adlandırılmasında belә heç sözügedәn temrin-birlәşmәlәrdәn ayrıayrılıqda istifadә etmәmişdir. Mәsәlәn, mәşhur dilçi-türkoloq A. M. Şerbak 13 türk dillәrinin müqayisәli olaraq öyrәnilmәsinә hәsr etdiyi әsәrlәrindә bir dilçilik termini olaraq çox zaman sadәcә müqayisәli sözündәn istifadә etmişdir. Belәliklә, türkoloji dilçilik zәminindә tarixi-tipoloji vә müqayisәli-tarixi dilçlik ifadәlәri türk dillәrinә dair müxtәlif müqayisәli mövzuların adlarının, mәzmun vә ifadә planlarının adlandırılmasında әn çox XX yüzilin 70-ci illәrindәn sonra dilçilk repertuarı nda işlәdilmәyә başlanılmışdır. Türkoloji dilçilikdә sözügedәn axırıncı yöntәmlә aparılan elmi vә praktik-linqvistik işlәr, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, iki vә ya daha çox, çox zaman da bütövlükdә türk dillәri vә dialektlәrinin öyrәnilmәsinә hәsr edilәn әsәrlәrdәn ibarәtdir. Bundan sonrakı paraqrafda hәmin әsәrlәrin konseptual-linqvistik açıqlanması üzәrindә durulacaqdır Müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik araşdırmaları Müqayisәli türkoloji dilçilikdә türk dillәrinin morfologiyasına dair aparılan hәr cür elmi araşdırmalar vә praktik-linqvistik işlәr XX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn yuxarıda göstәrilәn dilçilik yöntәmlәrinin sinkretik olaraq tәtbiq olunması ilә getdikcә sürәtlәnmişdir. Sözügedәn 13 Aşağıda A. M. Şerbakın türk dillәrinin müqayisәli öyrәnilmәsinә hәsr etdiyi linqvistik araşdırmalarından ayrıca olaraq bәhs olunacaqdır. Türkoloji dilçilikdә vә ümumiyyәtlә türkologiyada tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi dilçilik termin-ifadәlәrini daha çox Ural-Altay nәzәriyyәsini qәbul edәn dilçi-türkoloqlar işlәtmişdir. Bu nәzәriyyәyә görә türk dillәrinin monqol, tunqus-mancur vә hәtta koreya, yapon vә fin-uqor dillәri ilә genetik baxımdan qohum olduğu iddia olunur. Bu nәzәriyyәnin tәrәfdarlarından Tabert Stralenberq, V. Şott, F. Vidmen, B. Munkaçi, M. A. Kastern, V. Banq, Q. Ramstedt, M. Rәsәnen, N. Poppe vә başqalarının adını çәkmәk olar. Altay dillәrinin tarixәn eyni mәnşәdәn olmasını qәbul etmәyәnlәrin miqdarı da xeyli çoxdur. Vә bunların sayı getdikcә çoxalmaqdadır. Mәsәlәn, hәmin dilçi-türkoloqlardan A. M. Şerbakı, C. Klousonu, Q. Dörferi, Q. D. Sanjayevi vә başqalarını göstәrmәk olar (Zeynalov 1981: 6). Göründüyü kimi, A. M. Şerbakın adı da ikincilәrin sırasında yer alır. Elә diqqәti çәkәn dә budur. 76

77 әsәrlәri dә öyrәnilәn dillәrin, onların faktik dil materiallarının seçiminә vә qrammatik kateqoriyalarının öyrәnilmәsinin üsullarına görә bütövlükdә iki qrupa ayırmaq mümkündür. Birinci qrupa daxil edilәn türkoloji dilçilik әsәrlәrindә hәr hansı bir konkret türk dilindә müәyyәn qrammatik-morfoloji kateqoriyalar ya sinxronik, ya da sinxronik vә diaxronik olaraq araşdırılır. Ancaq sözügedәn әsәrlәrdә digәr qohum dillәrin elmi vә praktik materialları vә onlara dair irәli sürülmüş fikirlәr vә linqvistik dәyәrlәndirmәlәr dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, bu vә ya digәr şәkildә araşdırmaya cәlb olunur. Hәmin materiallar, irәli sürülmüş fikirlәr vә dәyәrlәndirmәlәr çox vaxt aparılmış olan uyğun araşdırmalardan alınır. Onlar öyrәnilәn dilin faktik dil materialları ilә hәm sinxronik, hәm dә diaxronik olaraq qarşılaşdırılır, tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәlitarixi yöntәmlә öyrәnilir. Hәmin әsәrlәrә örnәk olaraq yuxarıda da adı çәkilәn V. Banqın Göytürkcәdәn Osmanlıcaya. Türk dilinin müqayisәli qrammatikası ilә әlaqәdar hazırlıq işlәri. 1. Mәruzә: Türkcә sual әvәzliyi haqqında (1917a), V. B. Boqoroditskinin Digәr Türk dillәrilә müqayisәli kontekstdә tatar dilçiliyinә giriş (1953), V. İ. Rassadinin Tofalar dilinin morfologiyasının müqayisәli öyrәnilmәsi (1978) kimi kitabları göstәrmәk olar. Seyitnazar Arnazarovun Türkmәn dilindә nitq feillәri (müqayisәli planda) (1982) monoqrafiyası vә E. A. Qruninanın Türk dilindә indikativ: tarixi-müqayisәli işıqlandırma (1975) adlı doktorluq dissertasiyası da bu qәbildәn olan әsәrlәrdәndir. Q. F. Blaqovanın Türk hal sisteminin areal-tarixi işıqlandırılması: cәnub-şәrq regionu (1982) adı ilә adlandırılan monoqrafiyasında Avrasiya coğrafiyasının cәnub-şәrq bölgәsindә yer alan türk dillәri araşdırmaya regional-linqvistik özәlliklәri ilә cәlb olunmuşdur. Hal kateqoriyası hәmin dillәrdә areal-tarixi linqvistik yöntәmlә öyrәnilmişdir. Ali Fehmi Karamanoğlunun Kıpçak Türkçesi Grameri (1994) adlı kitabında qıçaq qrupu türk dillәrinin tarixi-diaxronik, Mustafa Önerin Bugünkü Kıpçak Türkçesi: Tatar, Kazak vә Kırgız Lehçeleri Karşılaştırmalı Grameri (1998) monoqrafiyasında isә hәmin dillәrin bu günkü sinxronik durumu işıqlandırılmışdır. XX yüzilin 40-cı vә әsas etibarilә 50-ci illәrindәn sonra türk dillәrinin morfologiyasına aid ikinci bir müqayisәli araşdırma-öyrәnilmә qrupuna daxil edilә bilәn dilçilik araşdırmalarını vә digәr hәr cür linqvistik işlәri dә әslindә iki yarımqrupa ayırmaq olar. Birinci yarımqrupa daxil olan dilçilik araşdırmalarında әn çox türk dillәrinin tarixi lәhcәlәrә vә ya orta türk dövrü yazı dillәrinә söykәnәn ayrı-ayrı dil-danışıq qrupları vә ya kıpçaq qrupu, karluq qrupu, oğuz qrupu türk dillәri vә s. olaraq işıqlandırılmışdır. Türkoloji dilçilikdә ümumtürk dilinin qrammatik 77

78 kateqoriyaları sözügedәn istiqamәtdә indiyә qәdәr әn çox cәnub-qәrb vә ya oğuz qrupu türk dillәrinin materialları әsasında öyrәnilmişdir. A. P. Potseluevskinin Cәnub-qәrb qrupu türk dillәrindә indiki zaman formalarının mәnşәyi haqqındakı problemә dair (1948) adlı әsәrindә felin zaman kateqoriyası araşdırmaya cәlb olunmuşdur. A. Borçakovun Cәnub-qәrb qrupu türk dillәrindә iş adları vә ya mәsdәr (1976) adlı kitabında feildәn düzәlәn hәrәkәt adları vә mәsdәr kateqoriyası araşdırılmışdır. Himmet Birayın Cәnub-qupu türk әdәbi dillәrindә isim (1999) adlı kitabı bütövlükdә isim kateqoriyasına hәsr edilmişdir. B. Hocayevin Cәnub-qәrb qrupu türk dillәrindә feli sifәt formaları (1977) vә M. Soyeqovun Cәnub-qәrb qrupu türk dillәrindә feli bağlamalar (1981) adlı monoqrafiyalarında isә felin tәsriflәnmәyәn formaları öyrәnilmişdir. Sözügedәn digәr yarımqrupda yer alan mәqalәlәr, kollektiv yaradıcı müәllif heyyәtlәri vә ayrı-ayrı görkәmli türkoloqlar tәrәfindәn türk dillәrinin morfologiyasına dair yazılan müqayisәli-türkoloji işlәrin hazırlanmasında isә metodoloji baxımdan da öünәmәxsusluq yox deyildir. Sözügedәn araşdırmalar birbirinә yaxın olan iki linqvistik yöntәmdәn istifadә olunaraq yazımışdır. Hәmin araşdırmaların bir qismi müqayisәli vә müqayisәli-tarixi, digәr qismi isә tarixi-tipoloji yöntәmlә qәlәmә alınmışdır. Aşağıda göstәrilәn dilçilik әsәrlәri әsas etibarilә müqayisәli, qismәn dә müqayisәli-tarixi yöntәmlә yazılmışdır. Burada ilk irihәcmli müqayisәli fundamental әsәrlәr olaraq müxtәlif türk dillәrinә vә ya qruplarına dair oçerk şәklindә görkәmli türkoloqlar tәrәfindәn yazılan Türk dillәrinin müqayisәli qrammatikasına dair araşdırmalar. II hissә, Morfologiya (1956) vә M. Rәsәnenin Türk dillәrinin morfologiyasına dair materiallar (1957) adlı kitablarının adı çәkilә bilәr. A. N. Kononovun -( ) P, -( ) b, -(y) b, -( ) pan, -( ) ban, -( ) banı, -( ) banıñ (n) türk feli sifәtinin rekonstruksiyası tәcrübәsi: türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikasına aid mәlumatlar (1965) adlı mәqalәsi dә, adından göründüyü kimi, sözügedәn dilçilik yöntәmi ilә yazılmışdır 14. Azәrbaycanda milli müqayisәli türkoloji dilçiliyimizin, әgәr belә demәk mümkündürsә, qurucusu Fәrhad Zeynalovdur. Fәrhad Zeynalov ( ) respublikamızda Türkologiyanın әsasları adlı fәnnin dә yaradıcılarından vә onu ilk tәdris edәn alimlәrdәn vә müәllimlәrdәn biri olmuşdur. Onun hәmin fәnnin Ali mәktәblәrdә tәlimi vә tәdris olunması üçün yazdığı 14 Sözügedәn mәqalә rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuş vә Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemeler (2002: ) adlı kitabımızda yayımlanmışdır. 78

79 Türkologiyanın әsasları (1981) adlı dәrslik indi sadәcә Azәrbaycanda deyil, qardaş ölkә Türkiyәdә vә digәr Türk Cümhuriyyәtlәrindә dә türkoloqların stolüstü kitabına çevrilmişdir. F. Zeynalovun Türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası (1974; 1974) adlı kitabları da bütövlükdә müqayisli vә qismәn dә müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә yazılmış monoqrafik sәciyyәli ilk dәrslik araşdırmalardan sayıla bilәr. Mәşhur dilçi-türkoloq vә F. Zeynalovun müәllimi N. A. Baskakovun Türk dillәrinin tarixi-tipoloji morfologiyası: aqqlütinasiyanın mexanizmi vә sözün quruluşu (1979) adlı kitabında isә türk dillәrinin morfoloji quruluşu digәr Ural-Altay dillәri ilә müqayisәdә vә çox geniş bir ümumi dilçilik kontekstindә işıqlandırılmışdır. Hәmin әsәr müәyyәn bir ölçüdә müqayisәli-tarixi vә tarixi-müqayisәli dilçiliyin dә elmi-praktik nәticәlәri ehtiva olunmaqla, ancaq kitabın adından da göründüyü kimi, tarixi-tipoloji yöntәmdәn istifadә edilәrәk yazılmışdır. Belәliklә, XX yüzilin 50-ci illәrindәn başlayaraq, müqayisәli türkoloji dilçilikdә tariximüqayisәli, müqayisәli-tarixi, linqvistik-coğrafi vә tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmlәri türk dillәrinә çox vaxt sinkretik olaraq tәtbiq olunmuşdur. Hәmin klassik dilçilik metodları ilә vә özәlliklә dә müqayisәli-tarixi yöntәmlә, hәr şeydәn öncә, türk dillәri morfoloji quruluşunu tәşkil edәn әsas vә asılı morfemlәrin ilkin şәkillәri әcdad dil pratürkdә vә prototürkdә müәyyәnlәşdirilmişdir. Sözügedәn dilçilik metolarının, ağırlıqlı olaraq da tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәlili-tarixi yöntәmin müәyyәn ölçülәrdә zәngin dil materiallarına tәtbiq olunması ilә ümumtürk dili morfologiyasının tәşәkkülünә dair bir çox önәmli problemә açıqlıq gәtirilmişdir. Hәmin morfoloji-arxetipik sәciyyәli problemlәrә bütövlükdә aşağıda göstәrilәnlәr aid edilә bilәr: Ümumtürk dili morfologiyasının tarixi inkişaf vә tәmayül mәrhәlәlәrinin konkret türk dillәri vә dialektlәrinin materiallarına әsasәn müqayisәli olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi; Ümumtürk dilinin әsas vә asılı nitq hissәlәrinin klassik Hind-Avropa dilçiliyi әnәnәsinә görә konkret türk dillәri vә dialektlәri örnәklәri ilә müqayisәli olaraq tәsniflәndirilmәsi; Ümumtürk dilindә ismin cәm, hal vә mәnsubiyyәt, felin şәxs, zaman, şәkil, növ vә digәr nitq hissәlәrinә dair leksik-qrammatik kateqoriyaların türk dillәri vә dialektlәri materiallarına әsasәn müqayisәli olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi; Ümumtürk dilindә işlәnilәn müxtәlif qrammatik kateqoriyaların morfoloji әlamәtlәrinin vә ya başqa bir ifadә ilә söz şәkillәrinin, yәni әsas vә asılı morfemlәrin әcdad dilimizi tәşkil edәn pratürkdә vә prototürkdә ilkin rekonstruksiyasının ayrı-ayrı olaraq canlandırılması. 79

80 XX yüzilin 70-ci illәrindәn etibarәn ümumtürk dilinin morfologiyasına aid yuxarıda adları çәkilәn vә çәkilmәyәn problemlәrin çözümlәnmәsi ilә әlaqәdar olaraq yazılan bir çox önәmli müqayisәli türkoloji dilçilik әsәri meydana çıxmışdır. Bunlardan biri A. M. Şerbakın üç cilddәn ibarәt olan kitabıdır. Hәmin kitab müәllifin Türk dillәrinin müqayisәli morfologiyasına dair oçerklәr: ad (1977), feil (1981), zәrf, kömәkçi nitq hissәlәri, tәqlidi sözlәr (1987) adlı fundamental monoqrafiyadan ibarәtdir. İkincisi dә Sovetlәr Birliyi Elmlәr Akademiyası Dilçilik İnstitutunun Türk-Monqol Dillәri sektorunda dövrün çox mәşhur dilçi-türkoloqları tәrәfindәn o vaxtlar yazılmağa başlanmış olan bir qrammatika kitabıdır. Sözügedәn altı cildli kitab Sovetlәr Birliyi dağıldıqdan sonra hәmin İnstitutun Ural-Altay dillәri şöbәsi ndә 2006-cı ildә tamamlanmışdır. Hәmin fundamental әsәrin tam adı isә belәdir: Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası. Fonetika (1984); Morfologiya (1986), Sintaksis (1988), Leksika (1997), Regional rekonstruksiyalar (2002), Pratürk vә prototürk (2006). Türkoloji dilçiliyin sözügedәn fundamental әsәrlәrindә pratürk, prototürk, qәdim türk vә ümumtürk dilindә әsas vә asılı morfemlәrin ilkin şәkillәrinin rekonstruksiyaları ayrı-ayrı vә sadәcә dil faktlarına dayanılaraq verilmişdir. A. M. Şerbakın türk dillәrinin morfologiyasına dair yazdığı fundamental әsәrlәrindә isә әsas vә kömәkçi nitq hissәlәrinin qrammatik şәkillәri, semantik-funksional mәzmunu çağdaş vә qәdim türk dillәrinin materialları vә linqvistik kontekstindә müqayisәli olaraq öyrәnilmişdir. Yuxarıda adı çәkilәn ikinci çoxcildli kitabın ikinci cildi, adından da göründüyü kimi, türk dillәrinin müqayisәli morfologiyasına hәsr olunmuşdur. Sözügedәn kitab müqayisәli vә müqayisәli-tarixi dilçilikdә türk dillәrinin morfologiyasına aid indiyә qәdәr yaradıcı müәllif heyyәti tәrәfindәn yazılmış olan çox önәmli fundamental әsәrlәrdәn biridir. Buna görә dә aşağıda sözügedәn әsәrin biblioqrafik-linqvistik açıqlanmasını әlinizdәki dәrslikdә qısa bir örnәk olaraq tәqdim edirik. Sözügedәn әsәr 8 bölmәdәn ibarәtdir: Ön söz, Giriş, tәklik vә cәmlik kateqoriyaları (E. Tenişev); Mәnsubiyyәt kateqoriyası, mәsdәr, tәqlidi sözlәr (V. D. Arakin); Hal kateqoriyası, şәxs vә işarә әvәzliklәrinin hallanması, söz yaradıcılığı vә ya isim düzәltmә (A. Çeçenov); Şәxs vә şәxs-işarә әvәzliklәri (F. D. Aşnin); Sifәt (L. Pokrovskaya); 80

81 Zәrf, qoşmalar (L. S. Levitskaya); Felin növ kateqoriyası, feil düzәltmә (A. Yuldaşev); Zaman kateqoriyası (İ. V. Kormuşin); Şәkil kateqoriyası (N. A. Baskakov); Feli bağlamalar, feli sifәtlәr (N. Z. Hacıyeva); Әdatlar, bağlayıcılar (K. Musayev). Yuxarıda adları çәkilәn vә sözügedәn bölmәlәri yazan dilçi-türkoloqlar göstәrilәn morfoloji vahidlәr vә kateqoriyalar haqqında özәl elmi araşdırmaları vә böyük әksәriyyәtinin isә doktorluq dissertasiyaları olan alimlәrdir. Başqa bir ifadә ilә kitabın hәr bir hissәsi hәmin linqvistik sahәnin vә ya mövzunun özәl mütәxәssisi tәrәfindәn yazılmışdır. Kitabın digәr beş cildi dә hәmin cildlәrdә yer alan mövzuların dar ixtisas sahiblәri tәrәfindәn qәlәmә alınmışdır. Kitabın Giriş bölmәsindә ayrılıqda ümumtürk dilinin morfoloji özәlliklәri, şәkilçilәrin, qrammatik kateqoriyaların, nitq hissәlәrinin orijinal tәsniflәndirilmәsi vә bütövlükdә isә türk dillәrinin qrammatik quruluşunun qısa bir normativ-elmi tәsviri verilir. Bununla bәrabәr, söz gövdәsinin tәşәkkülü, qrammatik, leksikoqrafik sәciyyәli sözdüzәltmә modellәri ilә qrammatik tәsriflәnmә morfoloji kontekstdә müqayisә olunur. Bunun nәticәsindә dә onlar aşağıdakı şәkildә bir-birindәn fәrqli qrammatik-morfoloji sistemlәr olaraq müәyyәnlәşdirilir: İsimlәrdә mәnsubiyyәt şәkillәri; sifәtlәrdә dәrәcәlәr; feillәrdә feli sifәtlәr, feli bağlamalar, aspekt (tәrz), növ, mәsdәr. Qrammatik tәsriflәnmәnin komponentlәri isә aşağıdakılardan ibarәtdir: Feillәrdә şәkil, zaman, şәxs kateqoriyaları vә şәkilçilәri; adlarda (isimlәrdә) vә saylarda tәsriflәnmә şәkillәri. Belәliklә, kitabın Giriş hissәsindә әsas vә kömәkçi morfemlәrin ümumtürk dilinin qrammatik quruluşunun ontoloji özәlliklәrinә vә nitq hissәlәrinin funksional-semantik fәrqliliklәri kontekstinә uyğun olaraq yığcam bir tәrifi verilmişdir. Әdhәm Tenişev türk dillәrinin ümumi morfoloji tәsvirini verәrkәn ümumtürk dilinin, hәr şeydәn öncә, aqqlütinativ bir dil olduğunu qeyd edir. O, eyni zamanda ümumtürk dilinin pra- vә prototürk әcdad dil durumlarında söz yanaşması (mürәkkәb sözlәr) vә sәslәrin yerlәrini dәyişdirmәsi ilә söz yaradıcılığı faktlarına da sahib olduğunu vurğulayaraq bәzi fәrqli elmi nәticәlәr әldә edir. Daha doğrusu, kitabın sözügedәn bölmәsindә türk mәnşәli şәkilçilәrin leksik mәna daşıyan sözlәrdәn vә ya yardımçı (kömәkçi) morfemlәrdәn әmәlә gәldiyinә dair әnәnәvi 81

82 türkoloji dilçilikdәki mövcud fikirlәrin elmi xarakter daşımadığı iddia edilir. Bu isә o demәkdir ki, sözügedәn әsәrdә ümumtürk dilinin morfoloji quruluşu sadәcә müqayisәli-tarixi dilçilik metodu ilә deyil, hәm dә çağdaş tәsviri-semantik yöntәmlә dә öyrәnilmişdir. Ancaq, kitabın sadәcә bu bölmәsinin deyil, digәr bölmәlәrinin dә әnәnәvi müqayisәli-tarixi, çağdaş tәsviri, struktur, semantik, funksional-linqvistik yöntәmlәrlә kifayәt qәdәr öyrәnildiyini söylәmәk mümkün deyidir. Çünki, dәyәrlәndirilәn ümumtürk dili materialları çox vaxt araşdırmaöyrәnilmә sәciyyәli müxtәlif mәnbәlәrdәn, yәni dissertasiyalardan, qrammatika kitablarından, araşdırmalardan vә ya bәdii әsәrlәrdәn götürülmüşdür. Kitabı belә bir intellektual-elmi diskursda yazanların çoxu danışılan türk dillәri ilә canlı olaraq tәmasda olmamışdır. Onlar yaşayan Avrasiya türkcәlәrinin semantik-funksional özәlliklәrini, deyimlәr vә atalar sözlәri sistemini vә ya mәcazlar dünyası nı da bir dil-danışıq daşıyıcısı olaraq dәrinlәmәsinә bilmәmişdir. Adları çәkilәn dilçi-türkoloqlar ümumtürk dilinin müqayisәli-tarixi qrammatikasını düz bir bucaq altında hazırlamağı qarşılarına mәqsәd qoymuşdur. Belә ki, onlar dil kateqoriyalarının tarixi inkişafının izlәnilmәsinin sadәcә pra- vә prototürk, qәdim türk vә ümumtürk dili dövrlәrinin mexaniki olaraq müәyyәnlәşdirilmәsilә mümkün olacağını düşünmüşdür. Halbuki, dil gerçәkliklәri dil xarici mahiyyәtlәrdәn vә ya semiotik işarәlәrdәn әmәlә gәlmişdir. Buna görә dә müxtәlif dil sәviyyәlәrindә bir rekonstruksiya vә ya fonetik, morfoloji, sintaktik, leksik, frazeoloji bir canlandırmanı hәyata keçirәn hәr hansı bir dilçi öz dar ixtisasının xaricinә çıxmağı da bacarmalıdır. O, çox geniş bir konseptual müstәvidә dünyanın qavramlar xәritәsindәn hәrәkәt etmәli vә çağdaş sosial vә fәnn elmlәrinin nәticәlәrindәn dә xәbәrdar olmalıdır. Necә ki, artıq çağdaş türkoloji dilçilikdә sözügedәn әsәrdәki rekonstruksiya yöntәmlәri mübahisә obyektinә çevrilir, türk dillәrinin tarixi inkişafının vә tәkamülünün yeni mәrhәlәlәri müәyyәnlәşdirilir, bir sözlә, tamamilә fәrqli rekonstruksiya prinsiplәri irәli sürülür 15. Bütün bunlara baxmayaraq, sözügedәn әsәrin әn önәmli elmi-linqvistik özәlliyi pra- vә prototürkdә vә qәdim türk dilindә morfemlәrin vә morfoloji komponentlәrin rekonstruksiyasının verilmәsi vә buna bağlı olaraq da onların tarixi inkişaf meyllәrinin göstәrilmәsindәn ibarәtdir. Qeyd ounmalıdır ki, sözügedәn morfoloji komponentlәrin ilkin formaları canlandırılırkәn vә 15 Yu. V. Şekanın Rekonstruksiya prinsiplәri (2005) adlı mәqalәsindә sözügedәn prinsiplәrindәn geniş bәhs olunmaqdadır. Hәmin mәqalә rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuş vә Dil Araşdırmaları (Sayı:4 Bahar 2009, s ) adlı dәrgidә yayımlanmışdır. Mәqalәnin türk dilindәki tәrcümәsi dәrsliyin Әlavәlәr hissәsindә yer almaqdadır (Әlavә 2). 82

83 onların inkişaf mәrhәlәlәri tarixi zamanlara görә müәyyәnlәşdirilirkәn bütün uyğun qrammatik şәkillәrin qrammatika kitabında yer almasına ciddi sәy göstәrilmişdir. Sadәcә çatı kateqoriyasının morfoloji göstәricilәri (şәkilçilәri) vә ya onların tarixi inkişaf mәrhәlәri kitabda yer alamamışdır. Bir neçә konkret şәkilçinin inkişaf mәrhәlәlәri vә rekonstruksiyası isә kitabda bütövlükdә verilmәkdәdir. Burada mәnsubiyyәt şәkilçilәri vә şәxs әvәzliklәrinin yiyәlik halın şәkillәrinә vә söz sonunda işlәnilmәsinә bağlı olduğu, üçüncü şәxs әmr şәklinin -γın (-sın) şәkilçisinin -ğın feli sifәt morfoloji әlamәti ilә eynilәşdiyi göstәrilir. Bu, kiabdakı әn çox mübahisә doğuran linqvistik açıqlanmalardandır. Kitabda müqyisәli-tarixi yöntәmlә bәrabәr, yetәrincә olmasa belә, digәr linqvistik metodlardan da yeri gәldikcә istifadә edilmişdir. Mәsәlәn: 1. Müqayisәli-tәsviri vә ya -tutuşdurmalı (sifәtlәr tәsvir olunarkәn); 2. Tipoloji (mәnsubiyyәt kateqoriyası vә digәr kateqoriyalar tәsvir olunarkәn); 3. Regional-tipoloji (tәsriflәnmә sistemi açıqlanarkәn vә örnәklәri ilә tәsvir olunarkәn); 4. Semantik-funksional (feli sifәtlәr, feli bağlamalar, zaman, şәkil, növ kateqoriyaları tәsvir olunarkәn). Dәrslikdә sözügedәn böyük әsәrin ikinci cildinin mәzmunu vә hәmin cilddә istifadә edilәn linqvistik yöntәmlәrin işlәnilmәsi haqqında nisbәtәn daha geniş vә qismәn dә mübahisә doğuran bir kontekstdә qısaca mәlumat verdik. Belә bir mәlumat mübahisә doğuran bir diskursda sözügedәn әsәrin digәr cildlәri haqqında da aşağıda yeri gәldikcә verilmәkdәdir Sintaksis Sintaksis leksik vahidi bir termin olaraq mәnşәcә yunan dilindәki sýntaxis sözündәn alınmış olub quruluş, sıra demәkdir. Sintaksis anlayışını bir linqvistik elm sahәsi sәviyyәsindә әsas metodik vә praktik parametrlәri ilә aşağıdakı kimi sәciyyәlәndirmәk olar: 1) Konkret dillәrә xas olan vә nitq vahidlәrini tәşkil edәn qayda vә vasitәlәrin bütünü; 2) Qrammatikanın nitq törәmәsi vә ya yaranması proseslәrini öyrәnәn bir bölümüdür. Burada, hәr şeydәn öncә, cümlә içәrisindә sözlәrin bir-birini izlәmәsi vә uyğunluğu işıqlandırılır. Bundan başqa, söylәm olaraq mәtnin hissәsi, dilin isә müstәqil vahidi sәviyyәsindә cümlәnin ümumi özәlliklәri dә hәmin bölmәdә öyrәnilir (ЛЭC 1990: 448). Sintaksis bәhsinsdә dilin sintaktik vahidlәr sistemi işıqlaqndırılır. Bu bölmәyә, hәr şeydәn öncә, söz birlәşmәlәri, kәlmә qrupları, sadә cümlәlәr, mürәkkәb cümlәlәr, son zamanlarda 83

84 da mürәkkәb sintaktik bütövlәr 16 daxil edilir. Burada sintaktik vahidlәrin quruluş qaydaları vә onları bir-birinә bağlayan müxtәliv dil-nitq vasitәlәri öyrәnilir. Әslindә sintaksis mahiyyәt etibarilә iki böyük bölmәdәn tәşkil olunur: söz birlәşmәlәri vә cümlәlәr. Türk dillәrindә söz birlәşmәlәrinin başından bәri, әsasәn, iki növü öyrәnilir: İsmi birlәşmәlәr; Feli birlәşmәlәr. Feli sifәt, feli bağlama, mәsdәr tәrkiblәri vә qoşmalı birlәşmәlәr dә söz qrupları olaraq söz birlәşmәlәrinin içәrisindә öyrәnilir Müqayisәli türkoloji dilçilikdә sintaksisә dair araşdırmalar Müxtәlif sistemli dillәrin vә ya böyük vә kiçik dil ailәlәrinin sintaktik quruluşu müqayisәli-tarixi dilçilikdә bütün parametrlәri ilә hәlәlik geniş öyrәnilmәmişdir. Bunun nәticәsindә müqayisәli türkoloji dilçilikdә dә sintaksis mövzusunun bütövlükdә ümumtürk dilinin, ayrılıqda isә müxtәlif türk dillәrinin materiallarına görә müqayisәli olaraq araşdırdırılmasının çox da yayğın olmadığı müşahidә olunur. XX yüz il boyunca qrammatikanın sözügedәn sahәsinә aid yazılmış әsәrlәrdәn yalnız aşağıdakı fundamental kitabların adlarını özәl olaraq çәkmәk mümkündür (Aшмaрин 1903; Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков 1962; Гaджиeвa 1973; Пoкрoвcкaя 1978; Oğuz qrupu türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası 2002). Bununla bәrabәr, ümumtürk dilinin Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) adlı kitabının ayrıca bir cildini dә N. Z. Hacıyevanın vә B. A. Serebrennikovun yazdığı Sintaksis (1988) adlı әsәr tәşkil edir. Sözügedәn әsәr türk dillәri sintaksisinin müqayisәli olaraq öyrәnilmәsindә çox mühüm әhәmiyyәt kәsb edir. Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr sintaksisin әn çox aşağda göstәrilәn mövzuları tariximüqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlә öyrәnilmişdir: Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi sintaksisi sözügedәn dillәrin tarixi morfologiyası ilә birlikdә işıqlandırılmışdır. Bu baxımdan türk dillәrinin tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi 16 Dәrs vәsaitinin müasir türkoloji dilçiliyin aktual problemlәrinә hәsr edilәn ikinci hissәsindә mürәkkәb sintaktik bütövlәrdәn, o sradan mәtn sintaksisi vә mәtn dilçiliyi qavramlarından çağdaş türkoloji dilçiliyin aktual mәsәlәlәri olaraq daha geniş bәhs olunacaqdır. 84

85 sintaksisindә sintaktik vahidlәrin arxetiplәri 17 bir tipoloji model olaraq dilin semantikası vә sintaktik sırası ilә birlikdә konkret morfoloji modellәrә söykәnilәrәk müәyyәnlәşdirilmişdir. Mәsәlәn, sifәt+isim, feli sifәt+isim vә s. birlәşmә modellәr kimi. Altı cildlik Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) kitabının yuxarıda adı keçәn Sintaksis (1988) adlı cildi isә quruluşu vә mәzmunu etibarilә, әsasәn, alman sintaksisti V. Delbryukun fikirlәrinә әsaslanılaraq hazırlanmışdır. Sözügedәn qrammatika kitabının Sintaksis bölümündә ismi vә feli söz birlәşmәlәri, sadә vә mürәkkәb, ismi vә feli cümlәlәr mövzuları işlәnilmişdir. Burada ümumtürk dilinin sintaktik arxetiplәri vә onların tәşәkkülü ismi vә feli söz birlәşmәlәri ilә bütövlükdә cümlәyә aid olan inkişaf meyllәri vә dәyişmәlәrә görә müәyyәnlәşdirlmişdir. Belәliklә, sözügedәn әsәrdә istәr söz birlәşmәlәrinin, istәrsә dә müxtәlif cümlә tiplәrinin qәdim türk dilindәn bәri çox vaxt morfoloji göstәricilәrә görә gerçәklәşәn transformasiyası konkret dil materiğalları ilә tәsvir olunmuşdur. Türk dillәrinin inkişafının ilk dönәmlәrindә tabe edәn-tabe olan (atributiv) sıralanmalı söz birlәşmәlәrinin sintaktik quruluşun inkişafında ilkin mәrhәlәni tәşkil etdiyi fikri irәli sürülmüşdür. Bu fikir sintaksisdә nominativ quruluşdan predikativ quruluşa doğru inkişaf nәzәriyyәsinin әsasını tәşkil etmişdir. Hәmin fikrә görә, qaraqalpaq dilindәki Meniñ atam awulga barğan Mәnim atam kәndә getdi cümlәsi ilk dönәmdә Meniñ atam awulga barğan ol Mәnim atam kәndә gedәn odur birlәşmәsindәn ibarәt olmuşdur. Ancaq nominativ quruluşun türk dillәrindә birinci olduğu mülahizәsi (Бacкaкoв 1975) türkoloji dilçilikdә çox geniş mübahisә doğurmuş vә J. Deni, (1921;1941), O. Böhtlinqk (1851), Qrönbex (1936) kimi bir çox türkoloq tәrәfindәn әsas bir elmi-metodik istiqamәt olaraq qәbul edilmәmişdir. Bunun kimi feli tәrkiblәrin transformasiyaya uğrayaraq, tabesiz mürәkkәb cümlә komponentlәrinin isә müstәqilliyini itirmәsi nәticәsindә tabeli mürәkkәb cümlәlәrә çevrilmәsi fikri dә artıq türkoloji dilçilikdә çox ciddi tәnqid edilmәkdәdir (Musayev 2011: 85-87). Çünki, çağdaş türk dillәri diferensiallaşana qәdәr polipredikativ vahidlәrin bütün tiplәri, istәr mürәkkәblәşmiş sadә geniş 17 Arxetip bir filoloji termin olaraq yunan dilindәn alınmışdır. Hәmin termin mәnşәcә archétypon sözündәndir vә lüğәvi mәnası proobraz, praforma, prototip demәkdir. Bir dil işarәsi olaraq konseptual mәzmunu vә semasioloji-leksik adlandırması isә әcdad dilin, mәsәlәn pra- vә prototürkün ilk şәkli, modeli vә ya müxtәlif sәviyyәlәrinin formaları vә modellәri anlamına gәlir. Bunlar fonetik arxetiplәr, morfoloji arxetiplәr, sintaktik arxetiplәr, leksik arxetiplәr vә s. olaraq bilinir. Bәdii әdәbiyatda vә әdәbiyyatşünaslıq elmindә isә arxetipik obrazlar, miflәr, qavramlar vә digәr özәl mәtnqurucu işarәlәr işlәnilir. Belәliklә, sözügedәn arxetiplәr müqayisәli-tarixi dilçilikdә hәr hansı bir dilin vә ya qohum dillәrin müxtәlif dil sәviyyәlәrinin ilkin tәşәkküllәri vә ya formaları olaraq öyrәnilir (ЛЭC 1990: 47). 85

86 cümlәlәr, istәrsә dә mürәkkәb cümlәlәr ümumtürk dilindә bir-biri ilә paralel olaraq işlәnilmişdir. Bunu türkoloji dilçilikdә aparılan son araşdırmalarda mürәkkәb cümlәlәrin daha protodil sәviyyәsindә işlәnildiyinin göstәrilmәsi dә sübut etmәkdәdir (Şeka 2009: 127). Türk dillәrinin sintaktik quruluşunun inkişafına dair türkoloji dilçilikdә irәli sürülәn bәzi fikirlәr çağdaş dilçiliyin işığında hәr yönü ilә öyrәnildikdә bu gün artıq özünü doğrultmur. Bunlar әsas etibarilә nominativ quruluşdan predikativ quruluşa doğru inkişaf, feli tәrkiblәrin transformasiyaya uğraması, tabesiz mürәkkәb cümlә komponentlәrinin müstәqilliyini itirmәsi vә flektiv dillәrin tәsiri ilә türk dillәrindә mürәkkәb cümlә quruluşlarının formalaşması kimi mülahizәlәrdәn ibarәtdir. Bütün bu fikir vә mülahizәlәr klassik vә yeni türk әdәbi dillәri, dialekt vә danışıq şәkillәri materiaları ilә retrospektiv, prospektiv vә interospektiv aspektlәrdә saf-çürük edildikdә hәr hansı ciddi bir tәnqidә dözmür. Belәliklә, ümumtürk dilinin sintaktik quruluşunun tarixi inkişaf mәrhәlәlәrinin vә tәmayüllәrinin düzgün müәyyәnlәşdirilmәsi üçün, onun klassik vә yeni әdәbi dillәri, dialektlәri vә canlı diskursiv şәkillәri çağdaş linqvistik yöntәmlәrlә öyrәnilmәlidir Mürәkkәb cümlәlәrin konseptual-struktur tәsniflәndirmәsi Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr türk dillәri sintaksisinin әn mübahisәli mövzusunu tәrkib vә budaq cümlә mәsәlәsi tәşkil etmişdir. Sözügedәn problemә dair mübahisәlәr, artıq 200 ildir ki, türkoloji dilçilikdә davam edir. Bәs bu problemin әsl linqvistik-filoloji mahiyyәti nәdәn ibarәtdir? Nә üçün sözügedәn problemlә bağlı mübahisәlәr bu gün dә hәlә öz canlılığını qoruyur? Sözügedәn problemin çözümlәnmәsinin dilimizin tәdrisindә nә kimi elmi-praktik әhәmiyyәti vardır? Bütün bunlar vә mürәkkәb cümlә sintaksisi ilә bağlı digәr mübahisәli xüsuslar haqqında M. M. Musayevin Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi (2011) adlı dәrs vәsaitindәn daha geniş vә tәfәrrüatlı mәlumat ala bilәrsiniz. Burada isә sadәcә mәsәlәnin әsas mahiyyәtinә vә mürәkkәb cümlәnin sözügedәn kitabda verilәn yeni tәsnifinә qısaca olaraq toxunmaq istәyirik. Türk dillәrinә dair qrammatika kitabları vә lüğәtlәr, yuxarıda vә aşağıda da göstәrildiyi kimi, XI yüzildәn başlayaraq öncә әrәb, sonra isә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmışdır. XIX yüzilә qәdәr yazılan qrammatika kitablarında, әsasәn, müәyyәn fonetik mәlumatlar vә geniş morfoloji açıqlanmalar yer tutmuşdur. Qrammatika kitablarının sonunda çox zaman haqqında danışılan dillәrin leksikonuna aid qısa lüğәtlәr dә verilmişdir. Yalnız XIX 86

87 yüzildәn etibarәn klassik Hind-Avropa dilçiliyi әnәnәlәrinә görә yazılan qrammatika kitablarında Sintaksis bәhsi vә müvafiq surәtdә Mürәkkәb cümlә mövzusu ayrıca olaraq işlәnilmişdir. Hәmin mövzu isә, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, iki yüz il boyunca türkoloji dilçiliyin әn mübahisәli mәsәlәlәrindәn birinә çevrilmişdir. Mübahisә asılı komponentin, yәni budaq cümlәnin predikativ 18 mәrkәzinin qrammatik baxımdan formalaşması ilә bağlıdır. Yәni hәmin mәrkәz vә ya xәbәr hansı feillә ifadә olunmalıdır? Şәxsә, zamana vә kәmiyyәtә görә tәsriflәnәn feillәmi vә ya tәsriflәnmәyәn feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrlәmi? Biz hәmin suala birmәnalı olaraq belә cavab veririk: mürәkkәb cümlә dilin qrammatik sistemindә sadә geniş cümlәlәrlә vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrlә bir sintaktik sistemin ayrı-ayrı müstәqil vahidlәrindәn birini tәşkil edir. Sadә geniş cümlәlәrin cümlә üzvlәri feli sifәt, feli bağlama, mәsdәr tәrkiblәri vә qoşmalı birlәşmәlәrlә ifadә oluna bilәr. Ancaq, sözügedәn tәrkiblәr vә yarımpredikativ sәciyyәli müxtәlif söz qrupları dilin üzdәki aqqilütinativ-diferensial ifadәsi baxımından türk dillәrindә budaq cümlә olaraq işlәnilә bilmәz. Hәmin genişlәnmiş cümlә üzvlәri dilin dәrindәki sintaktik quruluşuna vә ya mәzmununa görә müyәyәn predikativlik vә modallıq münasibәtlәri ifadә edir. Ancaq, onların predikativ mәrkәzlәri, yәni feli sifәtlәr, feli bağlamalar vә mәsdәrlәr şәxsә vә kәmiyyәtә görә tәsriflәnәn vә ya verbum-finitum da işlәnilәn feillәr deyidir. Hәmin feillәr nә tәsriflәnәn bir qrammatik formadadır, nә dә yeni düzәltmә leksik vahidlәrdir. Onlar, yuxarıda göstәrildiyi kimi, müәyyәn yan leksik anlam ifadә edәn qrammatik gövdә lәrdәn (Seçdirmәlәr bizimdir- M. M.) ibarәtdir. Sözügedәn tәrkiblәri formalaşdıran feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrin şәkilçilәri leksik-qrammatik mәzmun ifadә edәn formadüzәldici morfoloji әlamәtlәrdir. Azәrbaycanda vә digәr Türk Cümhuriyyәtlәrindә daha 1950-ci illәrdәn başlayaraq ali vә orta mәktәb praktikasında tәrkiblәr budaq cümlә kimi deyil, sadә cümlәnin genişlәnmiş üzvlәri olaraq öyrәdilir. Yalnız Türkiyә tәhsisl sistemindә vә әsas etibarilә Avropa türkoloji dilçilik әnәnәsindә tәrkiblәr vә müxtәlif qoşmalı birlәşmәlәr, әsasәn, mürrәkkәb cümlә bәhsi içәrisindә işıqlandırılır. Vә bu zaman da mürәkkәb cümlәnin sәrhәdlәri itir. Bununla bәrabәr, postmodern Türk cümhuriyyәtlәrindә ana dilinin tәdrisi hәlә dә tabeli vә tabesiz, bağlayıcılı vә bağlayıcısız 18 Predikat termini latın dilindәn alınmış alınmış olub praedicatum sözündәndir, lüğәvi mәnası söylәnmiş, deyilmiş demәkdir. Hәmin söz hәm dilçiliyә, hәm dә mәntiq elminә mәxsus olan bir termindir vә ifadә edilәn hәr hansı bir hökmün dәyişilmәz üzvüdür. 87

88 mürәkkәb cümlәlәr tәsniflәndirmәlәri ilә davam etdirilir. Türkiyә Cümhuriyyәti tәdris sistemindә isә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, üstәlik tәrkiblәr dә budaq cümlә hesab edilir. Mürәkkәb cümlә vә bütövlükdә ümumtürk dili sintaksisi bu şәkildәki Hind-Avropa mәnşәli (Seçdirmә bizimdir- M.M.) mövcud sintaktik tәsniflәndirmәlәrlә tәdris olunur. Bu isә ayrı-ayrı konkret türk dillәrinin istәr ana dili, istәrsә dә xarici dil olaraq öyrәnilmәsini çәtinlәşdirir. Çünki ana dillәrinin tәdrisi zamanı sadә cümlәlәr, mürәkkәb cümlәlәr vә mürәkkәb sintaktik bütöbvlәrin hәr biri ayrıayrılıqda qurucu qrammatik vasitәlәri vә sintaktik özәlliklәri ilә konkret konseptual-sintaktik modellәr olaraq öyrәdilmәlidir. Mәhz bütün bunlar vә mürәkkәb cümlәlәrin struktur, semantik vә funksional baxımlardan öyrәnilmәsi ilә bağlı digәr xüsuslar M. M. Musayevin yuxarıda adı çәkilәn Türk dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi (2011) adlı kitabında çox geniş işıqlandırılmışdır. Sözügedәn Dәrs vәsaitindә türkologiya, türkoloji dilçilik, ortaq türk dili vә türk әdәbi dillәri qavramları (konseptlәri) yeni bir türkoloji-linqvistik anlayışla açıqlanır. Mürәkkәb cümlәnin subordinativ, koordinativ, korrelyativ-sintaktik omomodellәri müәyyәnlәşdirilir; polipredikativlik, sintaktik omonimlik vә çoxmәnalılıq anlayışlarına açıqlıq gәtirilir. Sözügedәn omomodellәrә görә mürәkkәb cümlәnin mәnaca növlәri tәsniflәndirilir, normativ-sintaktik quruluşları, üslubi-sintaktik normaları vә variantları bir-birindәn fәrqlәndirilir. Çağdaş türk әdәbi dillәrindә 23 konseptual-struktur növü müәyyәnlәşdirilәn mürәkkәb cümlәlәrin sintaktik arxetiplәri qәdim türk dilindә tәsbit olunur. Hәmin sintaktik konstruksiyaların dil-danışıq faktı olaraq aktual üzvlәnmәsi vә mürәkkәb cümlә komponentli ümumtürk mәtninin quruluşu da dәrs vәsaitindә öyrәnilir (Musayev 2011: 3). Mәlum olduğu kimi, klassik dilçilkdә mürәkkәb cümlәlәr semantik baxımdan tәközәkli vә cütözәkli olmaq etibarilә, әsasәn, iki sintaktik quruluşda öyrәnilirdi: budaq cümlәsi baş cümlәnin konkret bir üzvünә aid olan mürәkkәb cümlәlәr vә budaq cümlәsi baş cümlәnin bütününә aid olan mürәkkәb cümlәlәr olaraq. Birincilәr subordinativ (tәközәkli), ikincilәr isә koordinativ (cütözәkli) sintaktik quruluşlar olaraq xarakterizә edilirdi. Sözügedәn tәsniflәndirmә mürәkkәb cümlәlәrin tәdrisi prosesindә özünü doğrultmurdu. Çünki elә mürәkkәb cümlә quruluşları vardır ki, onlarda baş vә budaq cümlәlәrin sintaktik әlaqәlәri, yuxarıda göstәrildiyi kimi, subordinadiv vә koordinativ tabeliliklә deyil, bәrabәr sintaktik tabelilik әlaqәsi ilә gerçәklәşir. Yәni baş cümlә budaq cümlәyә, budaq cümlә dә baş cümlәyә eyni sintaktik tabeliliklә, relyat-korrelyat vasitәlәrlә vә ya qarşılıqlı olaraq işlәnilәn bağlayıcı sözlәrlә aid olur. Mәsәlәn, Nә әkәrsәn, onu biçәrsәn; Hara deyirәm, ora get; Nә qәdәr istәyirsәn, o qәdәr al vә s. Buna görә dә biz sözügedәn dәrs 88

89 vәsaitindә mürәkkәb cümlәlәrin komponentlәrinin tabelilik әlaqәlәrinin subordinativ, koordinativ vә korrelyativ-sintaktik omomodellәrni müәyyәnlәşdirdik. Nә üçün omonimik modellәrini? Çünki hәr modeldә müәyyәnlәşdirilәn bir mürәkkәb cümlә növü digәr bir modeldә dә gerçәklәşir. Mәsәlәn, zaman mәnalı mürәkkәb cümlә, keçmiş terminologiya ilә ifadә etsәk, zaman budaq cümlәlәli tabeli mürәkkәb cümlә hәr üç sintaktik omomodeldә özünü göstәrir. Budaq cümlә birincilәrdә daha çox baş cümlәnin konkret bir üzvünә, ikincilәrdә isә әsasәn, baş cümlәnin bütününә aid olur. Üçüncülәrdә isә baş vә budaq cümlәlәr bir-birini qarşılıqlı olaraq tamamlayırlar Mәsәlәn: Subordinativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә (MC): Azәrb. Evim o gün yıxıldı, Ağam bir xatun aldı (Bayatı); qaqauz. -Çıkarer bu gözünün birini, o zaman kardaşı verer, ona biraz tereke. Çıxardır gözlәrinin birini, o zaman qardaşı ona biraz yemәk verir (Qaqauz folkloru 1964:190); türkmәn. Öwez bendi bolup, Hüňkar soltanyň ýanyna getirilende, patyşa Öweziň köp sözlerine düşünmedi, Serwijanyň bolsa düşünmeýän dili ýokdy, şonuň üçin Hüňkar Serwijany dilmaçlyk üçin çagyrdy, şonda Serwijan Övezi görüp, onuň mertligine, owadanlygyna jan-dil bilen aşyk boldy Әvәz әsir düşüb Hünkar Soltanın yanına gәtirilәndә, patışah Әvәzin çox sözünü başa düşmәdi, Sәrvicanın isә bilmәdiyi bir dil yox idi, onun üçün Hünkar Sәrvicanı dilmaclıq üçün çağırdı, onda Sәrvican Әvәzi görüb onun mәrdliyinә, yaraşığına cani-dildәn aşiq oldu (Görogly 1958: 384). Qәdim türk dilindә isә subordinativ-zaman konstruksiyalarının әsas komponentindә asılı hissәnin siqnalçısı kimi qačan haçan sual әvәzliyi özünü göstәrir; mәs.: harislïqnï qojar haris er qaçan/ölüp jatsa topraq ičiŋä kirip aлчный муж ocтaвит aлчнocть, кoгдa/умрeeт и вoйдeт в зeмлю. Tamahkar kişi acgözlüyündәn o zaman qurtarır ki, ölüp torpaq altına girir (ДТC: 199). Koordinativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә: Azәrb. Sәrdar Rәşidә tәzәcә qәlyan vermişdilәr ki, evindәn telefon etdilәr (Ordubadi 1965: 370); O gün ki, alәmә yayıldı şölәn, Dağlar öz donunu lalәdәn biçdi (Vurğun 1976: 11); türk. Eniştemle henüz bir dans bitirmişdim ki, kapının önünde teyzem, Tarık da yanında ayakda durmuş, bana yanına gelmemi işaretle bildirmişti. Yeznәmlә daha bir rәqs nömrәsini oynayıb bitirmişdim ki, qapının qarşısında xalam, Tarık da yanında ayaqda durmuş, mәnә yanına gәlmәyimi işarәtlә bildirmişdi (Adıvar 1958: 13); Çırak, dükkanın yarı inik kepenklerini tam kaldırmıştı ki, ağa Kooperatif berberinin yanındakı köşeden çıktı. Şagird dükanın yarı enmiş qapılarını tam qaldırmışdı ki, ağa Kooperativ dәllәyinin yanındakı dalandan çıxdı (Yenә orada, s.11); 89

90 Qaqauz türkcәsindә göstәrilәn quruluşlu koordinativ-zaman konstruksiyalarında ki bağlayıcısının funksiyasını açan nә zaman, nә vaxt, haçan sözü yerinә yetirir. Açan sözü bir sıra hallarda bağlayıcı söz (nisbi әvәzlik) funksiyasından uzaqlaşaraq, tabelilik bağlayıcısı yerindә dә işlәnir (Пoкрoвcкaя 1964: 157). Daha doğrusu, oğuz qrupu türk dillәrindә bağlayıcı söz kimi korrelyativ konstruksiyalarda işlәnәn vә әsas komponentdә korrelyat qarşılığı olan (mәsәlәn, haçan-o vaxt) leksik-sintaktik vasitә burada koordinativ quruluşlu xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrdә özünü göstәrir. Bu isә subordinativ MC uyğun ifadәlәrin qәlib-әvәzlik funksiyasından uzaqdır. Koordinativ-zaman mәnalı MC komponentlәrin yeri qaqauz türkcәsindә daha sәrbәstdir: asılı hissә hәm pre-, hәm inter-, hәm dә postpozisiyada gәlir; mәs.: Açan yolukpartal fukara gelmiş beyara, zengin olan artık orodaymış. Haçan sökük-yoluk fәqir biyara gәlmiş, zәngin olan artıq oradaymış (Babaoglu 1962: 89); Şindi açan şkolayı bitirdi, geri geldi, daa isle işler, hem de başkasını da üreder. İndi, haçan ki, mәktәbi bitirdi, geri gәldi, daha yaxşı işlәyir, başqalarını da öyrәdir (Budcaktan sesler 1959: 22); Çok sevinersin, açan işidersin gagauz melodiyalarını, hem kaval sesini Çox sevinәrsәn, haçan eşidәrsәn qaqauz melodiyalarını, hәm dә qaval sәsini (Budcaktan sesler 1959: 24). Korrelyativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә: Azәrb. Havaxt toy sәsi eşitsәn, o gün bizdәsәn (Mәlikzadә 1977: 247); türk. Ne vakit mümkün olursa, o vakit gelirsiniz. Nә vaxt mümkün olarasa, o vaxt gәlәrsiniz ( Türk Dili jurnalı, 1976, s.199); türkmәn. Siz haçan gitseňiz, menem şonda Siz haçan getsәniz, mәn dә onda (B. Seýtäkow. Bedirkent, 1972, s.136). Korrelyativ-zaman mәnalı MC komponentlәrini әlaqәlәndirәn bağlayıcı vasitәlәr fakultativ dә olur; mәs.: Azәrb. Qaçan Qazan evin yağmalatsa, halalının әlin alır dışara çıxardı (KDQ, 1962, s.150); qaq. Açan baksalar, derenin kenarında kum içinde düüner bir balık Haçan baxsalar, dәrәnin kәnarında qum içindә çırpınır bir balıq (Budcaktan sesler 1959: 12); türkmәn. Haysı nomer kime degişli bolsa, şol sekuntda jogap gaýtaryldy Hansı nömrә kimә aiddirsә, o saniyәdә cavab verildi (Kerbabaýew 1957: 39); qәdim qıpçaq. Gaçan kelsä yangi eldä uzun tuqmi bolur кoгдa винoгрaд oкaжeтcя в нoвoй cтрaнe, oн будeт кaзaтьcя киcлым. Nә vaxt üzüm yeni bir ölkәdә meydana çıxsa, o turş olar (Сaрaи 1975: 26); qәdim özbәk. Kaçan kim iki saf tursa baзavlan seniң çekerläriң kökrär çu arslan кoгдa жe cтaнoвятcя в ряды твoи вoйны, oни издaют грoмoвoй клич, слoвнo львы. Onlar nә vaxt sәnin ordunun sıralarında yer tutsalar, şir kimi göy gurultusuna bәnzәr sәs çıxararlar (Щeрбaк 1956: 131). Qәdim türk dilindә 90

91 tәsadüf edilәn koordinativ-zaman mәnalı MC dә әsas komponentdә qarşılıq söz fakultativ olur; mәs.: qačan ol moγočlar bidilχ їmqa tẹgdilär ẹrsär ol jultuz tẹbrämädin šük turdї кoгдa тe мaги дocтигли Вифлeeмa, тa звeздa ocтaнoвилacь нeпoдвижнo. Nә vaxt hәmin sehrbazlar Viflemeyә çatsalar, o ulduz hәrәkәtsiz qalar (ДТC: 400). Mәlum olduğu kimi, türkoloji dilçilikdә tabeli mürәkkәb cümlәlәr olaraq adlandırılan sintaktik konstruksiyalar sintaktik әlaqә üsullarına görә dörd qrupa ayrılmışdır: analitik, analitiksintetik, sintetik, leksik-morfoloji. Hәmin sintaktik konstruksiyalar struktur-funksional baxımdan isә cümlә üzvәlәrinә görә tәsnif eilmişdir (Musayev 2011: 92). Daha doğrusu, türk dillәrindә nә qәdәr cümlә üzvü varsa, o qәdәr dә budaq cümlә vә ya tabeli mürәkkәb cümlә növü müәyyәnlәşdirilmişdir. Bunu aşağıdakı Sxem dә açıq-aydın görә bilәrik: Mürәkkәb cümlә Sintaktik әlaqә üsulları analitik analitik-sintetik sintetik leksik-morfoloji mübtәda mübtәda mübtәda tamamlıq budaq cümlәlәrin tiplәri xәbәr tamamlıq tәyin zaman xәbәr tamamlıq tәyin zaman tamamlıq zaman şәrt güzәşt tәyin yer yer sәbәb sәbәb mәqsәd tәrzi-hәrәkәt tәrzi-hәrәkәt kәmiyyәt kәmiyyәt dәrәcә nәticә şәrt 91 nәticә güzәşt

92 Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn tәsniflәndirmә dә ali vә orta tәhsil sistemindә mürәkkәb cümlәnin tәdrisi prosesindә özünü adekvat bir yöntәm olaraq çox da doğrultmamışdır. Yuxarıdakı sxemdәn dә göründüyü kimi, cümlә üzvlәri ilә mürәkkәb cümlәnin növlәri hәm say, hәm dә mәzmun etibarilә üst-üstә düşmür. Mәsәlәn, qarşılaşdırma, qoşulma vә nәticә bildirәn cümlә üzvlәri yoxdur, ancaq qarşılaşdırma, qoşulma vә nәticә budaq cümlәlәri vә ya qarşılaşdırma, qoşulma vә nәticә budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr vardır. Bu baxımdan sözügedәn kitabda mürәkkәb cümlәlәr sadә-geniş cümlәlәrdәn fәrqli olaraq hәm dә xüsusimürәkkәb quruluşlu polipredikativ vahidlәr olaraq araşdırmaya cәlb olunaraq tәsvir edilir. Onların komponentlәri arasındakı semantik-sintaktik tebelilik mürәkkәb cümlә sisteminin struktur, semantik, funksional vә konseptual özәlliklәri ilә qarşılıqlı olaraq müәyyәnlәşdirilir. Sintaksisdә polipedikativliyin xüsusi bir quruluş-kateqoriya sәviyyәsindә müәyyәnlәşdirilmәsi ehtiyacı әslindә sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin adekvat tәsnifinin aparılmasındakı çәtinliklәrdәn irәli gәlmişdir. Belә ki, istәr stpuktur-funksional, istәrsә dә әnәnәvi struktur-semantik aspektlәrdә mürәkkәb cümlәlәrin omonimik-semantik özәlliklәri vә buna uygun sintaktik modellәri nәinki göstәrilmәmiş, hәtta omonimliklә çoxmәnalılıq bir çox halda qarışdırılmışdır. Buna görә dә mürәkkәb cümlәlәrin omomodellәrә әsaslanan struktursematik tiplәri indiyә qәdәr müәyyәnlәşdirilmәmişdir. Ayrı-ayrı mürәkkәb cümlәlәr sintaktik-diskursiv kontekstdә ümumi semantikasına görә birdәn çox konseptual sәciyyәli mәnaya malik ola bilirlәr. Mәsәlәn, şәrt-zaman, şәrt-güzәşt vә s. konkret mürәkkәb cümlә növlәri kimi. Bunları mürәkkәb cümlә sintaksisindә sintaktik çoxmәnalılıq hadisәsi olaraq da adlandıra bilәrik. Bu barәdә yuxarıda sözügedәn kitabın sonrakı bölümlәrindә daha geniş vә örnәklәrә әsasәn әtraflı danışılmışdır (Musayev 2011: ). Bundan öncә, mürәkkәb cümlәnin komponentlәrinin eyni bir tabelilik әlaqәsi vә buna uyğun bağlayıcı vasitәlәri ilә qurulan ayrı-ayrı sintaktik quruluşlarında müxtәlif vә eyni sәciyyәli mürәkkәb cümlә 92

93 növlәri sıralanmasını göstәrmәk istәyirik. Biz burada mürәkkәb cümlәnin sintaktik әlaqәnin xarakterinә görә müәyynlşәn quruluşlarını omomodellәr, hәmin omomodellәrdә sıralanan konseptual-funksional sahәlәri isә onun mәnaca növlәri olaraq tәsniflәndiririk. Yuxarıda da göstәrildiyi kimi, komponentlәrin sintaktik-semantik tabeliliyinә vә bunlara uyğun konstituent, yәni qurucu bağlayıcı vasitәlәrә görә mürәkkәb cümlәnin subordinativsintaktik, koordinativ-sintaktik vә korrelyativ-sintaktik sәciyyәli omonimik modellәri qurulur. Belәliklә dә xüsüsi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin 23 konseptual-struktur tipi vә ya konkret olaraq mürәkkәb cümlәnin mәnaca növlәri hәmin omomodellәrdә konseptual-funksional sahәlәrә әsasәn müәyyәnlәşir. Bunlar aşağıdakılardan ibarәtdir: 1) subordinativ-subyekt; 2) subordinativ-obyekt; 3) subordinativ-qapalı-obyekt; 4) subordinativ-tәyinetmә; 5) subordinativ-zaman; 6) subordinativ-sәbәb; 7) subordinativ-mәqsәd; 8) subordinativ-tәrz bildirmә; 9) subordinativ-dәrәcә; 10) subordinativ-müqayisә vә ya -gәrәkdirmә; 11) koordinativ-zaman; 12) koordinativ-sәbәb; 13) koordinativ-mәqsәd; 14) koordinativ-nәticә; 15) koordinativ-şәrt; 16) koordinativ-güzәşt vә ya -müqayisәli-güzәşt; 17) korrelyativ-subyekt; 18) koppelyativ-obyekt; 19) korrelyativ-tәyinetmә; 20) korrelyativ-saman; 21) korrelyativ-yer vә -yer-mәkan; 22) korrelyativ-müqayisә vә ya -gәrәkdirmә; 93

94 23) korrelyativ-kәmiyyәt bildirmә. Mürәkkәb cümlәnin komponentlәri arasınadakı sintaktik tabelilik әlaqәlәri, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, bütövlükdә subordinativ-, koordinativ- vә korrelyativ-sintaktik omomodellәr çәrçivәlәrindә müәyyәnlәşdirilir. Ayrılıqda isә ümumtürk dili sintaksisinә mәxsus әn üst predikativlik dәrәcәlәri ilә gerçәklәşәn konseptual-funksional sahәlәr hәmin omomodellәrdә mürәkkәb cümlәlәrin ayrı-ayrı konkret mәnaca növlәri kimi kateqoriyalaşdırılır. Mürәkkәb cümlәlәrin konseptual-struktur modeli dünyanın dil xәritәsinin semantik tablosu nda yer alan konseptual-funksional sahәlәrin dәrk olunması proseslәrinә görә qurulur. Subyekt-obyekt, zaman-mәkan, sәbәb-nәticә, sәbәb-mәqsәd, şәrt-qarşılaşdırma, tәrz-müqayisә, yer-mәkan vә s. konseptual-funksional sahәlәri sözügedәn dәrk etmә kontekstini tәşkil edәn başlıca semantik kateqoriyalardır. Aşağıdakı sxemdә bütün bunlar daha әyani şәkildә göstәrilmişdir. (Sxem 2). 94

95 subyekt obyekt qapalı-obyekt tәyin etmә subordinativ zaman sәbәb mәqsәd tәrz bildirmә dәrәcә gәrәkdirmә zaman sәbәb mәqsәd koordinativ nәticә şәrt müqayisәli-güzәşt subyekt obyekt tәyin etmә korrelyativ zaman yer-mәkan gәrәkdirmә kәmiyyәt bildirmә 95

96 Mürәkkәb cümlәlәrin normativ-sintaktik quruluşları, üslubi-sintaktik normaları vә variantları Xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin (PV) yuxarıda göstәrilәn konseptual-struktur növlәrinin bir sira quruluşları dil-nitq sistemindә üslubi-sintaktik variantlar kimi işlәnir 19. Üslubisintaktik variantlar sәviyyәsindә özünü göstәrәn xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr yazılı vә sifahi nitq prosesindә informasiyavericiliyin xarakterindәn asılı olaraq komponentlәrin yerlәşmәsinә, yәni formanın ifadәsinә görә uyğun normativ analoq-konstruksiyalardan fәrqlәnir. Burada komponentlәrin yerdәyişmәsi inversiya hadisәsindәn fәrqli olaraq daimidir vә dil-nitq faktı sәviyyәsindәdir. Aşağıda subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrә dair verilәn uyğun linqvistik açıqlanma vә hәm sözügedәn sintaktik konstruksiyaların normativ-sintaktik quruluşlarına, hәm dә üslubi-sintaktik variantlarına aid gәtirilәn örnәklәr söylәdiklәrimizi tәsdiq etmәkdәdir. Әsas komponentdәki subyektin ifadәsinә görә subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb PV vә ya subordinativ-subyekt mәnalı MC iki yerә bölünür. Birincilәrdә müxtәlif qәlibәvәzliklәr vә digәr nominallaşmış bağlayıcı vasitәlәrlә ifadә olunan subyekt әsas komponentin mübtәdası yerindә işlәnir vә asılı hissә dә mәhz onları tamamlayır, yaxud da әvәz edir. İkincilәrdә isә müxtәlif predikatlaşmış bağlayıcı vasitәlәr (işarә, qeyri-müәyyәn әvәzliklәri, kömәkçi leksik vahidlәr vә s.) cümlәnin әsas komponentinin xәbәri yerindә işlәnir, asılı hissә dә hәmin yarımçıq subyekt-xәbәri aydınlaşdırır. Bu tip MC әsas komponentin әvәzliklәrlә vә digәr predikatlaşmış kömәkçi leksik vasitәlәrlә ifadә olunmuş xәbәri bağlayıcı-operator (Typниязов 1987) funksiyasında işlәnir. Bunlar tәrәflәri әlaqәlәndirәn başlıca vasitә kimi özünü göstәrir. Buna görә dә birincilәrdәn fәrqli olaraq, hәmin MC göstәrilәn konstituent bağlayıcı vasitәlәr fakultativ olmur. A) Әsas komponent daha çox öncә, asılı hissә isә sonra gәlir. Bu tip MC tәrәflәrinin әlaqәlәnmәsindә ki bağlayıcısı özünü göstәrir. Bәzәn dә asılı hissәnin xәbәri şәrt quruluşunun -sa 2 morfoloji-sintaktik әlamәti ilә işlәnir, ona -mı 4 şәkilçilәşmiş әdatı da qoşulur vә burada qrammatik-sintaktik vasitәlәrin fakultativliyi dә istisna olunmur. Asılı hissә әsas komponentin işarә vә başqa nominallaşmış әvәzlik vә digәr kömәkçi qәlib-leksik vahidlәrlә ifadә edilәn, yaxud da fakultativ olan subyekt-mübtәdasına, yәni qrammatik mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsinin birinci tәrәfinә aıd olur. Әsas komponentdә siqnalçı әvәzliklәrin vә digәr qәlib leksik vahidlәrin 19 M. M. Musayevin sözügedәn kitabında mürәkkәb cümlәlәrin üslubi-sintaktik variantlarından geniş bәhs olunur. 96

97 işlәnib-işlәnilmәmәsinә, çox hallarda isә fakultativliyinә görә haqqında danışılan MC iki qrupa ayırmaq olar. 1. Әsas hissәdәki mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsindә birincinin yerliyi kimi o, ol, bu, elәlәri, belәlәri (Azәrb.), şu (türk), ol, şu (türkmәn) kimi işarә vә elәsi, belәsi, orası, burası, bәzi, bәzilәri (Azәrb.), dahası (türk) kimi nominallaşmış әvәzliklәr, elәcә dә digәr kömәkçi bir neçәsi, bir neçәlәri, bir şey, bir mәsәlә, bir hal, bu cәhәt, o cәhәt, bir cәhәt kimi qәlib-leksik vahidlәr işlәnilir; mәs.: Azәrb. Bu da tәsadüfi deyil ki, yazıçılarımız keçmişimizin Xәtainin adı vә fәaliyyәti ilә bağlı olan parlaq vә mürәkkәb mәrhәlәsinә xüsusi maraq göstәrirlәr ( Әdәbiyyat vә incәsәnәt qәzeti, 20 may, 1983-cü il, s. 6); Bu yalan imiş ki, girmәz oğru cәnnәt bağinә (Kisvәri. Әsәrlәri,1984, s. 36); O da sonradan mәlum oldu ki, danışıqlarının çoxu yalan imiş (Danışıqdan); Elәlәri dә vardır ki, heç danışdırmasan yaxşıdır (Danışıqdan); Burası yaxşıdır ki, Әkrәm Әylisi şәri hәyat faktı kimi inandırıcı vә qabarıq göstәrir, ona qarşı barışmaz mövqe tutur ( Әdәbiyyat vә incәsәnәt qәzeti, 20 may 1983-cü il, s. 6); Klassiklәrimizin elәsi yoxdur ki, külliyyatı vә ya seçilmiş әsәrlәri bu 50 ildә öz әlifbamızda çap edilmәmiş olsun ( Kommunist qәzeti, 13 iyun 1992-ci il, s.2); O cәhәt maraqlıydı ki, kinoya heç kim gәlmәmişdi (Danışıqdan). Azәrbaycan türkcәsindә göstәrilәn subordinativ-subyekt mәnalı MC elә quruluşları vardır ki, bütövlükdә frazadanböyük vahidin sonluğu kimi özünü göstәrir. Jәni frazadanböyük vahidin әvvәlki cümlәsindәki rema üzv kәnara çıxır vә hәmin mәtndәki ikinci cümlәkomponentin birinci tәrәfinin predikativ mәrkәzinin tema әsas hissәsi kimi işlәnilir; mәs.; Görünür, bu da çıxmır, aşkar hiss olunur. Hiss olunur ki, artisliyi bacarmırsan (M.Cәlal. Seçilmiş әsәrlәri, 4 c., 1969, s. 286). Göstәrilәn dil-nitq hadisәsi dә parselyat-qoşulmalı mәtn-konstruksiyalar kimi izah olunur. Çünki burada hәr hansı bir söylәmin buraxılmış üzvü kәnara çıxaraq bir frazadanböyük vahid әmәlә gәtirir. İstәr mono-, istәrsә dә polipredikativ vahidlәrin mәzmununa görә tamamlanmayan rema üzvü informasiyavericilikdә yerlәşdiyi sintaktik әhatәdәn ayrılaraq MC mәtnin sonluq-komponenti kimi formalaşdırır. Qaqauz vә türkmәn türkcәlәrindә subordinativ-subyekt mәnalı MC göstәrilәn quruluşunda әsas komponent daha çox postpozisiyada işlәnir. Dilçilik әdәbiyyatında hәmin uzus-sintaktik keyfiyyәt qaqauz türkcәsinin qrammatik quruluşunda ekstralinqvistik faktor kimi qiymәtlәndirilir. Belә bir vәziyyәtin Hind-Avropa dillәri ilә bir әrazidә yerlәşәn qaqauz 97

98 türkcәsinin sintaktik quruluşuna sözügedәn dillәrin göstәrdiyi dilxarici tәsirlәrdәn әmәlә gәldiyi söylәnilir (Дмитpиев 1962: 251). Azәrbaycan türkcәsindә sözügedәn uzus-keyfiyyәtin yeni bir sintaktik quruluşda reallaşması (Cәfәrzadә 1976) qәdim türk dili sintaktik qurumunun günümüzә qәdәr qorunması demәkdir. Belә ki, güclü informasiyavericiliyә malik olduğundan özünәmәxsus analitizmi ilә fәrqlәnәn türk dillәrinin qәdim vә ilkin mәrhәlәlәrindә MC tema әsas hissәsi prepozisiyada vә interpozisiyada çox geniş işlәnir. Bu da sözügedәn konstruksiyaları göstәrilәn qurumlu subordinativ-subyekt mәnalı MC sintaktik arxetiplәri kimi qiymәtlәndirmәyә әsas verir. Sintaktik quruluşu etibarilә hәmin konstruksiyaların özәlliyi ondan ibarәtdir ki, onlarda digәr bağlayıcı vasitәlәrә tәsadüf edilmir; mәs.: qaq. Yankuyu yoktu nee aaramaa, bu belliydi. Yanku nә üçün axtarılmırdı, bu bәlliydi (N.Babaoğlu. Bucak ecelleri, 1979, s.115); türkmәn. Häzir ajal kimiň ýakasından öňürti tutjak, ol mälim däl... İndi әcәl kimin yaxasından daha әvvәl yapışacaq, bu mәlum deyil (H. Derýaew. Ykbal; Nartyev, 1988, s. 86 ); Men üstün çyksam, baýrama mynasyp bolžakmy ỳạ-da ýok, ine, şu anyk däl. Mәn qalib gәlsәm, bayrama münasib olacağammı vә ya yox, mәhz bu, mәlum deyil (O.Akmämmedov. Jezalandyrylmaўan jenaўatçylar: Jenә orada, s. 88); Azәrb. Bayram adında bir oğlan vardı, o da yerimi demәdi (Danışıqdan). Azәrbaycan türkcәsindә bu tip sintaktik konstruksiyaların üslubi-sintaktik normaları çoxdan formalaşmışdır 20. Bunlar qpammatik-sintaktik norma kimi formalaşmış olan subordinativ-subyekt mәnalı MC komponentlәrinin yerlәşmәsinә, yәni informasiyavericilikdә tema komponentin rema-komponent kimi işlәnilmәsi ilә fәrqlәnir. Burada asılı hissә әvvәl gәlir vә әsas komnonentdәki bu, o, onlar qәlib-әvәzliklәrinә aid olur; mәs.: C.Mәmmәdquluzadә burada din mәktәblәrini pislәmәklә, hәm dә tәlim-tәrbiyәnin kiçik yaşlardan düzgün getmәmәsini irәli sürür ki, bu da da çox böyük әhәmiyyәtә malikdir; Etajerka vә mәrtәbәlәrarası artırmalar 45 әvәzinә 60 dәrәcәli bucaq altında quraşdırılmışdır ki, bu da adamların çıxıb-düşmәsi üçün tәhlükәlidir; çü illәrdә respublikamızın kolxozları qoyunçuluqdan 23 milyon gәlir göturmüşdür ki, bu da heyvandarlıqdan әldә edilәn gәlirin 34 faizini tәşkil edir (M. Adilov. Qәzet dili, s. 5-6 ); Otağın önündә kirişi gәrdi, keyigi sinirlәdi. Baxdı gördu bu otaq (mәgәr 20 Üslubi-sintaktik normalara aid edilәn konstruksiyalarda rema-komponent özünün bir qәdәr fәrqli sintaktik quruluşuna görә seçilir. Yәni buradakı MC modelindә bütövlükdә bir dәyişiklik olmasa da, onun asılı vә ya әsas rema-komponenti müәyyәn konstituentlәrinә görә fәrqlәnir. Üslubi-sintaktik normalar dil sistemindә әdәbi dilin müxtәlif üslublarının inkişafı nәticәsindә formalaşır vә informasiyavericilikdә nitq faktından dil amilinә çevrilir. 98

99 Bajbecan qızı) Banıçiçәk otağıymış ki, Beyrәyin beşik kәrtmә nişanlısı, adaxlısıydı (KDQ, 1962, s.46); Bağdaddan gәtirilәn vәsiqәlәrin içәrisindә çox qiymәtli vә tarixi vәsiqәlәr dә vardir ki, onlar birinci Mәmun xәlifәnin yazılarıdır (M. S. Ordubadi. Qılınc vә qәlәm). Dilçilikdә sözügedәn örnәklәr nisbi vә ya qoşulma budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr kimi izah olunmuşdur (Γаджиева 1963: ; Adilov 1973: 5-6; Abdullayev 1974: ). Әslindә isә bu tip cümlәlәr, özünün әnәnәvi adı ilә adlandırılsa, mübtәda budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdir. Türk dillәrinin mürәkkәb cümlә sintaksisindәn danışılanda nisbi budaq cümlәlәr adı altında nәyin nәzәrdә tutulduğu başa düşülmür. Bu, yәqin ki türk dillәrini flektiv dillәrin qrammatikasına әsaslanaraq öyrәnmәkdәn irәli gәlmişdir. Bundan başqa, ilkin türk-oğuz mәrhәlәsindәn işlәk olan hәmin konstruksiyalarda әsas komponentdәki qәlibәvәzliklәr fakultativ dә olur. Burada sintaktik-normativ quruluşla üslubi-sintaktik normalar arasındakı fәrqlәr konstruktiv xarakter daşıyır. Daha doğrusu, birincilәrdә әsas komponentin mübtәdası müxtәlif nominallaşmış leksemlәrlә, ikincilәrdә isә әsasәn o, bu, onlar әvәzliklәri ilә ifadә olunur. Birinci halda ki bağlayıcısı әsas komponentdә, ikinci vәziyyәtdә isә asaslı hissәdә işlәnir. Subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin hәr iki normativ quruluşu türk-oğuz layında ilkin mәrhәlәdәn işlәk olmuşdur. Çağdaş türk dillәrinin differensiallaşması ilә әlaqәdar olaraq onlardan birincisi qrammatik-sintaktik norma kimi reallaşmışdır. İkincisi isә әdәbi dilin inkişafı ilә bağlı olduğundan üslubi-sintaktik norma kimi özünü göstәrir. Bu da onun öyrәnilәn türk әdәbi dillәrindә ekstralinqvistik faktor olaraq qohum olmayan dillәrin tәsiri ilә yarandığı fikrini tәkzib edir. 2. Әsas komponentdә mübtәda buraxılır. O, kontekstual yarımçıq cümlәlәrdәn ibarәt olur. Asılı hissә daha çox onun ismi xәbәrlә ifadә olunan predaktiv mәrkәzlәrindәki subyektmübtәda qütbünü әvәz edir. Burada әsas komponentin subyekt-mübtәdası çox hallarda fakultativ, bәzәn dә sıfır-fakultativ vәziyyәtlәrindә olur. Әsas komponentin predaktiv mәrkәzi ismi vә ya digәr mürәkkәb feli xәbәrlәrlә ifadә olunanda mübtәda-subjekt burada tәsәvvür edilir. (Predikativ mәrkәz kimi dәrs vәsaitindә asılı vә әsas hissәlәrin xәbәrlәri nәzәrdә tutulur.) Onun predikativ mәrkәzi frazeoloji birlәşmәlәrdәn, әn çox da interpozisiyada işlәnәn adlardan vә digәr kömәkçi leksik elementlәrdәn ibarәt olan mürәkkәb xәbәrlәrdәn tәşkil olunanda isә vәziyyәt tamamilә dәyişir. Daha doğrusu, bu cür әsas komponentli sintaktik konstruksiyalar göstәrilәn subordinativ- 99

100 subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin üslübi-sintaktik variantları kimi qiymәtlәndirilә bilәr vә onların subyekt-mübtәdası da özünü yalnız asılı komponentlәrdә büruzә verir. Xüsüsı-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin ayrı-ayrı struktur-semantik tiplәrinin bәzi quruluşları dil-nitq sistemindә üslübi-sintaktik variantlar kimi özünü göstәrir. Üslubi-sintaktik variantlar kimi işlәnәn xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr yazılı vә şifahi nitq prosesindә informasiyavericiliyin xarakterindәn asılı olaraq komponentlәrin yerlәşmәsinә vә bağlayıcı vasitәlәrin işlәnmәsinә görә uyğun normativ-sintaktik konstruksiyalardan fәrqlәnir. Yslubisintaktik normalardan isә hәmin konstruksiyalar daha çox nitq aktı vә kontekstlә bağlılığına görә seçilir. Subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin sözügedәn quruluşunun işlәnilmәsi dә turk dillәrinin qәdim sintaktik layı ilә әlaqәdardır. Bununla belә, o, ünsiyyәtin arxitoktenikasında sonradan ortaya çıxan digәr sәciyyәvi cәhәtlәrlә dә bağlıdır. Dil sistemindә isә onlar informasiyavericiliyi reallaşdıran başlıca aktlarda-cümlә vә frazadanböyük vahidlәrdә verilәn mәlumatı aktuallaşdırmağa xidmәt edәn kontekstual vasitәlәrdәn biri kimi özünü büruzә verir. İnformasiyavericiliyin xarakterindәn asılı olaraq müxtәlif ifadә formalarında özünü göstәrәn üslubi-sintaktik variantlar dilin әn qәdim layından başlayaraq müvafiq dil uzus norma dәyişmәlәrindә normativ-sintaktik konstruksiyalarla paralel olaraq işlәnilmişdir. Türk dillәrinin mürәkkәb cümlә sistemindә üslubi-sintaktik normalar kimi özünü büruzә verәn konstruksiyalar isә әdәbi dilin, elәcә dә klassik yazı üslubunun tәsiri ilә intensivlәşir. Bunlar normativ-sintaktik vahidlәrlә birlikdә öyrәnilmәli olsa da, müәyyәn konstituentlәri ilә seçilәn xüsusi-mürәkkәb quruluş-keyfiyyәtdir vә iki formada işlәnir: 1. İndiyә qәdәr qoşulma budaq cümlәli TMC kimi izah edilәn vә buna oxşar konstruksiyalar; 2. Asılı hissәsi predikativ tәyin olan korrelyativ xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr. Normativ-sintaktik konstruksiyalar kimi özünü göstәrәn birincilәrin komponentlәri ki//kim bağlayıcısı ilә әlaqәlәnir, -mı 4, -sa 2 elementlәri dә hәmin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin әsas hissәlәrinin predikativ mәrkәzinә qoşulur. Bununla bәrabәr, hәmin bağlayıcı vasitә vә elementlәrin fakultativliyi burada istisna olunmur; mәs.: Azәrb. Yadınızdadırsa, Azәrbaycan gәnclәri nin 17 fevral 1983-cü il tarixli nömrәsindә Silah dostlarımı axtarıram sәrlövhәli yazı vә şәkil dәrc olunmuşdu ( Azәrbaycan gәnclәri qәzeti, 31 may 1983-cü il, s. 4); Yadındadırmı, anan sәni bizә gәtirmişdi. (Danışıqdan); Fәrrux Yassarın adından yazılan bu 100

101 mәktubda bildirilirdi ki, qoca Şirvanşah ölüm yatağındadır... (F.Kәrimzadә. Xudafәrin körpüsü ); Mәlum olunur ki, ol münafiq, Almış әlә nöqsi-әhdi-sabiq ( Mәsihi. Vәrqa vә Gülşa, 1977, s.165 ); Xoşdur ki, bulam visalә firsәt (M. Füzuli. Seçilmiş әsәrlәri, 1988, s.105); Yadın olsun kim, mәnibiçarәni yad etmәdin (Kişvәri. Әsәrlәri, 1984, s. 49); Ol sәbәbdәndir ki, mәn bimarü rәncur olmuşam (N. Nәsimi. Әsәrlәri, 1985, s. 91); On altı ildir kim, ölüsü-dirisi xәbәrin kimsә bilmәz (KDQ, 1962, s. 58); türk. Belliydi ki, onlar da işe hazırlanıyorlardı. Mәlumdu ki, onlar da işә hazırlanırlardı (O. Kemal. Bereketli topraklar üzerinde,1967, s. 61); İyi ki, her şeyi düşünüp senin kaybolduğunu polise haber verdim. Yaxşı ki, hәr şeyi fikirlәşib sәnin itdiyini polisә xәbәr verdim (M. Hikmet. Yeşil Elmalar, 1965, s.115); türkmen. Beўle maglumdyr ki, hiç bir gamgusarym galmaz-a. Belә mәlumdur ki, heç bir qәm-qüssәm qalmaz (Magtymguly. Saýlanan eserler, 1,1983, s. 26); Maglum, ki ne nöwg jogap etgeý men Mәlum ki, nә cür cavab vermişәm (Baýram han. Saýlanan eserler, 1970, s.111). Qaqauz tükcәsindә göstәrilәn tip xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrdә asılı tәrәf әsas komponentә әn çox ani bağlayıcısı ilә bağlanır. Slavyan dillәrindә olduğu kimi, burada da bağlayıcı asılı hissәnin tәrkibindә işlәnir; mәs.: Belliydi, ani artık yanıldılar, gerı yolu görämezdi Bәlliydi ki, artıq yanılmışdılar, geriyә yolun olduğunu görә bilmәzdilәr (Н. Бабаоглу. Буджaк ежеллери, 1979, с. 80); Saat altıda çıktım dinnenmek odasından, başladım bakınmaa da taa o zaman qeldi aklıma, ani ben dünden ekmek imedim. Saat altıda istirahәt otağından çıxdım, orabura baxdım vә o zaman ağlıma gәldi ki, mәn dünәndәn bәri yemәk yemәmişәm (Yenә orada, s.197). Ki bağlayıcılı xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr daha çox türkmәn klassiklәrinin dilindә işlәnir vә çağdaş sintaktik sistemdә artıq arxaiklәşmişdir (Coeгoв 1991: 47). Әsas komponentin buraxılmış mübtәdasını әvәz edәn digәr subordinativ-subyekt konstruksiyaları isә quruluşca Azәrbycan, türk, qaqauz dillәrindәki uyğun normativ-sintaktik vahidlәrdәn fәrqlәnir. Bu tip mürәkkәb cümlәlәrdә әsas hissә asılı komponentdәn sonra gәlir vә tәrәflәr diyip//diylip bağlayıcı sözü (Hanser 1975) ilә әlaqәlәnir, bәzi hallarda isә -mı 4 şәkilçilәşmiş әdatı asılı hissәnin predikativ mәrkәzinә qoşulur. Burada hәmin bağlayıcı vasitәlәrin vә elementlәrin fakultativliyi dә istisna olunmur; mәs.: Ýagşydan at galar diýlip, ýöne ýerden aýdylmaýar. Yaxşının adı qalar deyә, boş yerә söylәnmir ( Edebiýat ve sungat gazeti; Nartyýew, 1988, s. 89); Studentler gulak asýamy-asmaýamy perwaýyna hem däl. Tәlәbәlәr qulaq asırmı-asmırmı vecinә belә deyil (G.Gurbansähedow. Toýly Mergen; Yenә orada, s. 88); Seni bolsa kysmat nirä 101

102 cekýä, maňa mälim däl. Sәni qismәtin hara çәkir, mәnә mәlum deyil (H. Derýaew. Ykbal; Yenә orada, s. 86). Teyin-tiyin, tip (qәdim türk), deyә diyәn, diye (Azәrb., türk), deyni (qaq.), diýip ~diýlip~öýdüp (türkmәn) formal-paradiqmatik vasitәlәri әslindә eyni bir bağlayıcı sözün müxtәlif fonomopfoloji variantlarıdır (Кoнoнoв 1980:228; Mirzәzadә 1990: ; Quliyev 1990: 67-68). Sözügedәn bağlayıcı sözlә işlәnәn mürәkkәb cümlәlәr türk dillәrindә arxetip sintaktik konstruksiyalar hesab edilir. Çünki komponentlәri göstәrilәn bağlayıcı vasitә ilә әlaqәlәnәn xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr qәdim türk dilindә әn işlәk normativ-sintaktik konstruksiyalardandır. Әsas komponentdә mübtәdası buraxılan xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin elә quruluşları vardır ki, onlar üslubi-sintaktik variantlar kimi öyrәnilir. Belә ki, bu cür sintaktik konstruksiyalar tәksubyektliliyi ilә seçilir; hәmin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin hәtta yarımçıq müptәdası әsas hissәdә tәsәvvür olunur vә yalnız asılı hissәdә müәyyәnlәşir. Üslubi sintakik-variantlardan biri olaraq müәyyәnlәşәn subordinativ-subyekt sintaktik konstruksiyalarının әsas komponentlәrindә predikativ mәrkәzlәr ya zaman bildirәn adlarla, ya da feli frazeoloji birlәşmәlәrlә ifadә edilir. a) Әsas komponenti zaman bildirәn adlarla işlәnәn subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrә Azәrbaycan dilindә rast gәlinir. Asılı komponent әsas hissәyә ki//kim bağlayıcısı ilә bağlanır; mәs.: Bir xeyli müddәtdir ki, Ana radiojurnalındakı çıxışlarımla bağlı saysız-hesabsız mәktublar alıram ( Azәrbaycan gәnclәri qәzeti, 25 iyun 1983-ci il, s. 3); Üç hәftә olardı ki, hәyәtin qarovulunu ümüd etdiyimiz Pәsәr birdәn-birә vәrdişini pozmuşdu ( Ulduz jurnalı, 1990, 12, s.25) ; Müddәti boldu kim, ol dildarını ğörmәz ğözüm (Kişvәri. Әsәrlәri,1984, s. 57 ) ; On altı ildir kim, ölüsü-dirisi xәbәrin kimsә bilmәz (KDQ, 1962, s. 58). Әsas komponent asılı hissәnin içәrisindә interpozisiyada daha çox işlәnir. Burada aktual üzvlәnmәyә görә, әsas mәlumat asılı hissәdә verilir, әsas komponent isә onu bir növ tәsdiqlәyir. Bu tip mürәkkәb cümlәlәrdә әsas komponent yalnız qrammatik üzvlәnmәyә ğörә müstәqil hesab olunmalıdır. Әslindә әsas komponentin atılması mövcud sintaktik vahidin quruluşuna heç bir xәlәl gәtirmir. Bunlar baş cümlәlikdәn transformasiyaya uğramış zaman zәrflәri kimi dә sәciyyәlәndirilә blәr. Әsas komponenti zaman bildirәn adlarla ifadә olunan subordinativsubyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin tәrәflәri arasında ki//kim bağlayıcısı özünü göstәrir, bәzәn dә onun yeri fakultativ olur; mәs.: Gamal Әliyev iyirmi ildәn çoxdur ki, milis orqanlarında 102

103 çalışır ( Kommunist qәzeti, 30 iyun 1983-cü il, s. 4); Mәn üç ildir növbәyә yazılmışam (Anar. Beşmәrtәbәli evin altıncı mәrtәbәsi, 1962, s. 8); Yaşı әllini haqlamış Qasım bәy bir ildәn artıq idi ki, bütün ölkәni әlәk-vәlәk etmiş, Әrdәbildә qeybә çıxan Heydәr oğlu İsmayılı tapa bilmәmişdi (F. Kәrimzadә. Xudafәrin körpüsü. 1982, s. 228). Azәrbaycan dilindә göstәrilәn subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin elә quruluşlarına da tәsәdüf edilir ki, onlarda әsas komponent parselyasiyaya uğrayır. Yarımçıq cümlә quruluşunda özünü büruzә verәn hәmin qoşulma-parselyat konstruksiyalar qoşulduğu bazis-cümlә ilә birlikdә artıq söylәm//cümlә deyil, frazadanböyük vahid//mәtn tәşkil edir; mәs.; Murad nә gәzir ölüb gedib. Çoxdandı; Nәnәm yazıq yaman gündәdir. Üç ildi (Danışıqdan.) Dilçilik әdәbiyyatında indiyә qәdәr hәr cür qoşulma-parselyat konstruksiyaların qoşulduğu bazis-cümlәlәrlә әlaqәsi daha çox cümlә sintaksisisi sәviyyәsindә izah edilmişdir (Sadıqov 1980; Aлиев 1985; Kazımov 1989). Ancaq әsas vә ya asılı komponentlәrdәn kәnara çıxan bu cür hissәlәrin әvvәlkilәrlә sintaktik әlaqәsi tәkcә mürәkkәb cümlәlәrin tәrәflәri arasındakı bağlayıcılıq hadisәsi olaraq izah edilә bilmәz. Bu hadisә hәm dә frazadanböyük vahid//mәtn formalaşmasının tәzahürlәrindәn biri kimi özünü ğöstәrir. Belәliklә, mürәkkәb cümlә sәviyyәsindә ösünü büruzә verәn qoşulma cümlәlәr (Cәfәrzadә 1976; 1977) hәm yarımçıq, hәm dә bütöv sintaktik quruluşlarda olur. Hәmin sintaktik konustruksiyalar bütövlükdә mürәkkәb cümlәlәrin vә frazadanböyük vahidlәrin üslübi-sintaktik normaları olub, dil sisteminә daxildir. Parselyativ-qoşulma konstruksiyalar isә bilavasitә nitq fәaliyyәtindә meydana çıxır. Onlar qoşulduğuğu bazizcümlәlәrlә birlikdә üslübi-sintaktik variantlar olub, daha çox yarımçıq sintaktik qurluşlarda özünü ğöstәrir. b) Әsas komponentin predikativ mәrkәzi elә gәlir, elә (belә) çıxır, belә görünür vә s. feli frazeoloji birlәşmәlәrlә ifadә edilir. Asılı tәrәf әsas hissәnin mübtәdası yerindә işlәnir vә ona ki bağlayıcisi ilә bağlanır; mәs.: Azәrb. Onların danışığından elә (belә) çıxırdı ki, qara kağız ı ğәlәnlәrin çoxusu sonradan sağ-salamat qayıdıb ğәlir ( Azәrbaygan qadını jurnalı, 1983, 5, s.15); Mәnә elә gәlir ki, sәnin müәllim dostların içәrisindә әn sәdaqәtlisi vә sәni әn çox istәyәn Nazir müәllimdir (A. Babayev. Bir parça hәyat,1971, s. 67); Böylә görünür ki, aşinasәn (M. Füzüli. Seçilmiş әsәrlәri,1988, s.188); türk. Cülbahara öylә geliyordu ki, canını 103

104 ver Memo dese, Memo sevncden aklını yitirecekti. Gülbahara elә gәlirdi ki, Memoya canını ver dese, sevincdәn ağlını itirәcәkdi (O. Kemal. Ağrıdağı Efsanesi,1978, s.7). Göstәrilәn feli frazeoloji birlәşmәlәrin әsas komponentlәrindәn görünür, ola bilsin ifadәlәri müstәqil sintaktik mövqedә işlәnәrәk, Azәrbaycan dilindә müәyyәn modallıq münasibәtlәri bildirәn ara sözlәr kimi dә özünü göstәrir (Seyidov 1958: 55). Bağlayıcının fakultativliyi dә burada istisna olunmur; mәs.: Görünür, zәngәzurlu Qaçaq Hәcәri hәddәn ziyadә şişirdirlәr, әlahәzrәt (S. Rәhimov. Qafqaz qartalı,1971, s. 41); Onlar da, görünür ki, mәnim tәlәbәlәrim kimi dәrs qurtaranda sevindiklәrindәn quş kimi uçurlar (A. Babayev. Bir parça hәyat. 1972, s. 5); Ancaq, ola bilsin ki, sәnin buralı olmağının da tәsiri var (İ. Әfәndiyev. Seçilmiş әsәrlәri, 1959, s. 178) Dilçilik әdәbiyyatında qeyd olunur ki, elә ğәlmәk birlәşmәsi Azәrbaycan dilindә frazeoloji vahid deyildir. Rus dilindәki мне кажется (vә ya başqa misallarda ему казалось ) konstruksiyasının kalkasıdır (Bayramov 1978: 19). Qaqauzcada göstәrilәn subordinativ-subyekt konstruksiyalarının rus dilindәki adekvat quruluşa daha uyğun şәkildә işlәnmәsi dә bu baxımdan müәllifin fikrini sanki tәsdiqlәyir. Hәmin dildә bu tip MC komponentlәri әsasәn ani vә sansın bağlayıcıları ilә әlaqәlәnir; mәs.: Şansora gelärdi, ani (sansın) kemençä öter heptan kusursuz. Ona elә gәlirdi ki, sanki kamança qüsursuz çalır (D. Kara Çoban. Tamannık,1977, s.125). Ğöründiyi kimi, әsas komponentdә konkretlәşdirici elә, belә zәrf-әvәzliklәri işlәnmәmişdir. Bu da qaqauz türkcәsinin sintaktik qurumuna dilxarici tәsirlәrin nәticәsi kimi izah oluna bilәr. Burada sanki sözlәr dә rus dilindә olduğu kimi sıralanmışdır. Müqayisә edin: Kostiya gelerdi Koстe kaзaлocь ; Sidorа gelerdi Сидору kaзaлocь örnәklәrindә dә olduğu kimi. Bununla belә, Azәrbaycan türkcәsindә, elәcә dә digәr türk әdәbi dillәrindә xüsusimürәkkәb polipredikativ vahidlәrin normativ-sintaktik quruluşları kimi bütün üslubi-sintaktik variantları da onların öz daxili resursları hesabına formalaşır. Ekstralinqvistik tәsirlәr burada yalnız ayrı-ayrı cümlә quruluşlarının işlәnilmә tezliyindә özünü göstәrir. Mәhz belә bir intensivlik biri digәri ilә tәmasda olan, lakin qohum olmayan dillәrin sintaktik quruluşundakı bir sıra universaliyaların ekstralinqvistik dil faktorları kimi izah edilmәsinә sәbәb olmuşdur. Rus dilindә ayrı-ayrı frazeoloji birlәşmәlәr türk dillәrinә kalka olunub, bәzi subordinativsubyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin әsas komponentlәrinin predikativ mәrkәzlәrinin ifadәçisi 104

105 kimi formalaşsa belә, bu onları frazeologizmlikdәn cıxartmır. Buna görә dә türk dillәrinin mürәkkәb cümlә sintsksisindә әsas komponentlәrinin prediktiv mәrkәzlәri frazeoloji birlәşmәlәrlә ifadә olunan konstruksiyalar subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin üslubi-sintaktik variantları kimi öyrәnilmәlidir. Frazeoloji birlәşmәli mürәkkәb cümlәlәrin üslubi-sintaktik variantlar sәviyәsindә izah edilmәsinin әsas bir sәbәbi dә tema-komponent kimi özünü göstәrәn frazeologizimlәrin polipredikativ vahidlәrdә daha sәrbәst işlәnmәsidir. B) Әsas komponent öncә, asılı hissә isә sonra işlәnir. Bu tip xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin tәrәflәrinin әlaqәlәnmәsindә ki bağlayıcısı özünü göstәrir. Burada da hәmin qrammatik-sintaktik әlamәtin fakultativliyi istisna olunmur. Asılı hissә әsas komponentin işarә, qeyri-müәyyәn әvәzliklәri vә hәmin әvәzliklәrlә bәrabәr müxtәlif leksikqrammatik elementlәrlә ifadә olunan subyekt xәbәrini tamamlayır. Mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsinin ikinci tәrәfinә aid olur. Bu tip subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr әsas komponentindәki xәbәrin quruluşuna görә iki yerә ayrılır. Subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin hәmin quruluşunda әsas komponentin xәbәri sadә olduqda әvәzliklәrlә vә digәr әvәzlik-zәrf xarakterli sözlәrlә ifadә olunur. Mürәkkәb olduqda birinci tәrәfi әvәzlik, ikinci komponent isә müxtәlif kömәkçi leksik-qrammatik elementlәrdәn ibarәt olur. 1) Әsas komponentin xәbәri işarә, bәzi hallarda isә qeyri-müәyyәn әvәzliklәrdәn vә digәr әvәzlik-zәrf xarakterli sözlәrdәn ibarәt olur; mәs.: O da budur ki, Qәdirin tapançasını tapıb ailәsinә vermәk lazımdır (Ә.Yusifoğlu. Düşmәnimin düşmәni, 1978, s. 99); Söz odur ki, haqqa vara (Atalar sözü); Qәribә burasındadır ki, bu mәlumatların çoxunu mәnә hamıdan әvvәl Alxanov özü çatdırıb (F. Ağayev. İldırım ömrü, 1971, s. 40); Amma sәhvi buradadır ki, haman vücudi-küllә iradә vә ixtiyar qәrar verir (M. F. Axundov. Әsәrlәri, II, 1961, s ); Qorxum bu ki, karü bari-bәrqa, Eylәyә bizi cahanә rüsva (Mәsihi. Vәrqa vә Gülşa, 1977, s. 60 ); İmdi fikrim budurur kim, can sana qurban qılay (Kişvәri. Әsәrlәri, 1984, s. 114 ); Bütpәrәst andaq ki, bütün gәrgәc iman tapşurur (Yenә orada, s. 22 ); Aşiq oldur kim, qılar canan fәda canına (M. Fizuli. Seçilmiş әsәrlәri, 1988, s. 174); -Xanım, bu gәz Bayandır xandan buyruq boylәdir kim, oğlu-qızı olmayanı tanrı taala qarğayıbdır, biz dәxi qarğarız... (KDQ, s. 17 ) ; türk. Senden ricam sudur ki, bana ötekilerin, başkalarının nasıl insan eti yediklerini anlatsın. Sәndәn xahişim budur ki, mәnә digәrlәrinin, başqalarının necә insan әti yediklәrini nağıl etsin (N. Hikmet. Yeşil elmalar,1965, s.192 ); qaq. Eski gagauz adeti öle; isle 105

106 dostunu leezım buyuredesin evine bir ikrama. Köhnә qaqauz adәti belәdir ki, gәrәk dostunu evinә qonaq dәvәt edәsәn (N. Babaoğlu. Bucak ecelleri, 1979, s.148); türkmәn. Niçigi şol, patyşa ýedi ýaşardan ýetmiş ýaşara çenli, wezir-wekili bilen bar şaўyny tutup, awa-şikara gitdi, galada erkek göbekliden jandar ýok, oglum. Sәbәbi budur ki, padışah yeddi yaşdan yetmiş yaşa qәdәr vәzir-vәkili ilә bütün hazırlığını görüb ova-şikara getdi, qalada heç bir kişi yoxdur, oğlum (Görogly,1958, s. 294); Mert oldur ki, bolsa köňli rehimli, Göwresi giň gerek, özi pähimli Mәrd odur ki, olsa könlü rәhmli, Gövdәsi gen gәrәk, özü ağıllı (Magtymguly. Saýlanan eserler, 1, 1983, s. 118 ); Derwüş oldur könli (bolgaý) dolu gam, özüni sagınsa, halk içre adem Dәrviş oldur könlü (olsa) dolu qәm, özünü saxlasa, (olar) xalq içrә adam (Döwletmämmet Azady. Wagzy-azat, 1962 s. 144 ). Yuxarıdakı örnәklәrdәn birindә işlәnilәn andaq//antaq işarә әvәzliyi sözügedәn funksiyada qәdim türk abidәlәrinin dilindә dә özünü göstәrir. Aşağıda hәmin әvәzliklә işlәnәn xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrә dair uyğun örnәklәr verilir. 2) Әsas komponentin xәbәri mürәkkәb quruluşda işlәnir. Sözügedәn xәbәrin birinci hissәsi o, bu, orası, burası, elә, belә vә s. işarә vә qeyri-müәyyәn әvәzliklәri ilә ifadә olunur. İkinci tәrәf isә deyil, demәk, ibarәt idi vә s. kömәkçi leksik-sintaktik vahidlәr, idi, imiş yarımçıq, olmaq kömәkçi feillәrindәn ibarәt olur. Әsas komponentin bu cür formalaşan yarımçıq isim-feli xәbәrlәri asılı hissәdә konkretlәşir. Bu tip subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәr daha çox Azәrbaycan vә qaqauz tükcәlәrindә yayılmışdır; mәs.: Üçüncü niyyәti dә bundan ibarәt idi ki, Şeyix Әliyә bir cam şәrbәtin içindә zәhәr verilmәlidir (F. Kәrimzadә. Xudafәrin körpüsü. 1982, s. 20); Bu qәribәlik ondan ibarәt idi ki, o artıq ğücünü itirmişdi (Yenә orada); Tәәccüblü burası idi ki, tarlada heç kim görünmürdü (Danışıqdan); Sәnin dә muzdun bu olar ki, mәnim kimi bәy ilә qohum olarsan (Ü. Hacıbәyov. Arşın mal alan); Bә qәrәzi bu imiş ki, biz ona sitayiş edәk (M. F. Axundov. Әsәrlәri, 1, 1958, s. 262). ) Qaqauz türkәcәsindә göstәrilәn tip mürәkkәb cümlәlәrin әsas komponentinin xәbәri sinkretik şәkildә işlәnir. Daha doğrusu, әsas komponentin xәbәrini әvәzliklәrlә idi yarımçıq feli ifadә edir. Hәmin morfemlәrin arasına bitişdirici ünsür әlavә olunur vә ikincinin ilk saiti düşür. Azәrbaycan türkcәsindә bütöv bir morfoloji vahid kimi özünü göstәrәn vә әdәbi dildә tәdricәn normaya çevrilәn elәydi, belәydi vә s. formaları qaqaz tükcәsindә mövçud sintaktik konstruksiyaların predikativ mәrkәzini formalaşdıran әlamәt kimi artıq reallaşmışdır; mәs. ; 106

107 Köprü öleжeydi, ki may-may yıkıleжek. Körpü elәydi ki, sanki hәmәn uçacaqdı (Gaydarji, 1981, s. 37). Asılı hissәsi әsas komponentin mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsinin ikinci tәrәfinә görә müәyyәnlәşәn subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin sintaktik arxetiplәri qәdim türk dilindә özünü ğöstәrir. Sözügedәn subordinativ-subyekt xüsusimürәkkәb polipredikativ vahidlәrin arxetiplәri qәdim türk dilindә bağlayıcısız işlәnir vә burada әsas komponentin xәbәri dә xәbәrlik morfoloji әlamәti olmadan özünü büruzә verir; mәs.; Körüg sabi antag; Tokuz Oğuz budun üze kagan alurtı. Casusun sözü belәdir ki, dokuz oğuz millәtinin üstündә xaqan oldu (M. Ergin. Orhun Abideleri 1980, s. 92.); ẹrändä ẹri ol qamuγ nẹŋkä ẹrk (настояший ) муж из мужей тот, кто властен (букв. у кого есть власть) над всеми вeщaми. Kişilәrin içәrisindә әr kişi odur ki, hәr şeyin üstündә hakimiyyәti vardır ( ДТС, с.179); kiši јïlqï birlä aδïrtï bu ol / taδuqa јarašïq јesä aј oγul. O юноша, разница между людьми и скотом заключается в том, что они едят, что соотвествует их природе. Ay oğul, insanla qoyun arasındakı fәrq ondan ibarәtdir ki, onların hәr birinin yediyi öz tәbiәtlәrinә uyğun olur (ДТС, с. 240); baγïrsaq ol ol kör kišig ẹδläsä. добрый тот, кто оказывает внимание людям. Xeyirxah odur ki, insanlara diqqәt göstәrir (ДТС, с.165). Azәrbaycan türkcәsindә subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin göstәrilәn quruluşunun üslubi-sintaktik variantlarına da rast gәlinir, mәs.; Bir budu ki, eldәn ayıbdı; Heç ayıbı yoxdu, bir odu ki, balaca axsıyır (Danışıqdan ). Nitq fәaliyyәtindә әsas hissә kәnara çıxır vә burada qoşanla qoşulanın әlaqәsi frazadanböyük vahidlәrin komponentlәri arasındakı bağlılıq kimi özünü göstәrir; mәs; Xasiyyәti pis olan bir arvadla ömrünü-gününü çürütmә sәnә mәslәhәtim budu (Danışıqdan ). Dil-nitq dәyişmәlәri prosesindә üslubi-sintaktik variantların işlәnilmәsi ünsiyyәtin arxitoktenikasinin sәciyyәvi cәhәtlәrindәndir. Dil sistemindә isә onlar informasiyavericiliyi reallaşdıran başlıca aktlarda- cümlә vә mikromәtnlәrdә verilәn biliyi vә ya mәlumatı aktuallaşdırmağa xidmәt edәn qrammatik-üslubi vasitәlәrdәn biri kimi işlәnilir. Xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin üslubi-sintaktik variantları ilkin oğuz-türk layında (X-XIV yüzillәr) özünü göstәrir vә cağdaş Azәrbaycan türkcәsindә daha geniş yayılmışdır. Lakin mürәkkәb cümlә quruluşlarının üslubi-sintaktik variantlarının qәdim türk dilindә dә işlәnilmәsi istisna olunmur. Әksinә, qәdim türk dilindә üslubi-sintaktik variantlar sәviyyәsindә özünü göstәrәn bәzi konstruksiyalar türk dillәrinin sonrakı inkişaf mәrhәlәlәrindә 107

108 normativ-sintaktik vahidlәr sәviyyәsindә müәyyәnlәşir. Demәli, mürәkkәb cümlә sintaksisindә üslubi-sintaktik variantların formalaşması әdәbi dil әnәnәlәrinin möhkәmlәnmәsi, onun funksional üslublarının sabitlәşmәsi vә norma-uzus-variant sisteminin bütövlükdә müәyyәnlәşmәsi ilә şәrtlәnir. Mürәkkәb cümlә üslubi-sintaktik variantlarının müxtәlif türk әdәbi dillәrindә fәrqli polipredikativ vahidlәrlә işlәnilmәsi isә daha çox hәr hansı bir dilin sintaktik quruluşu, elәcә dә aid olduğu arxetipika ilә bağlıdır. Bu baxımdan hәr hansı bir üslubu-sintaktik variantın mürәkkәb cümlә sistemindә uyğun normativ analoq-konstruksiyası vardır. Hәmin ilkin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin әksәriyyәti oğuz-qıpçaq dil-dialekt sisteminә daxil olan türkcәlәrin çoxunda işlәk olduğundan, mürәkkәb cümlәlәri ümumtürk sәciyyәli struktur-semantik konustruksiyalar kimi xarakterizә etmәk olar. Türkoloji dilçilikdә qarşıda duran aktual mәsәlәlәrdәn biri sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin konseptual-struktur modellәri әsasında sintaktik arxetiplik mәsәlәsinin qoyulması vә әn qәdim türk dilindә mürәkkәb cümlә sintaksisi quruluşunun müәyyәnlәşdirilmәsidir. Qәdim türk yazıları türk xalqlarının daşlar üzәrinә hәkk olunmuş böyük tarixi olmaqla bәrabәr, hәm dә onların әdәbibәdii sәnәt nümunәlәridir. Bu gün çağdaş türk әdәbi dillәrindә işlәnilәn xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin әksәriyyәti hәmin abidәlәrin dilindә dә işlәk olmuşdur. Bu isә dil sisteminin digәr sәviyyәlәri ilә bәrabәr istәr pratürkdә, istәrsә dә prototürkdә sadә vә mürәkkәb cümlә sintaksisi vә onun әsasında formalaşan әski türk mәtni rekonstruksiyasının müәyyәnlәşdirilmәsinin vacibliyi mәnasına gәlir. Qәdim türk, xüsusilә dә orxon-oğuz yazılarında mürәkkәb cümlәlәrin ritmik harmoniyası vә hәr hansı bir konkret fikrin ifadәsi ücün onlardakı tema-rematik üzvlәnmә dә diqqәti çox çәkir. Bununla bağlı olaraq yazılı tarix-abidәlәrin dilindә mürәkkәb cümlәlәrin vә bütövlükdә sintaktik konustruksiyaların konseptual-struktur tiplәrinin dәqiq göstәrilmәsi zәruridir. Bütün bunlar qәdim türk mәtnlәrinin tipologiyasinın müәyyәnlәşdirilmәsinә, elәcә dә hәmin dillәrin sonrakı etnik-coğrafi vә inzibati-mәdәni qruplaşmalarında formalaşan dil-nitq qanunauyğunluqlarını vә universal-tipoloji keyfiyyәtlәri әtraflı öyrәnmәyә kömәk edәr. Orxon-oğuz yazılarının tarixi-tipoloji qaynaqlarının hәrtәrәfli araşdırılması ilә bәrabәr, onların әdәbi-filoloji vә elmi-linqvistik şәrhinin verilmәsi dә çağdaş türkologiya elminin qarşısındakı önәmli vәzifәlәrdәndir. Ona görә ki, hәr hansı bir xalqın abidәlәrinin әdәbi-filoloji şәrhi vә sintaktik quruluşunun tәsviri onun keçib gәldiyi inkişaf yolunu izlәmәyә daha geniş yol 108

109 açır. Belә ki, bir dilin digәr sәviyyәlәrdәn fәrqli olaraq sintaksisi daha böyük bir ölçüdә millidir vә onun dәyişmәsi әslindә yeni qohum dillәrin yaranması demәkdir. Orxon-oğuz yazılarının da sintaktik quruluşu digәr qohum olmayan dillәrә mәxsus qәdim kitabәlәrdәki mәtn sintaksisindәn fәrqlәnir vә çağdaş türkcәlәrdә dә mahiyyәtcә böyük bir ölçüdә dәyişilmәz qalır. Bu kontekstdә N. B. Steblevanın Gültәkin vә Tonyukuk abidәlәrinin dilindә işlәnilәn sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdә özünü göstәrәn sinsemantik özәllik haqqında söylәdiyi aşağıdakı fikir çox böyük maraq doğurur: Gültәkin abidәsinin Böyük vә Kiçik kitabәlәrinin, hәmçinin Tonyukukun şәrәfinә yazılmış kitabәnin mәtnlәrini araşdırdıq. Biz belә bir vәziyyәtә diqqәt yetirdik ki, kitabәlәrin hәr bir runik sәtri bir cümlә yox, cümlәlәr qrupundan ibarәtdir. Vә onlar bir fikri ifadә edәn sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdәn tәşkil olunur. Kitabәlәrin mәzmunu cümlәdәn cümlәyә deyil, cümlә qruplәrından cümlә qruplarına açılır, yәni sıralarla verilir (Стеблева 1965:7). N. B. Steblevanın orxon abidәlәrinin dilinin sintaksisinә dair sözügedәn mülahizәlәri çox böyük maraq doğurur. Әslindә türk mәtninin tipologiyasının, özәlliklә dә әski türk şerinin vәzn vә qafiyә sisteminin sadә vә mürәkkәb cümlә komponentlәrinin sintaktik paralelizimә görә sıralanması әsasında öyrәnilmәsi bir çox orijinal linqvistik nәticәlәrә gәlib çıxmağa yol açmaqdadır. Bu barәdә әsәrin ikinci hissәsindә Dәdә Qorqud mәtninin sintaktik quruluşundan bәhs edilәrkәn daha geniş mәlumat verilәcәkdir. Belәliklә, ilkin türk-oğuz dövrünün vә onun әsasında duran Orxon-Oğuz әsaslı qәdim türk dilinin keçib gәldiyi inkişaf mәrhәlәlәri frontal aspektdә retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv baxımlardan bir yerdә öyrәnilmәlidir. Bununla bağlı olaraq mürәkkәb cümlәlәr, elәcә dә digәr predikativ konustruksiyaların çağdaş sinxronik kәsikdә struktur-semantik vә ya artıq başqa bir deyişlә konseptual-struktur modellәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi dә zәruridir. Ona görә ki, dilin bütün sәviyyәlәrinin, elәcә dә onun mono- vә polipredikativ vahidlәrinin struktursemantik modellәri dәqiq tәyin edilmәzsә, onda onun keçib gәldiyi tarixi inkişaf yolunu da hәrtәrәfli açıqlamaq olmaz Leksika, leksikologiya vә leksikoqrafiya A. Leksika sözü mәnşәcә yunan dilindәn alınmış olub lexikós sözә aid olan demәkdir. Leksika termini hәr hansı bir dildәki sözlәri vә dilin leksik tәrkibini bütövlükdә ehtiva edir (ЛЭC 1990: 257). Sözügedәn terminlә dilin leksik tәrkibinin әn müxtәlif tәbәqәlәrinә 109

110 daxil olan sözlәrin yeri dilin ümumi semantik-funksional sistemindә lüğәvi mәnaları ilә göstәrilir. Bu kontekstdә dilin mәişәt, işgüzar, gündәlik işlәnilәn leksikası, dilin elmi-funksional leksikası, bәdii-publisistik leksika, yeni sözlәr vә s. işıqlandırılır. Vә ya İ. Nәsiminin, M. Füzulinin, M. P. Vaqifin, M. F. Axundzadәnin, M. Ә. Sabirin, Sәmәd Vurğunun, Bәxtiyar Vahabzadәnin, Anarın, Elçinin, Әkrәm Әylislinin, Kamal Abdullanın, Ramiz Rövşәnin, Kitabi-Dәdә Qorqud dastanları dilinin leksikası vә s. deyilir vә hәmin leksika sözügedәn semantik-funksional kontekstdә öyrәnilir. Leksika, hәr şeydәn öncә, dilçiliyin leksikologiya, semasiologiya (leksik semantikanı öyrәnәn linqvistik sahә) onomasiologiya (dildәki bütün adları öyrәnәn linqvistik sahә) kimi ayrıayrı bölmәlәrindә öyrәnilir. Hәr hansı bir dilin leksikası gerçәkliyi ümumi vә xüsusi adları vә mәcazi adlandırmaları ilә bilvasitә vә bilavasitә olaraq bütövlükdә ehtiva edir. Belә ki, cәmiyyәtdәki hәr cür sosial, xalqın hәyatındakı maddi, mәdәni, etnik-etnoqrafik, demoqrafik vә milli-mәnәvi dәyişmәlәr dilin lüğәt tәrkibindә bütün canlılığı ilә әks olunur. Hәr bir dilin leksikası yeni әşyaları, faktları, hadisәlәri, fenomenlәri, kәşflәri, proseslәri vә әn әsası isә qloballaşan dünyanın getdikcә genişlәnәn qavramlar xәritәsini ifadә etmәk üçün fasilәsiz olaraq yeni sözlәrlә zәnginlәşir. Belәliklә, elm vә texnologiyanın inkişafına bağlı olaraq, yeni özәl terminlәrlә bәrabәr, yeni terminoloji dil tәbәqәlәri dә meydana çıxır. Mәhz hәmin tәbәqәlәri ehtiva edәn yeni sözlәr dil daşıyıcılarının ortalama tәhsil vә mәdәniyyәt sәviyyәsinә bağlı olaraq tәdricәn yayğın, yәni hamının gündәlik hәyatda işlәdә bildiyi kәlmәlәrә çevrilir. B. Leksikologiya sözü dә mәnşәcә yunan dilindәn alınmış olub lexikós sözә aid olan vә lógos oxuma, elm, tәlim demәkdir vә dilçiliyin dilin lüğәt tәrkibini öyrәnәn konkret bir bölmәsidir. Dilçiliyin leksikologiya bölmәsindә әn çox aşağıdakılar öyrәnilir: dilin әsas vahidi olaraq söz problemi; leksik vahidlәrin tiplәri vә işlәnilmәsi; dilin lüğәt tәrkibinin quruluşu, inkişafı vә zәnginlәşdirilmәsi; leksika vә dilxarici gerçәklik vә s. (ЛЭC 1990: 259). Hәr hansı bir dilin lüğәt tәrkibindә cәmiyyәtin müxtәlif tәbәqәlәrinin sosial durumu, davranış şәkillәri, hәyat tәrzi, sәnәt, peşә, bütövlükdә mәslәk vә intellektual dünyasının bir çox özәlliklәri әks olunur. Daha doğrusu, cәmiyyәtin sosial vәziyyәtinә vә sosial tәbәqәlәşmәsinә bağlı olaraq sosial dialektlәr ortaya çıxır. Mәsәlәn, zәnginlәrin vә intellektualların dili, sadә xalq dili, arqo, jarqon vә s. kimi. Sosial tәbәqәlәşmәnin dillәrindәki müxtәliflik dilçiliyin sosiolinqvistika vә psixolinqvistika kimi sahәlәrindә öyrәnilir 21. Bütün bunlarla bәrabәr, bir dilin 21 Dәrs vәsaitinin ikinci hissәsindә dilçiliyin sosiolinqvistika sahәsindәn ayrıca olaraq bәhs olunacaqdır. 110

111 lüğәt tәrkibinә dil daşıyıcılarının müxtәlif bölgә dialektlәrinә vә ağızlarına aid olması da öz tәsirini göstәrir. Bu baxımdan hәmin dilin lüğәt tәrkibindә yerli dil özәlliklәri dә әks olunur. Belә yerli vә ya regional dil özәlliklәri isә dilçiliyin dialektolgiya sahәsindә öyrәnilir. Çağdaş türk dillәrinin lüğәt tәrkibinә daxil olan sözlәr mәnşә etibarilә iki qrupa bölünür: 1. Türk mәnşәli sözlәr; 2. Alınma sözlәr. Türk mәnşәli sözlәr bu günkü türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә bәzi fonetik dәyişmәlәrlә bu vә ya digәr leksikoqrafik şәkillәrdә işlәnilmәkdәdir. Sözügedәn leksik tәbәqәni semantik mәzmununa görә üç qrupa bölmәk mümkündür: 1) ad bildirәn sözlәr; 2) keyfiyyәt vә kәmiyyәt bildirәn sözlәr; 3) hәrәkәt ifadә edәn sözlәr. Birinci qrupa insan adları, heyvan adları, qohumluq vә әqrәbalıq ifadә edәn sözlәr, bitki adları, ay, gün, hәftә, il adları vә әn müxtәlif özәl isimlәr vә s. daxildir. Mәsәlәn: adağ ayaq, gün, qara, quş, qız, söz, su vә s. Dilin lüğәt tәrkibindә ikinci qrupa daxil olan sözlәr kәmiyyәt vә keyfiyyәt özәlliklәrini bildirmәklә, üçüncü qrupa daxil olan sözlәr isә hәr hansı bir hәrәkәti vә fәaliyyәti ifadә etmәklә seçilir. Mәsәlәn, qәdim türk dilindәn gәtirilәn aşağıdakı sözlәr buna parlaq misal ola bilәr: alp qәhrәman, edgü yaxşı, eçi böyük vә s.; ay- demәk, ur- vurmaq vә s. Çağdaş türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin leksikasının digәr qismini isә, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, başqa qohum olmayan dillәrdәn tarixin әn müxtәlif dövrlәrindә vә bu gün dә dil әlaqәlәri nәticәsindә alınan alınma sözlәr tәşkil edir. Sözügedәn dillәrin leksikası vә leksikologiyası haqqında yazılmış bütün elmi-linqvistik işlәr isә elmi-praktik baxımdan, әsasәn, iki qrupa ayrılır: 1) Ayrıca bir türk әdәbi dilinin vә ya dialektinin leksikası vә leksikasındakı müәyyәn bir semantik anlam-mәna sahәsini tәşkil edәn söz vә kәlmә-ifadә qrupu işıqlandırılır. Hәr hansı bir türk әdәbi dilinin leksik tәrkibindә omonimlik, sinonimlik, antonimlik, çoxmәnalılıq, yeni sözlәr, arxaik vә alınma kәlmәlәr çox vaxt hәm leksik, hәm dә leksikoloji baxımlardan bir yerdә vә hәrtәrәfli olaraq öyrәnilir. Türkoloji dilçilikdә leksika vә leksikologiyaya dair bu sәpgidә vә ya ayrı-ayrı türk dillәri üzrә yazılmış linqvistik işlәr böyük әksәriyyәti tәşkil edir. 2) Türk dillәrinin leksikologiyasına nisbәtәn onun leksikası türkoloji dilçilikdә müqayisәli olaraq daha geniş öyrәnilmişdir. Ancaq hәr iki halda türk әdәbi dillәrinin vә ya 111

112 bütövlükdә Avrasya türkcәlәrinin leksikası vә ya ümumi lüğәt tәrkibi leksikoloji vә semasioloji özәlliklәrinә görә işıqlandırılmışdır. Belәliklә, ümumtürk dilinin vә ya türk әdәbi dillәrinin leksik vahidlәri çağdaş türkoloji bölmәlәrdә әn çox uyğun elmi-praktik işlәrә vә filoloji-linqvistik tәhsil tәcrübәsinә görә öyrәdilir. Onlar әsas linqvistik parametrlәri ilә indiyә qәdәr dә konkret olaraq göstәrilәn anlammәna sahәlәrinә görә aşağıdakı kimi tәsniflәndirilir: 1. Meteoroloji, tәbiәt hadisәlәri, mәnzәrә vә s. adları; 2. Heyvan, maldarlıq vә s. bildirәn adlar; 3. Bitki, bitkiçilik vә kәnd-fermer tәsәrrüfatına dair adlar; 4. Qohumluq vә әqrәbalıq terminlәri vә insanın bәdәn orqnlarının adları; 5. Ay, gün, hәftә vә s. adları; 6. Kәmiyyәt vә keyfiyyәt ifadә edәn adlar vә ya isimlәr; 7. Antropologiya vә adlar; 8. Sosial әlaqәlәr, ticarәt, maddi mәdәniyyәt, nәqliyyat vә s. anlam-mәna sahәhәlәrini ifadә edәn sözlәr vә ya adlar; 9. Feillәr mәnalarına görә müxtәlif leksik-semantik kateqoriyalara bölünür: 9.1. Hәrәkәt feillәri: özbәkcә. uçmàk uçmaq ; tatarca. çığu çıxmaq vә s Fәaliyyәt vә iş ifadә edәn feillәr: tatarca. yasau düzәltmәk, yazu yazmaq ; Türkiyә türkcәsindә. sağmak, sürmek, suvarmak vә s Durum, vәziyyәt vә hal ifadә edәn feillәr: Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. yatmaq//yatmak, oynamaq//oynamak vә s Duymaq vә ya hiss etmәklә meydana çıxan dәrk etmә feillәri (Verba sentiendi): Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. görmәk//görmek, eşitmәk//işitmek vә ya duymak, sezmәk//sezmek, dadmaq//tatmak vә s Görmә feillәri: Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. baxmaq//bakmak, seyr etmәk//seyr etmek vә s Eşitmә feillәri: Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. qulaq asmaq, dinlәmәk//dinlemek vә s Nitq-danışıq feillәri (Verba dicenti): Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. de-; başqırd. ti-; çuvaş. te-; xakas. ti-; qәdim türk. tä-//ti-, ayt- söylә-, gop et-, danışmaq, anlatmaq//başa salmaq vә s. 112

113 Avrasiya türkcәlәri leksikasının yuxarıda sözügedәn tәsniflәndirmә әsasında türkoloji dilçilikdә müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi XX yüzil boyunca davam etmişdir. Bәzi linqvistik işlәrdә ya eyni bölgәdә yer alan iki türk dilinin (Axмeтьянoв 1978) vә ya digәr qohum olmayan bölgә dillәri ilә birlikdә qıpçaq türk dillәrinin ümumi leksikası öyrәnilmişdir (Axмeтьянoв 1981;1989). R. Q. Axmetyanovun göstәrilәn son monoqrafik araşdırmasında dil materialları yuxarıdakı tәsniflәndirmә әsasında Tәbiәt, insan, cәmiyyәt ümumi tematik mövzusuna görә işlәnilmişdir. Daha doğrusu, tәhlil olunan leksik vahidlәr hәmin ümumi tematik mövzunun aşağıdakı anlam-mәna sahәlәri üzrә tәsniflәndirilmişdir: 1) göy, kosmos, hava; 2) zaman, an, vaxt, epoxa; 3) relyef, bitki, nәbatat; 4) arıçılıq; 5) geodeziya; 6) maldarlıq; 7) at vә atçılıq; 8) xәstәlik, gigeniya, müalicә; 9) sosial hәyat; 10) köçmә, yerlәşmә, sakin olma, tikinti, mәnzil, ev; 11) hәrbi tәşkilat, silahlanma; 12) ölçü vә böyüklüyün qiymәtlәndidrilmәsi; 12) sosial tәbәqәlәr (Джaвaдoв., Муcaeв 1990:107). Ümumtürk dili mәntiqi vә ya onun bir bütün olaraq adlandırması әsasında türk dillәrinin ümumi vә xüsusi leksikasının, hәtta ayrı-ayrı leksik vahidlәrinin türkoloji dilçilikdә müqayisәli vә müqayisәli-tarixi aspektlәrdә öyrәnilmәsi işi isә XX yüzilin başlarından başlayaraq günümüzә qәdәr davam etmişdir (Кoрш 1909; Иcтoричecкoe рaзвитиe лeкcики тюркских языков, 1962; Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков, 1962; Тюркcкaя лeкcикoлoгия и лeкcикoгрaфия, 1971; Дaнилoвa 1972; Муcaeв 1975 vә s.). Türk dillәri leksik vahidlәrinin leksik-semantik quruluşu vә etimologiyası Ural-Altay dillәri leksikasının özәlliklәri ilә hәm eyni kökdәn gәlәn qohum dillәr sәviyyәsindә müqayisәli-tarixi (Лигeти 1964; Oчeрки cрaвнитeльной лeкcикoлoгии aлтaйcкиx языков, 1972), hәm dә eyni kökdәn gәlmәyәn dillәrin әlaqәlәri kontekstndә (Шeрбaк 1966) qohum olmayan dillәr olaraq müqayisәli öyrәnilmişdir. Türkoloji dilçilikdә türk dillәri vә dialektlәrinin leksikasının müqayisәli-tarixi yöntәmlә öyrәnilmәsinә, әcdad dil olan pratürkdә vә prototürkdә ümumtürk vә ya türkcә leksik vahidlәrin arxetiplәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә dair yazılmış әn böyük fundamental әsәr isә 1997-ci ildә yayımlanmışdır. Bu әsәr yuxarıda sözügedәn Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası (Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) kitabının Leksika (1997) olaraq adlandırılan dördüncü cildindәn ibarәtdir. Әsәrdә әcdad türklәrin dialektlәrinin daşıyıcılarının yaşam vә mәşğuliyyәt sahәlәrini tәşkil edәn daxili vә xarici dünyanı vә tәbiәti adlandıran anlam-mәna sahәlәri vә adların açıqlanmaları yer almaqdadır. Başqa bir sözlә, әsәrdә әcdad türk dili dövrünә vә maddi mәdәniyyәtinә görә işlәnilәn min sözün 113

114 (leksik vahidin) sruktur-semantik vә funksional açıqlanmaları vә müqayisәli-tarixi canlandırmaları (rekonstruksiyası) verilmәkdәdir. Sözügedәn әsәrdә leksik tәrkib yuxarıda müәyyәnlәşdirilәn oxşar leksik-semantik kәlmә qruplarının tәrtibinә әsasәn yerlәşdirilmişdir: 1) Meteorologiya; 2) Göy cismlәri vә göy qübbәsi; 3) Zaman, mövsümlәr; 4) Bitkilәr; 5) Canlılar; 6) İnsan vә s. Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn çoxcildli kitabın digәr cildlәrindә olduğu kimi bu cildindә dә irad tutulacaq xüsuslar yox deyildir. Mәsәlәn, belә bir әsәrdә etnik-milli mәnsubiyyәt; din, inanc, elm, yazı, oxumaq, saymaq kimi әsas kulturoloji mövzulara dair leksik-semantik sahәlәrә vә hәmin sahәlәri ifadә edәn konkret leksik vahidlәrә, demәk olar ki, heç toxunulmamışdır. Nә üçün, nәdәn?! Mәgәr әcdad türk dili dövründә türklәr oxuyub-yazmağı bilmәmişdirlәrmi vә ya başqa xalqlar kimi Aya, Günәşә vә digәr güclәrә itaәt etmәmişdirlәrmi? Bәs Şamanlıq vә Göy Tanrı inancları harada qaldı?! Fikrimizcә, sözügedәn әsәr mәhz bu baxımdan hәr hansı bir ciddi tәnqidә dözmür. Çünki, hәr hansı bir dilin vә ya dil ailәsinin әcdadana dil tәbәqәsi hәmin dilin vә ya dil ailәsinin arxetipik mәdәniyyәt sәviyyәsi ilә eyni kontekstdә vә müstәvidә müqayisәli olaraq öyrәnilmәlidir. Burada sadәcә quru dil faktlarından çıxış etmәk son dәrәcә yetәrsiz qalır! C. Leksikoqrafiya dilçiliyin müxtәlif lüğәtlәrin hazırlanması vә tәcrübәsini ehtiva edәn bir bölmәsidir. Sözügedәn termin mәnşәcә yunan dilindәn alınmış olub lexikós sözә aid olan vә gráphō yazıram leksik vahidlәrindәn ibarәtdir (LES 1990: 258). Bu gün istәr praktik, istәrsә dә elmi leksikoqrafiyada kulturoloji vә siyasi baxımlardan çox önәmli işlәr görülmәkdәdir. Bunların әsas hissәsi vә ya indiyә qәdәr yerinә yetirilmiş olanları mәzmununa, kütlәvi vә elmi-praktik mәqsәdlәrinә çataraq xalq arasında geniş yayılması vә istifadә olunmasına görә çağdaş elmi-metodoloji tәsniflәndirmәlәri ilә aşağıdakı bölümlәrdә qruplandırılır: 1) Dil tәdrisi: bir, iki vә çoxdillilik ortamalrında istәr ümumi, istәrsә dә xüsusi olaraq ana dilinin tәdrisi vә xarici dilin öyrәdilmәsi durumları sәviyyәlәrinә görә sәciyyәlәndirilir. 1) Ana dilinin vә müvafiq olaraq da әdәbi dilin normalaşması vә elmi tәsviri. Hәr iki funksiya, hәr şeydәn öncә, izahlı lüğәtlәrlә hәyata keçirilir. Bundan başqa, sözügedәn linqvistik 114

115 işlәr frazeologizmlәr (deyimlәr) vә atalar sözlәri; omonim, sinonim vә antonim sözlәr, statistik, sıxlıq, tәrs sıralanmalı vә s. lüğәtlәrlә dә yerinә yetirilir. 2) Dillәrarası retrospektiv vә prospektiv sәciyyәli daimi әlqәlәr: ikidilli, üçdilli, çoxdilli lüğәtlәr, danışıq kitabçaları vә әyani vәsait xarakterli digәr dil öyrәnmә vә öyrәtmә vasitәlәri ilә yerinә yetirilir. 3) Dilin qavramlar xәritәsinin vә buna bağlı olaraq leksikasının linqvistik vә leksikoqrafik olaraq öyrәnilmәsi: etimoloji, tarixi, dialektoloji, ölü dillәrin, yaşayan, bir-birinә yaxın vә әn yaxın olan dillәrin sinxronik sәciyyәli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı (izahlı) lüğәtlәri vasitәsilә yerinә yetirilir. Bu gün ümumi vә xüsusi dilçilik, buna bağlı olaraq qohum olmayan vә ya bir-birilә müxtәlif sәviyyәlәrdә qohum olan dillәrin leksikalarının diaxronik vә sinxronik olaraq tәsvir olunması әsas etibarilә klassik vә yeni Hind-Avropa linqvistik-leksikoqrafik әnәnәlәrinә görә davam etdirilir. Mәlumdur ki, Hind-Avropa dil ailәsini german, roman, slavyan, fars, hind vә s. dillәr tәşkil edir. İber-Qafqaz dillәri kimi bәzi ozәl dil ailәlәri vә qrupları da genetik olaraq hәmin dillәrlә bir yerdә tәsniflәndirilir. Buna baxmayaraq, onlardan bәzilәri fonetik, fonoloji, morfoloji, sintaktik, leksikoqrafik, frazeoloji vә mәtnlinqvistik quruluşları ilә sözügedәn dillәrdәn gözәçarpacaq dәrәcәdә fәrqlәnir. Buna görә dә sözügedәn dil ailәsinin genetik mәnşәyinin öyrәnilmәsi ilә bağlı olaraq dilçilikdә formalaşan müqayisәli-tarixi vә tipoloji tәsniflәndirmә metodu bütün parametrlәri ilә artıq filoloji elmdә 1980-ci illәrdәn bәri bir sәslә qәbul edilmir. Bununla bәrabәr, sözügedәn dil ailәsinin içәrisindә yer alan slavyan dillәrinin vә digәr bәzi özәl dil ailәlәrinin öz aralarında yaxın vә әn yaxın qohum dillәr olaraq öyrәnilmәsi istiqamәti dә çağdaş dilçilikdә diqqәti çәkir. Müqayisәli-tarixi vә tipoloji dilçilikdә yaxın vә әn yaxın qohum dillәr nәzәriyyәsinin ayrıca bir istiqamәt olaraq meydana çıxması leksikoqrafiyada uyğun lüğәtlәrin yeni bir uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı (izahlı) növünün yaxın tarixi keçmişdәn başlayaraq tәrtib olunmasını şәrtlәndirir. Bu baxımdan türk dillәri dә yaxın vә әn yaxın әdәbi dillәr sәviyyәsindә öyrәnilmәlidir. Sözügedәn nәzәriyyәdәn vә çağdaş dilçiliyin digәr leksikoqrafik nәticәlәrindәn hәrәkәtlә türk dillәrinin sinxronik sәciyyәli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı (izahlı) lüğәtlәrinin tәrtibi bu gün artıq türkcә dәrk etmә modeli әsasında yerinә yetirilmәlidir. Bunun üçün qloballaşan dünya şәrtlәri kontekstindә lazım olan bütün siyasi, kulturoloji vә linqvistik şәrtlәr artıq mövcuddur. 115

116 Bu gün dünyanın dil xәritәsi konseptual-linqvistik aspektdә ümumi tipoloji prinsiplәrlә tәsvir olunur. Müxtәlif dillәrin tәlimi, tәdrisi vә öyrәnilmәsi qlobal dil siyasәtinә görә yenidәn qurulur. Belә bir siyasәtin qurulmasında vә müәyyәnlәşdirilmәsindә, әsasәn, Avropa mәrkәzli fransızca dövlәt-dil әnәnәsinә vә ingiliscәnin dünyadakı dil-yayılma miqyasına dayanılır. Hind- Avropa dillәri kontekstindә latın mәnşәli vә yayılma xarakterli çağdaş dil-işlәnilmә modellәşdirilmәsi göstәrilәn hәr iki linqvistik vә siyasi sәciyyәli meyarı bu vә ya digәr şәkildә bir bütün olaraq ehtiva edir. Sözügedәn modellәşdirmә, hәr şeydәn öncә, dil hafizәsindә yer alan vә dil saxlancı vә ya qabiliyyәti bankında әvvәlcәdәn hazır olan söz formalarının ünsiyyәt әsnasında vә ya konkret danışıq ortamlarında seçilә bilmәsi ilә qurulur. Daha doğrusu, Hind-Avropa dillәrindә kommunikasiya adresantla (danışanla) adresatın (dinlәyәnin) dil hafizәsindә öncәdәn hazır olan söz şәkillәrinin ünsiyyәt әsnasında seçilәrәk işlәnilmәsilә reallaşır. Türkcәdә vә ya ümumtürk dilindә (İng. Turkic, Rus. Тюркcкий язык) isә söz şәkli yuxarıda göstәrilәn söz işlәnilmә formasından fәrqli olaraq müxtәlif söz kökü, gövdәsi vә şәkilçilәrinin ifadә etdiyi funksiya vә anlam sahәlәrinin ünsiyyәt әsnasında vә ya dolğun an dakı (Kamal Abdulla) ardarda düzülüşüylә gerçәklәşir. Mәsәlәn, rus dilindә в eгo твoрчecтвe, ingilis dilindә isә in his works kimi işlәnilәn sözlәrin söz sırasına görә ifadә edә bildiyi anlam Türkcәdә yaradıcılığındakı sözünün yarat söz kök-gövdәsi vә -ıcı, -lıq, -ın, -dakı şәkilçilәri vasitәsilә formalaşan düzülüşüylә ifadә edilir. Türkcәdә köklәr vә şәkilçilәr; düz, yan vә qrammatik anlamlarının yer tutduğu ard-arda bölünmәyәn bir düzülüşlә sıralanır. Sözügedәn düzülüş dildanışıq ortamında konkret bir ünsiyyәt ehtiyacına bağlı olaraq dolğun anda vә ya dil vә düşüncә fәaliyyәtinin gerçәklәşdiyi aktual zaman kәsimindә reallaşır. Belәliklә, flektiv dillәrdә söz leksikonuna vә sәrbәst sırasına görә ünsiyyәt öncәsi durum sәviyyәsindә müәyyәnlәşәn söz forması türkcәdә ünsiyyәtin dolğun anı vә dil daxili fәaliyyәt fenomeni olaraq xaraterizә olunur. Belә bir söz forması dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn üst vә alt qavramların dәrk olunmasını, hәr şeydәn öncә, sözdüzәldici (leksik), formadüzәldici (leksik-qrammatik) vә sözdәyişdirici (qrammatik) şәkilçilәrin söz kökündәn sonrakı mәntiqi sıralanmasıyla gerçәklәşdirir (Musaoğlu 2009: 19). Sözügedәn dil-danışıq fenomeni bu gün Avrasiya mәrkәzli ikinci bir dilkommunikasiya modellәşdirmәsinin semantik, struktur vә funksional mexanizminin qurulmasında konseptual-koqnitiv dәrk etmә әsasını tәşkil edә bilәr. Çağdaş dünyanın qavramlar xәritәsi dillә dәrk edilәrәk bildirilir vә sözlәrlә ifadә olunaraq üst vә alt qavramlarına görә kateqoriyalaşdırılır. Buna görә dә günümüz dünyasında 116

117 konseptual, koqnitiv, linqvistik, antropoloji, psixoloji yöntәmlәrlә, kompüter vә informasiya texnologiyaları vasitәlәri ilә müәyyәnlәşdirilәn ikinci bir dil-danışıq modellәşdirmәsinin qurulmasına çox böyük ehtiyac vardır. Fikrimizcә, belә bir modellәşdirmә indiyә qәdәr qrammatik quruluşu etibarilә mәntiqi bir dil kimi sәciyyәlәndirilәn, ancaq hәmin mәntiqi sistemi türkoloji dilçilikdә konkret fenomenlәri ilә açılmayan türkcәyә görә qurula bilәr. Türkcәnin mәntiqi sistemi sәs uyumuna, aqqilütinativ quruluşuna vә simmetrik-sintaktik sıralanmasına söykәnәn konseptual-koqnitiv xarakterli dәrk etmә әsasına görә müәyyәnlәşir. Bu mәntiqi sistemin açıqlanması üçün başlanğıcda әn müxtәlif qavramları aqqilütinativ quruluşlu sözlәrlә ifadә edә bilәn ümumtürk dilinin әn azı min sözdәn vә uyğun semantik yuvalanmalardan ibarәt olan leksik vahidlәrinin sinxronik xarakterli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı (izahlı) lüğәtinin tәrtib olunması vacibdir Türkoloji dilçilikdә leksikoqrafik işәr Türk dillәri vә dialektlәrinin leksikasına dair ilk lüğәt, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, әrәblәrә vә digәr xarici vәtәndaşlara türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә XI yüzildә ilk olaraq әrәb dilindә 22 tәrtib olunmuşdur. Bu tarixi yazılı abidә Mahmud Qşqarlının Divani-lüğәt-it türk adlı әsәri olmuşdur (Dîvân-u Lugâti t-türk 1992). Mahmud Qaşqarlının sözügedәn lüğәti müqayisәlitutuşdurmalı dilçilik yöntәmi ilә yazılmışdır. Burada müxtәlif türk boylarının dialektlәrindәn vә әdәbi dillәrindәn kәlmәlәr verilmişdir. Hәmin kәlmәlәrin qarşısında mәnaları göstәrilmişdir. Sözlәrin ifadә etdiyi mәnalar açıqlanarkәn deyimlәrdәn, atalar sözlәrindәn vә müxtәlif danışıq vә nәzm parçalarından istifadә olunmuşdur. Lüğәtin sinxronik leksikonu o zamankı Türk dünyasına aid olan әsas qavramlar dünyasını vә әhatә etdiyi geniş coğrafiyanı üst vә alt anlam-mәna sahәlәri ilә bütövlükdә ehtiva etmişdir. Lüğәtdә ümumtürk dilinin leksik vahidlәrindәn bәhs edilәrkәn onların fonetik, morfoloji, hәtta sintaktik vә mәtnlinqvistik özәlliklәri sistemli vә çox zaman da sәtraltı olaraq göstәrilmişdir. Bütün bunlara görә dә әsәr bütövlükdә Türk dünyasına vә ayrılıqda etnik-mәdini bir bütünlük olan türklüyә dair bir ensiklopedik lüğәt funksiyasına sahib olmuşdur. Bundan sonra XII-XVIII yüzillәr boyunca klassik türk әdәbi dillәrinә vә tarixi 22 Mәlum olduğu kimi, orta әsrlәr Şәrqindә әrәb dili elm, fars dili isә şeir dili hesab olunurdu. Buna görә dә Mahmud Qaşqarlı elmi әsәrlәrini әrәb, Nizami Gәncәvi vә Әfzәlәddin Xaqani isә şeirlәrini fars dilindә yazmışdır. Әlbәttә, dönәmin digәr alim vә şairlәri dә bir çox halda hәmin yolla gedәrәk, türk dili ilә bәrabәr, әsәrlәrini әrәb vә fars dillәrindә dә yazmışdır. Vә hәmin әnәnә XIX yüzilә qәdәr bu vә ya digәr şәkildә davam etmişdir. 117

118 dialektlәrinә dair, әsasәn, türk әsilli olmayan müәlliflәr tәrәfindәn yazılan qrammatika kitablarının sonunda Qlossari başlığı altında daha çox tәrcümә xarakterli konkret lüğәt bölmәlәri yer almışdır. XIX yüzildәn başlayaraq isә hәmin filoloji-leksikoqrafik әnәnәyә söykәnilәrәk türk dillәrinin müqayisәli-etimoloji tәrcümә lüğәtlәri (Будaгoв 1869; Radloff vә s.) tәrtib olunmuşdur. Sonralar sözügedәn lüğәtlәrin tәrtib olunması vә yayımlanması işi XX yüzildә getdikcә sürәtlәnmişdir. Hәmin әsәrlәrә M. Rәsәnenin ( ) vә C. Klausonun (1972) etimoloji lüğәtlәri dә tipik örnәklәr olaraq göstәrilә bilәr. Belәliklә, Mahmud Qaşqarlı ilә başlayan konkret leksikoqrafik fәaliyyәt türkoloji dilçilikdә lüğәtçilik işinin birinci vә әsas başlanğıc mәrhәlәsini tәşkil etmişdir. Bu da türkoloji leksikoqrafiyada mahiyyәt etibarilә müqayisәli-etimoloji tәrcümә lüğәtçiliyi sahәsi olaraq sәciyyәlәndirilә bilәr. Türkoloji lüğәtçiliyin ikinci әsas bölmәsini tәşkil edәn vә ayrı-ayrı türk әdәbi dillәri leksikalarına dair tәrtib olunan müxtәlif açıqlamalı vә ya izahlı, imla, terminoloji, dialektoloji, tarixi vә s. lüğәtlәr dә xüsusi olaraq göstәrilmәlidir. Hәmin lüğәtlәrin hazırlanması işlәri XX yüzilin әvvәlәrindәn, daha konkret olaraq isә I Türkoloji Qurultaydan etibarәn sürәtlәnmişdir. Bu lüğәtlәrә, hәr şeydәn öncә, türk әdәbi dillәrinә dair tәrtib olunmuş izahlı lüğәtlәr örnәk olaraq göstәrilә bilәr; Mәsәlәn: 1. Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti (1964, 1980, 1983, 1987; 2006) 2. Türkmәn dilinin izahlı lüğәti (Türkmen Diliniň Sözliği 1962); 3. Qazax dilinin izahlı lüğәti (Kazak tiliniң Tüsındırme Sözdığı 1974; 1978; 1980; 1982; 1983; 1985; 1986); 4. Türkiyә türkcәsinin izahlı lüğәti (Türkçe Sözlük 2005) vә s. 5. Özbәk dilinin izahlı lüğәti (Uzbek Tilinin İzoxli Luğati 1981). Yuxarıda göstәrilәn digәr izahlı-açıqlamalı xarakterli lüğәtlәrә dair isә Azәrbaycan dialektoloji lüğәti (1999; 2003) adlı iki cildli әsәri yeni tipoqrafik üsulla yığılmış konkret bir leksikoqrafik örnәk olaraq göstәrilә bilәr. Sözügedәn lüğәt Sovetlәr Birliyi zamanı Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Nәsimi adına Dilçilik İnstitutunun Dialektolagiya şöbәsindә mәşhur dilçi, dialektoloq-türkoloq akademik Mәmmәdağa Şirәliyevin rәhbәrliyi altında kril әlifbasında tәrtib olunmuşdur. Ancaq әsәr Sovetlәr Birliyi dağıldıqdan sonra Azәrbaycandan Türkiyәyә gәtirilmiş vә Türk dil Qurumu tәrәfindәn Ankarada latın әlifbası ilә yayımlanmışdır. 118

119 Türk әdәbi dillәrinin qohum olmayan dillәrlә müxtәlif sinxronik tәrcümә lüğәtlәrinin tәrtib olunması işlәri dә türkoloji lüğәtçiliyin çox böyük praktik әhәmiyyәtә vә qәdim bir linqvistik әnәnәyә sahib olan әsas sahәlәrindәn üçüncüsüdür. Sözügedәn elmi-praktik lüğәtlәrә örnәk olaraq aşağıdakı leksikoqrafik mәnbәlәr göstәrilә bilәr: 1. Azәrbaycanca-rusca lüğәt 1965; 2. Qırğızca-rusca lüğәt (Kırgızça-Orusça Sözdük 1965); 3. Türkmәncә-rusca lüğәt (Türkmençe-Rusça Sözdük 1968); 4. Karaimcә-rusca-polyakca lüğәt (Кaрaимcкo-руccкo-пoльcкий cлoвaрь 1974); 5. Rusça-Türkçe Sözlük 1972; Türkçe-Rusça Sözlük 1977; 6. Rusca-Azәrbaycanca lüğәt 1982; 1975; 1978; 7. Rusca-türkmәncә lüğәt (Rusça-Türkmenje Sözdük 1981, 1987); 8. Qaraçay-balkarca-rusca lüğәt (Karaçay-Malkar-Orus Sözlük 1989) vә s. (Musaoğlu 2004b: ). Belәliklә, türkoloji lüğәtçilikdә XI yüzildәn bәri tәrtib olunmuş müxtәlif lüğәtlәri vә bütün leksikoqrafik mәnbәlәri mәzmun, forma vә linqvistik yöntәm baxımından mahiyyәt etibarilә dörd qrupda tәsniflәndirmәk mümkündür: 1. Müqayisәli olaraq tәrtib olunmuş etimoloji-tәrcümә lüğәtlәri; 2. Hәr hansı bir türk әdәbi dilinә dair tәrtib olunmuş açıqlamalı-tәsviri vә ya müxtәlif izahlı-tәsviri lüğәtlәr; 3. Qohum olmayan dillәrlә qarşılıqlı olaraq tәrtib olunmuş dillәrarası-sinxronik tәrcümә lüğәtlәri; 4. Bir-birinә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk dillәrinә dair müqayisәli-tutuşdurmalı yöntәmlә tәrtib olunmuş sinxronik mәzmunlu uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәr. Sözügedәn müqayisәli sәciyyәli etimoloji vә sinxronik tәrcümә, açıqlamalı-tәsviri vә dillәrarası-sinxronik tәrcümә lüğәtçilik işlәri türkoloji dilçilikdә bu gün dә bütün sürәti ilә davam etdirilmәkdәdir. Bir-birinә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk dillәrinә dair müqayisәlitutuşdurmalı yöntәmlә tәrtib olunmuş sinxronik mәzmunlu uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrә gәldikdә isә aşağıdakıları söylәmәk lazımdır. Mәlum olduğu kimi, 1990-cı illәrdә bütün Avrasiya coğrafiyasında vә Türk dünyasında dil ortamı, siyasәti vә ümumiyyәtlә dil quruculuğu işlәri büsbütün dәyişdi. Türk әdәbi dillәrinin bir çoxu birinci vә ya ikinci dil olaraq rәsmi dövlәt dili statusu әldә etdi. Bütün dünyada türk vә 119

120 ya türklük xarakterli diaspor hәrәkatı getdikcә genişlәndi vә ayrı-ayrı qurum vә quruluşları ilә müәssisәlәşdi. Türk cümhuriyyәtlәri vә topluluqları arasındakı siyasi, iqtisadi vә kulturoloji әlaqәlәr artdı vә böyük bir miqyasda da qloballaşdı. Avrasiya coğrafiyasında vә bütün dünyada ortaq bir türkcә vә ya türk dilindә danışmaq vә ya ünsiyyәt saxlaya bilmәk ehtiyacı yarandı. Bütün bunların nәticәsindә müqayisәli sәciyyәli sinxronik-etimoloji tәrcümә lüğәtlәrinin uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı sahәsi türkoloji lüğәtçilikdә ayrıca bir müstәqil leksikoqrafik sahә vә ya dördüncü leksikoqrafik istiqamәt olaraq müәyyәnlәşdi. Hәmin sahәyә dair bәzi yeni leksikoqrafik işlәr hәyata keçirildi vә Türkiyә türkcәsindә konkret lüğәtlәr yayımlandı. Bunlardan aşağıdakılar örnәk olaraq göstәrilә bilәr (Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 1991; Türkmence-Türkçe Sözlük 1995; Tatarca-Türkçe Sözlük 1997, Türkçe-Tatarca Sözlük 1998; Altayça-Türkçe Sözlük 1999; Türkçe-Kırgızca Sözlük 2005 vә s.) Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәr Türk dillәri leksikasının konkret sinxronik-leksikoqrafik tәsviri, hәr şeydәn öncә, oğuzkarluq-qıpçaq vә qırğız-yenisey dil-dialekt qruplarında yer alan çağdaş türk әdәbi dillәrinin funksional olaraq işlәnilmәsi ilә bağlıdır. Çünki belә bir leksikoqrafik tәsvir sözügedәn әdәbi dillәrin hәm bir dil-danışıq alışqanlığı olaraq normalaşan vә variantlaşan, hәm dә dil-danışıq özәlliklәri ilә canlı bir şәkildә mәcazilәşәn vә qәliblәşәn leksikonuna görә aparılır. Türk dillәrinin sözügedәn leksikasına dair bu günә qәdәr görülәn uyğunlaşdırmalıaçıqlamalı leksikoqrafik işlәr dә elә oğuz-karluq-qıpçaq vә qırğız-yenisey dil-dialekt qruplarında yer alan әdәbi dillәr haqqında hazırlanan lüğәtlәrlә davam etdirilir. Türk әdәbi dillәrinә dair sözügedәn leksikoqrafik işlәr üst vә alt kateqoriyaları ilә iki qrupa bölünür: 1. Çağdaş ümumtürk dili leksikasını mәcazilәşәn sabit söz birlәşmәlәri vә deyimlәşәn (frazeologizmlәşәn) dil-danışıq qәliblәri ilә ehtiva edәn vә ikidәn çox әdәbi dilli ümumi müqayisәli vә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı sinxronik lüğәtlәr: 1.1.Türkcә ilә qohum olmayan dllәrin sinxronik xarakterli iki vә ya üçdilli lüğәtlәri; 1.2. Sinxronik xarakterli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı türk әdәbi dillәri lüğәtlәri; 2. Özәl xarakterli vә müqayisәli olaraq türk dillәrinә vә ya bir türk әdәbi dilinә dair uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı sinxronik lüğәtlәr: 2.1. Atalar sözlәri, deyimlәr (frazeologizmlәr), yeni sözlәr, terminlәr, alınma sözlәr lüğәtlәri; 120

121 2.2. Feil vә isim, omonim, sinonim vә antonim sözlәr lüğәtlәri; 2.3. İkidilli, üçdilli vә çoxdilli fәrqli kәlmәlәr, şәkilcә eyni vә mәnaca müxtәlif olan sözlәr (Türkiyә türkcәsindә: yalançı eşdәyәrlәr) vә s. lüğәtlәri 23. Türkcәnin klassik türkoloji metodlarla tәrtib edilәn etimoloji-tәrcümә lüğәtlәrindә türk dillәrindәn verilәn sözlәrin qarşısında onların әcnәbi dillәrdәn birindә tәrcümәsi dә yer alırdı. Mәsәlәn, Mahmud Qaşqarlının yuxarıda göstәrilәn lüğәtindә türkcә sözlәrin tәrcümәsi әrәb, V. Radlovun lüğәtindә rus vә alman, C. Klausonun lüğәtindә isә ingilis dillәrindә verilmişdir. Bu gün uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrdә hәr hansı bir әcnәbi dildә (rus, alman, ingilis dillәri kimi) türk әdәbi dillәrinin leksikasında yer alan sözlәrin, deyimlәrin vә ya mәcazilәşmiş dil-danışıq vahidlәrinin tәrcümlәrinin verilmәsinә ehtiyac yoxdur. Çünki ümumtürk dili artıq özü getdikcә genişlәnәn dil-diaspor hәrәkatı ilә dә Avrasiya vә bütün dünya coğrafiyasında bir ortaq dil olma yolunda çox sürәtlә irәlilәmәkdәdir. Sözügedәn dilin müxtәlif anlam-mәna sahәlәrini ifadә edә bilәn sabitlәşәn söz birlәşmәlәri, sintaktik predikativlәri, qәliblәşmiş cümlәlәri vә s. kimi leksik-qrammatik tәbәqәlәri vardır. Bunlar daha çox oxşar vә qismәn dә fәrqli cәhәtlәri ilә seçilir ki, uyğunlaşdırmalıaçıqlamalı lüğәtlәrdә linqvistik olaraq tәsvir edilmәlidir. Çağdaş türk dillәrindә normalaşan, variantlaşan, qәliblәşәn leksik-qrammatik vahidlәr, söz birlәşmәlәri, cümlәlәr vә s. uyğunlşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrdә әnәnәvi türkologiyadakı kimi sadәcә türkcәnin bilinәn sondan şәkilçi sıralanmalı prinsipinә görә tәsvir olunmamalıdır. Sözügedәn lüğәtlәrdә sözlәr vә dil-ifadә baxımından mәcazilәşәrәk kәlmәlәşәn dil vahidlәri çağdaş türk әdәbi dillәrindәki digәr bütün söz yaradıcılığı poensiaının da nәzәrә alınması ilә müәyyәnlәşdirilmәlidir. Başqa bir sözlә, ümumtürk dilindә analitik, yәni sözlәrin birlәşmәsi ilә vә fonomorfoloji, yәni morfemlәrdә sait vә samitlәrin yerlәrinin dәyişmәsi vә ya sürüşmәsi ilә dә söz yaradıcılığının mövcud olduğu unudulmamalıdır (Musaoğlu 2004b: ). Türk dillәri leksikonunun müqayisәli olaraq leksikoqrafik tәsviri işinin aparılması açıqlamalı vә sinxronik-tәrcümә sәciyyәli lüğәtlәrin tәrtib olunması ilә XI yüzildә başlamışdır. XIX yüzildәn etibarәn türkoloji lüğәtçilik yeni bir inkişaf mәrhәlәsinә girmiş, XX yüzilin 23 Dәrs vәsaitinin üçüncü hissәsindә Türkcә-Azәrbaycanca uyğunlaşdırnalı-açıqlamalı lüğәt in tәrtibi prinsiplәri vә özәl xarakterli Atalar sözlәri vә deyimlәr, şәkilcә eyni vә mәnaca müxtәlif olan sözlәr (Türkiyә türkcәsindә: yalançı eşdәyәrlәr) vә feil uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrinә dair örnәklәr 3-cü Әlavә dә yer almaqdadır (Әlavә 3: 3.1; 2.2; 3.3; 3.4). 121

122 sonlarına doğru müxtәlif müqayisәli etimoloji-tәrcümә lüğәtlәri tәrtib olunmuşdur. XXI yüzilin başlarında isә artıq türk dillәrinin aqqilütinativ sisteminin analitiklik, sintetiklik, simmetriklik, asimmetriklik özәlliklәrinә görә hazırlanan uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrinin tәrtib olunmasına böyük ehtiyac vardır (Musaoğlu 2004b: ) Türk dillәrinin әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmlәri ilә öyrәnilmәsi Türk dillәrinin әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmlәri ilә öyrәnilmәsi başlanğıcda әn çox Türkiyә vә ya Oğuz türkcәsi, Osmanlı vә Cağatay türkcәlәrinә dair XI-XVIII yüzillәrdә yazılmış olan tәsviri-normativ xarakterli qrammatika kitablarının yayımlanması ilә bağlı olmuşdur. Hәmin kitablar latın mәnşәli Hind-Avropa dillәrinin Sanskrit in araşdırılması ilә formalaşan klassik filologiyaya dayalı әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә hazırlanmışdır (Musaoğlu 2009: 5-8). Qrammatika kitabları başlanğıcda daha çox tәsviri dilçilik metodu ilә, XIX yüzildәn etibarәn isә hәm tәsviri, hәm dә tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik yöntәmlәri ilә qәlәmә alınmışdır. Türk dillәri vә dialektlәrinә dair müxtәlif dil araşdırmaları vә qrammatika kitabları Türkcә, Tatarca, Oyrotca, Osmanlıca vә Çar Rusiyasında işlәnilәn digәr Avrasiya türkcәlәrinin adları ilә isә, әsasәn, XIX yüzildәn etibarәn daha geniş bir miqyasda yazılmışdır. Bu әsәrlәrdәn ilk növbәdә rus dilindә yazılan qrammatika kitabları diqqәti daha çox cәlb edir. Mәsәlәn, İ. İ. Qiqanovun Tatar dilinin qrammatikası (1801) adlı әsәri tatar dilinin ilk qrammatika kitabı olaraq bilinir (Eren 1998: 164). M. İvanovun Tatar qrammatikası (1842) adlı kitabı da tatar dilinin ilk qrammatika kitablarındandır. Mirzә Kazım bәyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası (1846), missionerlәrin yazdığı Altay dilinin qrammatikası (1869) vә P. M. Melioranskinin Qazaxqırğız dilinin qısa qrammatikası (1894;1897) adlı kitablarını da sözügedәn әsәrlәrә dair tipik örnәklәr olaraq göstәrmәk olar. Otto von Bötlinqkin Yakut dili haqqında: qrammatika, mәtn vә lüğәt (1851) adlı mәşhur kitabı isә alman dilindә yazılmış olub sonradan rus dilinә tәrcümә edilmişdir. Әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmlәri ilә ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrinin vә dialektlәrinin faktik dil materiallarına görә hәrtәrәfli olaraq öyrәnilmәsi türkoloji dilçilikdә XX yüzil boyunca davam etdirilmişdir. Dilçiliyin bu sahәsindә, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, bütövlükdә dil, ayrılıqda isә dialektologiya, dil tarixi, әdәbi dil vә söz yaradıcılığı; leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya; toponimika vә üslubiyyat kimi filoloji-linqvistik sahәlәr öyrәnilmişdir. Bununla bәrabәr, türk dillәrindә dilçiliyә giriş vә ümumi dilçilik әsәrlәri (Ahanov 1965; Aksan 1995; 122

123 Axundov 1988) dә yazılmışdır. Hәmin әsәrlәrdә yeri gәldikcә türk dillәri materiallarından istifadә edilmişdir. Fonetika, morfologiya vә sintaksis kimi sırf linqvistk sahәlәr daha çox ümumi dilçilik әsasında araşdırılmaya cәlb olunmuşdur. XX yüzil boyunca vә hәtta günümüzә qәdәr әsas etibarilә әnәnәvi-linqvistik yöntәmlәrlә yazılan türkoloji dilçilik әsәrlәrinin sayı gözәçarpacaq dәrәcәdә çoxdur. Hәmin әsәrlәrin bir qismi ayrı-ayrı dilçi-türkoloqlar, digәr qismi isә yaradıcıprofessional sәviyyәli müәllif heyyәtlәri tәrәfindәn yazılmışdır. Onların böyük bir hissәsini mövzularına vә yazıldığı ayrı-ayrı türk dillәrinә görә aşağıdakı şәkildә qruplaşdıraraq olar: 1. Ümumi vә xüsusi qrammatika mövzuları 1.1. Türkiyә türkcәsinә dair XX yüzildә qrammatika mövzusunda yazılmış fundamental әsәrlәrdәn aşağıdakıların adlarını çәkmәk olar 24 : Jan Deni Türk dilinin qrammatikası: Osmanlı lәhcәsi (1921). Sözügedәn әsәr fransız dilindә yazılmışdır. Türk dili müәllimi Ali Ülvi Elöve tәrәfindәn fransız dilindәn Türkiyә türkcәsinә tәrcümә olunmuş vә 1941-ci ildә İstanbulda yayımlanmışdır. Hәmin әsәrdәn sonralar Cümhuriyyәt dönәmindә Türkiyә türkcәsinә dair müxtәlif qrammatik araşdırmaların aparılmasında vә türk dilinin tәdris olunması üçün qrammatika kitablarının yazılmasında ilk mәnbәlәrdәn biri kimi çox geniş istifadә olunmuşdur. Kitab bu gün dә öz aktuallığını müәyyәn ölçüdә qoruyub saxlamaqdadır A. Samoyloviç Müasir Osmanlı-Türk dilinin qısa tәdris qrammatikası (1925); V. Qordlevski Türk dilinin qrammatikası: morfologiya vә sintaksis (1928). Sözügedәn әsәrlәr daha çox Türkiyәdә, XX yüzilin әvvәllәrindә Atatürklә başlayan dil inqilabından öncәki türk dilinә, bir başqa sözlә, Osmanlı vә ya Tәnzimat dönәmi türkcәsinә aiddir vә hәcmcә kiçik olub kitabça şәklindәdir. Hәmin әsәrlәr XX yüzilin әvvәllәrindә rusların vә ya rusdilli oxucuların Sovetlәr Birliyindә türk dilini öyrәnmәsi mәqsәdilә yazılmışdır A. N. Kononovun Müasir türk әdәbi dilinin qrammatikası (1956) adlı әsәri Cümhuriyyәt dönәmi türkcәsi gәlişmlәrini vә qrammatik-üslubi özәlliklәrini dә öz içәrisindә ehtiva edәn böyük hәcmli mükәmmәl bir qrammatika kitabıdır. Bu kitabdan Türkiyәdә bu gün dә çox istifadә edirlәr ci illәrdә kitab rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә tәrcümә olunmuşdur vә 24 Sözügedәn әsәrlәrin vә ümumiyyәtlә müxtәlif dillәrdәki dilçiliyә vә türkologiyaya dair elmi mәnbәlәrin adları mәtn içәrisindә Azәrbaycan dilindә verilmişdir. Bu, tәlәbәlәrin vә Azәrbaycan dilli oxucuların hәmin mәnbәlәri daha asanlıqla başa düşәrәk qavraya bilmәsi üçün belә edilmişdir. Әdәbiyyat siyahısında isә istifadә olunan mәnbәlәrin adları yazıldığı dillәrdә göstәrilmişdir. 123

124 bu tәrcümә indi dә Türk Dil Qurumunun kitabxanasında saxlanılır. Ancaq tәrcümә o qәdәr dә uğurlu alınmadığı üçün yayımlanmamışdır Muharrem Erginin Türk dilinin qrammatikası (1972) adlı kitabı Türkiyәdә türkcәnin qrammatik quruluşuna dair özünәmәxsus çox önәmli elmi korrektivlәri vә linqvistik açıqlamalrı ilә seçilәn bir әsәrdir. Әsәr istәr milli-linqvistik dәrinliyi, istәrsә dә özәl metodik müşahidәlәri ilә yazılmış sanballı bir әsәr olaraq türk tәhsil vә tәdris sistemindә bu gün dә hәlә öz aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır Vәcihә Hatipoğlunun Türk dilinin sintaksisi (1972) vә Yüksәl Göknәlin Modern türk dilinin qrammatikası (1974) adlı kitabları isә daha çox modern vә öztürkcә (türkcә mәnşәli) xarakterli bir dilçilik terminologiyası ilә yazılmışdır S. N. İvanovun Türk qrammatikası kursu. İsmin qrammatik kateqoriyaları (1975) adlı kitabı Türkiyә türkcәsindә isimlә bağlı xüsusi qrammatik mövzulara hәsr olunmuş bir әsәrdir. Әsәr, әlbәttә, rus dilindә yazılmış olub keçәn әsrdә SSRİ ali mәktәblәrinin filologiya vә ya şәrqşünaslıq fakültәlәrinin türkoloji bölümlәrindә bir dәrs kitabı olaraq işlәdilmәk üçün yazılmışdır Leyla Karahanın Türk dilinin sintaksisi (1995) adlı kitabında Türkiyә türkologiyasında mürәkkәb cümlәlәrin sintaktik quruluşuna dair ilk dәfә olaraq yeni bir elmimetodik münasibәt bildirilmişdir. Belә ki, hәmin kitabda feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәr tәrkiblәrinin budaq cümlә vә feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrin isә budaq cümlәnin xәbәri olmadığı göstәrilmişdir. Feli tәrkiblәrә belә bir münasibәt eynilә Sovet türkologiyası әnәnsindә olduğu kimidir. Ancaq sözügedәn kitabın son nәşrindә Leyla Karahan (2009) ümumiyyәtlә türk dilindә mürәkkәb cümlә quruluşunun olmadığı qәnaәtinә gәlmişdir. O, tәrkibli cümlәlәrin türk dilindә mürәkkәb cümlә yerindә, funksional olaraq onun әvәzindә işlәnildiyini iddia etmişdir. Sadәcә Türkiyә türkcәsi sintaksisinin faktlarına dayanılaraq söylәnilәn belә bir fikirlә razılaşmaq çәtindir. Çünki, mürәkkәb cümlәlәr söz birlәşmәlәri, kәlmә qrupları, sadә cümlәlәr vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrlә birlikdә ümumtürk dili sintaksisinin әsas sintaqmatik yaruslarından birini tәşkil edir. Ayrıca olaraq hәmin sintaktik quruluş әn müxtәlif dünya dillәrindә dә dil-danışıq universaliyalarından biri kimi özünü göstәrir Tәhsin Banquoğlunun Türk dilinin qrammatikası (1998) adlı kitabı fransız dilçiliyi vә Yan Deninin yuxarıda göstәrilәn mәşhur qrammatikası nın elmi-praktik prinsiplәri 124

125 әsasında yazılmışdır. Hәmin kitab Türkiyәdә bu günә qәdәr dilçiliyә vә türk dilinin qrammatikasına dair әsas elmi mәnbәlәrdәn biri olaraq işlәdilmәkdәdir Zeynәb Qorxmazın Türkiyә türkcәsinin qrammatikası: morfologiya (2003) adlı әsәri isә Türkiyәdә türk dilinin morfologiyasına dair yazılmış 1224 sәhifәlik çox böyük bir qrammatika kitabıdır. Hәmin kitab 2000-ci illәrdә Türkiyә türkcәsinin morfologiyasına dair tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik metodu ilә yazılaraq yayımlanmış olan sanballı bir monoqrafik әsәr olaraq da diqqәti cәlb edir Digәr qәdim vә yeni türk әdәbi dillәrinә dair keçәn әsrdә ümumi vә xüsusi qrammatik mövzularda yazılmış olan fundamental xarakterli türkoloji dilçilik әsәrlәrindәn isә aşağıdakıların adlarını çәkmәk olar: N. K. Dmitrievin Qumuq dilinin qrammatikası (1940) vә Başqırd dilinin qrammatikası (1948); N. P. Dırenkovanın Oyrot dilinin qrammatikası (1940), Şor dilinin qrammatikası (1941) vә Xakas dilinin qrammatikası: fonetika vә morfologiya (1948) adlı kitabları 1940-cı illәrdә yazılmışdır. Bu kitablar cu illәrdә әdәbi dil normaları, variantları vә dil-danışıq alışqanlıqları yenidәn formalaşan vә yazıları öncә latın, sonra isә kril әlifbalarında dәyişdirilәn türk dillәrinin ilk elmi-normativ qrammatikalarından sayılır A. Von Qabainin Qәdim türk dilinin qrammatikası (1941, 1950 vә 1974 nәşrlәri) vә C. Brockelmanın Orta Asiya türk әdәbi dillәrinin qrammatikası (1954) adlı kitablarında qәdim vә orta әsrlәr türk әdәbi dillәrinin qrammatik quruluşu işıqlandırılmışdır. Hәmin kitablarda türk әdәbi dillәrinin qrammatik quruluşu Hind-Avropa vә özәlliklә dә Alman türkoloji dilçiliyi әnәnәlәri әsasında tәsviri vә tarixi-müqayisәli metodlarla öyrәnilmişdir Talat Tekinin Orxon türkcәsinin qrammatikası (1968-ci il ingiliscә vә 2003-cü il türkcә nәşrlәri) vә A. N. Kononovun VII-VIII yüzillәr türk runik abidәlәrinin dilinin qrammatikası (1980) adlı kitabları da qәdim türk dilinin qrammatik özәlliklәrinә dair yazılmış әsәrlәr olaraq tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik yöntәmlәri ilә yazılmışdır L.N. Xaritonovun Yakut dilindә felin tәrz (aspekt) formaları (1960) adlı kitabında tәrz ifadә edәn düzәltmә, analitik, sәs tәqlidi vә deyimlәşmiş (frazeologizmlәşmiş) feillәrdәn bәhs olunmuşdur. Hәmin feillәrlә ifadә olunan müxtәlif hәrәkәt vә vәziyyәtlәrin bitmişliyi, 125

126 sürәkli olaraq davam etdiyi vә bitmәmişliyi formalarının statik vә ya dinamilk sәciyyәli olması ilә iş-hәrәkәtin yerinә yetirilmәsi prosesisi öyrәnilmişdir. Әsәrdә felә mәxsus vә ya ona bağlı olan leksik, morfoloji vә sintaktik müstәvidәki sözdәyişdirici vә formadüzәldici әlamәtlәrlә psixoloji-koqnitiv olaraq ifadә olunan aspektuallıq fenomeni konkret bir tәrz kateqoriyası sәviyyәsindә araşdırılmışdır. Bununla da türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә xüsusi qrammatik mövzuların monoqrafik olaraq öyrәnilmәsi tarixindә felin tәrz kateqoriyasına dair XX yüzildә yazılmış әn әhatәli klassik türkoloji dilçilik araşdırmalarından biri meydana çıxmışdır. Sözügedәn әsәr zәngin yakut dili materialları әsasında tәsviri vә tarixi-müqayisәli yöntәmlәrlә yazılmışdır (Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008: 44) A. N. Kononov Müasir özbәk әdәbi dilinin qrammatikası (1960); F. Q. İsxakov., A. A. Palmbax Tuva dilinin qrammatikası: fonetika vә morfologiya (1961); P. Azımov, X. Baylıyev Türkmәn dilinin qrammatikası (1961); Azәrbaycan dilinin morfologiyası 1961; Qırğız dilinin qrammatikası (1964); L. A. Pokrovskaya Qaqauz dilinin qrammatikası: fonetika vә morfologiya (1964); Özbәk dilinin qrammatikası (1969); M. Hüseynzadә Müasir Azәrbaycan dili (1973); Noqay dilinin qrammatikası (1973); Xakas dilinin qrammatikası (1975) Başqırd dilinin qrammatikası (1981); Müasir yakut dilinin qrammatikası (1982); Ә. Z. Abdullayev, Y. M. Seyidov, A. Q. Hәsәnov Müasir Azәrbaycan dili (1985); M. P. Amzorov Şor dilinin qrammatikası (1992); Türkmәn dilinin qrammatikası (1999). Sözügedәn kitablar 1960-cı illәrdәn etibarәn türk dillәrinin elmi qrammatikasına dair rus dilindә vә müxtәlif türk dillәrindә Sovet dövrü dil quruculuğu siyasәti vә direktivlәri istiqamәtindә yazılmış olan fundamental әsәrlәrdәndir. Hәmin kitablar çağdaş türk әdәbi dillәrinin sinxronik tәsvirinә hәsr olunmuşdur. Buna görә dә onlar әsas etibarilә elmi-tәsviri dilçilik metodu ilә yazılmışdır. Müәlliflәri konkret 126

127 olaraq göstәrilmәyәn qrammatika kitabları isә yaradıcı dilçi-türkoloq müәllif heyyәtlәri tәrәfindәn dönәmin Elmi-Tәtqiqat İnstitutlarında vә Universitetlәrindә hazırlanmışdır Ә. Z. Abdullayevin Müasir Azәrbaycan dilindә tabeli mürәkkәb cümlәlәr (1974); Q. A. Qaydarjinin Qaqauz sintaksisi. Budaq cümlәlәrin nisbi vә bağlayıcısız tabeliliyi 1978), Qaqauz sintaksisi. Budaq cümlәlәrin bağlayıcılı tabeliliyi (1981); N. Nartıevin Müasir türkmәn dilindә mürәkkәb cümlәnin quruluşu (1988) vә K. M. Abdullayevin Azәrbaycan dili sintaksisinin nәzәri problemlәri (1999) adlı kitabları isә türk dillәrindә mürәkkәb cümlә vә ümumiyyәtlә sintaksis kursu xüsusunda özәl bir qrammatik-sintaktik mövzuya hәsr olunmuş monoqrafik sәciyyәli önәmli fundamental araşdırmalardandır. Sonuncu әsәr hәm dә ali mәktәblәr üçün yazılmış bir dәrs vәsaiti olaraq Azәrbaycan dilindә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin tәdris sistemindә öyrәdilmәsinin başlanılması baxımından da böyük әhәmiyyәt kәsb edir. Türkoloji dilçilikdә istәr felin tәrz kateqoriyasına, istәrsә dә mürәkkәb cümlә quruluşuna dair ayrıca monoqrafik araşdırmaların yazılması heç dә tәsadüfi deyildir. Çünki, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, ümumtürk dili qrammatikasının XX yüzildә iki başlıca problemi daha qabarıq olaraq ortaya çıxmışdır vә bunlar bu günә qәdәr davam edәn çox uzun elmi mübahisәlәrә sәbәb olmuşdur. Bunlar isә aşağıdakılardan ibarәtdir: 1. Türk dillәrindә felin tәrz kateqoriyasının olub-olmaması vә hәmin kateqoriyanın ayrıca olaraq leksik, qrammatik vә sintaktik vasitәlәrinin işlәnib-işlәnilmәmәsi mәsәlәsi; 2. Mürәkkәb cümlә vә feli tәrkib problemi. Yәni feli tәrkiblәrin mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәlәri vә feli sifәtlәrin, feli bağlamaların vә mәsdәrlәrin isә budaq cümlәlәrin xәbәrlәri yerindә işlәnib-işlәnilmәmәsi. Hәr iki qrammatik problemin hәlli türkoloji dilçilikdә uzun müddәt mübahisә obyekti olmuşdur. Hәtta sentyabr 1956-cı ildә Almatıda türk dillәrindә felin tәrz kateqoriyasının vә mürәkkәb cümlәlәrin sәrhәdlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә dair SSRİ miqyasında böyük bir millәtlәrarası konfrans keçirilmişdir. Moskvadan, Leninqraddan, Bakıdan vә SSRİ-nin digәr İttifaq Respublikalarından vә bölgәlәrindәn gәlәn dilçilәr vә türkoloqlar yuxarıda göstәrilәn qrammatik problemlәrin üzәrindә hәrtәrәfli olaraq mübahisә etmişdir. Konfransda sözügedәn mövzulara dair aşağıdakı elmi-linqvistik nәticәlәr әldә edilmişdir: 127

128 1. Türk dillәrindә felin ayrıca olaraq tәrz kateqoriyası yoxdur. Sadәcә bәzi feillәrin bәlli bir ölçüdә aspektuallıq anlamı ifadә edәn müәyyәn qrupları vardır. Türk dillәrindә feillәrdәki sözügedәn anlamı bәzi sözdüzәldici şәkilçilәr, tәrkibi feillәr vә müәyyәn keçmiş zaman şәkliçlәri ifadә etmәkdәdir; 2. Türk dillәrindә felin tәrkibi feillәrlә, müәyyәn sözdüzәldici şәkilçilәrlә vә keçmiş zaman şәkilçilәri ilә formalaşan tәrz kateqoriyası vardır (Вoпрocы грaммaтики тюркских языков, 1958: ). Aspektuallıq vә ya felin tәrz kateqoriyası faktına vә onun dilin qrammatik sәviyyәsindә ifadәsinә bağlı olaraq әldә edilәn birinci nәticә türkoloji dilçilikdә dövrünә görә o zamanlar yeni bir elmi-metodik kәşf sәciyyәsi daşıyırdı. İkinci nәticә isә türkoloji dilçilikdә daha Altay dilinin qrammatikası (1869) әsәrindәn etibarәn mövcud idi. Belәliklә, 1950-ci illәrin sonu vә 1960-cı illәrdәn etibarәn sözügedәn fenomen, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, artıq sadәcә qrammatika sәviyyәsindә deyil, öncә leksik vә sintaktik olaraq, günümüzdә isә kontekstual vә konseptual baxımlardan da işıqlandırılmaqdadır (Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008c: 32-54). Mürәkkәb cümlәnin sәrhәdlәrinin müәyyәnlәşdirilәmәsi ilә bağlı olaraq әldә edilәn ikinci nәticә isә daha Mirzә Kazım bәyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası (1846) adlı әsәrinin yayımlanmasından etibarәn mövcuddur 25. Mürәkkәb cümlәyә dair Mirzә Kazım bәyin feli tәrkiblәrin budaq cümlә, feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrin isә budaq cümlәnin xәbәri yerindә işlәnilmәsi fikrindәn, sözügedәn konfransda bir nәticә olaraq bәhs olunmuşdur. Belә ki, hәmin konfransda da mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәlәrinin türk dillәrindә feli sifәtlәrlә vә feli bağlamalarla ifadә edilә bildiyi göstәrilmişdir (Вoпрocы грaммaтики тюркских языков, 1958: ). Әslindә sözügedәn fikir vә onun türk dillәrinin tәlim vә tәdrisi sistemindә bu vә ya digәr şәkildә tәtbiq olunması ümumtürk dilinә qohum olmayan xarici dillәrin, özәlliklә dә rus dilinin sintaktik quruluşunun tәsiri nәticәsindә meydana çıxmışdır. Konfransda ikinci mövzuya dair әldә edilәn birinci әsas nәticәyә görә isә mürәkkәb cümlәnin baş vә budaq cümlәlәrinin xәbәri sadәcә tәsriflәnәn feillәrlә ifadә olunur. Şәxsә vә kәmiyyәtә görә tәsriflәnmәyәn feli sifәtlәr, feli bağlamalar vә mәsdәrlәr isә budaq cümlәlәrin 25 Mirzә Kazım bәyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası (1846) adlı әsәrindәn aşağıda qısaca olaraq bәhs olunacaqdır. 128

129 xәbәri olaraq qәbul edilmir. Feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrlә tәşkil olunan feli tәrkiblәr әsas etibarilә mürәkkәb cümlәlәrin deyil, sadә geniş cümlәlәrin mürәkkәb üzvlәri yerindә tәsniflәndirilir (Вoпрocы грaммaтики тюркских языков, 1958: ; ; ). Belәliklә, Sovet türkologiyasında 1950-ci illәrdәn etibarәn mürәkkәb cümlә sintaksisinin öyrәnilmәsindә vә ümumiyyәtlә sintaksis kursunun tәhsil sistemindә öyrәdilmәsi ilә әlaqәdar olaraq yeni bir dövr başlanılmışdır. Türkiyә türkologiyasında isә sözügedәn feli tәrkiblәr vә bunun kimi polipredikativ sәciyyәli digәr kәlmә qrupları hәlә dә mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәlәri olaraq öyrәnilmәkdә vә tәdris olunmaqdadır (Hengirmen 1999: ). Ancaq Leyla Karahan mürәkkәb cümlә haqqındakı sözügedәn araşdırmalardan yararlanmayaraq tәsriflәmәyәn felillәrin hәr hansı bir cümlәnin xәbәri olmadığını Türkiyә türkcәsi materialları ilә dә göstәrmişdir (Karahan 1995). 2. Dialektologiya, dil tarixi vә qәdim türk dilinә dair yazılan әsәrlәr dә türkoloji dilçiliyin önәmli elmi nailiyyәtlәrindәn hesab olunmaqdadır. Hәmin әsәrlәr ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrindә, rus dilindә vә digәr xarici dillәrdә yazılmışdır. XX yüzildә yazılmış sözügedәn monoqrafik, toplu vә kollektiv fundamental türkoloji dilçilik әsәrlәrinә örnәk olaraq ilk öncә aşağıdakı kitabların adını çәkmәk olar: 2.1. N. İ. Aşmarin. Nuxa şәhәri türk xalq şivәlәrinin ümumi icmalı (1926); 2.2. S. E. Malov. Qәdim türk dili yazısının abidәlәri (1951); 2.3. M. R. Fedotov. Çuvaş dilinin tarixi (1961); 2.4. Ә. Dәmirçizadә. Azәri әdәbi dili tarixi (1967); 2.5. İ. A. Batmanov Qәdim türk dili yazısı yenisey abidәlәrinin dili (1959); 2.6. M. Ş. Şirәliyev. Azәrbaycan dialektologiyasının әsasları (1968); 2.7. N. K. Antonov. Qәdim türk dili: V-VII yüzillәr (1970); 2.8. Z. B. Muxamedova. XI-XIV yüzillәr türkmәn dili tarixinә dair araşdırmalar (1973); 2.9. T. İ. Hacıyev. Azәrbaycan әdәbi dili tarixi: tәşәkkül dövrü (1976); V. Әbülqasımov XIX yüzilin ikinci yarısında qazax әdәbi dili (1976); Ә. Cәfәroğlu. Türk dili tarixi (1984); P. Sızdıkova. XVIII-XIX yüzillәr qazax әdәbi dilinin tarixi (1984); H. İ. Mirzәzadә. Azәrbaycan dilinin tarixi qrammatikası (1990); M. M. Cәfәrzadә. Azәrbaycan dilinin dialekt sintaksisi (1990); E. A. Qrunina. Türk dilinin tarixi qrammatikası (1971); 129

130 2.16. N. Hacıeminoğlu. Qaraxanlı türkcәsi (1996); Xarәzm türkcәsi (1997); Azәrbaycan dialektoloji lüğәti (1999; 2003); O. Süleymanov. Tarixә qәdәrki türklәr. Qәdim türk dillәri vә yazıları haqqında (2002); Ә B. Әrcilasun. Başlanğıcdan iyirminci yüzilә qәdәr türk dilinin tarixi (2004) vә s. Sovet türkologiyasında ümumtürk dilinin tarixinә vә dialektlәrinә dair yazılmış uyğun әsәrlәrdә hәr bir türk әdәbi dili özünün funksional üslubları, dialektlәri vә şivәlәri ilә birlikdә müstәqil bir dil sәviyyәsindә xarakterizә olunmuşdur. Bunun әksinә XX yüzildә vә günümüzә qәdәr Türkiyәdә dil tarixi, dialektologiya vә bütövlükdә türk dilinә dair yazılmış әsәrlәrdә isә türkcә qavramı fәrqli bir şәkildә açıqlanmışdır. Türk dili vә ya türkcә çox vaxt müxtәlif qolları vә ya әdәbi dillәri vә tarixi lәhcәlәri ilә bir bütün dil olaraq sәciyyәlәndirilmişdir. 3. XX yüzildә vә günümüzә qәdәr müasir әdәbi dil vә söz yaradıcılığı; leksika, leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya; toponimika vә üslubiyyat kimi ayrı-ayrı müstәqil filoloji-linqvistik sahәlәrә dair türkoloji dilçilikdә yazılan әsәrlәrә isә aşağıdakıları örnәk olaraq göstәrmәk mümkündür: 3.1. M. V. Balakaev. Qazax әdәbi dili (1987); 3.2. Ә. Dәmirçizadә. Azәrbaycan dilinin üslubiyyatı (1962); 3.3. S. Cәfәrov. Müasir Azәrbaycan dili: leksika (1970); 3.4. N. A. Bayramov. Azәrbaycan dili frazeologiyasının әsasları (1978); 3.5. N. Xudiyev. Radio, televizor vә әdәbi dil (2001) vә s. Qeyd olunmalıdır ki, üçüncü qrupda yer alan türkloloji dilçilik әsәrlәri dә Sovetlәr Birliyinin mәlum ideoloji sisteminә әsasәn tәtbiq olunan dil quruculuğu proqramlarının elmimetodik istiqamәtlәrinә uyğun olaraq hazırlanmışdır. Hәmin әsәrlәr XX әsrdә Sovetlәr Birliyinin müәyyәn filoloji qurumlarında konkret olaraq tәrtib olunan plan-prospektlәrdәki direktivlәrә görә yazılmışdır. Belә ki, hәmin әsәrlәrdә dә daha çox rus dilinә görә vә rus dilindә müәyyәnlәşdirilәn әdәbi, üslubi, qrafik, frazeoloji vә toponimik-linqvistik qayda-qanunlar әsasında türk әdәbi dillәrinin normaları vә normalaşdırmaları müәyyәnlәşdirilmişdir. Mәsәlәn, onların әlifbalarıdakı müxtәlif düzәltmәlәr, unifikasiya vә kodifikasiyasa problemlәri vә ya әdәbi dillәrdәki әn müxtәlif inkişaf istiqamәtlәri vә s. 130

131 Әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış qrammatika kitabları Türkologiyada sözügedәn dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış ilk qrammatika kitabı, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, Mahmud Qaşqarlının hәlәlik bizim әlimizә gәlib çatmayan Kitabü cevahirü l nahv fi lûgati t-türk adlı orta әsrlәrdә itmiş olan mәşhur әsәridir. Bu kitab dönәmin türk lәhcәlәrinin qrammatikası haqqındadır vә әldә olan bilgilәrә görә müqayisәli metodla yazılmışdır (Caferoğlu 1984:192). Әlbәttә, sözügedәn qrammatika kitabı әgәr itmәsәydi vә ya XI-XII yüzillәr Türk Dünyası keşmәkeşlәrindә itirilmәsәydi, bu gün türkoloji dilçiliyin inkişafı tarixindә çox önәmli bir elmilinqvistik mәnbә olaraq yer alacaqdı. Bu gün isә hәmin itmiş qrammatika kitabının tapılması türkologiyanın vә türkoloji dilçiliyin tarixindә büyük bir elmi-linqvistik hadisә olardı. Buna görә dә Türk Dünyası Avrasiya Yazarlar Birliyi Tәşkilatı kitabın tapılıb ortaya çıxardıla bilmәsi üçün xüsusi bir pul mükafatı tәsis etmişdir. Bu pul mükafatı beş min mәblәğindәki Amerika dollarlından ibarәtdir vә kitabı tapıb ortalığa çıxardan şәxsә verilәcәkdir. Mahmud Qaşqarlı XI yüzildә qәlәmә aldığı vә bizә gәlib çatan Divanü Lüğәt-it Türk (1992) adlı digәr әsәri ilә ayrılıqda ümumtürk dilinin fonetikası vә qrammatikasının, bütövlükdә isә onun leksikoqrafiyasının elmi-praktik olaraq öyrәnilmәsinin әsasını qoymuşdur. Sözügedәn lüğәtdә dönәmin ümumtürk dilinin vә dialektlәrinin leksikoqrafik tәrkibi ilә bәrabәr, onun fonetikası vә qrammatikasına dair ümumi biblioqrafik mәlumatlar vә biliklәr, müәyyәn linqvistik xarakterli qeydlәr dә sәtraltı olaraq yer almışdır (Дeмирчизадe 1972: 33-36). Belә ki, hәmin lüğәtdә dönәmin türk dialektlәrinin müxtәlif qruplarında samitlәrin söz başındakı (anlautda), ortasındakı (inlautda) vә sonundakı (auslautda) fәrqli morfoloji vәzifәlәri göstәrilmiş vә bununla da onların orijinal fonomorfoloji funksiyaya malik olduğu daha XI yüzildә müәyyәnlәşdirilmişdir. Kitabda adların köklәrdәn vә gövdәlәrdәn әmәlә gәldiyi dә qeyd olunmuşdur (Кoнoнoв 1972: 13-14). Belәliklә, Mahmud Qaşqarlının sözügedәn lüğәtindә sistematik olmasa belә, ümumtürk dilinin әsas qrammatik kateqoriyaları haqqında müәyyәn biliklәr vә ciddi linqvistik müşahidәlәr yer almaqdadır (Курышжанoв 1972: 53-58; Дeмирчизадe 1972: 35). Mahmud Qaşqarlının Divanü Lüğәt-it Türk adlı kitabı dönәmin әrәb dilçiliyi Kufә mәktәbinin әnәnәlәrinә әsasәn müqayisәli olaraq yazılmışdır 26. Türkoloji dilçiliyin tarixindә bu 26 Sözügedәn dilçilik mәktәbindә ümumi dil nәzәriyyәsinin vә onun әsas qayda-qanunlarının müәyyәnlәşdirilmәsindә sadәcә bir dilә vә ya әrәb әdәbi dilinә (Qurani-Kәrimin әrәbcәsinә) әsaslanmırdılar. Hәmin dilçilik mәktәbindә dönәmin bütün mövcud әrәb dialektlәri dә әsas olaraq götürülürdü. Bunun әksinә olaraq dönәmin Bәsrә dilçilik 131

132 kitabın yazılması ilә müqayisәli-tәsviri vә ya müqayisәli-tutuşdurmalı dilçilik yöntәminin dә әsası qoyulmuşdur. Әrәb dilindә yazılmış lüğәt-qrammatika kitablarının bir çoxu türk vә әrәb soylu müәlliflәr tәrәfindәn әrәblәrә türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә qәlәmә alınmışdır. Türkoloji dilçilikdә sözügedәn әsәrlәri müәlliflәri mәlum olan vә olmayan lüğәt-qrammatika kitabları olaraq iki qrupa ayırmaq olar. Müәlliflәri mәlum olan vә türkoloji dilçilikdә haqqında çox bәhs edilәn әsәrlәrdәn aşağıdakıların adlarını çәkmәk olar: -Zәmahşәrinin Mukaddimetü l-edeb adlı әsәri; -Әbu Hәyyanın Kitâb al-idrâk li-lisân al-atrâk adlı әsәri; -İbn-i Mühennanın Hilyetü l-lisân ve Hulbetü l-beyân adlı mәşhur lüğәti; -Cәmalәddin Әbû Mәhәmmәd Abdullah әt-türkinin Bulgatü l-müştak fî Lugati t-türk ve l-kıpçak adlı әsәri; -Molla Sâlihin Eş-Şüzûr-üz-Zehebiyye vel-kıtai l-ahmediyye fil-lûgat-it-türkiyye adlı әsәri, Anonim yazarların әrәb dilindә yazdığı sözlük-gramer kitablarından ise aşağıdakılar göstәrilә bilәr: - Codex Cumanıcus adlı әsәr; - Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-lûgat-it-türkiyye adlı әsәr; - Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mogolî adlı әsәr; - Ed-Dürretü l-mudîa fi l-lugati t-türkiyye adlı әsәr; - El-Kavâninü l-külliye li-zabatı l-lugati t-türkiyye adlı әsәr. Belәliklә, XI-XVIII yüzillәrdә klassik türk әdәbi dillәrinә vә lәhcәlәrinә dair yazılan lüğәt vә qrammatika kitabları әrәb dilindә, bәzәn türk, әn çox Osmanlı Türkcәsi vә başqa xarici dillәrdә dә işıq üzü görmüşdür. Bu kitablar әsas etibarilә qıpçaq, oğuz, karluq-uyğur vә qismәn dә digәr türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinә aid olaraq hazırlanmışdır. Sözügedәn kitablarda hәmin dillәrin fonetikası vә qrammatikasına dair bölmәlәr, kiçik lüğәtlәr (qlossarilәr) vә bәzәn dә müxtәlif mәzmunlardakı ayrı-ayrı әdәbi mәtnlәr yer almışdır (Caferoğlu 1984: ; Hacıeminoğlu 1997: 15-19). Elә P. mәktәbindә isә sözügedәn nәzәriyyәnin vә onun qayda-qanunların müәyyәnlәşdirilmәsindә әsas etibarilә әdәbi dilә dayanırdılar. 132

133 M. Melioranskinin yuxarıda göstәrilәn Әrәb filoloqu türk dili haqqında (1890) adlı әsәrindә dә bir vaxtlar müәllifi mәlum olmayan oxşar qrammatika kitablarının fonetik, morfoloji, qismәn dә sintaktik özәlliklәridәn vә lüğәt tәrkibindәn geniş bәhs edilmişdir. Bu kontekstdә ayrılıqda saitlәr vә samitlәr sistemi; isim, sifәt, say, feil, әdat vә bütövlükdә isә nitq hissәlәri vә onlara aid olan hal, növ, zaman vә s. qrammatik kateqoriyalar işıqlandırılmışdır. Vә samitlәrin sözün başında, ortasında vә sonunda gәlmәsi, feli sifәtlәrin vә feli bağlamaların sintaktik vәzifәlәri kimi funksional özәlliklәr dönәmin tükoloji vә linqvistik diskurs ortamında öyrәnilmişdir. Sözügedәn kitablarda türk dilinin әrәb vә fars dillәrindәn fәrqlәnәn dil özәlliklәri ayrıca olaraq göstәrilmişdir. Türkcә vә ya ümumtürkcә sözlәrә, atalar sözlәrinә vә frazeoloji ifadәlәrә, әn müxtәlif deyimlәrә dә hәmin kitablarda çox geniş yer verilmişdir. Morfologiya bәhsi әrәb dilçiliyi әnәnәlәrinә görә feil//ad//әdat quruluşu müstәvisindә digәr nitq hissәlәrinin özәlliklәrini dә bu vә ya digәr şәkildә ehtiva etmәklә işıqlandırılmışdır. Bununla bәrabәr, ümumtürk dilinin bәzi sintaktik özәlliklәri dә elә eyni bölümdә açıqlanmışdır (Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî: 2000; Kadrı: 2002 vә s.) Zәmahşәrinin Müqәddimәtül-әdәb adlı әsәri 133

134 Müqәddimәtül-әdәb adlı әsәr mәşhur tәsfirçi, leksikoqraf alim Zәmahşәrinin (Ebu l- Ķāsım Cārullāh Mahmud Bin Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez-Zamahşari El-Hvarizmi) cü illәrdә yazıb Xarәzmşah Atsıza tәqdim etdiyi әrәbcә praktik bir lüğәtdәn ibarәtdir (Zәmahşәri, Yüce 1993: 5). Әsәrin müәllifinin özünün yazdığı әlyazma, tәәssüflәr olsun ki, әlimizә gәlib çatmamışdır. Ancaq lüğәtin әsas nüsxәdәn surәti çıxardılan vә fars, türk, monqol vә s. dillәrә tәrcümә edilmiş müxtәlif nüsxәlәri bir çox şәhәrin kitabxanasında saxlanılır. Sözügedәn lüğәt türklәrin әrәb dilini öyrәnmәsi mәqsәdilә yazılmış vә sonralar türkoloji dilçilikdә vә leksikoqrafiyada çox önәmli bir araşdırma-öyrәnilmә obyektinә çevrilmişdir. Bunun sәbәbi, yuxarıda göstәrildiyi kimi, hәmin lüğәtin müxtәlif dillәrә, o cümlәdәn yazıldığı dövrün Xarәzm türkcәsinә tәrcümә edilmәsi vә hәmin dillәrdә müxtәlif açıqlanmalrının verilmәsi olmuşdur. Lüğәt haqqında yazılan hәmin elmi-leksikoqrafik işlәrin bir çoxu yayınlanmışdır (Zәmahşәri, Yüce 1993: 12-23). Zәmahşәrinin lüğәti haqqında yazılmış әn son elmi-biblioqrafik mәtn Nuri Yucenin Türkiyә Türkcәsindә Ebu l-ķāsım Cārullāh Mahmud Bin Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez-Zamahşari El-Hvarizmi. Mukaddimetü l-edeb adı altında hazırladığı әsәrdir (1993). Әsәrdә lüğәtin Xarәzm türkcәsinә edilmiş tәrcümәsi vә Şuşter nüsxәsi üzәrindә araşdırma aparılmışdır Beqramalı Kadrinin Müyyessiretü l-ulum adlı әsәri Bu әsәrlәrdәn Türkiyә türkcәsi haqqında türkcә olaraq yazılan ilk qrammatika kitabı Beqramalı Kadrinin hazırladığı Müyyessiretü l-ulum әsәridir. Hәmin әsәrin әl yazması cu ildә Qanuni Sultan Süleymanın sәdrәzәmi İbrahim Paşaya tәqdim edilmәk üçün hazırlanmışdır. Әsәr 1946-cı ildә ilk dәfә olaraq Türk Dil Qurumunda işıq üzü görmüşdür. Esra Karabacak sözügedәn qrammatika kitabının mükәmmәl әdәbi-tәnqidi mәtnini hazırlamış vә hәmin mәtn 2002-ci ildә Türk Dil Qurumu tәrәfindәn yenidәn yayınlanmışdır. Sözügedәn kitabda öncә sözün ümumi bir tәrifi verilir vә bütün sözlәr isim, feil vә әdat olmaqla üç yerә bölünür. Sonra isә bilmәk feli әsas alınaraq sözügedәn felә dair әrәb dilindә olduğu kimi örnәklәr gәtirilir. Türkcә bütün feil zamanlarının qrammatik açıqlanmaları da bu şәkildә aparılır, şәkilçilәrin tәsdiq vә inkar, mәlum vә mәchul formaları göstәrilir vә hәr birinin tәsriflәnmәlәrinә dair konkret nümunәlәr verilir. Hәmin hissәdә ism-i zamân, ism-i âlet, ism-i tasgîr, ism-i mensûb, ism-i tafdîl ve fiil-i taaccub üzәrindә ayrıca olaraq durulur. İkinci bölümdә isә isimlәr açıqlanır. İsimlәrin növlәri, ismin halları, saylar, әvәzliklәr, zәrflәr, sual әdatları, tәyini 134

135 söz birlәşmәlәri vә quruluşları, cümlә tamlayıcıları (determinantlar), zәrflәr, ismi cümlәlәr, işarә isimlәri (әvәzliklәri) vә әdatlar işıqlandırılır ( Karabacak 2002: 9). Göründüyü kimi, sözügedәn kitab da әrәb diliçiliyi әnәnәlәrinә görә yazıldığından, ümumtürk dilinin sintaktik özәlliklәri nitq hissәlәrinin ad//feil//әdat olaraq tәsnif olunduğu bölümdә öyrәnilmişdir Әbu Hәyyanın Kitâb al-idrak li-lisân al-atrâk (Türklerin dil ve idrak kitabı) adlı әsәri Fuad Köprülü demişdir ki, Әbu-Hәyyanın sözügedәn әsәri türk filologiyası tarixindә ayrıca bir müstәqil filoloji mәrhәlә tәşkil edir (Abû-Hayyân 1931:7). Kitabın әldә olan әn mükәmmәl elmi-tәnqidi mәtnini hәmyerlimiz Әhmәd Cәfәroğlu hazırlamış vә 1931-ci ildә İstanbulda yayınlatmışdır. Sözügedәn yayın daha öncәki bütün mövcud nәşrlәr әsasında bir әdәbi-tәnqidi mәtn olaraq çox diqqәtlә hazırlanmışdır. Әhmәd Cәfәroğlu kitabın öncәki nәşrlәrini tәnqidi şәkildә öyrәnәrәk katiplәrin bir çox yanlışını düzәltmiş vә onun müxtәlif әl yazmalarındakı әksikliklәri son nüsxәdә müqayisәli olaraq ortadan qaldırmışdır. Belәliklә, türkoloji dilçiliyin leksikoqrafik vә qrammatik biblioqrafiyası tarixindә ortaya çox nadir bir yayın-kitab qoyulmuşdur. Әbu Hәyyanın Kitâb al-idrak li-lisân al-atrâk adlı әsәrinin XIII-XIV yüzillәrdә yazıldığı ehtimal olunur. Kitabın müәllifi Әndәlüs ülәmasından olan Әsirәd-din Әbu-Hәyyan Mәhәmmәd-ibn Yusif-ibn Әli-ibn Yusifdir. Onun әsli bәrbәrdir. O, 1256-ci ildә Qrenadada anadan olmuşdur. Әbu-Hәyyan bir neçә elmi mәrkәzdә qrammatika vә hәdis elmlәrini öyrәndikdәn sonra Afrika vә Şimali Misirdә qәrar tutmuş vә bir çox әsәrini dә elә orada qәlәmә almışdır. Әbu Hәyyanın yazdığı bir çox elmi әsәrdәn әlimizә on beşi gәlib çatmışdır. Onlardan biri dә Kitâb al-idrak li-lisân al-atrâk adlı haqqında bәhs edilәn mәşhur kitabıdır. Әbu- Hәyyanın özünün dә dediyi kimi, sözügedәn әsәr türk dilinin lüğәti, onun morfologiya vә sintaksisi (sәrf vә nәhvi) haqqında yazılmışdır. Müәllifin izahatından әsәrin konkret olaraq hansı türk dilinә vә ya o dövrә görә türk dialektinә vә ya lәhcәsinә aid olduğu mәlum olmur. Ancaq kitabın lüğәt bölmәsindә Türk dünyasına vә ümumәn türklәrә aid olan boy, lәhcә vә yer adlarının işlәnildiyi dә müşahidә edilir. Bunlardan qıpçaq vә türkmәn adlarına daha çox, tatar, bulqar, 135

136 toksuba, uyğur, Türküstan kimi türk qәbilә, lәhcә vә yer adlarına isә daha az tәsadüf olunur (Abû-Hayyân 1931: 9). Ә. Cәfәroğlunun hazırladığı Әbu Hәyyana aid olan Kitâb al-idrak li-lisân al-atrâk adlı әsәrin sözügedәn yayını Başlanğıc, İxtisarlar, Lüğәt, Qrammatika vә әsәrin әrәb әlifbası ilә yazılmış orijinalından, yәni faksimelindәn ibarәtdir. Başlanğıc da kitabın müәllifi, onun müxtәlif әl yazmaları, kitabda yer alan bölmәlәr, әsәrin yazılmasının mәqsәdi vә s. haqqınada qısa mәlumat verilir. İxtisarlar da әsәrdә yer alan dillәrin, lәhcәlәrin vә elmi mәnbәlәrin adlarının qısaltmaları ilә bәrabәr, kitabın mәtnindә işlәnilәn bәzi hәrflәrin transkrip işarәlәri dә yer almışdır. Lüğәt bölmәsi kitabın 131 sәhifәlik әn böyük hissәsini tәşkil edir (Abû Hayyân 1931: 1-131). Burada sözlәr әlifba sırası ilә düzülmüş vә onların hansı mәnbәlәrdәn alındığı qarşısında göstәrilmişdir. Bir neçә mәnası olan çoxmәnalı vә omonim sözlәrin mәnaları açıqlanmışdır. Lüğәtin leksikoqrafik tәrkibi, tәbii ki, yazıldığı dönәmin ümumişlәk leksikasını ehtiva edir. Feillәr sözügedәn lüğәtdә әsas etibarilә mәsdәr formaları ilә deyil, felin tәsriflәnәn sadә vә mürәkkәb şәkillәrindә verilmişdir. Mәsәlәn, ağardı qocaldı ; ağardı, yәni ağ oldu (1931:1-2), aldandı bu günkü mәnasında (1931:3), içirdi bu günkü mәnasında (1931: 37), taŋladı tәәccüb etdi (1931: 98) vә s. Qrammatika bölmәsi kitabın 51 sәhifәlik ikinci böyük hissәsini tәşkil edir (Abû Hayyân 1931: ). Hәmin bölmәdә ilk olaraq türk dilindә işlәnilәn mәnalı sözlәrin isimlәrdәn, feillәrdәn vә hәrflәrdәn ibarәt olduğu göstәrilir (Abû Hayyân 1931: 135). Sonra isә ismә vә felә mәxsus olan morfoloji özәlliklәr açıqlanır. Kitabda ayrı-ayrı morfoloji әlәmәtlәr çox vaxt hәrf kimi izah edilir. Mәsәlәn, felin mәchul vә qayıdış növlәrini düzәldәn 0 n formadüzәldici leksikqrammatik әlamәtindәn n hәrfi vә onun әmәlә gәtirdiyi müstәqil mәnalar kimi danışılır (1931: 143). Bunun kimi s, 0 b, t, d, q, k, ğ, 0 ş, 0 l, v şәkilçilәri vә hәmin fonemlәrlә ifadә olunan bәzi morfemlәrin funksional sәciyyәli komponentlәri dә müxtәlif mәnalar ifadә edәn hәrflәr olaraq açıqlanır (1931: ). Kitabda mürәkkәb sözlәrdәn, әvәzliklәrdәn vә zәrflәrdәn dә bәhs edilir (1931: ). Feil bәhsi isә kitabda әmr, keçmiş vә gәlәcәk zaman şәkillәri ilә öyrәnilir. Mübtәda vә xәbәrdәn ismi vә feli xәbәrlәrdәn, mәsdәrlәrdәn, zaman vә yer zәrflәrindәn, hәtta hal kateqoriyasından da kitabın feil bәhsindә danışılır (1931: ). Sifәt mövzusu kitabda ayrıca olaraq işıqlandırılır vә istәr sifәt bәhsindә, istәrsә dә digәr bәhslәrdә inversiyaya uğramış cümlәlәrә dair örnәklәr 136

137 gәtirilir. Mәsәlәn, akil bir adam gördüm yerinә kördüm bir uslu är (1931: 179) cümlә konstruksiyasının türk dilindә işlәnilmәsi normal hesab edilir. Sifәtin cümlәdәki sintaktik funksiyası ilә әlaqәdar olaraq Pederi gidici olan adam kalktı yerindә turdı bir er kim atası kitmiştir (1931: 179) cümlәsinin işlәnilmәsinin mümkün olduğu göstәrilmişdir. Hәmin sintaktik konstruksiya isә әslindә korrelyativ-tәyin mәnalı mürәkkәb cümlәdәn vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk tәyin budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәdәn ibarәtdir. Klassik türkologiyada şәrt dövrü olaraq adı keçәn şәrt kateqoriyasından vә onun sa 2 şәklindә ifadә olunan morfoloji-sintaktik әlamәtindәn sözügedәn kitabda ayrıca olaraq bәhs olunmuşdur (1931: ). Morfologiyada felin şәrt şәkli olaraq öyrәnilәn kateqoriya sintaksisdә әsas etibarilә şәrt-güzәşt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәsinin predikativ mәrkәzlәrinin formalaşmasında özünü göstәrir. Maraqlıdır ki, kitabda sa 2 -dan bir şәrt hәrfi olaraq bәhs edәn müәllifin sözügedәn mövzuya dair gәtirdiyi örnәklәrin çoxu elә koordinativ-şәrt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrdir vә ya kassik terminologiya ilә ifadә etsәk, şәrt budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdir. Mәsәlәn: Sencer turmuş olsa idi Sokur turmuş idi (1931: 184). Әbu Hәyyanın Kitâb al-idrak li-lisân al-atrâk adlı kitabında fonemlәr hәrflәr, söz birlәşmәlәri vә cümlәlәr isә isim vә feil morfoloji әlamtlәrinin işlәnildiyi örnәklәr olaraq işıqlandırılmışdır. Başqa bir sözlә, fonetika vә sintaksis mövzuları morfologiya bәhsinin içәrisindә öyrәnilmişdir. Bu isә XI-XVIII yüzillәrdә әrәb dilçilik mәktәbi әnәlәrinә görә әrәb vә türk dillәrindә yazılan qrammatika kitablarının әsas elmi-metodiki özәlliklәrindәn biri olmuşdur Molla Sâlihin Eş-Şüzûr-üz-Zehebiyye vel-kıtai l-ahmediyye fil-lûgat-it- Türkiyye adlı әsәri Sözügedәn kitabı Besim Atalay әrәb dilindәn türk dilinә çevirmiş vә 1949-cu ildә İstanbulda yayınlatmışdır. Kitab orta әsrlәrdә, Misir vә Şimali Afrika torpaqları Osmanlı dövlәtinin әlinә keçdikdәn sonra yazılmışdır. Kitabın әlimizdә iki nüsxәsi vardır. Birinci nüsxәnin surәti Misirdә hicri tarixi ilә 1047-ci ildә çıxarılmışdır. Әsәrin müәllifi Molla Salih Misirdә Әşrәfiyyә mәdrәsәsindә müdәrris, yәni müәllim olmuşdur. Bu kitab әrәblәrә vә daha çox o vaxt Misiirin qazisi olan şәxsin Әhmәd adındakı oğluna türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә yazılmışdır. Kitab dörd böyük bölmәdәn ibarәtdir. Birimci bölmәdә feillәrdәn, ikinci bölmәdә isimlәrdәn, üçüncü bölmәdә әvәzliklәrdәn, dördüncü bölmәdә әrәb dilindәn türk dilinә keçmiş ortaq sözlәrdәn bәhs edilir. Kitabın sonunda isә türk dilindә danışıq mәtnlәri vә cümlә qurma 137

138 örnәklәri verilmişdir ki, bu da o vaxta qәdәr hәr hansı bir qrammatika vә ya dәrs kitabında yer almamışdır (Molla Salih 1949: 3-6) Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-lûgat-it-türkiyye (Türk dilinә zәrif hәdiyyә) adlı әsәr Sözügedәn әsәrin yazıldığı tarix vә müәllifi mәlum deyildir. Qeyd etmәk lazımdır ki, Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-lûgat-it-türkiyye adlı әsәrin yeganә nüsxәsi İstanbulda Bәyazıt camisinin yanındakı Vәliddin Әfәndi Kitabxanasında 3092 nömrә ilә mühafizә olunur. Hәmin әsәr XIII-XV yüzillәrdә Şimali Afrikada, Suriyada vә Fәlәstindә geniş yayılmış vә tәxminәn 250 il hökmranlıq sürmüş Mәmlük Sultanlığı vә ya başqa bir adı ilә Kölәmәnlәr sülalәsinin vә ardıcıllarının rәsmi dövlәt dilinin qrammatikası haqqındadır. Hәmin dil isә, mәlum olduğu kimi, Qıpçaq türkcәsi olmuşdur. Әsәr әrәblәrin türkcә öyrәnmәsi mәqsәdilә vә әrәb dilindә yazılmışdır. Bu qrammatika kitabı haqqına elm alәminә ilk mәlumatı Fuat Köprülü 1922-ci ilin iyun ayında bir Macar jurnalına yazdığı mәqalәsindә vermişdir (Atalay 1945: 11). Bundan sonra hәmin kitab türkoloqların diqqәtini özünә cәlb etmişdir. Sözügedәn qrammatika kitabı Besim Atalay tәrәfindәn 1945-ci ildә türk dilinә tәrcümә olunmuş vә 1945-ci ildә yayınlanmışdır. Kitabı sonralar E. İ. Fazılov vә M. T Ziyaeva әrәb dilindәn Изысканный дар тюркскому языку (1978) adı ilә rus dilinә tәrcümә etmişlәr. Әsәr әsas etibarilә iki hissәdәn tәşkil olunur. Birinci hissә 78 sәhifәlik bir lüğәtdәn ibarәtdir. İkinci hissә isә türk dilinin vә ya qıpçaq türkcәsinin qrammatikası haqqındadır (Atalay 1945: 15). Birinci hissәdә Әsirgәyәn, yarğılayan Tanrının adıyla! Tanrım yardım et! başlığı altında öncә bu әsәrin hansı mәqsәdlә yazıldığı, qıpçaq dialektindә hәrflәrin sayı vә әrәb әlifbası ilә yazılışı göstәrilir. Sonra isә isimlәr vә feillәr olaraq qığçaq dialektindәki sözlәrin müxtәlif tematik mövzulardakı lüğәti verilir (Atlay 1945: 5-44). Kitabın qrammatika hissәsi Besim Atalayın tәrcümәsindә 57 sәhifәlik bir yer tutur. Burada, hәr şeydәn öncә, müәyyәnlik vә qeyri-müәyyәnlik anlayışları dövrün qrammatik diskurs ortamında izah edilir vә müxtәlif qrammatik kateqoriyaları bir-birindәn ayıran fәrqlәr dә ayrım vә ya ayırma, ayrılma adı altında göstәrilir. Kitabın qrammatika hissәsindә әn çox tatar diyalektindәn vә bәzәn dә türkmәncәdәn konkret örnәklәr gәtirilir. Hәmin örnәklәrә әsasәn qarışıq xarakterli linqvistik-filoloji açıqlanmalar verilir. Hәmin açıqlanmalar da әsasәn aşağıda göstәrilәn nitq hissәlәri vә müәyyәn qrammatik kateqoriyalar haqqında olur: 138

139 -Әvәzliklәr, zәrflәr, feli sfәtlәr, felin mәchul vә qayıdış şәkillәri, mәsdәrlәr, felin әmr şәkli, inkarlıq kateqoriyası, felin keçmiş vә gәlәcәk zamanları; -Tәsirli vә tәsirsiz feillәr, sual şәkillәri, şәrt әdatı vә digәr әdatlar, kәmiyyәt kateqoriyası, mübtәda vә xәbәr vә s. -Bağlayıcılar, söz yaradıcılığı vә ya isimdәn feil düzәldilmәsi, nida vә s. (Atalay 1945: ). Kitabın qrammatika bölmәsi әrәb dilçiliyi mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn nitq hissәlәrinin isim//feil//әdat tәsnifilәndirilmәsi kontekstindә yazılmışdır. Bununla bәrabәr, hәmin bölmәdә sadәcә isimlәr, feillәr vә әdatlar deyil, demәk olar ki, bütün nitq hissәlәrinin ayrı-ayrı morfoloji, bәzәn dә sintaktik özәlliklәri haqqında sistemsiz olaraq mәlumat verilmişdir El-Kavânînü l-külliyye Li-Zabti l-lügati t-türkiyye (Türk dili qaydalarının tәsbit olunması vә bütünü) adlı әsәr XV yüzilin әvvәllәrindә Qahirәdә yazılan bu әsәrin müәllifi elm alәminә mәlum deyildir. Әsәrin tәk әlyazması İstanbulda Süleymaniyyә kitabxanasının Seyid Әli Paşa bölmәsindә, 2659 nömrәli kataloqda saxlanılır. Hәmin nüsxә 1928-ci ildә Fuad Köprülünün Ön söz ü ilә Kilisli Rüfәt Bilgә tәrәfindәn Tirkiyyat İnstitutunda yayınlanmışdır. Kilisli Rüfәt yayınında mәtnin orijinalını olduğu kimi vermişdir. Macar tәdqiqatçısı S. Teleqdi Kilisli Rüfәtin nәşrinә әsaslanaraq әsәrdәki bәzi qrammatik bilgilәri vә içindәkilәri Alman dilinә tәrcümә edәrәk çap etdirmişdir (Hacıeminoğlu 1997: 17; Toparlı, Çögenli, Yanık 1999: 3). Әn son olaraq M. Sadi Çögenli ilә Nevzat Yanık sözügedәn әsәrin әrәbcә mәtnini türk dilinә tәrcümә etmişdir. R. Toparlı isә әsәrin Türk dilinin qrammatikasına uyğun bir şәkildә redaktәsini edәrәk Türk Dil Qurumunda yayınlatmışdır (El-Kavânînü l-külliyye Li-Zabti l-lügati t-türkiyye 1999). Kitabda әsas nitq hissәlәri kimi isim vә feillәrlә bәrabәr, şәkilçilәr dә öyrәnilmişdir. Türk dilindә sözügedәn nitq hissәlәrindәn әn işlәk olanının feil olduğu vurğulanmış vә kitabın birinci bölmәsindә felin şәkillәri vә ayrı-ayrı şәkilçilәri üzәrindә durulmuşdur (El-Kavânînü l-külliyye Li-Zabti l-lügati t-türkiyye 1999: 5; 6-34). Kitabın ikinci bölmәsindә isim vә onunla hәmhüdut kateqoriyalar, mәsәlәn әvәzlik, mübtәda, tamamlıq, izafәt hadisәsi, söz birlәşmәlәri vә bunlarla bağlı olaraq da tabe söz tabe edәn söz münasibәtlәri öyrәnilmişdir (1999: 35-84). Kitabın üçüncü bölmәsindә isә -r 4 -t 4, -dır 4 leksik-qrammatik morfoloji әlamәtinin vә -r 4 geniş zaman, -ma 2 inkarlıq vә -sa 2 şәrt şәkilçilәrinin feil sistemindәki yeri örnәklәrlә göstәrilmişdir (1999: 85-96). 139

140 Ed-Dürretü l-mudiyye Fi l-lügati t-türkiyye (Türk dilinin parlaq incisi) adlı әsәr Mәmlüklәr Sultanlığı dövründә ( ) Türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә әrәbcәtürkcә bir lüğәt olaraq yazılan kitablardan biridir. Bu әsәrin orijinal әlyazması Florensiyadakı Medicea Bibliotheca Laurenziana da Orient 130 nömrәsi ilә qeyd olunmuşdur. A. Zaynçkovski 1963-cü ilin sentyabr ayında Venedikdә keçirilәn II Millәtlәrarası Türk Sәnәtlәri Konqresindә iştirak etmәk üçün İtaliyaya getdiyi vaxt orada Şәrq әlyazmalarına baxarkәn hәmin әsәri tapmışdır. O, hәmin әsәri 1965-ci ildә Varşavada Rocznik Orientalistyczny jurnalında iki mәqalә halında yayınlatmışdır (Hacıeminoğlu 1997: 17). Bununla bәrabәr, A. Zaynçkovskinin Qıpçaq Türkcәsi әsasında sözügedәn lüğәtә dair yazdığı digәr araşdırmaları da vardır (Ed- Dürretü l-mudiyye Fi l-lügati t-türkiyye 2003: 9-109). Sözügedәn әsәri Türk dilindә Ön söz ü, Biblioqrafiya sı, Qıpçaqca-Türkcә lüğәti vә İndeks i ilә bir mükәmmәl kitab olaraq Rәcәb Toparlı çapa hazırlamış vә Türk Dil Qurumunda yuxarıda göstәrilәn adı ilә yayınlatmışdır (2003) Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә aparılmış linqvistik işlәr Ümumtürk dilinә vә ya türk dillәrinә, özәlliklә dә Osmanlı türkcәsinә dair sözügedәn dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn daha XV-XVIII yüzillәrdә latın, italyan, fransız, alman vә s. Avropa dillәrindә kitablar yazılmışdır. Hәmin kitabların mәtnlәri çox vaxt latın hәrflәri vә uyğun transkripsiya ilә hazırlanmışdır. Bu metinler Osmanlı devleti ile daha çok ticari ve siyasi ilişkilerde bulunan devletlerin mensubiyetinde olan kimselerin XV. yüzyıldan itibaren hazırladıkları sözlük ve gramer kitablarından ibarettir (Kartallıoğlu 2011: 26). Ancaq Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә ayrı-ayrı konkret türk dillәri vә dialektlәrinә dair daha mükәmmәl qrammatika kitablarının yazılmasına vә digәr hәr cür linqvistik xarakterli araşdırmaların sistemli olaraq aparılmasına türkoloji dilçilikdә XIX yüzildәn etibarәn başlanılmışdır. Avropada türkcә haqqında ilk qrammatika kitablarından birini Hieronymus Meqiser adlı Ştuqqartlı bir alman latın dilindә yazmışdır. Sözügedәn әsәr Avropanın klassik qrammatika kitablarının tәrtip olunma prinsiplәrinә әsasәn hazırlanmış vә 1612-ci ildә yayımlanmışdır. Kitabda türkcәnin әrәb vә fars dillәrindәn fәrqli dil özәllәklәri müәyyәnlәşdirilmiş vә nitq hissәlәri qrammatik kateqoriyalara әsasәn aşağıdakı sıralanma ilә tәsvir olunmuşdur: 140

141 1. İsimlәrin hallanması; 2. Sifәtin müqayisә dәrәcәlәri; 3. İsimlәrin düzәldilmәsi vә ya söz yaradıcılığı; 4. Say adları; 5. Әvәzliklәr; 6. Feil; 7. Feillәrin tәsriflәnmәsi; 8. Mәlum növ (passivum); 9. Feillәrin düzәldilmәsinә dair qeydlәr; 10. Feli sifәtlәr; 11. Zәrflәr; 12. Әdatlar; 13. Bağlayıcılar; 14. Nidalar. Sözügedәn qrammatika kitabında 220 atalar sözü vә deyim dә yer almaqdadır ( Dilaçar: 1971). Belәliklә, XIX yüzildәn etibarәn türk dili haqqına Hind-Avropa dillәrinin qaydaqanunlarına әsasәn müxtәlif qrammatika kitabları sistemli olaraq yazılsa da, әrәb dilçilik mәktәbinin әnәnәlәri türkoloji dilçilikdә XX yüzilin әvvәllәrinә qәdәr davam etmişdir. Hәmin dövrdә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәri baxımından türk dilindә yazılmış ilk qrammatika kitablarından biri olmaq etibarilә Hüseyn Cahidin Türkcә sәrf vә nәhv adlı әsәri diqqәti çәkir. Hәmin kitab özündәn sonrakı türkcә yazılan qrammatika kitablarının hazırlanmasında ciddi bir elmi mәnbә rolunu oynamışdır (Cahit 2000: 9) XIX yüzil vә XX yüzilin ilk qәrinәsindә әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmi ilә yazılmış dil vә qrammatika kitabları Sözügedәn dövrdә Avropada, Osmanlı İmeratorluğunda vә çar Rusiyasında hәm әrәb, hәm dә latın mәnşәli dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn qrammatika kitabları yazılmış vә müxtәlif etimoloji lüğәtlәr tәrtib olunmuşdur. Türk yazılı abidәlәrinin kәşf olunması vә deşifrә olunaraq oxunması işi isә bütün dünyada hәmin dövrün başlıca filoloji-tarixi hadisәlәridәn biri kimi qiymәtlәndirilmişdir (Кoнoнoв 1982: ). Bununla bәrabәr, renesans dönәmindәn 141

142 sonrakı dünyada dilçilikdә gerçәklәşәn yeni elmi-filoloji axınların da türkoloji dilçiliyin inkişafına çox böyük tәsiri olmuşdur. Mәhz hәmin tәsir nәticәsindә türk әdәbi dillәri vә dialektlәri haqqında rus, fransız vә alman dillәrindә yazılmış daha әhatәli elmi-filoloji әsәrlәr meydana çıxmışdır. Belә ki, türkoloji dilçilikdә müxtәlif dilli etimoloji lüğәtlәr tәrtib olunmuş, geniş hәcmli tәsviri xarakterli qrammatika kitabları yazılmış vә digәr çox önәmli linqvistik araşdırmalar aparılmışdır (Будагoв 1869, 1871; Radloff 1882; Aшмарин 1903; Катанoв 1903; Deny 1921). Sözügedәn türkoloji dilçilik әsәrlәri, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, başlanğıcda әn çox tatar dili, türk-tatar dili, türk dili terminlәri ilә vә ya keçmiş Çar Rusiyasında yaşayan müxtәlif türkdilli xalqların әdәbi dillәri vә dialektlәrinin adları ilә adlandırılmışdır. Rusiyanın elmi-filoloji mәrkәzlәrindә hazırlanan türkoloji dilçilik әsәrlәri әsas etibarilә rus dilindә qәlәmә alınmışdır. Qәrbi Avropada türk dillәri vә dialektlәrinә dair aparılan linqvistik işlәr isә daha çox alman vә fransız dillәrindә yazılmışdır. Bununla bәrabәr, XIX yüzilin sonları vә XX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn sözügedәn әsәrlәr müxtәlif türk әdәbi dillәrindә dә işıq üzü görmәyә başlamışdır. Belә ki, Osmanlı, Azәrbaycan, qazax-qırğız, özbәk (cağatay) vә tatar türkcәlәrindә dә müxtәlif mәzmunlu türkoloji dilçilik әsәrlәri vә daha çox qrammatika kitabları yayımlanmışdır (Kononov 1982: ; Deny 1921; Cahit 2000 vb.). Sözügedәn әsәrlәrdә әn çox türkoloji dilçiliyin fonetika, qrammatika, leksika, leksikoqrafiya vә dil tarixinә aid olan aşağıdakı ümumi vә özәl mövzuları tәsviri vә tariximüqayisәli yöntәmlәrlә işlәnilmişdir: -Türk dili qrammatikasının әsas sәviyyәlәri vә ya şöbәlәri; -Fonemlәrin, morfemlәrin, söz birlәşmәlәrinin vә qruplarının, cümlә quruluşlarının fonetik vә fonoloji, morfoloji vә sintaktik özәliklәrinә görә müәyyәnlәşdirilmәsi; - Lüğәt tәrkibinin vә ya sözlәrin, frazeologizmlәrin, atalar sözlәri vә mәsәllәrin leksik vә leksikoqrafik olaraq tәsvir olunması; -Qәdim türk dili abidәlәrinin vә ya mәtnlәrinin tәsbit olunması, oxunması, araşdırılması vә hәrtәrәfli olaraq öyrәnilmәsi. Sözügedәn dövrdә türkoloji dilçiliyә dair müxtәlif müәlliflәr vә yaradıcı kollektivlәr tәrәfindәn hazırlanan vә yayımlanan kitabların içәrisindә Mirzә Kazım bәyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası (1846), Otto Böthlinqkin Yakut dili haqqında (1851), Altay dilinin qrammatikası (1869) vә P. M. Melioranskinin Qazax-qırğız dilinin qısa qrammatikası (

143 1897) adlı әsәrlәri xüsusi bir yer tutur. Çünki hәmin kitablar yuxarıda sözügedәn qrammatik mövzuların öz dövründә müqayisәli vә tәsviri olaraq hәrtәrәfli öyrәnilmәsinә görә öncәki uyğun әsәrlәrdәn seçilir. Türk dillәrinin fonetik quruluşunun әsas özәliklәri ilk dәfә olaraq hәmin әsәrlәrdә işıqlandırılmışdır. Mәsәlәn, saitlәrin vә samitlәrin sıralanması, ahәng qanunu, dodaq ahәngi, assimilyasiya, vurğu, hecalanma kimi fonetik qanunlar vә hadisәlәr haqqında geniş vә sistematik mәlumat Altay dilinin qrammatikası vә P. M. Melioranskinin Qazax-qırğız dilinin qısa qrammatikası kitablarında yer almışdır. Ümumtürk morfeminә, söz birlәşmәsi vә cümlә quruluşlarına dair ümumi linqvistik tәsvirlәr vә nitq hissәlәrinin tәsnifi Altay dilinin qrammatikası, Qazax-qırğız dilinin qısa qrammatikası kitablarında, Mirzә Kazım bәyin vә O. Böthlinqkin yuxarıda göstәrilәn әsәrlәrindә öyrәnilmişdir Mirzә Kazım Bәyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası. Azәrbaycan lәhcәsi ilә (1846) adlı kitabı Mirzә Kazım bәyin sözügedәn qrammatika kitabı üç bölmәdәn ibarәtdir: 1. Әlifba, hәrflәrin tәlәffüzü vә nitq hissәlәri olaraq isim, sifәt, say vә әvәzlik; 2. Feil, qoşma, zәrf, bağlayıcı, nida; 3. Söz birlәşmәsi vә digәr söz qrupları vә hәr cür söz vә cümlә birlәşmәlәri vә ya sintaksis. Bu әsәrdә öz dövrünün Osmanlı türkcәsi morfologiyası vә sintaksisinin quruluşu Azәrbaycan türkcәsi vә tatar türkcәsnin vә onların müxtәlif dialektlәrinin uyğun dil sәviyyәlәri ilә müqayisәli olaraq örnәklәrlә çox geniş tәsvir olunmuşdur. Kitab, tәbii ki, Hind-Avropa dilçiliyi әnәnәlәrinә görә tarixi-müqayisәli vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә yazılmışdır. Ancaq Mirzә Kazım bәy bir şәrqşünas vә öyrәndiyi dillәrin bilavasitә daşıyıcısı olduğu üçün sözügedәn kitabında qәrb vә şәrq filologiyası әnәnәlәrindәn bir yerdә uğurla istifadә edә bilmişdir. Әsәrdә Fransız dilçisi Joberin qrammatika vә sintaksis modeli әsas götürülmüşdür 27. Ancaq sözügedәn modelin türk dillәrinin sintaktik quruluşunun tәsvir olunmasında әsas götürülmәsi sonralar türkoloji dilçililikdә yanlış tәsniflәndirmәlәrә, uzun vә mәzmunsuz mübahisәlәrә yol açmışdır. 27 Ancaq Joberin cümlәlәrin sintaktik quruluşuna dair nәzәri görüşlәri ümumtürk dilinin bәzi qrammatik qaydalarının Mirzә Kazım bәy tәrәfindәn tәsvir edilmәsindә yetәrli olmamışdır. Çünki Joberin görüşlәri bir flektiv dil olan fransızcanın sintaktik quruluşuna görә irәli sürülmüşdü vә hәm flektiv, hәm dә aqqilütinativ quruluşlu dillәrin materiallarına әsaslanmırdı. Bir sözlә, hәmin görüşlәr tipoloji-müqayisәli sәciyyә daşımırdı. 143

144 Bu, özünü әn çox müәyyәn vә qeyri-müәyyәn söz birlәşmәlәrinin vә mürәkkәb cümlәlәrin öyrәnilmәsindә göstәrmişdir. Sözügedәn mübahisәlәr, hәr şeydәn öncә, feli sifәt, feli bağlama, mәsdәr vә bәzi qoşmalı sintaktik konstruksiyaların mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәsi (clause) olaraq müәyyәnlәşdirilmәsilә bağlı olmuşdur. Mirzә Kazım bәyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası adlı әsәrindә fonetika bölmәsi hәcm etibarilә çox qısadır. Hәmin bölmәdә türk dilinin önәmli fonetik hadisәlәri, ahәng qanunu vә dodaq ahәngi mövzularına heç toxunulmamış, fonemlәrdәn hәrflәr olaraq bәhs edilmişdir (Kononov 1982: ; 301). Bütün bunlara baxmayaraq, Mirzә Kazım bәyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası adlı kitabı ümumtürk dilinin fonetikası, morfologiyası vә sintaksisi haqqında tәsviri vә tarixi-müqyisәli dilçilik yötәmlәrilә yazılan geniş hәcmli bir әsәr olaraq türkoloji dilçiliyin tarixindә özünәmәxsus bir yer tutmaqdadır Otto Böthlinqkin Yakut dili haqqında: qrammatika, mәtn vә lüğәt (1851) adlı kitabı Sözügedәn kitab sadәcә türkologiya fәnni nöqteyi-nәzәrindәn deyil, ümumi müqayisәli dilçilik elmi baxımından da dilçilik tarixindә çox böyük önәm daşıyır. Buna görә hәmin әsәr sonrakı dövrlәrdә türkoloji dilçilik sahәsindә dә bir elmi mәnbә rolunu oynamışdır. Bu әsәr, hәr şeydәn öncә, yakut dilinin ilk elmi qrammatikasıdır. Әsәrdә ümumtürk dilinin ayrıca bir müstәqil qolu olaraq nüәyyәnlәşdirilә bilәn yakut (saha) dilinin fonetik vә qrammatik quruluşunun geniş linqvistik tәsviri verilmişdir. Bununla bәrabәr, kitabda ayrı-ayrı yakutca mәtnlәr vә 4600 sözdәn ibarәt olan Yakutca-almanca lüğәt dә yer almaqdadır. Burada yakut dilinin fonetik vә qrammatik quruluşu hәm digәr türk dillәri vә dialektlәri, hәm Ural-Altay dillәrindәn sayılan monqol vә tunqus-mancur dillәrinin materialları ilә öz dövrünün linqvistik hadisәlәri vә gәlişmәlәri kontekstindә müqayisәli öyrәnilmişdir. Әsәr alman dilindә yazılmış vә çox sonralar rus dilinә tәrcümә olunmuşdur Altay dilinin qrammatikası (1869) adlı kitabı haqqında Sözügedәn kitabın üzәrindә әsәrin kimin tәrәfindәn yazıldığına dair hәr hansı bir mәlumat verilmәmişdir. Sadәcә kitabın Altay missionerlәri tәrәfindәn hazırlandığı göstәrilmişdir. Ancaq hәmin kitabın dilçi N. İ. İlminski, türkoloq V. İ. Verbitski vә bir din xadimi olan M. A. 144

145 Nevski tәrәfindәn hazırlandığı 28 türkoloji dilçilikdә artıq çoxdan tәsbit olunmuşdur (Kononov 1982: ). Bu әsәr öncәki oxşar qrammatika kitablarından bir çox quruluş özәlliklәri vә elmi-üslubi sistematikliyi ilә fәrqlәnir. Saitlәrin vә samitlәrin istәr artikulyasiyaya, istәrsә dә fonetik funksionallığa görә sistemli tәsnifi, sözdә vә cümlә sıralanmalarındakı vurğu haqqında biliklәr türkoloji dilçilikdә ilk dәfә olaraq bu kitabda yer almışdır. Nitq hissәlәri burada isim, sifәt vә zәrf olaraq sintaktik funksionallığına görә tәsnif olunmuşdur. İç//dış//yan//ön vә s. morfemlәr hallana bilәn sözlәrlә işlәnilәn kömәkçi adlar olaraq müәyyәnlәşdirilmişdir. Bununla bәrabәr, sözügedәn qrammatika kitabında felin tәrz kateqoriyası üzәrindә dә durulmuş, tәyini söz birlәşmәlirinә dair geniş mәlumat verilmiş, feli sifәt vә feli bağlama tәrkiblәri mürәkkәb cümlәlәrin komponentlәri olaraq xarakterizә olunmuşdur P. M. Melioranskinin Qazax-qırğız dilinin qrammatikası ( ) adlı kitabı haqqında Sözügedәn әsәrin birinci cildini Fonetika vә etimologiya, ikinci cildini isә Sintaksis bölmәlәri tәşkil edir. P. M. Melioranski bu әsәrini 1869-cu ildә yayımlanan Altay dilinin qrammatikası kitabı örnәyinә görә hazırladığını göstәrmişdir. Onun istәr bu әsәri ilә, istәrsә dә digәr Әrәb filoloqu türk dili haqqında (1890), Gültәkin abidәsi haqqında (1899) kimi digәr әsәrlәri ilә türkologiya elminin sonrakı inkişaf dövrlәrindә linqvistik bir kontekstin yaranmasının yolu açılmışdır (Kononov 1982: ; 303) XX yüzildә türkoloji dilçilik әsәrlәri Sözügedәn türkoloji dilçilik әsәrlәri Sovetlәr Birliyindә, Avropada, Amerikada, Türkiyәdә vә dünyanın digәr bölgәlәrindә әsas etibarilә әnәnәvi dilçilik metodları ilә tәsviri olaraq yerinә yetirilmişdir. Bununla bәrabәr, oxşar linqvistik әsәrlәr müxtәlif türk әdәbi dillәri vә dialektlәri vә bir-birinә qohum olmayan digәr dillәrin materialları ilә dә müqayisәli hazırlanmışdır. Daha doğrusu, hәmin әsәrlәr müqayisәli-tarixi, müqayisәli-coğrafi vә müqayisәli- 28 Bunların hәr üçü xristian missioneridir (Eren 1998: 331). Onların yazdığı bu kitab türkoloji dilçilikdә qrammatikaya aid bir çox mövzunun ilk dәfә olaraq işıqlandırılması ilә bilinmәkdәdir. Ancaq göstәrilәn әsәr, hәr şeydәn öncә, öz dövründә hәlә yazısı belә olmayan türk dialektlәrinin müstәqil linqvistik kontekstdә ayrıca dillәr olaraq öyrәnilmәk istәndiyi ilә dә diqqәti çәkir. Bu isә o demәkdir ki, sözügedәn әsәrdә bütövlükdә türk dialektlәri vә ayrılıqda Altay türkәcәsi ayrı-ayrı müstәqil dillәr olaraq işıqlandırılmışdır. Buna görә dә hәmin dövrdә oxşar qrammatik işlәrin ortaya çıxması ilә bağlı olaraq yaranan Missionerlik qrammatikası ifadәsi bu gün çox böyük maraq doğurur. Bu baxımdan hәmin ifadә vә ya qavram türkoloji dilçiliyin tarixindә ayrıca olaraq öyrәnilmәlidir. 145

146 tipoloji dilçilik yöntәmlәri ilә yazılmışdır (Муcaeв., Пoкрoвcкaя., Ceвoртян., Гaджиeвa., Юлдaшeв., Бacкaкoв., Кoвшoвa., Тeнишeв., Лeвитcкaя., Иcxaкoвa., Aшнин 1972: 3-19; Кoнoнoв 1974: 5-12; Кoнoнoв., Тeнишeв., Фaзылoв 1981:3-22). Sintaktik quruluşa dayalı dilçilik metodları ilә bәrabәr, dilçilikdә funksiyaya, konseptuallığa vә informasiya texnolgiyalarına söykәnәn yeni linqvistik yöntәmlәr dә ortaya çıxmışdır. Onların türk әdәbi dillәrinә bu vә ya digәr şәkildә tәdbiq edilmәsi isә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, türkoloji dilçiliyin son inkişaf dövrlәrindә özünü göstәrir. Bu baxımdan bәzi müәlliflәrin universal sәciyyәli sistematik linqvistik yöntәmlәrlә yazılan bәzi әsәrlәrindәn (Эргувaнлы 1987: ; Юxaнcoн 1987: ; Uzun 2000) keçәn әsrdә bir elmi-metodik vasitәçilik rolunun oynanılması gözlәnilirdi. Bu rol türkoloji dilçilkdә әnәnәvi dilçiliklә koqnitivinformativ sәciyyәli linqvistik yöntәmlәrin tәtbiqi arasında bir keçid mәrhәlәsinin vә bağlantıların yaradıla bilmәsindәn ibarәt idi. Qeyd olunmalıdır ki, belә bir vәzifә göstәrilәn dilçilik әsәrlәrindә yerinә yetirilә bilmәmişdir. Çünki, sözügedәn linqvistik әsәrlәrdә türk dillәrinin özünәmәxsus olan bir çox önәmli fonetik, qrammatik, leksik vә leksikoqrafik özәlliyi lazımi sәviyyәdә dәrk olunmamışdır. Bunlar, hәr şeydәn öncә, ümumtürk dilinin әsas vә kömәkçi morfemlәrinin postpozisiyonda birbirinә artırılması, sözlәrin söz yaradıcılığı әsnasında birlәşә bilmәsi vә sәslәrin interpozisyonda qaynaşa bilmәsi ilә geçәklәşәn funksionallıqla şәrtlәnir. Söz birlәşmәlәri, cümlә vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә isә söz sırasının simmetrik vә asimmetrik sәciyyәli sıralanması da hәmin әsәrlәrdә ümumtürk dilinin lazımi sәviyyәdә dәrk olunmayan özәlliklәrindәndir (Musaoğlu 2004ç: 30-32). Sözügedәn dönәmdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәri bir çox halda dilçilik elminin ümumi qayda-qanunlarına әsasәn işıqlandırılmır. Onların obyektiv olaraq deyil, çox vaxt ümumtürk dilinә qohum olmayan ayrı-ayrı xarici dillәrin araşdırılması yöntәmlәri ilә subyektiv olaraq öyrәnilmәk istәndiyi müşahidә olunur (Musaoğlu 2004c: ). Bu isә türkoloji dilçiliyә aid aparılan әnәnәvi, yeni vә әn yeni linqvistik işlәrin arasında sistemli vә düzgün bir bağlantının qurulmasını böyük bir ölçüdә bu gün dә әngәllәmәkdәdir. Sözügedәn әngәllәrin ortadan qaldırılması isә türkoloji dilçiliyә dair linqvistik sәciyyәli aparılan bütün işlәrin bir yerdә qiymәtlәndirilmәsi, yanlışlıqların vә tutarsızlıqların obyektiv olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi ilә mümkün ola bilәr. Türkoloji dilçiliyә dair işlәr lap әvvәldәn әnәnәvi xarakterli müxtәlif linqvistik yöntәmlәrin türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin materiallarına bir yerdә tәtbiq olunması ilә yerinә 146

147 yetirilmişdir. XX yüzildә dә әsas etibarilә öncәki yüzildә başladılmış olan dil vә qrammatika üzrә aparılan işlәrin hәyata keçirilmәsi vә getdikcә genişlәndirilmәsi bu vә ya digәr şәkildә davam etdirilmişdir. Bu baxımdan türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin bir çoxunun qrammatika kitabları daha XX yüzilә qәdәr yazılmamışdı. Sadәcә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, Türkiyә (Osmanlı) Azәrbaycan, tatar, yakut (saha), Altay, qazax, Çuvaş vә tuva türkçәlәrinin qrammatika kitabları ayrıca olaraq bu vә ya digәr şәkildә yayımlanmışdı. XX yüzildә isә bir çox türk dilinin qrammatik quruluşuna dair ilk kitablar hazırlanmışdır. Bunlardan bәzilәrinin adını, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, türk dillәrinә aid yazılmış örnәk kitablar olaraq aşağıda çәkmәk olar: 1. Qumuq dilinin qrammatikası vә Başqırd dilinin qrammatikası (Дмитриeв 1940; 1948); 2. Qaraqalpaq dili (Бacкaкoв 1951; 1952); 3. Oyrot dilinin qrammatikası, Şor dilinin qrammatikası vә Xakas dilinin qrammatikası (Дырeнкoвa 1940; 1941; 1948); 4. Karaim dilinin qrammatikası (Муcaeв 1964); 5. Qaqauz dilinin qrammatikası (Пoкрoвcкaя 1964); 6. Sarı uyğur dilinin quruluşu vә Salar dilinin quruluşu (Тeнишeв 1976a; 1976b); XX yüzilә qәdәr türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin әsas etibarilә fonetikası, qrammatik quruluşu, hәmin quruluşun müxtәlif linqvistik özәlliklәri vә lüğәtçilik sahәsi öyrәnilmişdir. Bununla bәrabәr, göytürk, әrәb vә uyğur yazısı ilә yazılan qәdim әdәbi abidәlәrin vә әsәrlәrin dili vә mәtnlәrinin oxunmasına dair dә çox iş görülmüşdür. XX yüzildә isә durum fәrqlidir. Bu yüzildә artıq bütövlükdә türk әdәbi dillәrinin vә ayrılıqda onların hәr birinin funksional olaraq işlәnilmә sahәlәrinin öyrәnilmәsi gündәmә gәlmişdir. Belә ki, danışıq dili vә dialektologiyaya dair müxtәlif işlәr görülmüşdür. Türk әdәbi dillәrindә yazan mәşhur yazıçıların hәr birinin dili vә üslubu öyrәnilmişdir. Buna bağlı olaraq ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrinin tarixlәri vә ümumi dil tarixi kateqoriyaları müәyyәnlәşdirilmişdir. Türkoloji dilçilikdә ümumi onomastika, frazeologiya, semantika, leksikologiya vә leksikoqrafiya sahәlәri; müstәqil fonetika, fonologiya, qrammatika şöbәlәri vә dilin öyrәnilmәsindә özünü ayrıca olaraq göstәrәn nitq mәdәniyyәti istiqamәti formalaşmışdır. Bütün bunlarla bәrabәr, türk dillәrindә yazılan vә yuxarıda göstәrilәn digәr fәnlәr kimi milli filologiya fakültәlәrindә keçilәn Dilçiliyә giriş vә Ümumi dilçilik kimi kitablar da ortaya çıxmışdır. Yuxarıda sözügedәn türkoloji fәnlәrә dair müxtәlif türk әdәbi dillәrindә qәlәmә 147

148 alınan monoqrafiyalara, dәrs kitablarına vә vәsaitlәrinә örnәk olaraq aşağıdakı kitabların adını çәkmәk olar: 1. H. Baylıyev. Müasir türkmәn dilinin qrammatikasının qısa kursu (1948); 2. M. N. Xıdırov. Türkmәn dilinin tarixindәn materiallar (1962); 3. S. Cәfәrov. Müasir Azәrbaycan dili: leksiska (1970); 4. Q. Әbdürrәhmanov., A. Rüstәmov. Qәdim türk dili (1982); 5. B. Әbülqasımov. XIX әsrin ikinci yarısında qazax әdәbi dili (1976); 6. A. A. Axundov. Ümumi dilçilik: dilçiliyin tarixi, nәzәriyyәsi vә metodları (1988); 7. E. Aqmanov. Qazax dilinin tarixi sintaksisi (1986); 8. N. Cәfәrov. Azәrbaycan türkcәsinin millilәşmә tarixi (1955); 9. N. Xudiyev. Radio, televiziya vә әdәbi dil (2001) vә s. Ana dillәrindә sistematik olaraq tәlim vә tәdris işlәri aparılmayan türk dillәrinә dair keçmiş Sovetlәr Birliyindә yayımlanmış әsәrlәr isә әsas etibarilә rus dilindә yazılmışdır (Муcaeв 1964; Рaccaдин 1978). Türk milli әdәbi dillәrindә hәm nәzәri, hәm dә tәtbiqi türkoloji dilçilik işlәrinin müxtәlif yerlәrdә yazılmağa vә yayımlanmağa başlanıldığı ümumi tarix türkologiya elmindә әsas etibarilә XVIII-XIX yüzillәr olaraq qәbul edilir (Banguoğlu 1998: 144). Daha doğrusu, sözügedәn tarixin biblioqrafik olaraq göstәrilmәsi işi әn çox türk әdәbi dillәrinin XIX yüzildәn etibarәn formalaşan müxtәlif funksional üslublarının, özәlliklә dә hәmin dillәrdә bәdii üslubların gerçәklәşmәsi prosesinә dayanır. Buna baxmayaraq, müxtәlif türk әdәbi dillәrinin ayrılıqda başlanğıc tarixlәri vә bütövlükdә tәşәkkül prosesinin mәrhәlәlәri XV-XVIII yüzillәrә vә hәtta XI-XIV yüzillәrә qәdәr dә götürülür (Hydyrow 1959; Cыздыкoвa 1984: 20). Bununla bәrabәr, XV yüzilә qәdәr yazılmış vә yayımlanmış olan әsas yazılı abidәlәrimizin vә müxtәlif әdәbi әsәrlәrimizin fonetik, qrammatik, leksikoloji vә leksikoqrafik özәlliklәri arasında çox da böyük fәrqlilklәrin olmadığı da bir hәqiqәtdir. Buna görә dә, fikrimizcә, qәdim (VI-XI yüzillәr) vә orta (XI-XIV yüzillәr) türk dili olaraq adlandırılan mәrhәlәlәrin әslindә ümumi vә ortaq bir әdәbi dil kontekstindә dәrk olunması daha doğrudur. Çünki, türk dillәrinin bir-birindәn çox da fәrqli olmayan linqvistik özәlliklәrlә XIV yüzilә qәdәr ümumi bir әdәbi dil әnәnәsinә sahib olduğu mәşhur türkoloqlar tәrәfindәn dә ifadә olunur (Бacкaкoв 1986: 42; Hacıeminoğlu 1996: 2). Türkdilli coğrafiyadakı tarixi әsәrlәrimizin hәr hansı bir türk boyunun olmadığı göstәrilir. Hәmin әsәrlәrin bütün 148

149 türklәrin ümumi sәrvәti olduğu vә türk boylarının müxtәlif xalqlar olaraq isә XV yüzildәn etibarәn formalaşdığı digәr bir elmi mәnbәdә dә vurğulanır (Муxaмeдoвa 1973: 7-13). Belәliklә, türkologiyada başından bәri öncә әnәnәvi, sonra isә müәyyәn bir ölçüdә struktur vә sistematik xarakterli linqvistik yöntәmlәrlә yazılmış araşdırmalar vә müxtәlif dilçilik işlәri vardır. Bütün bunları XX yüzildәki elmi-praktik istiqamәtlәri, tәtbiqi yönlәri vә ya әsas mövzuları ilә aşağıdakı şәkildә qruplaşdırmaq mümkündür Fonetika vә fonologiyaya dair görülәn işlәr Ümumtürk dilinin hәm dialektlәr üstü әdәbi dillәrinә, hәm dә dialektlәrinә vә şivәlәrinә dair fonetik işlәr 1920-ci illәrdәn başlayaraq bir çox türkoloji mәrkәzdә eksperimental metodla da davam etdirilmişdir. Türk әdәbi dillәri vә onun dialektlәrinin saitlәr vә samitlәr sistemi, ahәng qanunu, sәs uyumu, assimilyasiya, dissimilyasiya, metateza, proteza, vurğu, intonasiya, heca vә digәr fonetik qanunlar vә hadisәlәr türkoloji dilçilikdә çox geniş işıqlandırılmışdır. Bütün bu işlәr hәm әnәnәvi xarakterli fonetik-fonoloji araşdırma üsulları ilә, hәm dә labaratoriyalarda tәtbiq edilәn yeni eksperimental yöntәmlәrlә yerinә yetirilmişdir. Türk dillәri vә dialektlәrindәn hәr hansı birinin işlәnilmәsinә bağlı olaraq müәyyәnlәşәn fonemlәrin dil sistemindәki konkret fonoloji vәzifәlәri vә pozisiya dәyişmәlәri sinxronik vә diaxronik aspektlәrdә tәdqiqata cәlb olunmuşdur. Sözügedәn araşdırma-öyrәnilmә işlәri daha çox tәsviri, müqayisәli-tarixi vә müqayisәli-tipoloji yöntәmlәrlә gerçәklәşdirilmişdir (Муcaeв., Пoкрoвcкaя., Ceвoртян., Гaджиeвa., Юлдaшeв., Бacкaкoв., Кoвшoвa., Тeнишeв., Лeвитcкaя., Иcxaкoвa., Aшнин 1972: 5-6; Kononov 1974b: 3; Aшнин., Бacкaкoв., Гaджиeвa., Кoрмушин., Лeвитcкaя., Муcaeв., Пoцeлуeвcкий., Тeнишeв., Чeчeнoв 1982:7) Qrammatika: morfologiya, sintaksis vә söz yaradıcılığı sәviyyәsinin öyrәnilmәsi Söz yaradıcılığı türk dillәri vә dialektlәrindә bütövlükdә aqqilitünativ vә analitik üsullarla, ayrılıqda isә felin növ, ismin mәnsubiyyәt, tәklik-çoxluq vә s. semantik-funksional xarakterli formadüzәldici leksik-qrammatik şәkilçilәri ilә gerçәklәşir. Hәmin proses türkoloji dilçilikdә hәm paradiqmatik-sintaktik, hәm dә sintaqmatik-leksik özәlliklәri ilә qarşılıqlı olaraq öyrәnilir. Bu baxımdan ümumtürk dili qrammatikasına dair XX yüzildә görülmüş işlәrdә әvvәlkilәrә görә araşdırma-öyrәnilmә sahәlәrinin genişlәndiyi vә getdikcә sistematik bir quruluşa 149

150 çevrildiyi müşahidә olunur. Türk dillәrinin qrammatikasına dair aparılan linqvistik kateqoriyalaşdırmalar klassik Avropa qrammatikasının modellәri ilә dilin hәm quruluşuna, hәm dә sisteminә görә müәyyәnlәşdirilmişdir. Bu kontekstdә dilin qrammatik sistemindә yer alan vә onun alt qrammatik şәbәkәsini tәşkil edәn hal, mәnsubiyyәt, tәklik-çoxluq, müәyyәnlik vә qeyrimüәyyәnlik, tәsdiq-inkar, növ, şәkil, şәxs, zaman vә s. kateqoriyalaşdırmaları uyğun morfoloji әlamәtlәrinә görә tәsniflәndirilmişdir. Üst qrammatik kateqoriyalaşdırmalar olaraq isә aşağıdakılar müәyyәnlәşdirilmişdir: -İsim, sifәt, әvәzlik, zәrf, say, feil, yardımçı ad, әdat, qoşma, bağlayıcı, nida vә s. nitq hissәlәri; -Tәyini söz birlәşmәlәri, feli tәrkiblәr vә digәr söz qrupları; -Cümlә vә xәbәr formaları; sadә, mürәkkәb cümlәlәr vә mürәkkәb sintaktik bütövlәr. Üst qrammatik kateqoriyalaşdırmalar türkoloji dilçilikdә daha çox sintaktik vә qismәn dә mәtnlinqvistik özәliklәri ilә işıqlandırılmışdır. Söz yaradıcılığı ümumi dilçilikdә hәm morfologiya vә leksikologiyada (Aлпaтoв 2004:103), türkoloji dilçilikdә isә daha çox qrammatikanın bir bölmәsi olaraq öyrәnilmişdir (Кoнoнoв., Тeнишeв., Фaзылoв 1981:5). Buna baxmayaraq, ümumtürk dilinә mәxsus olan normativ, tәsviri vә funksional sәciyyәli mükәmmәl bir qrammatika kitabının türkoloji dilçilikdә artıq hazırlanıldığı hәlәlik söylәnilә bilmәz. Çünki istәr Türkiyәdәki tәnzimat vә bütövlükdә Türk dünyasındakı XIX yüzil vә ya respublika dönәmi öncәsi vә istәrsә dә sonrası türkoloji dilçilik işlәri lap әvvәlindәn latın mәnşәli Avropa qrammatikasına әsaslanmışdır. Başqa bir ifadә ilә hәmin işlәr sadәcә әrәb, slavyan-rus, fransız vә ingilis dilçiliyi әnәnәlәrinә deyil, hәm dә çox vaxt söz konusu dillәrin qrammatik qayda-qanunlarına söykәnmәmişdir. Türkcәyә vә ya türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinә dayanan vә onlara görә inkişaf etdirilәn orijinal bir linqvistik metodologiya vә ya dilçilik mәktәbi olmamışdır. Bu kontekstdә türk dilinә görә orijinal bir metodologiyanın formalaşdırılması üçün qrammatikaya dair qavramların (konseptlәrin) vә kateqoriyaların әsas komponentlәri ilә sistematik olaraq yenidәn qavramlaşdırılması vә detalları ilә kateqoriyalaşdırılması işlәri başlanılmalıdır. Mәsәlәn: A. Türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә söz yaradıcılığının növlәri onların tәrkibini tәşkil edәn konseptual-leksik komponentlәrin linqvistik-qrammatik göstәricilәri ilә müәyyәnlәşir. Bunların bir-birindәn leksik-qrammatik fәrqlәri vә ya algılanmaya görә müәyyәnlәşәn fәrqlilik 150

151 dәrәcәlәri konseptual olaraq müәyyәnlәşdirilmәlidir. Onda türk dillәrindә mürәkkәb söz vә onların bitişik vә ya ayrı yazılması problemi dә hәll olunacaqdır. B. İsmin hal, mәnsubiyyәt, tәklik-çoxluq; felin şәkil, tәrz, növ kateqoriyaları; tәsriflәnmәyәn feli sifәt, feli bağlama, mәsdәr vә digәr kәlmә qruplanmaları, bütövlükdә cümlәlәr türkoloji dilçilikdә yenidәn tәsniflәndirilmәlidir. Bunlara bağlı olaraq predikativlik-modallıq üst vә alt sәviyyәlәrinin leksik-qrammatik göstәricilәri konseptual olaraq modellәşdirilmәlidir. Yalnız o zaman tәrz kateqoriyasının dilin leksik-qrammatik sistemindәki yeri; sadә, mürәkkәb cümlәlәrin vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin türkcә mәtndәki sәrhәdlәri açıq olaraq müәyyәnlәşdirilә bilәr Leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya sәviyyәsinin öyrәnilmәsi Sözügedәn dil sәviyyәsi birinci vә ikinci dәrәcәli nominativ adlandırmaları ilә bütövlükdә söz problemi ilә bağlı olan mәsәlәlәri, ayrılıqda isә söz yaradıcılığını vә dildәki frazeologizmlәşmә hadisәsini әhatә edir. Söz yaradıcılığı prosesi türk dillәrindә, hәr şeydәn öncә, şәkilçilәrin sözlәrin kök vә gövdәlәrinә artırılması vә müxtәlif sözlәrin vә qoşa sözlәrin birlәşәrәk bir mürәkkәb söz әmәlә gәtirmәsi ilә gerçәklәşir. Dildә söz yaradıcılığının qrammatikmorfoloji formalaşma ilә dә bağlı olaraq isimdәn feil, feildәn isim, isimdәn isim, feildәn feil düzәldilmәsi hadisәlәri ortaya çıxır. Bütün bunlar vә sintaktik şәkillәnmәlәri ilә növ, mәnsubiyyәt, tәklik-çoxluq, feli sfәt vә feli bağlama funksionallığının kateqoriyalaşdırmaları hәm qrammatik, hәm dә leksik parametrlәri ilә öyrәnilir. Bununla bәrabәr, qovuşma, uyuşma vә birlәşmә semantik diferensiallaşma dәrәcәlәri ilә gerçәklәşәn frazeologizmlәşmә hadisәsi dә sözügedәn dil sәviyyәsindә işıqlandırılır (Bayramov 1978: 5-27) Leksikologiya türkoloji dilçilikdә bir linqvistik şöbә vә ya fәnn olaraq türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin leksikasına dair aparılmış olan struktur-semantik işlәrin ci illәrdә sürәtlәnmәsi ilә formalaşmışdır. Hәmin dilçilik işlәrindә, hәr şeydәn öncә, leksik vahidlәrin müxtәlif mövzular üzrә üst vә alt semantik qrupları vә uyğun leksik-semantik kateqoriyalaşmaları müәyyәnlәşdirilmişdir. Ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrindә әrәb, fars, monqol, Qafqaz, Fin-Uqor vә digәr Hind-Avropa dillәrindәn, özәlliklә rus dilindәn alınaraq işlәnilәn alınmaların unifikasiyası vә kodifikasiyası işlәri aparılmışdır. Türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindәn digәr qohum olmayan dillәrә, özәlliklә dә slavyan dillәrinә alınan dil alınmaları isә leksikologiya vә etimologiya elmlәri baxımlardan öyrәnilmişdir. Leksikologiyaya dair 151

152 fundamental dilçilik işlәri günümüzә qәdәr hәm sinxronik, hәm dә diaxronik olaraq davam etdirilmişdir. Dilin leksik tәrkibi onun әdәbi-funksional müstәvidә işlәnilmәsi problemlәri ilә bağlı olaraq işıqlandırılmışdır. Sözün tәbii quruluşu vә anlamlarına bağlı olaraq türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin leksikasına dair türk mәnşәli vә alınma leksik tәbәqәlәr müәyyәnlәşdirilmişdir. Bununla bәrabәr, dildәki ümumi inkişaf vә dәyişmәlәrә görә quruluş vә semantik mütәnasiblik tәsbit edilmiş, çoxmәnalı sözlәrin vә digәr baş sözlәrin leksik-semantik inkişaf özәlliklәri diqqәt mәrkәzindә olmuşdur. Termin problemi vә terminlәrlә bağlı olan qavramların qarşılıqlarının yaradılması vә ya mövcud olanların türk әdәbi dillәrindә düzәldilmәsi vә kodlaşdırılması gündәmdә hәmişә öz aktuallığını saxlamışdır. Vә türk onomastikasına dair dә bütövlükdә bir çox iş görülmüşdür (Aшнин., Бacкaкoв., Гaджиeвa., Кoрмушин., Лeвитcкaя., Муcaeв., Пoцeлуeвcкий., Тeнишeв., Чeчeнoв 1982; Бacкaкoв 1986). Nәticәdә bir-birilә qohum, yaxın qohum vә әn yaxın qohum olan türk dillәrinin sosial-mәdәni xarakterli dil әlaqәlәrinin keçmişә, indiyә, gәlәcәyә vә milli öz ә görә daha geniş bir diskursiv aurada öyrәnilmәsinin yolu açılmışdır. Türkoloji dilçilik işlәrinin indiyә qәdәr әsas etibarilә әnәnәvi-tәsviri, tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi linqvistik yöntәmlәrlә aparıldığı artıq hamıya çox yaxşı mәlumdur. Ancaq leksik vahidlәrin konseptual olaraq dәrinlәmәsinә öyrәnilmәsindә bu gün artıq yalnız sözügedәn әnәnәvi sәciyyәli dilçilik metodlarının tәtbiq olunması qәnqәtbәxş deyildir. Hәmin әnәnәvi yöntәmlәrin tәtbiqi ilә hәm әdәbi dil, hәm dә ümumi dil tarixi baxımından Әn Yeni Türk Dili dönәmi ilә dәyәrlәndirәn ümumtürk dili fenomeninin çağdaş araşdırma-öyrәnilmә şәrtlәri birbirinә uyğun gәlmir. Buna görә dә nominativ adlandırmalı leksik vahidlәrin vә ad köçürülmәsi ilә gerçәklәşәn frazeologizmlәrin öncә konseptual konponentlәrinin göstәricilәri vә ilk örnәklәri tәsbit edilmәlidir. Bundan sonra isә onların qavramlaşdırılması vә leksik-leksikoqrafik quruluşları vә frazeologizmlәşmә dәrәcәlәri ilә kateqoriyalaşdırılması lazımdır. Türkoloji dilçiliyin leksika vә leksikologiya bölmәsindә bu günә qәdәr linqvistikleksikoqrafik olaraq görülәn әsas işlәrdәn biri xarici dillәrdәn türk әdәbi dillәrinә keçәn alınma sözlәrә qarşılıqların tapılması vә ya düzәldilmәsi olmuşdur. Hәmin qarşılıqlar daha çox müxtәlif türk dili mәnbәlәrindәn, dialektlәrdәn, ağızlardan alınmış vә ya dilin daxili imkanları hesabına sintetik vә analitik üsullarla düzәldilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, xarici dillәrdәn ümumtürk dilinә keçәn sözlәrә leksik qarşılıqların tapılması vә düzәldilmәsi işi әn çox Türkiyә türkcәsindә aparılmışdır. Hәtta digәr türk әdәbi dillәrindә nәnә vә baba kimi işlәnilәn vә ümumiyyәtlә 152

153 ümumtürk dili leksikasında var olan sözlәrin qarşılıqları Türkiyә türkәcәsindә Avropa dillәrindәn kalka yolu ilә alınaraq babaanne vә büyükbaba şәklindә düzәldilmişdir. Vә ya çağdaş Türkiyә türkcәsindә Hind-Avropa dillәrinin sintaktik modellәrinә uyğun olaraq ilxı yerinә at sürüsü, yüyәn yerinә isә at başlığı da işlәnilir. Digәr türk әdәbi dillәrindә işlәnilәn bir çox alınma sözlәrin leksikoqrafik modellәri çox zaman öz әsillәrinә uyğun olaraq, heç dәyişdirilmәdәn, yәni kodifikasiya vә unifikasiya olunaraq işlәnilmişdir. Mәsәlәn, qrammatika, morfologiya, sintaksis, faks vә s. sözlәr. Ancaq hәmin sözlәr çağdaş Türkiyә türkcәsindә Dil bilgisi, şәkil bilgisi, söz dizimi vә bәlgәgeçәr şәkillәrindә dә işlәnilir. Әqrәbalıq, yaxın vә uzaq qohumluq, heyvandarlıq vә s. bildirәn sözlәr, ifadәlәr vә terminlәr digәr türk әdәbi dillәrinin leksikasında bu gün dә öz yerini qoruyub saxlamaqdadır. Belәliklә, müxtәlif alınma sözlәr vә ya ifadәlәr hәm hәrfiyyәn, hәm olduğu kimi, hәm dә kalka yolu ilә vә semantik olaraq türk dillәrinin sәs quruluşuna vә qrammatik özәlliklәrinә uyğunlaşdırılmış vә leksikoqrafik olaraq kodlandırılmışdır. Bu kontekstdә türk dillәrini bir-birilә qohum vә yaxın vә әn yaxın qohum әdәbi dillәr vә dialektlәr olaraq formalaşdıran leksikoloji, leksikoqrafik vә digәr oxşar kateqoriyalaşdırmalara dair türkcә olaraq gәlişdirilәcәk metodologiyaya uyğun bir koqnitiv vә leksikoqrafik prinsip müәyyәnlәşdirilmәlidir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsindә hәm dil daxili, hәm dә dil xarici faktorların tәsirilә diferensiallaşan tәyini söz birlәşmәlәrindәn mürәkkәb sözlәrin әmәlә gәlmәsi prosesi müәyyәnlәşdirilәcәkdir. Hәmin prinsipә görә dә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә ayrıca bir sintaktik-leksikoqrafik kateqoriyalaşma işi tәsbit olunmalıdır. Sözügedәn kateqoriyalaşma işi Türkiyә türkcәsindә işlәnilәn söz dizimi, sözdizimi, sözdizim; dil bilimi, dilbilimi, dilbilim; Türklük bilimi, Türklükbilimi, Türkbilim//Türklükbilim örnәklәrinә vә digәr oxşar qrammatik gәlişmәlәrә vә dәyişmәlәrә görә dә aparıla bilәr (Musaoğlu 2002: 178) Leksikoqrafiyaya dair aparılan linqvistik xarakterli işlәrin tarixi türkoloji dilçilkdә Mahmud Qaşqarlının Divani-lüğәt-it türk adlı әsәrinә qәdәr uzanıb gedir. Bu şöbә әslindә türkoloji dilçiçilyin әn inkişaf etmiş sahәlәrindәn biri olaraq da diqqәti cәlb edir. Müxtәlif lüğәtlәrin tәrtibi prinsiplәrinin inkişaf etdirilmәsi türk leksikoqrafiyasında bu gün dә tam sürәtlә davam etdirilmәkdәdir cı illәrdәn etibarәn türk leksikoqrafiyasında türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, tәrtib olunmasında yeni bir elmi-linqvistik mәrhәlәyә qәdәm qoyulmuşdur. İndi artıq, yuxarıda göstәrilәn digәr lüğәtlәrlә bәrabәr, yeni tipli türkoloji lüğәtlәr dә tәrtib olunmaqdadır. Bunlar hәm ümumi müqayisәli türk dillәri lüğәtlәri, hәm dә özәl atalar sözlәri, frazeologizmlәr, terminlәr lüğәtlәrindәn ibarәtdir (Musaoğlu 2002: 153

154 ). Dәrsliyin III hissәsindә ikincilәrdәn sinxronik müqyisәli-açıqlamalı lüğәt örnәklәri olaraq әtrafı bәhs olunur Frazeologiya tәsviri-açıqlamalı vә müqayisәli-tәsviri frazeoloji lüğәtlәri ilә birlikdә bir türkoloji dilçilik şöbәsi vә ya fәnni olaraq XX yüzildә formalaşmışdır (Musaoğlu 2002: ). Ancaq hәlәlik türk frazeologiyasının ümumi linqvistik prinsiplәri vә frazeologizmlәrin digәr hәmhüdud dil vahihlәri ilә konkret sәrhәdlәri türkoloji dilçilikdә dәqiq olaraq göstәrilmәmişdir. Halbuki frazeologizmlәşmәnin qovuşma (фразеологические сращения), uyuşma (фразеологические единства) vә ya bütövlükdә idiom vә birlәşmә adlı semantik dәrәcәlәri dilçilikdә çoxdan müәyyәnlәşdirilmişdir (Винoгрaдoв 1977: ). Hәmin semantik-frazeoloji dәrәcәlәrә görә frazeologizmlәrin konseptual-linqvistik tәsviri işi türkoloji dilçilikdә qәnaәtbәxş sәviyyәdә aparılmamış, türk dillәrinin müqayisәli-açıqlamalı frazeoloji lüğәtlәrinin tәrtib olunmasına isә başlanılmamışdır. Belә bir vәziyyәt frazeologizmlәrin türk dilinin digәr şöbәlәri ilә müqayisәdә xarici türkoloqlar vә ya dilçilәr tәrәfindәn lazımi sәviyyәdә öyrәnilmәmәsinә bağlı olaraq da izah edilә bilәr. Bu hadisә, hәr şeydәn öncә, bütövlükdә bir dilin frazeologiyasının vә ya onun frazeoloji tәbәqәlәrinin yalnız hәmin dilin daşıyıcısı tәrәfindәn hәrtәrәfli olaraq öyrәnilә bilmәsi gerçәkliyi ilә şәrtlәnmәkdәdir. Çünki frazeologizmlәrin әmәlә gәlmәsi, istәr dil sistemindә, istәrsә dә interaktiv danışıq әsnasında gerçәkliyin dillә ifadәsinә görә ilkin olan vә universal-tipoloji fenomen olaraq da sadәcә sözlәrlә diferensiallaşan adi bir simmetrik adlandırma hadisәsi deyildir. Sözügedәn hadisә dil sistemindә milli dәrk etmә, şüur vә tәfәkkürün ümumi inkişafına bilavasitә bağlı olan kommunikativ xarakkterli simmetrik-asimmetrik sәciyyәli frazeologizmlәşmә prosesidir. Başqa bir sözlә, hәmin linqvistik hadisә sözlәrlә, söz birlәşmәlәri vә frazeologizmlәşmiş cümlәlәrlә mәcazi olaraq gerçәklәşәn ikinci bir dil vasitәsilә dәrk etmә vә adlandırılma sәviyyәsidir. Buna görә dә frazeologiyanın vә yuxarıda göstәrilәn semantik dәrәcәlәrinә görә frazeoloji vahidlәrin türkoloji dilçilikdә lazımi konseptual-linqvstik tәhlili yalnız sözügedәn dilllәrin daşıyıcıları olan dilçi-türkoloqlar tәrәfindәn istәnilәn sәviyyәdә yerinә yetirilә bilәr Dialektologiyaya dair türkoloji dilçilikdә aparılan linqvistik-dialektoloji araşdırmalar әsasәn XX yüzilin ilk qәrinәsindәn etibarәn başlanılmışdır. XX yüzilin axırlarında isә hәmin işlәr akademik bir filoloji-linqvistik vә areal sәviyyәyә gәlib çatmışdır. Sözügedәn araşdırmalarda vә konkret dialektoloji işlәrdә yazısı olan vә olmayan vә ya әdәbi dili XX yüzildә 154

155 formalaşan bütün türk dialektlәri vә şivәlәrinin fonetik quruluşu, sintaktik özәlliklәri vә morfoloji kateqoriyalarını tәşkil edәn linqvistik göstәricilәr tәsvir olunmuşdur. Türkoloji dilçilkdә dialektoloji işlәrin aparılması XX yüzil boyunca getdikcә sürәtlәnmişdir. Bunun nәticәsindә birbirilә qohum vә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk dillәri dialektlәrinin vә şivәlәrinin bir çoxunun ayrı-ayrı dialektoloji lüğәtlәri tәrtib olunmuşdur. Bulqar, oğuz, karluq, qıpçaq, uyğur vә s. etnik-linqvistik dil-dialekt qruplarının vә şivәlәrinin regional sәciyyәli dialektoloji vә tipolopji dil özәlliklәrini ehtiva edәn vә tәfәrrüatlı olaraq göstәrәn dil xәritәlәri hazırlanmışdır. Türkologiyada ilk dialektoloji dil xәritәlәri örnәklәrindәn biri Azәrbaycanda hazırlanmışdır. Bu xәritә Azәrbaycan dialektlәrinin atlasından ibarәtdir Hәmin atlas mәşhur tütkoloq, dialektoloq, akademik M. Ş. Şirәliyevin rәhbәrliyi ilә tәrtib olunmuşdur. Müxtәlif dialekt faktlarını vә hadisәlәri ifadә edәn fonetik, morfoloji vә leksik özәlliklәr ayrı-ayrı regional xarakterli türk dillәri dialektoloji dil xәritәlәrindә konkret olaraq tәsbit olunmuşdur. Dialektoloji biliklәrdәn, mәlumatlardan vә bütövlükdә sözügedәn istiqamәtdә aparılan linqvistik işlәrdәn, hәr şeydәn öncә, ümumtürk dili tarixinin konseptual olaraq öyrәnilmәsindә faydalanılmışdır. Bununla bәrabәr, hәmin işlәrdәn bir-birilә qohum vә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk әdәbi dillәrinin tarixlәrinin araşdırılmasında vә ya türk dillәrinә aid müxtәlif dil tarixi dövrlәşdirmәlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsindә geniş istifadә olunmuşdur. Belәliklә, türkcә regional xarakterli fonetik, fonoloji, qrammatik vә leksik göstәricilәri tarixi-coğrafi özәlliklәri ilә xәritәlәşdirәn vә XX yüzilin axırlarında isә türkoloji dilçilikdә dә getdikcә coğrafi vә ya regional linqvistika olaraq diferensiallaşan bir fәnn dә bu gün böyük bir ölçüdә dialektoloji işlәrin nәticәlәrinә dayanmaqdadır (Кoнoнoв., Тeнишeв., Фaзылoв 1981:7-8; Aшнин., Бacкaкoв., Гaджиeвa., Кoрмушин., Лeвитcкaя., Муcaeв., Пoцeлуeвcкий., Тeнишeв., Чeчeнoв 1982:12-13) Türkoloji dilçilikdә dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışları Ümumtürk dilinin tarixi keçmiş zamanlardan bәri inkişaf edib gәlәn vә dәyişәn dil, dialekt vә şivә özәlliklәrinә, etnik-coğrafi vә sosiolinqvstik xarakterli dil-danışıq işlәnilmә bölgәlәrinә görә araşdırılır. Buna bağlı olaraq ümumtürkcә şifahi xalq әdәbiyyatının yayılması vә bölgәlәrarası şәhәr danışıq dillәri proseslәri müәyyәnlәşdirilir. Müxtәlif yazı sistemlәri kontekstlәrindә qәdim vә yeni әdәbi dillәrin fonetik, fonoloji, morfoloji, sintaktik, leksik, leksikoqrafik, tekstoloji vә mәtnlinqvistik özәlliklәri öyrәnilir. Bu baxımdan müqayisәli-tarixi dilçilik ilk türk vә ana türk mәrhәlәsi dönәmlәrinin fonetik, fonoloji, qrammatik vә leksik 155

156 rekonstruksiyonları ilә ümumtürk dili tarixinin indiyә qәdәrki әn әhatәli elmi araşdırma istiqamәti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr. Bu kontekstdә çağdaş Avrasiya türkcәlәri tәşәkkülü tarixlәrinin hәr birinin ayrıayrılıqda sinxronik vә diaxronik olaraq tәsvir olunması sözügedәn müqayisәli vә müqayisәlitarixi işlәri tamamlamaqdadır. Türk dillәrinin hәm müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlә bir bütün dil olaraq araşdırılması, hәm dә onların ayrı-ayrılıqda tәsviri vә tarixi-müqayisәli yöntәmlәrlә işıqlandırılması nәticә etibarilә ümumtürk dili tarixinin öyrәnilmәsi mәnasına gәlir. Sözügedәn elmi-linqvistik istiqamәtlәrdә aparılmış olan dilçilik işlәrindә әn önәmli xüsuslardan birini isә ümumtürk dili tarixinin dövrlәşdirilmәsi mәsәlәsi tәşkil edir. Ümumtürk dili tarixinin dövrlәşdirilmәsi mövzusuna dair söylәnilәn fikirlәri vә aparılan konseptual qavramlaşdırmaları yuxarıda göstәrilәn elmi-linqvistik istiqamәtlәrә bağlı olaraq әsas etibarilә iki qrupa ayırmaq mümkündür. Birincisi, ümumtürk dilini dialektlәri, şivәlәri, qәdim vә yeni әdәbi dillәri ilә bir bütün dil olaraq qavramlaşdıranlar gәlir. Әlbәttә, onların qavramlaşdırmalarında yer alan açıqlamalar müәyyәn terminoloji müxtәliflik vә linqvistik fәrqliliklәri dә ehtiva edir. Ancaq bütün bunlar Әhmәd Cәfәroğlunun ana xәtlәri ilә müәyyәnlәşdirdiyi ümumtürk dili tarixi-xronoloji dövrlәşdirmәlәri ilә eyni bir istiqamәtdә birlәşir. Sözügedәn dövrlәşdirmә isә konkret olaraq aşağıdakı ümumi xronoloji sıralanma ilә müәyyәnlәşir: 1. İlk türk vә ya milatdan öncәki Altay-Monqol dönәmi; 2. Ana türk-hun dönәmi vә ya әn qәdim türk dili: I-VI yüzillәr; 3. Qәdim türk dili: göytürkcә, uyğurca; VI-X yüzillәr; 4. Orta türk: Qaraxanlıca, Xarәzmcә vә s. XI-XIV yüzillәr; 5. Yeni türk: Osmanlıca, Cağatayca vә s. XV-XIX yüzillәr; 6. Çağdaş türk dillәri: XIX-XX yüzillәr (Caferoğlu 1984). Ümumtürk dilinin sözügedәn dövrlәşdirmәsi müxtәlif әlifbalarda yazılmış yazılı abidәlәrin, türkcә olan hәr cür mәtnlәrin vә dialekt-şivә faktlarının materialları ilә sinkretik olaraq müәyyәnlәşdirilmişdir. İkincisi, ümumtürk dilinin tarixini bir-birilә qohum olan ayrı-ayrı türk dillәrinә görә dövrlәşdirәnlәr vә ya konseptual olaraq hәmin müstәvidә qavramlaşdıranlar gәlir. Sözügedәn qavramlaşdrma ümumtürk dili tarixinin hәr bir türk dili vә ayrı-ayrılıqda onların әdәbi dillәri tarixlәri istiqamәtlәrindә öyrәnilmәsi ilә müәyyәnlәşmәkdәdir. Başqa bir sözlә, türk dillәri vә 156

157 dialektlәrinin başlanğıc vә sonrakı inkişafının tarixlәri bir-birilә qohum olan dillәrin vә әdәbi dillәrinin tarixlәri olaraq dövrlәşdirilmәkdәdir. Belә ki, müxtәlif türk dillәrinin başlanğıc tarixlәri hәm qohum dillәr, hәm dә әdәbi dillәr tarixlәri olaraq әsas etibarilә XI yüzilә, bәzәn dә XIV yüzilә qәdәr vahid bir qәdim türk dili әsasında dövrlәşdirilmәkdәdir. Sözügedәn tarixlәr VIII, XI- XIII-XIV, XV-XVI, XIX vә s. yüzillәr olaraq da göstәrilmәkdәdir. Mәsәlәn, qәdim uyğur dili (VIII yüzil), qәdim özbәk dili (XI yüzil), qәdim Azәrbaycan dili (XIII-XIV yüzil), qәdim tatar dili (XV yüzil), qәdim qazax dili (XVI yüzil) vә s. kimi. Bunlar özünәmәxsus olan nәzәri leksikqrammatik parametrlәri vә konkret әdәbi dil mәtnlәri ilә müәyyәnlәşdirilir. Bunun nәticәsindә ümumtürk dilinә dair iki dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışı vә ya konseptual qavramlaşdırması meydana çıxır: hәr bir milli dilin tarixi vә onun әdәbi dilinin tarixi. Buna uyğun olaraq da aşağıdakı tarixi-filoloji kateqoriyalaşdırmalar sıralanır: 1. Milli dilin tarixi qrammatikası; 2. Әdәbi dilin tarixi qrammatikası; 3. Әdәbi dil tarixi (Hydyrow 1959: ; Abdurahmanov., Şukurov 1973: 19; Сыздыкова 1984: 20; Tenişev 1988: 75). Sovetlәr Birliyi dağıldıqdan sonra, ayrılıqda türk dillәrinin, bütövlükdә isә ümumtürk dilinin tarixindә yeni bir tarixi dönәm başladı. Belә bir vәziyyәt ümumtürk dili tarixinin istәr vahid bir dil, istәrsә dә iki qohum dillәr tarixi olaraq dövrlәşdirilmәsindә başlanğıcda, hәr şeydәn öncә, elmi-populyar xarakterli fikirlәrin irәli sürülmәsi ilә dә müәyyәnlәşmәkdәdir. Bu fikirlәrdәn biri kimi ayrılıqda hәr bir böyük türk boyunun, daha doğrusu, boy birlәşmәlәrinin dilinin vә ya Ana Oğuzca, Ana Qıpçaqca, Ana Bulqarca, Ana Altayca komponentlәrinin Qәdim Türk dilindәn әvvәlki Ana Türkcә kontekstindә birlәşdirilmәsindәn ibarәtdir. Sovetlәr Birliyindә Az i Ya әsәri ilә (Musaoğlu 2002: ) mәşhurlaşan vә ümumtürk dili leksiksına dair irәli sürdüyü cәsarәtli fikirlәri ilә tanınan Oljas Süleymanovun da türk dillәri tarixinin dövrlәşdirilmәsinә dair maraqlı fikirlәri vardır. Onun әsas dünya mәdәniyyәtlәri, dillәri vә yazıları kontekstindә ümumtürk dilinin tarixinә dair gerçәklәşdirdiyi dövrlәşdirmәsi vә buna uyğun olan tәsniflәndirmәsi konkret dil faktlarına vә dil sәviyyәlәrinin linqvistik inkişafına vә dәyişmәlәrinә söykәnmir. Buna baxmayaraq, sözügedәn dil tarixi dövrlәşdirmәsi vә türk dillәrinin ona uyğun olaraq aparılan tәsniflәndirmәsi böyük maraq doğurur. Oljas Süleymanov ümumtürk dili vә ya türk dillәri tarixinin fәrqli bir dövrlәşdirilmәsi vә әdәbi dillәrinin tәsniflәndirilmәsini aşağıdakı kimi gerçәklәşdirmişdir: 1. Ana türkcә 1.1.Ana oğuzca 157

158 1.2.Ana karluqca 1.3.Ana qıpçaqca 1.4.Ana bulqarca 1.5.Ana altayca 2. Әn qәdim türk yazısı 2.1. Orxon-Yenisey yazısı-dili; VI-VII yüzillәr Qәdim oğuz dili Türkiyә türkcәsi Azәrbaycan türkcәsi Türkmәn türkcәsi Gaqauz türkcәsi Qәdim uyğur dili Uyğur türkcәsi Özbәk türkcәsi 2.2. Böyük Bulqarıstan yazısı-dili; VIII yüzil Çuvaş türkcәsi Qәdim qazax, tatar, noqay, qıpçaq vә ya dәşti-qıpçaq dillәri Qazax türkcәsi Qaraqalpaq türkcәsi Balkar türkcәsi Noqay türkcәsi (Qafqaz) Tatar türkcәsi Başqırd türkcәsi Qumuq türkcәsi Qaraçay türkcәsi Karaim türkcәsi Noqay vә ya Krım-tatar türkcәsi Altay türkcәsi Qırğız türkcәsi Xakas türkcәsi Tuva türkçesi 158

159 Şor Türkcәsi Saqay türkcәsi 2.3. Yenisey yazılı abidәlәrinin dili Saha (Yakut) dili (Cулeймaнoв 2002: 316). Türk dillәri tarixinin sözügedәn dövrlәşdirilmәsindә Dәşti-Qıpçaq dillәrinin bütövlükdә Orxon-Yenisey vә böyük Bulqarıstan yazısının, ayrılıqda isә Yenisey yazılı abidәlәrinin birbaşa xәlәfi olduğu göstәrilir. Tarixi Dәşti-Qıpçaq dillәrinin qәdim uyğur vә oğuz dillәrinә, çağdaş Dәşti-Qıpçaq dillәrinin isә uyğur vә özbәk türkcәlәrinә bağlı olduğuna işarә olunur. Dövrlәşdirmәdәn göründüyü kimi, Ana Türkcә üst qavramı Ana Oğuzca, Ana Karluqca, Ana Qıpçaqca, Ana Bulqarca, Ana Altayca alt qavramları vә ya komponentlәri ilә birlәşdirilәrәk qvramlaşdırılır. Orxon-Yenisey yazısı, böyük Bulqarıstan yazısı vә Yenisey abidәlәrinin dili isә ümumi bir әn qәdim türk yazılı dili dönәmi olaraq sәciyyәlәndirilir. Qәdim oğuzca vә uyğurca Orxon-Yenisey yazısına, Dәşti-Qıpçaq dillәri isә hәr üç qәdim yazı dilinә aid edilir (Cулeймaнoв 2002: 316). Türk dillәri tarixinin sözügedәn dövrlәşdirilmәsi nәticәsindә yuxarıda göstәrilәn birinci vә ikinci fikrin sahiblәrinin birlәşdiyi ortaq nöqtә dә inkar edilir. Belә ki, qıpçaq vә bulqar dillәrinin bu vә ya digәr şәkildә orta әsrlәrdә qәdim oğuz vә qәdim uyğur-karluq kontekstindә şәkillәnmәsi (Cулeймaнoв 2002: 315) fikrinә qarşı çıxılır. Buna baxmayaraq, müәllif hәm birinci, hәm dә ikinci fikrin sahiblәrini dәstәklәyir. Çünki Ana Türkcә Ana Oğuzca, Ana Karluqca, Ana Qıpçaqca, Ana Bulqarca, Ana Altayca olaraq öz daxili layları vә ya komponentlәri ilә tәbәqәlәşdirilir. Bu da әcdad dilin pra- vә prototürk mәrhәlәlәri ilә müәyyәnlәşdirilәn ilkin yazısız dövrünün tәsbit olunması mәnasına gәlir. Yuxarıdakı sxemdә göstәrilәn hәr üç yazı-dil kontekstinin runik vә runik sәciyyәli VI- XI yüzillәr olaraq birinci mәrhәlәni tәşkil etdiyi ifadә edilir. Bununla da digәr vә özәlliklә әrәbfars yazısı xarakterli XI-XIV yüzillәrin birinci mәrhәlә ilә bәrabәr, bütövlükdә ikinci bir qәdim türk әdәbi dili müstәvisindә dövrlәşdirilmәk vә ya qavramlaşdırılmaq istәnildiyi müşahidә olunur. XV-XIX yüzillәrin isә ümumtürk dilinin dövrlәşdirilmәsindә bir tәrәfdәn әrәb-fars yazısı vә dillәri istiqamәtli klassik әdәbi dillәr (Osmanlıca, Cağatayca) olaraq xarakterizә olunduğu görünür. Digәr tәrәfdәn hәmin dövrün Oljas Süleymanov tәrәfindәn türk dialektlәri vә şivәlәri, şifahi xalq әdәbiyyatı, şәhәr vә regional kәnd danışıq dillәri ilә bir yerdә öyrәnildiyi dә fәrz edilir. Bunların isә bu vә ya digәr şәkildә hәm birinci, hәm dә ikinci fikri irәli sürәnlәr tәrәfindәn dәstәklәndiyi bilinir. Qәdim oğuz, qәdim uyğur vә Dәşti-Qıpçaq dillәrinin milli vә ya әdәbi dillәr 159

160 olaraq formalaşmalarının qәdim türk dili dövrünün birinci dönәminә qәdәr uzandığı iddia edilir. Hәmin dillәrin әnәnәvi türk dillәri kontekstindә sonrakı inkişaf mәrhәlәlәri ilә çağdaş Avrasiya türkcәlәri olaraq tәsvir olunmaq istәndiyi dә müşahidә olunur. Ancaq belә bir vәziyyәtdә o da qeyd olunmalıdır ki, ümumtürk dilinin tarixi sadәcә inkişaf mәrhәlәlәri bir-birindәn ayrı olaraq tәsәvvür edilәn uzaq qohum dillәrin vә ya әdәbi dillәrin tarixlәri kontekstindә öyrәnilmәmәlidir. Ümumtürk dilinin sözügedәn inkişaf mәrhәlәlәri tarixi kateqoriyalaşdırmalar sәciyyәli әdәbi dillәri, dialektlәri vә şivәlәri ilә bir bütün olaraq qavramlaşdırılmalıdır. Çünki konseptual xarakterli qavramlaşdırmaya görә deyil, müxtәlif tarixi kateqoriyalaşdırmalara әsasәn aparılmış olan tәsniflәndirmәlәr vә ya dövrlәşdirmәlәr indiyә qәdәr türkoloji dilçilikdә bir açıqlıq qazana bilmәmişdir. Çox vaxt hәm dil tarixi, hәm dә әdәbi dil tarixinin öyrәnilmәsindә vә müәyyәnlәşdirilmәsindә eyni mәnbәlәrdәn vә әdәbi mәtnlәrdәn istifadә olunmuşdur. Hansının Dil Tarixi, hansının Әdәbi Dil Tarixi fәnni olduğunu belә seçә bilmәk çәtin olmuşdur. Sovetlәr Birliyi dönәmindә müxtәlif türk әdәbi dillәrinin tarixlәri çox vaxt ümumi türkologiya vә ya türkoloji dilçilik elmi kontekstindә deyil, bir-birindәn qopardılmış müstәqil dillәr müstәvisindә (Cәfәrov 2004: ) işıqlandırılmışdır. Hәm dә bu iş rus dili vә ya rus әdәbi dili tarixinin yazılması prinsiplәri әsasında görülmüşdür. Bunun nәticәsindә dil tarixinin öyrәnilmәsindә dialekt vә şivәlәrin, әdәbi dil tarixinin öyrәnilmәsindә isә әdәbi mәtnlәrin rolları retrospektiv vә prospektiv aspektlәrdә uyğun linqvistik sәviyyәlәr olaraq düzgün göstәrilmәmişdir. Çünki ümumtürk dilinin vә ya türk dillәrinin tarixinә dair hәr hansı bir qavram vә kateqoriya prospektiv, retrospektiv vә dinamik bir elmi fәnn olaraq dәyәrlәndirilә bilәn türkoloji dilçiliyin üst vә alt qavramlaşdırılmaları vә kateqoriyalaşdırılmaları çәrçivәsindә müәyyәnlәşdirilmәlidir. Tarixi bir kateqoriyalaşdırma olaraq müәyyәnlәşdirilә bilәn hәr hansı bir әdәbi dil tarixinin isә belә bir keyfiyyәtә vә kәmiyyәtә malik olmadığı çox açıqdır. Ümumtürk dilinin tarixi milli türk dillәri tarixlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi ilә, onların özәlliklәri vә konkret dil faktları ilә öyrәnilmәli vә әcdad dilin ilk türk (pra- vә prototürk) dönәmindәn bәri dövrlәşdirilmәlidir (Cәfәrov 2004: 557). İlk türkcә dönәminә qәdәr uzanan oğuzca, qıpçaqca, karluqca, uyğurca vә s. orijinal dil özәlliklәri dә ümumtürk dilinin ilk dönәmlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsindә nәzәrә alınmalıdır. Ümumtürk dilinin tarixi ayrı-ayrı klassik türk әdәbi dillәri, tarixi lәhcәlәri, şivәlәri vә çağdaş Avrasiya türkcәlәri ilә bir bütün tәşkil edir. Bu tarixin müәyyәnlәşdirilmәsindә ilk, ana, qәdim türk dönәmlәrinә aid olan dil faktları vә yazılı abidәlәrimiz, orta, yeni vә әn yeni türk dili dövrlәrindә yazılan mәtnlәrimiz fioloji- 160

161 linqvistik tәhlilә sinkretik olaraq cәlb olunmalıdır. Hәr bir çağdaş Avrasiya türkcәsi vә ya türk әdәbi dili konseptual-filoloji xarakterli ümumtürk dili kontekstindә özünәmәxsus müәyyәn bir milli-tarixi formalaşma prosesi, dil-danışıq, folklorik, dialekt vә şivә özәlliklәri ilә seçilmәkdәdir. Ümumtürk dilinin tarixi vә ya ayrı-ayrı konkret türk dillәrinin tarixi deyincә hәm dialekt vә şivә mateialları, hәm dә folklorik vә digәr әdәbi mәtnlәrin öyrәnilmәsi nәzәrdә tutulur. Qәdim vә orta klassik türk әdәbi dilllәri, çağdaş Avrasiya türkcәlәri vә ya әdәbi dillәri deyincә isә, hәr şeydәn öncә, yazılı mәtnlәr vә konkret dil-danışıq faktları ağla gәlir. Bu baxımdan hәr hansı bir türk dilinin vә ya әdәbi dilininin tarixi vә onun qrammatikasının komponentlәri, hәr şeydәn öncә, ümumtürk dili tarixi qavramının bir alt qavramları vә ya başlıqları olaraq qiymәtlәndirilmәlidir. Hәr hansı bir türk dilinin әdәbi dilinin tarixi isә hәm dә elә onun tarixi demәkdir. Belәliklә, ümumtürk dilinin tarixi inkişafını hәm yazısız Ana türk dönәmi, hәm dә yazılı klassik vә çağdaş türk әdәbi dillәri özәlliklәrinin retrospektiv, prospektiv vә interospektiv görünümü aspektlәrindә işıqlandırılması ilә aşağıdakı şәkildә dövrlәşdirmәk mümkündür. 1. Ana vә ya әcdad türk dönәmi (pra- vә prototürk) 1.1. İlk türk dönәmi (bizim eradan әvvәl I-IV vә ya I-VI yüzillәr; Altay dönәmi); Ön türk vә ya I-VI yüzillәr Hun dönәmi; 1.3. Qәdim türk dönәmi (göytürkcә, uyğurca; Qaraxanlıca, Xarәzmcә vә s.; VI-XIV yüzyillәr); 2. Orta türk dönәmi (Osmanlıca vә Çağatayca; ayrı-ayrı regional türk lәhcәlәri, danışıq vә ya әdәbi dillәri; XV-XIX yüzillәr); 3. Yeni vә әn yeni türk dönәmi (qohum vә bir-birinә әn yaxın qohum olan türk dillәri vә ya әdәbi dillәri; XIX-XXI yüzillәr). Birinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar 1. Türkologiyanın tarixindә alman әsilli rus türkoloqu V. Radlovun hansı filolojilinqvistik vә leksikoqrafik xidmәtlәri olmuşdur? Bәs bütövlükdә türkologiyanın vә ayrılıqda türkoloji dilçiliyin tarixi indiyә qәdәr әn çox V. Radlovla әlәqaәlәndirilәn hansı ümumi tezislә öyrәnilmişdir? İndi müasir filologiyada türkoloji dilçiliyin tarixi yenә dә V. Radlovun elmi fәaliyyәti ilә әlaqlәndirilәn ümumi tezislә öyrәnilirmi? Әgәr türkoloji dilçiliyin tarixi sadәcә 161

162 sözügedәn ümumi tezislә öyrәnilmirsә, onda hansı tarixi hadisә vә elmi-linqvistik gәlişmәlәrә görә işıqlandırılır? 2. Türkoloji dilçiliyin tarixi inkişafı hansı böyük mәrhәlәlәrә vә hәmin mәrhәlәlәrә görә müәyyәnlәşәn uyğun konkret dönәmlәrә ayrılır? Sözügedәn dilçiliyin tarixindә hansı dilçilik mәktәbi әnәnәlәri özünü göstәrmişdir? Daha doğrusu, mövcud qrammatika kitabları vә digәr dilçilik araşdırmaları әsas etibarilә hansı dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmışdır? Fikrinizi ayrı-ayrı türkoloji dilçilik әsәrlәrinә vә ya qrammatika kitablarına dair gәtirdiyiniz konkret örnәklәrlә ifadә edin. 3. Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr tәsviri-normativ metodla bәrabәr, müqayisәli dilçiliyin müqayisәli-tarixi vә tarixi-müqayisәli xarakterli araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәrindәn daha çox istifadә olunmuşdur. Hәmin yöntәmlәr arasındakı fәrq әsas etibarilә nәdәn ibarәtdir? Türkoloji dilçiliyin tarixindә sözügedәn dilçilik yöntәmlәri ilә yazılmış hansı әsәrlәri örnәk olaraq göstәrә bilәrsiniz? 4. Türk dillәrinә dair tarixi-müqayisәli, müqayisәli-tarixi vә tәsviri-normativ yöntәmlәrlә hazırlanan dilçilik әsәrlәri әn çox hansı dillәrdә vә kimlәr tәrәfindәn yazılmışdır? Hәmin әsәrlәrә dair konkret örnәklәr göstәrin? 5. Yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәr türkoloji dilçilikdә nә zamandan etibarәn tәtbiq olunmağa başlanılmışdır? Hәmin yönüm vә yöntәmlәrlә yazılan әsәrlәrdә bütövlükdә filologiyanın vә ayrılıqda türkoloji dilçiliyin hansı ümumi vә konkret linqvistik mәsәlәlәrinә toxunulmuşdur? 6. Türkologiyanın tarixindә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçiliyin әsasını kim qoymuşdur? Bәs onunla eyni bir dönәmdә hansı türkoloqun әsәrlәrindә türkoloji dilçilik bir elmi istiqamәt olaraq formalaşmışdır? İlk mәrhәlәdә sözügedәn müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә tәsviri türkoloji dilçilik araşdırmlarından sonra türk dillәrinin öyrәnilmәsindә konkret olaraq hansı yeni elmi-praktik istiqamәtlәr ortaya çıxmışdır? Hәmin istiqmәtlәri göstәrә bilәrsinizmi? 7. Türkoloji dilçilikdә hansı linqvistik sahәlәr vә ya dil şöbәlәri indiyә qәdәr müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә daha geniş vә әtraflı surәtdә öyrәnilmişdir? Bәs türk dillәrinә dair bәdii mәtnlәr türkoloji dilçilikdә müqayisәli-tutuşdurmalı yöntәmlә araşdırmaya cәlb olunmuşdurmu? Mәsәlәn, Azәrbaycan dilindә yazılan hansı dәrs vәsaitindә bәdii-tarixi mәtnlәrin mәtn dilçiliyi baxımından konseptual-linqvistik tәhlili aparılmışdır? 162

163 8. XX yüzilin axırlarında türk müqayisәli dilçiliyinin başlıca araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәri vә aspektlәri әsas etibarilә hansı linqvistik tәşәkküllәrdәn vә ya istiqamәtlәrdәn ibarәtdir? Bәs türkoloji dilçiliyin tarixindә ümumtürk foneminin müxtәlif kombinator sәs mövqelәrindә fonoloji vә mofonoloji sәs dәyişmәlәrini müqayisәli dilçiliyin müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipolji yöntәmlә öyrәnәn Azәrbaycanlı dilçi, tәnqidçi-filoloq kim olmuşdur? 9. Fonetik sәs sisteminin araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri ilә ünsiyyәt-danışıq modelinin üst-üstә düşәn әsas qurucu komponentlәri hansılardır? Bәs türk dillәrinin fonetik quruluşunun eksperimental üsulla öyrәnilmәsi nә zaman, harada vә kim tәrәfindәn başladılmışdır? Sözügedәn eksperimental xüsus türkoloji dilçiliyin tarixindә ilk dәfә olaraq hansı türkoloji әsәrdә hәyata keçirilmişdir? Belәliklә dә müqayisәli türkoloji dilçilikdә tarixi-müqayisәli, linqvistik-coğrafi vә tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmlәrinin tәtbiq olunması ilә türk dillәrinin hansı fonetik-fonoloji problemlәrinә açıqlıq gәtirilmişdir? 10. Әcdad dildә vә ya pra- vә prototürkdә fonemlәrin ilkin arxetipik şәkillәrini canlandıran fundamental әsәrlәr ümumi müqayisәli vә müqayisәli-tarixi dilçilikdә әsas etibarilә nә zaman ortaya çıxmışdır? Hәmin әsәrlәr hansılardır, onların әlinizdәki dәrslikdә verilәn vә verilmәyәn qısa siyahısını tәrtib edin. 11. Bütövlükdә türklük qavramının alandırılması vә ayrılıqda isә türk etnik-mәdәni kimlik adı vә ya semiotik işarәsi elmi-kütlәvi әdәbiyyatda XIX yüzildәn etbarәn hansı adlarla vә ya söz-terminlәrlә ifadә edilmişdir? Bunları konkret olaraq göstәrә bilәrsinizmi? Bәs türklük vә türk qavramının adlandırılmasında vә ya semiotik olaraq işarәlәnmәsindә XIV-XIX yüzillәr Avrasiya coğrafiyasında baş verәn hansı tarixi-siyasi hadisәlәr, müxtәlif hәrәkatlar vә elmimәdәni әlaqәlәr tәsirli olmuşdur? Bütün bunları konkret olaraq ayrı-ayrı faktlarla göstәrin. 12. XX yüzil boyunca vә günümüzdә türkoloji dilçilikdә tәtbiq olunan tәsviri, müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә tarixi-tipoloji dilçilik yönüm vә yöntәmlәrinin arasındakı filoloji-linqvistik xarakterli başlıca fәrqlәr nәdәn ibarәtdir? Hәmin fәrqlәri sözügedәn yönüm vә yöntәmlәrlә yazılan әsәrlәrdәn gәtirilәn konkret linqvistik tәsbitlәrlә vә açıqlanmalarla göstәrin. 13. Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası. Morfologiya (1986) adlı әsәrindә mübahisә doğuran linqvistik açıqlanmalar hansılardır? Hәmin açıqlanmalar әlinizdәki dәrslikdә necә qiymәtlәndirilmişdir? Bәs ümumiyyәtlә müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik әsәrlәrindә ümumtürk dili morfologiyasının әn çox hansı problemlәrinә açıqlıq gәtirilmişdir? XX yüzilin 70-ci illәrindәn etibarәn ümumtürk dili morfologiyasına dair A. M. Şerbakın hansı 163

164 mәşhur әsәrlәri meydana çıxmışdır? A. M. Şerbakın vә digәr Sovet türkoloqlarının türkoloji görüşlәrindәki başlıca fәrq nәdәn ibarәt olmuşdur? 14. Azәrbaycanda sözün әsl mәnasında müqayisәli türkoloji dilçiçiliyin banisi kim olmuşdur? Hәmin türkoloqun hansı әsәrlәrini tanıyırsınız? Bәs onun hansı әsәri bu gün qardaş ölkә Türkiyәdә türkoloqların stolüstü kitabına çevrilmişdir? 15. Dilçiliyin sintaksis bәhsindә nә öyrәnilir? Bәs türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr tariximüqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә türk dillәri sintaksisinin әn çox hansı mövzuları qәlәmә alınmışdır? Filologiya elmindә arxetiplәr vә arxetiplik hadisәsi nә demәkdir? Hansı ümumi-mәdәni, әdәbi-filoloji vә linqvistik xarakterli arxetiplәr vә ya arxetiplik hadisәlәri vardır? Dilin sintaktik arxetiplәri bir tipoloji model olaraq onun semantikası vә sintaktik söz sırası ilә bәrabәr qiymәtlәndirilir. Bәs hәmin arxetiplәr dilçilkdә konkret olaraq hansı morfoloji-sintaktik sıralanmalara әsasәn müәyyәnlәşdirilmişdir? Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi sintaksisinә dair XX yüzilin axırlarında rus dilindә yazılan ciddi bir elmi-monoqrafik araşdırma olaraq hansı әsәr diqqәti daha çox cәlb edir? 16. İndiyә qәdәr türk dillәri sintaksisindә sadә vә mürәkkәb cümlә quruluşu haqqında әn çox hansı mövzu XX yüzildә geniş elmi mübahisәlәrә yol açmışdır? Hәmin mövzunun vә ya sintaktik problemin öyrәnilmәsi barәdә nә deyә vә hansı faktları göstәrә bilәrsiniz? Türkoloji dilçilikdә mürәkkәb cümlәlәrә dair indiyә qәdәr aparılan semantik, struktur vә konseptual tәsniflәndirmәlәr hansılardır? Bәs әlinizdәki dәrslikdә mürәkkәb cümlәlәr necә tәsniflәndirilmişdir? 17. Türk dillәri leksikasının lüğәt tәrkibini mәnşә etibarilә, әsasәn, hansı leksik vahidlәr vә ya ümumişlәk sözlәr, terminlәr vә s. tәşkil edir? Bәs hәmin sözlәri semantik mәzmunu etibarilә hansı leksik qruplara ayırmaq olar? Daha doğrusu, türk dillәrinin leksikasını tәşkil edәn sözlәr anlam-mәna sahәlәrinә görә türkoloji leksikologiyda konkret olaraq necә tәsniflәndirilir? Türk dillәrinin leksikasının tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlә öyrәnilmәsinә dair yazılmış hansı türkoloji dilçilik әsәrlәrini göstәrә bilәrsiniz? Hansı leksikoloji vә leksikoqrafik xarakterli elmi-linqvistik mononoqrafiyada ilk dәfә olaraq әcdad dil türkcәdәki min sözün rekonstruksiyası aparılmışdır? 18. Dilçiliyin leksikoqrafiya sahәsindә tәrtib olunan müxtәlif lüğәtlәrin nә kimi elmi, ümumi mәdәni, siyasi vә filoloji-linqvistik әhәmiyyәti var? Bәs lüğәtlәrin tәlim-tәrbiyә vә tәdris sahәsindәki әsas önәmi nәdәn ibarәtdir? Dillәrin leksikası ilә dil-işlәnilmә vә ya ünsiyyәt 164

165 saxlamaq arasında hansı intellektual, konseptual vә psixoloji әlaqәlәr vardır? Türkcәnin dilünsiyyәt modeli filektiv dillәrin sözügedәn uyğun modelindәn fәrqli olaraq hansı fonetik, morfoloji vә sintaktik sistemә dayanır? 19. Türk leksikoqrafiyası vә ya lüğәtçiliyi deyildiyi zaman ümumilikdә nәyi başa düşürsünüz? Türk dillәrinә dair tәrtib olunmuş lüğәtlәrin forma vә mәzmun vә linqvistik yöntәm baxımından konkret olaraq hansı növlәrini göstәrә bilәrsiniz? 1990-cı illәrdәn bәri türkoloji dilçilikdә hansı lüğәtlәrin tәrtib olunması ayrıca bir yeni leksikoqrafik sahәnin vә ya linqvistik istiqamәtin ortaya çıxmasına yol açdı? Hәmin lüğәtlәrә dair әlinizdәki dәrs vәsaitindә verilmiş leksikoqrafik örnәklәri açıqlayın. 20. Türk dillәrinin әnәnәvi-tәsviri vә tarixi-müqayisәli yöntәmlәrlә öyrәnilmәsinin ümumi linqvistik parametrlәri nә üçün çox vaxt bir-birilә üst-üstә düşür. Әnәnәvi-tәsviri yöntәmlәrlә türk dillәrinin әsas etibarilә hansı filoloji-linqvistik sahәlәri öyrәnilmişdir? Hәmin sahәlәr әlinizdәki dәrslikdә ayrı-ayrı konkret mövzular üzrә necә qruplandırılmışdır? Mәsәlәn, ayrı-ayrı türk dillәrindә ümumi vә xüsusi qrammatika mövzularına dair yazılmış hansı dilçilik әsәrlәrinin adını çәkә bilәrsiniz? XX yüzildә mürәkkәb cümlә sintaksisinә vә feil kateqoriyalarına dair hansı mövzular türk dillәri qrammatikasının öyrәnilmәsindә başlıca problemlәrә çevrilmişdir? Hәmin problemlәr hansılardır? Onlar haqqında bildiklәrinizi söylәyin. 21. XX yüzildә türk dillәrinin tarixi vә dialektologiyasına dair Azәrbaycanda, digәr Türk Cümhuriyyәtlәrindә vә türkloji mәrkәzlәrdә müxtәlif dillәrdә yazılmış hansı fundamental әsәrlәrin adlarını çәkә bilәrsiniz? XX yüzildә vә günümüzә qәdәr әdәbi dil vә söz yaradıcılığı; leksika, leksikologiya, lekskoqrafiya, frazeologiya, toponimika, üslubiyyat kimi dil şöbәlәrinә dair hansı mövzular işlәnilmişdir? Sözügedәn sahәlәrә vә onlara uyğun mövzulara dair әnәnәvitәsviri yöntәmlәrlә yazılmış hansı dilçilk әsәrlәrinin adlarını çәkә bilәrsiniz? 22. XI-XVIII yüzillәrdә әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış hansı lüğәtlәri vә qrammatika kitablarını göstәrә bilәrsiniz? Türkoloji kontekstdә vә ya türkologiya fәnnindә әrәb dilçilik mәkәtәbi әnәnәlәrinin rolu nәdәn ibarәt olmuşdur? Hәmin rolun nә demәk olduğunu sözügedәn kitablardan gәtirdiyiniz filoloji-linqvistik xarakterli örnәklәrlә vә ya açıqlanmalarla göstәrin. 23. Türkologiyada Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә dil vә qrammatika araşdırmalarının aparılmasına vә onlara uyğun kitabların yazılmasına nә zamandan etibarәn başlanılmışdır? Bәs türkoloji dilçilikdә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә ilk 165

166 qrammatika kitabı nә zaman, kim tәrәfindәn vә hansı dildә yazılmışdır? Sözügedәn kitabın ümumi mәzmunu vә konkret olaraq da içindәki qrammatik tәsniflәndirmә vә tәsriflәndirmәlәr haqqında nә deyә bilәrsiniz? 24. XIX yüzilin axırları vә XX yüzilin әvvәllәrindә tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik yöntәmlәri ilә yazılan әsәrlәrdә türk dillәrinә dair әn çox hansı mövzular işlәnilmişdir? Türk dillәrinin fonetik, qrammatik quruluşunun әsas özәlliklәri ilk dәfә olaraq hәmin dövrdә yazılan hansı qrammatika kitablarında vә monoqrafik araşdırmalarda işıqlandırılmışdır? Mirzә Kazım bәyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası. Azәrbaycan lәhcәsi ilә (1846) adlı kitabı hansı bölmәlәrdәn ibarәtdir? Sözügedәn әsәrin türkoloji dilçiliyin tarixindәki yeri barәsindә kiçik bir referat-mәtn hazırlayın. 25. Hansı fundamental monoqrafik әsәr hәm dә yakut dilinin ilk elmi qrammatika kitabı hesab edilir? Kitabda hansı ümumi bölmәlәr yer almaqdadır? Sözügedәn әsәri kim vә hansı dildә yazmışdır? Bәs Altay dilinin qrammatikası (1869) kitabını kimlәr yazmışdır? Kitabda türk dillәrinin fonetik vә qrammatik quruluşuna dair hansı linqvistik mövzular Altay dili materialları ilә ilk dәfә olaraq işıqlandırılmışdır? 26. XX yüzilin axırlarınada türk dillәrinә dair әnәnәvi-tәsviri, tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә yazılan dilçilik işlәri ilә bәrabәr, daha hansı yeni linqvistik araşdırmalar ortaya çıxır? Hәmin araşdırmalar әlinizdәki dәrslikdә hansı ümumi vә konkret mövzularına görә qruplandırılır? Sözügedәn araşdırmalara әsasәn yazılan hansı kitabların adını çәkә bilәrsiniz? Bәs XX yüzildә hansı türk dillәrinin qrammatika kitabları dönәmin mәşhur türkoloqları tәrәfindәn ilk dәfә olaraq yazılmış vә müxtәlif türkoloji mәrkәzlәrdәki nәşriyyatlarda yayımlanmışdır? Sözügedәn kitablardan bәzilәrinin adını çәkә bilәrsinizmi? 27. XX yüzildә aparılan linqvistik araşdırmalar XIX yüzildә görülәn dilçilik işlәrindәn fәrqli olaraq hansı yeni sahәlәrin ayrı-ayrı elmi istiqamәtlәr olaraq müәyyәnlәşmәsinә yol açmışdır? Hәmin istiqamәtlәrә әsasәn müәәynlәşәn dilçilik fәnlәrinә dair müxtәlif türk dillәrindә yazılmış hansı kitabları örnәk olaraq göstәrә bilәrsiniz? 28. XX yüzildә türk dillәrinә dair tәsviri dilçilik yöntәmi ilә aparılan fonetik araşdırmalarda başlıca elmi-praktik vә metodoloji yenilik nәdәn ibarәtdir? Qrammatika vә ya norfologiya vә sintaksislә bәrabәr, söz yaradıcılığı sәviyyәsinin öyrәnilmәsindә hansı yeni elmipraktik istiqamәtlәr müәyyәnlәşmişdir? Bәs türkoloji dilçilikdә leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya sәviyyәsinin öyrәnilmәsindә sinerjik olaraq sözlә bağlı başlıca problemlәr 166

167 hansılardır? Türk dillәrindә söz yaradıcılığı prosesi әn çox hansı fonetik, leksik, sintaktik vә dilxarici amillәrlә bağlıdır? 29. Sözlәr dildә quruluşuna görә sadә, düzәltmә vә mürәkkәb olur. Sözlә bağlı olaraq gerçәklәşәn ad köçürülmәli frazeologizmlәşmә hadisәsinin konseptual-sintaktik quruluşu isә, hәr şeydәn öncә, onun semantik dәrәcәlәrinә әsasәn müәyyәnlәşir. Hәmin semantik dәrәcәlәr hansılardır? Onları adlandırmaları ilә göstәrә bilәrsinizmi? Türkoloji dilçilikdә semantikfrazeoloji dәrәcәlәrә әsasәn frazeologizmlәrin konseptual-linqvistik tәsviri vә müqayisәliaçıqlanmalı lüğәtlәrinin tәrtib olunması işlәri qәnaәtbәxş hesab edilә bilәrmi? Әgәr qәnaәtbәxş deyildirsә, nә üçün?! Bunun sәbәbi nәdir? 30. Türkologiyada dialektoloji araşdırmalar nә zamandan etibarәn başlanılmışdır? XX yüzildә ümumtürk dialektologiyasın әsas elmi-linqvistik vә praktik nәticәlәrindәn biri hesab olunan dialektoloji atlasların hazırlanmasında Azәrbaycan türkoloqlarının nә kimi bir rolu olmuşdur? Bәs türkologiya elmindә, ümumiyyәtlә, dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışları dedikdә nәyi başa düşürsünüz? Dil tarixi vә әdәbi dil tarixinin öyrәnilmәsindә hansı dil materialları әsas götürülür? İndiyә qәdәr ümumtürk dili tarixinin dövrlәşdirilmәsindә hansı tәsnifatlar mәşhurdur? Әdәbiyyat Абдуллаев К. М. 1978, Сложное синтаксическое целое как объект семантикограмматического анализа. Советская Tюркология, 5. с Абдуллаев К. М. 1980, Oбocнoвaниe синтаксическогo иccлeдoвaния тeкcтa. Azәrb. CCR EA-nın mәruzәlәri, No 9. Абдуллаев К. М. 1982, Лингвиcтикa тeкcтa. Прoгрaммa cпeцкурcoв. Изд. Aзгocунивeрcитeтa, Бaку. Abdullayev K. M. 1999, Azәrbaycan dili sintaksisinin nәzәri problemlәri, Ali mәktәblәr üçün dәrs vәsaiti, Maarif Nәşriyyatı, 281 s. Abdullayev Ә. Z. 1974, Müasir Azәrbaycan dilindә tabeli mürәkkәb cümlәlәr, Bakı, Maarif Nәşriyyatı, 416 s. Abdullayev Ә. Z., Seyidov Y. M., Hәsәnov A. Q. 1985, Müasir Azәrbaycan dili, Sintaksis, IV hissә, Ali mәktәblәr üçün dәrslik, Maarif Nәşriyyatı, Bakı, 465 s. 167

168 Abduraxmanov Ğ., Şukurov Ş. 1973, Uzbek tilining tarixiy grammatikası: morfologiya va sintaksis, Toşkent. Abduraxmanov Ğ., Rustamov A. 1982, Kadimgi Turkiy Til, Toşkent, Ukituvçi, 166 s. Abû-Hayyân 1931, Kitâb al-idrâk li-lisân al-atrâk, İstanbul, Evkaf Matbaası. Adilov M. 1973, Qәzet dili, Bakı, ADU nәşri, 111 s. Ahanov K. 1965, Til bilimine kirispe, Almatı. Аxмaтoв И. Х. 1983, Структурно-семантические модели простого предложения в современном карачаево-балкарском языке (осовные вопросы теории), Нальчик: Изд-во Эльбрус, 355 s. Аxмeтянoв Р. Г. 1978, Cрaвнитeльнoe иccлeдoвaниe тaтaрcкoгo и чувaшcкoгo языкoв (Фoнeтикa и Лeкcикa), Изд-вo Нaукa, Мocквa. Аxмeтянoв Р. Г. 1981, Обшая лексика дуxoвнoй культуры народов cредного поволжья, Изд-вo Нaукa, Мocквa. Аxмeтянoв Р. Г. 1989, Обшая лексика материальной культуры народов cредного поволжья, Москва, 193 с. Axundov A. A. 1988, Ümumi dilçilik: dilçiliyin tarixi, nәzәriyyәsi vә metodları, İkinci nәşr, Maarif Nәşriyyatı, Bakı, 221 s. Aksan D. 1995, Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), I cilt, II cilt, III cilt, Türk Dil Kurumu, Ankara, 568 s. Aкбaeв Ш. X. 1963, Фoнeтикa диaлeктoв кaрaчaeвo-бaлкaрcкoгo языкa (Oпыт cравнительно-историческoгo изучeния), Чeркeccк. Aгмaнoв E. 1986, Kaзaк тилиниң тaриxи cинтaкcиcи, Aлмaты: Meктeп, 112 c. Алиeв А. А. 1985, Явлeниe пaрцeлляции в языкe coврeмeннoй aзeрбaйджaнcкoй прoзы. Советская Тюркология, 3, s Aлпaтoв В. М. 2004, Лингвиcтичecкaя кoнцeпция A. И. Cмирницкoгo (к 50-лeтию co дня cмeрти). Вопросы Языкознания, No 5 c Altayça-Türkçe Sözlük. N. A. Baskakov ile T. M. Toşçakova nın Oyrotsko-Ruskiy Sözlüğünden Genişletilmiş. Hazırlayanlar: Prof. Dr. Emine Gürsoy Naskali, Muvaffak Duranlı, Ankara, Aмзoрoв М. П. 1992, Грaммaтикa шoрcкoгo языкa, Нoвoкузнeцcк. Aнтoнoв Н. К. 1970, Былыргы тюрк тылa (V-VIII үйэлэр), Якутcк. 168

169 Ашмaрин Н. И. 1903, Опыт исследования чувашского синтаксиса. Часть первая. Казань: Типо-литография В. М. Ключникова, 570 с. Ашмaрин Н. И. 1926, Oбщий oбзoр нaрoдныx тюрĸcĸиx гoвoрoв гoрoдa Нуxи, Бaку, 190 c. Aшнин Ф. Д., Бacкaкoв Н. A., Гaджиeвa Н. З, Кoрмушин И. В., Лeвитcкaя Л. C., Муcaeв К. М, Пoцeлуeвcкий Е. A., Тeнишeв Э. Р., Чeчeнoв A. A. 1982, Итoги, прoблeмы и зaдaчи тюркcкoгo языкoзнaния. Советская Tюркология, 6, c Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti, I, 1964; II, 1980; III, 1983; IV, 1987, Elm Nәşriyyatı, Bakı. Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti, Dörd cilddә, I, II, III, IV Cildlәr, ŞӘRQ-QӘRB, Bakı, Azәrbaycan dialektoloji lüğәti, I cild, A-L, Türk Dil Kurumu Yayınları: 661, Ankara, 1999, 374 s.; II cild, M-Z, Türk Dil Kurumu Yayınları: 828, Ankara, 2003, 653 s. Azәrbaycan dilinin morfologiyası, APİ nәşri, Bakı, Azәrbaycanca-Rusca Lüğәt, Tәrtib edәn: X. F. Әzizbәyov. Azәrbaycan Dövlәt Nәşriyyatı, Bakı, Azумow P., Baýlуýew H. 1961, Türkmen diliniň grammatikasу, 15-nji neş. Aşgabat, 156 s. Bang W. 1917a, Vom Köktürkischen Zum Osmanischen. I. Über das türkische Interrogativpronomen//ABAW No 6; No 2. Әsәr Türkiyә türkcәsinә tәrcümә olunmuşdur: Ankara Göktürkçeden Osmanlıcaya. Türkçe nin Karşılaştırmalı Grameriyle İlgili Hazırlık Çalışmaları. 1. Bildiri: Türkçe Soru Zamiri Hakkında. Çev. Yrd. Doç. Dr. Tahsin AKTAŞ. Bang W. 1917b, Turcica-Mitteleilungen der Vorderasiatischen Gesellsehaft, Leipzig. Bang W , Berlin deki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları, Çeviren: Dr. Şinasi Tekin, Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum, 1980, 161 s. Banguoğlu T. 1998, Türkçenin Grameri, Ankara Üniversitesi Basımevi, 628 s. Бacкaкoв Н.A. 1951; 1952, Кaрaкaлпaкcкий, Фoнeтикa и мoрфoлoгия, I, II, Мocквa. Бacкaкoв Н.A. 1969, Ввeдeниe в изучeниe тюркcкиx языкoв, Издaниe втoрoe, Изд-вo Выcшaя Шкoлa, Мocквa, 383 c. 169

170 Бacкaкoв Н.A. 1975, Иcтoрикo-типoлoгичecкaя xaрaктeриcтикa cтруктуры тюркcкиx языкoв (cлoвocoчeтaниe и прeдлoжeниe), Мocквa. Бacкaкoв Н.A. 1979, Иcтoрикo-типoлoгичecкaя мoрфoлoгия тюркcкиx языкoв (Cтруктурa cлoвa и мeкaнизм aглютинaции), Изд-вo Нaукa, Мocквa, 272 c. Бacкaкoв Н.A. 1982, Aлтaйcкaя ceмья языкoв и eё изучeниe, Изд-вo Нaукa, Мocквa. Бacкaкoв Н.A. 1986, O нeкoтoрыx oбщиx зaдaчax тюркcкoгo языкoзнaния, Советская Tюркология, 4, c Бacкaкoв Н.A. 1988, Иcтoрикo-типoлoгичecкaя фoнoлoгия тюркcкиx языкoв, Издвo Нaукa, Мocквa, 207 c. Бaлaкaeв М. В. 1987, Қaзaқ әдәби тили, Aлмaты, 269 c. Бaтмaнoв И. A. 1959, Язык йeниceйcкиx пaмятникoв дрeвнeтюркcкoй пиcьмeннocти, Фрунзe. Baýlуýew H. 1948, Häzirki Türkmen diliniň grammatikasуnуň gysga kursy, I bölüm. Aşgabat. Бaйчурa У. Ш. 1962, Звукoвoй cтрoй тaтaрcкoгo языкa в cвязи c нeкoтoрыми другими тюркcкими и финнo-угoрcкими языкaми, Кaзaнь. Bayramov N. A. 1978, Azәrbaycan dili frazeologiyasının әsasları, Maarif Nәşriyyatı, Bakı, 174 s. Bazın L. 1980, Türk Lengüistiği ve Kültür Alış-Verişi Meseleleri (Ön rapor), Çeviren: Efrasyap Cemalmaz, Erzurum, 25 s. Бeрдaлиeв А. 1989, Семантико-сигнификативная парадигматика и синтагматические отношения в конструкциях сложноподчиненного предложения узбекского языка, АДД, Ташкент, 51 s. Биишев А. 1963, Первичные долгие гласные в тюркcкиx языках, Уфа. Biray, Hümmet 1999, Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde İsim, Ankara. Бирюкович Р.М. 1979; 1981, Морфология чулумско-тюркcкого языка,том I, Мocквa,1979; Том II,Саратов,1981. Благова Г. Ф. 1982, Тюркское склонение в ареально-историческом освещении (юговосточный регион). Издaтeльcтвo Наука, Главная Редакция Восточной Литературы, Москва, 304 с. 170

171 Бoгoрoдицкий В. Б. 1934, Ввeдeниe в тaтaрcкoe языкoзнaниe в cвязи c другими тюркcкими языкaми, Татгосиздат, Сектор учебно-педагогической литературы, Кaзaнь, 168 c. Бoгoрoдицкий В. Б. 1953, Ввeдeниe в тaтaрcкoe языкoзнaниe в cвязи c другими тюркcкими языкaми, Кaзaнь. Borçakov A. 1976, Türki dilleriň günorta-günbatar toparında iş atlary, Aşgabat, Ylум. Bozkurt, Fuat 2002, Türklerin Dili, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınevi, 744 s. Böhtlingk, von Otto 1851, Über Die Sprache Der Jakuten: Grammatik: Text und Wörterbuch, S. Petersburg; Rus dilindә: О языке якутов,. Новосибирск, 1989, 645 s. Alman dilindәn rus dilinә V. İ. Rassadin tәrcümә etmişdir. Brockelman, Carl 1954, Osttürkişe grammatik der Islamischen literatur Sprachen Mittelasiens, Leiden. 429 s. Будагов Л. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, Т. I, С. Петерсбург, 1869; С. Петерсбург, Т. II, Clauson, Sir Gerard 1972, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford, At The Clarendon Press. Caferoğlu, Ahmet 1984, Türk Dili Tarihi, I-II, 3. Baskı, İstanbul, 242 s. Cahit, Hüseyn 2000, Türkçe Sarf ve Nahiv. Hazırlayanlar: Prof. Dr. Leyla Karahan- Dilek Ergünenç, Ankara, 720 s. Cavadov Ә. 1975, Azәrbaycan dilindә söz sırası, Bakı, Elm Nәşriyyatı. Cәfәrov C. 1970, Müasir Azәrbaycan dili (Lesika), Ali mәktәblәrin filoloji fakültәlәri üçün dәrslik, Maarif Nәşriyyatı, Bakı, 235 s. Cәfәrzadә M. M. 1976, Azәrbaycan danışıq nitqindә qoşulma konstruksiyaları (dialekt materialları üzrә). Elmi әsәrlәr, Azәrb. SSR Ali vә Orta İxtisas Tәhsili Nazirliyi, Dil vә Әdәbiyyat seriyası, No 3, s Cәfәrzadә M. M. 1977, Azәrbaycan dialekt nitqindә qoşulma cümlәlәr. Elmi әsәrlәr, Azәrb. SSR Ali vә Orta İxtisas Tәhsili Nazirliyi, Dil vә Әdәbiyyat seriyası, No 1, s Cәfәrzadә M.M. 1990, Azәrbaycan dilinin dialekt sintaksisi, Bakı, Azәrnәşr, 349 s. Cәfәrov N. 1995, Azәrbaycan türkcәsinin millilәşmә tarixi, Bakı. 171

172 Cәfәrov N. 2004, Azerbaycan Dili Tarixinin Metodoloji Problemleri. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, I. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s Чeрeмиcинa М.И., Скрибник Е. К. 1988, Глагольные грамматикализованные конструкции в алтайских языках. Сб.: Языки народов СССР. Новосибирск, с Чернов М. Ф. 1978, Изучение тюркской фразеологии в работах советской тюркологов. Советская Тюркология, 1, с Чернов М. Ф. 1982, К определению фразеологизма (на материале чувашского языка). Советская Тюркология, 4, с Чернов М. Ф. 1985, Глагольные идиоматические сочетания в современном чувашском языке. Советская Тюркология, 6, с Данилова Л. В. 1972, Метеорологическая лексика тюркcкиx языкoв, АКД, Ташкент. Demircan, Ömer 2003, Türk Dilinde Çatı, İstanbul, 175 s. Deny, Jan 1941, Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), Fransız dilindә1921-ci ildә çap olunmuş әsәri türk dilinә Ali Ulvi Elöve tәrcümә etmişdir, İstanbul, Maarif Matbaası, 1142 s. Демирчизаде А.М. 1972, Сравнительный метод Манмуда Кашгари. Советская Тюркология, 1, с Dәmirçizadә Ә. M. 1962, Azәrbaycan dilinin üslubiyyatı, Ali mәktәblәr üçün dәrs vәsaiti, Azәrtәdrisnәşr, 271 s. Dәmirçizadә Ә. M. 1967, Azәri әdәbi dili tarixi, Bakı. Dilaçar A. 1971, Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve tarihçesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 1971 den ayrı basım. Ankara Üniversitesi Basımevi, s DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK TERCÜMESİ 1998, Çeviren: Besim Atalay, 4. Baskı, Cilt I, 529 s. Cilt II, 366 s. Cilt III, 452 s. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Джавадов А. А., Мусаев М. М. 1990, Р. Г.Ахметьянов. Общая лексика материальной культуры народов среднего поволжья, Москва, 1989, 193 с. adlı кitabına rәy yazmışlar. Советская Тюркология, 4, c Дыренкова Н. П. 1940, Грамматика ойротского языка. М.- Л. Издaтeльcтвo AН CCCР. 172

173 Дыренкова Н. П. 1941, Грамматика шорского языка. М.- Л. Издaтeльcтвo AН CCCР. 308 s. Дыренкова Н. П.1948, Грамматика хакасского языка, Фoнeтикa и мoрфoлoгия, Абакан. Дмитриeв Н. K. 1940, Грaммaтикa кумыкcкoгo языкa, Издaтeльcтвo AН CCCР, M. Л. Дмитриев Н. К. 1948, Грамматика башкирского языка. Издaтeльcтвo AН CCCР, М.- Л. 276 с. Дмитриeв Н. К. 1962, Cтрoй тюркcкиx языкoв. M.: Изд-во Вocтoчнoй литeрaтуры. Eбилкacимoв Б. 1976, XIX ғacыргын eкинши жaрaтacындaғы кaзaқ әdәbi tili, Aлмaты. El-Kavânînü l-külliyye Li-Zabti l-lügati t-türkiyye 1999, Kitabı әrәb dilindәn türk dilinә tәrcümә edәnlәr vә hazırlayanlar: Receb Toparlı, M. Sadi Çögenli, Nevzat H. Yanık, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 135 s. Emre, Ahmet Cavat 1949, Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri (İlk Deneme), Birinci Kitap. Fonetik, İstanbul, Bürhaneddin Erenler Matbaası. Ercilasun, Ahmet Bican 2004, Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, 488 s. Eren, Hasan 1998, Türklük Bilimi Sözlüğü. I. Yabancı Türkologlar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 349 s. Eren, Hasan 1999, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 2. Baskı, Ankara. Ergin, Muharrem 1972, Türk Dil Bilgisi, Minnetoğlu Yayınları, İstanbul, 391 s. Эргувaнлы Э. 1987, Нетипичный случай падежного оформления в турецкой каузативной конструкции. в сб. Новое в зарубежной лингвистике. XIX, Проблемы современной тюркологии, Москва: Прогресс. Ed-Dürretü l-mudiyye Fi l-lügati t-türkiyye 2003, Hazırlayan: Recep Toparlı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 126. Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-lûgat-it-türkiyye 1945, Çeviren Besim Atalay, İstanbul, 296 s. Этимoлoгичecкий cлoвaрь тюркcкиx языкoв, T. I, 1974; T. II, 1978; T. III, 1980; T. IV, 1989; T. V, 1997; T. VI, 2000; T. VII, 2003, Moskva. 173

174 Әhmәdova K. 2003, Azәrbaycan vә türk dillәrindә frazeologizmlәr, Bakı Universiteti Nәşriyyatı, 158 s. Ärnazarov S. 1982, Türkmen dilinde sözleýiş işlikleri (Deňeşdirme planda), Aşgabat, Ylум. Федотов М. Р. 1961, История чувашского языка, I. Звуки. Чебоксары. Gabain A. Von 1974, Alttürkische Grammatik. Otto Harrossowitz-Wiesbaden, 398 s. Alman dilindәn Türk dilinә tәrcümә edәn: Mehmet Akalın. Eski Türkeçenin Grameri, Türk Dil Kurumu, 3. Baskı, Ankara, Göknel, Yüksel 1974, Modern Türkçe Dilbilgisi, Hür Efe Matbaası, İzmir, 187 s. Hacıeminoğlu, Nacmettin 1996, Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu, Ankara, 212 s. Hacıeminoğlu, Nacmettin 1997, Harezm Türkçesi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 189 s. Hacıyev T.İ. 1976, Azәrbaycan әdәbi dili tarixi (Tәşәkkül dövrü), Tәdris vәsaiti, ADUnәşri, Bakı, 153 s. Hanser O. 1975, Türkische Nebensätze in der Form direkter rece. Turcia. Rewue U e tudes Turques Tome Y11, Paris-Straßbourg, s Hatipoğlu, Vecihe 1962, Türk Kelimelerinin Önsesleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Hatipoğlu, Vecihe 1972, Türkçenin Sözdizimi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Hengirmen, Mehmet 1999, Yabancılar İçin Türkçe Dilbilgisi, Engin Yayınevi, 351 s. Hәsәnova V. Ç. 2011, Müxtәlif sistemli dillәrdә frazeologizmlәrin müqayisәli-tipoloji özәlliklәri (rus vә türk dillәrinin materialları әsasında), Fәlsәfә üzrә doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı. 22 s. Häzirki zaman Türkmen dili, Sintaksis. Türkmen Döwlet Uniwersiteti, 1962, 311 s. Hydyrow M. N. 1959, Türkmen diliniň taryhyndan materiallar. A. M. Gorkiý adyndaky Türkmen Döwlet Uniwersitetiniň ylmy ýyzgylary, Vyp. XVI. S. Hydyrow M. N. 1962, Türkmen diliniň taryhyndan materiallar. Aşgabat. Hojaýew B. 1977, Türki dilleriň günorta-günbatar toparynda ortak işlik formalary, Aşgabat, Ylум. 174

175 Hüseynzadә M. 1973, Müasir Azәrbaycan dili, Morfologiya, III Hİssә, Bakı, Maarif Nәşriyyatı. Xaритoнoв Л. Н. 1960, Фoрмы глaгoльнoгo видa в якутcкoм языкe, Издaтeльcтвo AН CCCР, M. Л. Хертек Я. Ш. 1976, О фразеологических параллелях в некоторых тюркских и современном монгольском языках. Советская Тюркология, 4, с Xәlilov B. 2006, Türkologiyaya giriş, Bakı, Nurlan nәşriyyatı, 384 s. Xudiyev N. 2001, Radio, televiziya vә әdәbi dil, Azәrbaycan Dövlәt Nәşriyyatı, Bakı, 569 s. Ызысканный дар тюркскому языку (Грамматический трактат XIV в. на арабском языке). Введение, лексико-грамматический очерк, перевод, глоссарий, грамматический указатель Э. И. Фазылова и М. Т. Зияевой. Под редакцией академика А. Н. Кононова. Издaтeльcтвo Фан Узбекской СССР. Ташкент, 1978, 450 с. Orta әsrlәrdә yazıldığı tәxmin edilәn vә müәllifi mәlum olmayan mәşhur Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-lûgat-it-türkiyye (Türk dilinә zәrif hәdiyyә) adlı әsәri әrәb dilindәn rus dilinә E. İ. Fazılov vә M. T. Ziyaeva tәrcümә etmişdir. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков 1955; 1956; 1961; 1962, Фонетика; Морфология; Лексика; Синтаксис, Изд-во АН СССР. Москва. Историческое развитие лексики тюркcкиx языкoв, Москва, Иванов М. 1842, Татарская грамматика, Казань. Иванов С. Н. 1975, Курс турецкой грамматики. Часть 1. Грамматические категории имени существительного. Л.,100 с. Исхаков Ф. Г., Пальмбах А.А. 1961, Грамматика тувинского языка (Фoнeтикa и мoрфoлoгия, Изд-во Вocтoчнoй литeрaтуры, Москва, 472 c. Kadri, Bergamalı 2002, Müyessiretü l-ulûm. Hazırlayan: Esra Karabacak, Türk Dil Kurumu, Ankara. Karaçay-Malkar-Orus Sözlük 1989, ne djuyuk söz, Русский Язык Moсква. Караимско-русско-польский соварь 1974, slov, Под редакцией Н.А.Баскакова А. Зайнчковского, С. М. Шапшала,Издательсто Русский Язык, Moсква. Karahan, Leyla 1995, Türkçede Söz Dizimi, Cümle Tahlilleri, Ankara, 167 s. Karahan, Leyla 2009, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara, 192 s. 175

176 Karamanoğlu, Ali Fehmi 1994, Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 1991, I, II, (Kılavuz Kitap), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Kartallıoğlu, Yavuz 2011, Klassik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses düzeni (16, 17 ve 18. yüzyıllar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 586 s. Kaşgarlı, Mahmut, Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi, Cilt I, 1998; Cilt II, 1998; Cilt III, 1999; Cilt IV, 1999/Çeviren: Besim Atalay. 4. Bsk, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara. Катановъ Н. Ф. 1903, Опытъ изследования урянхайского языка с указанием главнейщих родственных отношений его к другим языкам тюркского корня, Т. 2, Типолитография Императорского Казаньского Университета, Казань, 487 с. Kaydarov, Abdu-AliTurganbayulı ve Meyirbek Orazov 1985, Türklük Bilgisine Giriş. Qazax dilindәn Türkiyә Türkcәsinә tәrcümә edәn Dr. Vahit Türk, İstanbul: 1999, 228 s. Қaзак тилiниң түсындырме сөздығы, I, 1974; III, 1978; V, 1980; VI, 1982; VII, 1983; VIII, 1985; IX, 1986, Қaзак ССР-инин Ғылым баспасы, Aлматы. Казым-бек, (Мирзе) А. 1846;1848, Обшая грамматка турецкого-татарского языка. С Азербайджанским наречием, Казань, 457 s. Kazımov İ. B. 1989, Azәrbaycan dilindә parselyasiya hadisәsi. Azәrbaycan dili vә әdәbiyyat tәdrisi. No 2, s Кazımov Q. Ş. 2004, Müasir Azәrbaycan dili. Sintaksis, Ali mәktәblәr üçün dәrslik (ikinci nәşr), ASPOLİQRAF MMC, Bakı, 494 s. Kыргыз тилинин грамматикасы, Морфология, 1964, Фрунзе. Kыргызча-орусча сөздүк, Сөздүктө ге жакын сөз бар. Tүзгөн: Prof. K. K. Юдахин, Советская Энциклопeдия Басмасы, Москва, Киекбаев Дж. Г. 1959, Фoнeтикa башкирского языка (Опыт описательного и сравнительно-исторического исследования), АДД, Москва. Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî/ Hazır. Prof. DR. Recep Toparlı, Prof. Dr. Sadi Göğmeli, Doç. Dr. Nevzat H. Yanık. Ankara: TDK, Кононов А. Н. 1956, Грамматика coврeмeннoгo турeцкoгo литературнoгo языкa, Издaтeльcтвo AН CCCР, M. Л. Кононов А. Н. 1960, Грамматика coврeмeннoгo узбeкcкoгo литературнoгo языкa, Издaтeльcтвo AН CCCР, M. Л. 176

177 Кононов А. Н. 1965, Опыт реконструкции тюркского деепричастия ( o ) p, - ( o ) b, - (y) o b, - ( o ) pan, - ( o ) ban ( o ) banı, - ( o ) banıñ (n). Вопросы Языкознания, No 5, c Sözügedәn mәqalәni rus dilindәn türk dilinә tәrcümә etmişik: ( o ) p, - ( o ) b, - (y) o b, - ( o ) pan, - ( o ) ban ( o ) banı, - ( o ) banıñ (n) Türk Zarf-Fiilinin Rekonstrüksiyonu Denemesi (Türk Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihi Dil Bilgisine Ait Veriler). Prof. Dr. Mehman Musaoğlu. Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemler, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002, s Кононов А. Н. 1972, Mахмуд Кашгарский и его Дивани Лүғәти-т-Түрк. Советская Tюркология, 1 с Кононов А. Н. 1974а, Нeкoтoрые итоги развития советской тюркологии и задачи советскогo комитета тюрколов, Советская Tюркология, 2, c Кононов А. Н. 1974b, Тюркское языкознание в Академии Наук СССР. Советская Tюркология, 3, с Кoнoнoв А. Н. 1980, Грaммaтикa языкa тюркcкиx руничecкиx пaмятникoв VII-IX вв. Л: Наука, Лeнингрaдское отделение, 255 c. Кoнoнoв А. Н., Тенишев Э. Р., Фазылов Э. И. 1981, Тюркское языкознание в СССР: итоги и перспективы. Советская Tюркология, 1, c Кононов А. Н. 1982, Иcтoрия изучeния тюркских языкoв в Рoccии. Дooктябрcкий пeриoд. Издание Второе, Ленинград, Наука, 299 s. Korkmaz, Zeynep 2003, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu, Ankara, 1224 s. Корш Ф. Е. 1909, Слово балдак и долгота гласных в турецом языке. В кн.: Живая старина. С. Петерсбург, вып Крімскій А. Е. 1930, Тюркі, іх мові та літературі, 1. Тюркскі мові, вип. 2, Кіїв. Курышжанов Ф. К. 1972, Махмуд Кашгари о кыпчакском языке. Советская Tюркология, 1, с Гаджиева Н. З. 1963, Синтаксис сложноподчиненного предложения в азербайджанском языке (в историческом освешении). М.: Изд-во АН СССР, 220 с. Гаджиева Н. З. 1973, Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. М.: Наука, 397 с. 177

178 Гаджиева Н. З. 1975, Проблемы тюркской ареалной лингвистики. Среднеазиатский ареал, Издaтeльcтвo Наука, Москва, 303 с. Гаджиева Н. З. 1979, Тюркоязычные ареалы Кавказа, Издaтeльcтвo Наука, Москва, 263 с. Гaрипов Т. М. 1979, Кыпчакские языки Урало-Поволжья. Опыт синхронической и диахронической характеристики. Издaтeльcтвo Наука, Москва, 304 с. Гайдаржи Г. А. 1978, Гагаузский синтаксис. Относительное и бессоюзное подчинение придаточых. Кишинев: Изд-во «Штиинца», 92 с. Гайдаржи Г. А. 1981, Гагаузский синтаксис. Придаточые предложения союзного подчинения. Кишинев: Изд-во «Штиинца», 132 с. Гиганов И. 1801, Грамматика тaтaрcкoгo языкa, СПБ.: Академия Наук, 75 с. Гордлевский Вл. 1928, Грамматика турeцкoгo языкa (морфолгия и синтаксис). М.: Издaние Института Востоковедения им. Н. Нариманова при ЦИК CCCР, 159 с. Грамматика Алтайского языка 1869, Составлена членами Алтайской миссıи. Казань, Въ университетской типографıи, 289 s. Грамматика хакасского языка 1975, Издaтeльcтвo Наука, Москва, 418 c. Грамматика ногайского языка 1973, Т. 1, Фонетика и морфология, Черкесск. Грамматика современного башкирского языка 1981, М.: Наука. Грамматика современного якутского литературного языка 1982, М.: Наука. Grønbech K. 1936, Der türkische Sprachbau. 1, Leiden, munksc AARD EINAK MUNK SC AAKD, Kopenhagen. Грунина Е. А. 1971, Историческая грамматика турецкого языка. Москва, Издaтeльcтвo МГУ. Грунина Е. А. 1975, Индикатив в турецком языке (в сравнительно-историческом освещении), АДД, Москва. Quliyev Ә. A. 1990, Qәdim türk yazılı abidәlәrinin sintaksisi. Bakı, 76 s. Гузеев Ж. М. 1984, Тюркская фразеология и ее лексикографическая разработка. Советская Тюркология, 6, с Левитская Л. С. Историческая морфология чувашского языка, Москва. Лигети Л. 1964, Монголские елементы в диалектах хазара в Афганистане. Краткие Сообщения Ин-та Народов Азии, Вып. 83: Монголоведение и Тюрколoгия. 178

179 Лингвистический энциклопедический словарь, Москва, СОВЕТСКАЯ ЭЦИКЛОПЕДИЯ, 1990, 683 с. Малов С. Е. 1928, Ибн-Муханна о турецком языке. Записки коллеги востоковедов, T. III, Вып. 2, Ленинград, s Мaлoв С. E. 1951, Пaмятники дрeвнeтюркoй пиcьмeннocти. Teкcты и иccлeдoвaния. М.Л.: Изд-во AН CCCР, 79 c. Максютова Н. Х.1976, Восточный диалект башкирского языка сравнительноисторическом освщении, Москва, Наука. Мамедов А. М. 1985, Тюркские согласные: анлаут и комбинаторика (сравнительно-исторические и иcтoрикo-типoлoгичecкие проблемы фoнoлoгических и морфонологических изменений согласных в тюркских языках), Баку, 187 с. Megiser, Hieronymus 1612, Institutionum linguae turcicace libri quatuor, Leipzig, 320 s. Мелиоранский П. М. 1900, Араб филолог o турецком языке.типография Императорской Академии Наук, С. Петербургь. Мелиоранский П. М. Краткая грамматика казакь-киргизского языка, Оренбург, 1894, Часть I, С. Петербургь, 1897, Часть II. 92 с. Мeльникoв Г. Р. 1962, Некоторые способы описания и анализа гармонии гласных в современных тюркских языках. Вопросы Языкознания, No 6. Mәmmәdov A. Z. 2001, Mәtn yaranmasında formal әlaqә vasitәlәrinin sistemi. Bakı, Mirzәliyeva M. M. 1995, Türk dillәri frazeologiyasının nәzәri problemlәri, Bakı, 144 s. Mirzәzadә H. İ. 1990, Azәrbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Azәrbaycan Dövlәt Universiteti Nәşriyyatı, Bakı, 375 s. Molla Sâlih 1949, Eş-Şüzûr-üz-Zehebiyye vel-kıtai l-ahmediyye fil-lûgat-it-türkiyye. Әrәb dilindәn türk dilinә tәrcümә edәn: Besim Atalay, İstanbul, Üçler Basımevi, 70 s. Мухамедова З. Б. 1973, Исследования по истории туркменского языка XI-XIV вв. Издaтeльcтвo Ylум, Aşgabat, 234 c. Муратов С. Н. 1961, Устойчивые словосочетания в тюркских языках, Изд-во Восточной Литературы, Москва, 127 с. 179

180 Мусаев К. М., Покровская Л. А., Севортян Э. В., Гaджиeвa Н. З., Юлдашев А. А., Бacкaкoв Н. A., Ковшова А. A., Тeнишeв Э. Р., Лeвитcкaя Л.C., Исхакова Х. Ф., Ашнин Ф. Д. 1972, Тюркское языкознание в СССР за пятьдесят лет. Советская Tюркология, 6 c Мусаев К. М. 1964, Грамматика караимского языка: фонетика, морфология. Москва. Мусаев К. М. 1975, Лекска тюркских языков в сравнительном освещении (заподнокыпчакская группа), Изд-вo Нaукa, Мocквa, 357 с. Musayev M. M. 1994, Türk dillәrindә tabeli mürәkkәb cümlә, Doktorluq dissertasiyası, Azәrbaycan Respublikası Elmlәr Akademiyası, Nәsimi adına Dilçilik İnstitutu, Bakı, 285 s. Musayev M. M. 2011, Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi, Dәrs vәsaiti, Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı, 401 s. Musaoğlu, Mehman 2002, Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemer, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 320 s. Musaoğlu, Mehman 2003, Türk Folklorik Metinlerinin Ontolojik-Folklorik Temelleri. Dil Dergisi, Sayı:118, Ocak-Şubat, Ankara Üniversitesi Basımevi, s Musaoğlu, Mehman 2004a, Avrasya Türkçelerinin Karşılaştırmalı İncelenmesi. Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, Sayı: 124, Haziran-Temmuz-Ağustos, s Musaoğlu, Mehman 2004b, Türk Sözlükçülüğü ve Türkçe Karşılaştırmalı-Açıklamalı Sözlükler (Türkiye Türkçesi-Azerbaycan Türkçesi Karşılaştırmalı-Açıklamalı Sözlüğü nün Düzenlenme Prensipleri). Zeynep Korkmaz Armağanı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s Musaoğlu, Mehman 2004c, Türkçe Dilbilgisinin Düzenlenmesinde Yeni Dilbilimsel Yöntemlerin Uygulanması Üzerine. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, II. Cilt, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s Musaoğlu, Mehman 2004ç, Türk Dilbiliminde Dilbilgisi Çalışmaları. Ana Dili. Dil Kültürü ve Eğitim Dergisi, Sayı: 33, Mayıs-Haziran-Temmuz-Ağustos, s Musaoğlu, Mehman 2006, Birinci Türkoloji Kurultayı nın 80. Yılı Dolayısıyla Bakû de Düzenlenen Uluslararası Bilimsel Konferans ın Düşündürdükleri. Türk Dili. Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 656, Ağustos 2006, s

181 Musaoğlu, Mehman 2008a, Dede Korkut Metni nin Sentaksı üzerine. Dil, Әdәbiyyat vә onların tәdrisi metodikasının aktual problemlәri, Prof. F. Veysәlliyә hәsr olunur. Bakı, s Musaoğlu, Mehman 2008b, Türkçede Çatı. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Akçağ Yayınları, Ankara, s Musaoğlu, Mehman., Kirişçioğlu, Fatih 2008c, Türk Dil Biliminde Görünüş Kategorisinin İncelenmesi Üzerine. Türkologiya, No 1-2, s Musaoğlu, Mehman 2009, Türk Dil Bilimi Çalışmaları. Türkologiya, No 1-2, s Musaoğlu, Mehman 2009, Türk Lehçelerinin Bilgisayar Ortamında Aktarımı Mümkün Mü?. TÜRKSOY. Türk Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı 29//2, s Нaртыeв Н. 1988, Строй сложного предложения в современном туркменском языке. Ашхабад: Ылым, 200 с. Нoвoе в зaрубежнoй лингвистикe 1987, Проблемы современной тюркологии, Выпуск XIX, Москва Прогресс 490 с. Novruzova N. 2002, Mәtn sintaksisi, Tәhsil Nәşriyyatı, Bakı, 183 s. Нұрмаханова Е. Н. 1971, Түркі тілдерінің салыштырмалы грамматікасы, Мектеп Баспасы, 288 с. Nurmanov A., Mahmudov N., Ahmedov A. 1992, Uzbek tilinin mazmuniy sintaksisi, Toshkent. Очерки сравнительной лексикогии алтайских языков 1972, Ленинград. Oğuz qrubu türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası 2002, III hissә, Sintaksis, Bakı, 192 s. Ömer, Mustafa 1998, Bugünkü Kıpçak Türkçesi (Tatar, Kazak ve Kırgız Lehçeleri Karşılaştırmalı Grameri, Ankara. Покровская Л. А. 1964, Грамматика гагаузского языкa, Фонетика и морфолгия. М.: Изд-во Наука, 157 с. Покровская Л. А. 1978, Синтаксис гагаузского языкa в сравнитeльном освещении, М.: Изд-во Наука, 204 с. PHILOLOGIAE TURCICAE FUNDAMENTA. TOMUS PRIMUS, 1959, Wiesbaden Bd. I., 810 s. 181

182 Поцелуевский А. Р. 1948, К вопросу о происхождении формы настоящего времени в тюркских языках юго-западной группы. Ашгабат. Poppe, Nikalaus 1994, Altay dillerinin Karşılaştırmalı Grameri, 1. Kısım: Karşılaştırmalı Ses Bilgisi. Әsәri alman dilindәn türk dilinә Zeki Yılmaz tәrcümә etmişdir, Ankara, 269 s. Alman dilindә Vergleichende Grammatik der altaischen Sprachen (Altay dillәrinin müqayisәli qrammatikası) adı ilә adlanan böyük әsәrin Vergleichende Lautlehre, Wiesbaden Porta Linguarum Orientalium, 199 s. adlı birinci bölmәsi (Müqayisәli fonetika) alman dilindәn türk dilinә tәrcümә edilmişdir. Radloff W. 1882, Vergleihende Grammatik der nördlichen Türksprachen, I. Phonetik der nördlichen Türksprachen. Leipzig. Radloff W , Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte, 1, 2, 3, 4. Türk dialektlәrinin lüğәt tәcrübәsi adlı çoxcildli әsәr rus vә alman dillәrindә ci illәrdә S. Petersburgda nәşr edilmişdir cı ildә isә sözügedәn әsәr Almaniyada tәkrarәn yayımlanmışdır. Radloff W , Türklerin Kökleri. Dilleri ve Halk Edebiyatından Denemeler. I, II, III, IV, V, VI cildlәr. V. Radlovun мәşhur Probren (Образцы народных литератур тюрков) vә ya Türklәrin şifahi xalq әdibiyyatı nümunәlәri adlı әsәri ( ) bütövlükdә 10 cilddәn ibarәtdir. Göstәrilәn cildlәr hәmin böyük әsәrdәn alınaraq Ankara Univesiteti TÖMӘR-dә lazımi filoloji-linqvistik açıqlanmalar vә әlavәlәrlә alman dilindәn türk dilinә tәrcümә edilmişdir. Sözügedәn cildlәr Ankarada EKAV vәqfi tәrәfindәn yayımlanmışdır. Әsәri ilk dәfә olaraq türk dillәrindәn birindә çapa hazırlayan yaradıcı-tәrcümәçi heyәtin üzvlәrindәn biri dә bu sәtrlәrin müәllifi olmuşdur. Mәhz bu sәtrlәrin müәllifi sözügedәn әsәrin I, II, III, IV vә VI cildlәrinә Qurum adından Ön söz dә yazmışdır. Beşinci cilddә Manas dastanı yer almaqdadır. Hәmin cildin Ön Söz ünü isә Zeyneş İsmayıl qәlәmә almışdır. Рассадин В. И. 1978, Морфология тофаларского языка в сравнительном освещении, Москва. Räsänen M. 1949, Materialen zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen. Sto. XV. 249 s. Eseri A. A. Yuldaşev alman dilindәn rus dilinә tәrcümә etmişdir: Материалы по исторической фонетике тюркских языков, Москва, Әsәrin adı Azәrbaycan dilinә aşağıdakı şәkildә tәrcümә oluna bilәr: Türk dillәrinin tarixi fonetikası üzrә materiallar. 182

183 Räsänen M. 1957, Materialen zur Morphologie der türkischen Sprachen. StO XXI, Helsinki, 256 s. Räsänen M , Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki. Русско-турецкий словарь 1972, слов, Составили Э. Мустафаев и В. Г. Щербинин, СОВЕТСКАЯ ЭЦИКЛОПЕДИЯ, Москва, 1028 с. Rusсa-Azәrbaycanca lüğәt, I, 1982; II, 1975; III, 1978, Elm Nәşriyyatı, Bakı. Rusça-Türkmenje Sözlük, I, 1981; II, 1987, Москва, Русский Язык. Sadıqov Ә. Ş 1980, Azәrbaycan orijinal nәsr abidәlәrinin dilindә qoşulma konstruksiyalar. Azәrbaycan SSR EA Xәbәrlәri, Әdәbiyyat, dil vә incәsәnәt seriyası, No 1, s Самойлович А. М. 1925, Краткая учебная грамматика совремнного османскотурeцкoгo языкa. Москва, 154 с. Сартбаев К. К. 1962, Түрк тилдеринин салыштырма грамматикасы, Фрунзе. Seyidov Y. M. 1958, Qrammatik cәhәtdәn cümlә üzvlәri ilә әlaqәdar olmayan sözlәr. B.: ADU nәşri, 74 s. Сыздыкова Р. 1984, XVIII-XIX ğğ. Қазақ едебi тілінің тарыхы, Алматы, Meктeп, 246 с. Sinor D. 1990, Essays in Comparative Altaic Linguistics. Indiana University Researh Institute for Inner Aslan Studies. Bloomington. Indiana, 464 p. Сoeгoв M. 1991, Рaзвитиe cинтаксичecкoй cиcтeмы туркмeнcкoгo литературнoгo языкa в coвeтcкую эпoxу (в cвязи c рacширeниeм cфeр eгo примeнeния). AДД. Aшxaбaд, 55 c. Söýegow M. 1981, Türki dilleriň günorta-günbatar toparynda hal işlikler, Aşgabat, Ylум. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006, Фонетика; Морфология; Синтaксис; Лексика; Региональные реконструкции, прa- и прoтoязык, Москва Наука. Стеблева И. В. 1965, Поезия тюрков VI-VII веков. М.: Изд-во Наука, 147 с. Сулейманов О. 2002, Тюрки в доистории. О происхождении древнетюркских языков и письменностей, Алматы, АТАМҰРА, 319 с. 183

184 Şeka Yu. V. 2009, Rekonstrüksiyon Prensipleri. Dil Araştırmaları. Uluslararası Hakemli Dergi, Sayı: 4 Bahar, s Mәqalә Алтайские языки и восточная филология, Москва, Восточная Литература РАН, 2005, 519 с. adlı topludan götürülәrәk rus dilindәn türk dilinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuşdur. Шербак A. M. 1966, О характере лексических взаимосвязей тюркских, монгольских и тунгусо-маньжурских языков. Вопросы Языкознания, No 3. Шербак A. M. 1971, Сравнительная фонетика тюркских языков, Изд-во Наука, Ленинградское Отделение. Шербак A. M., Очeрки пo сравнительнoй морфологии тюркских языкoв (Имя) 1977; (Глaгoл) 1981; (Наречие, служебные части речи, изобразиельные слова) 1987, Изд-во Наука, Лeнингрaдское Oтделение. Şirәliyev M. Ş. 1968, Azәrbaycan dialektologiyasının әsasları, Bakı, Maarif. Татарская грамматика 1993, T. I, 552 с, T. II 396 с, T. III, 1992, 488 с, Казань, Татар. Книжное Изд-во. Tatarca-Türkçe Sözlük, Ahmet Veli Menger Vakfı Yardımıyla basılmıştır, 22 bin civarında kelime verilmiştir, İnsan Yayınevi, Kazan-Moskva, Tekin T. 1968, A. Grammar of orkhon turkic. İndiana University publications. The Hague (Uralic and altaic Series. Vol. 69). Türkcәsi: Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, İsstanbul, 2003, 272 s. Tekin T., Ölmez M. 2003, Türk Dilleri, Giriş. Yıldız, Dil ve Edebiyat 2, 196 s. Тенишев Э. Р. 1976a, Строй саларского языка. Москва Наука, 576 с. Тенишев Э. Р. 1976b, Строй сарыг-югурского языка. Москва Наука, 307 с. Тенишев Э. Р. 1988, Принципы составления исторических грамматик и историй тюркских литературных языков. Советская тюркология,, с The Turkıc Languages 1998, EDITEDRY Lars Johanson and Éva Á. Ccató, London And NEW YORK 474 s. Турниязoв Н. К. 1987, К вoпрocу o cинтаксичecкoй дeривaции гипoтaкcиca (на материале coврeмeннoгo узбecкoгo языкa). Советская Тюркология, 6, с Türkçe-Tatarca Sözlük, Ahmet Veli Menger Vakfı yardımıyla basılmıştır, 20 bin civarında kelime ve ifade verilmiştir. İnsan Yayınevi, Kazan-Moskva,

185 Türkçe-Kırgızca Sözlük, kelime, Hazırlayan: Gülzura Cumakunova, Kırgızıstan- Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, Bişkek, 2005, 999 s. Türkçe-Rusça Sözlük, kelime, Москва, Изд-вo Русский Язык, 1977, 966 s. Türkçe Sözlük, 10. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005, 2244 s. Türkmen diliniň grammatikasy. Morfologiýa, Aşgabat, Ruh, 2000, 608 s. Türkmen diliniň sözlüği, Türkmenistan SSR Ylymlar Aĸademiýasının Neşriýatı, Aşgabat, Türkmençe-Rusça Sözlük, Takmınan söz, Москва, Изд-вo СОВЕТСКАЯ ЭЦИКЛОПЕДИЯ, Türkmence-Türkçe Sözlük, Hazırlayanlar: Talat Tekin, Mehmet Ölmez, Emine Ceylan, Zuhal Ölmez, Süer Eker, Ankara Тюркская лексикология и лексикография, Москва, Умаров Э. А. 1970, Фразеологические словари тюркских языков. Советская Тюркология, 5, с Ураксин З. Г. 1981, Лексикографическая разработка фразеологии тюркских языков. Советская Тюркология, 3, с Uğurlu, Mustafa 2004, Türk Lehçeleri Arasında Kelime Eş Değerliği. Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 29, s Uzun, Nadir Engin 2000, Ana Çizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe, İstanbul. Uzun, Leyla Subaşı 1995, Orhon Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı, Ankara, 176 s. Uzbek tili grammatikası, Toshkent, 1969, Fan. Uzbek Tilinin İzoxli luğati, İkki Tomli, suz ve birikmasi, I, II, Москва, Изд-вo Русский Язык, Üstünova, Kerime 1998, Dede Korkut Destanları ve Cümleden Büyük Birlikler, İstanbul, 380 s. Veyselli F. Y. 2008, Azerbaycan Türkçesi Fonetiği, Kültür Ajans Yayınları, Ankara, 176 s. Kitab Azәrbaycan türkcәsindәn Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn çevrilmişdir. Вернер Г. К. 1972, Проблема происхождения фарингализации в тувинском и тофаларском языках. Советская Tюркология, 5, с

186 Виноградов В. В. 1977, Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины. Избранные труды. Лексикология и лексикография, Изд-во НAУКА, Москва. Владимирцов В. Ю., Поппе Н. Н. 1924, Из области вокализма монголо-турецкого праязыка. ДАН, сер. 8. Βoпрocы грамматики тюркских языкoв 1958, Издaтeльcтвo AН Кaзaxcкoй CCР, Aлмa-Aтa. ЯЗЫКИ НАРОДОВ СССР 1966, Тюркские языки, Москва Наука. ЯЗЫКИ МИРА 1997, Тюркские языки, Издатель. Дом Кыргызстан Бишкек, 542 с. Юхансон Л. 1987, Определенность и актуальное членение в турецком языке. в сб. Новое в зарубежной лингвистике. XIX, Проблемы современной тюркологии, Москва: Прогресс. Закиев М.З. 1984, Тюркской морфонологии. Советская Тюркология, 1. Закиев М. З. 1963, Синтаксической строй татарского языка. Казань: Изд-во Казанского ун-та, 464 с. Zakiyev M. Z. 2002, Tatarlar ve Tatar Etnoniminin Anlamı Üzerine. İdil Tatarlarının Eski Etnonimlerinin Etimolojisi Üzerine. Mehman Musaoğlu. Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemeler, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, s Sözügedәn mәqalәlәr M. Z. Zәkiyevin Татары:проблемы истории и языка (сборник статей по проблемам линвоистории, возрождеия и развития татарской нации), Казань 1995, с кitabından götürülәrәk rus dilindәn türk dilinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuşdur. Зaĸиeв М. З. 1963, Синтаксической строй татарского языка. Казань: Изд-во Казанского ун-та, 464 с. Zemahşerî (Ebu l-ķāsım Cārullāh Mahmud Bin Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez- Zamahşari El-Hvarizmi) 1993, Mukaddimetü l-edeb. Hvarizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Hazırlayan: Nuri Yüce, 2. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 223 s. 186

187 Zemahşerî (Ebu l-ķāsım Cārullāh Mahmud Bin Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez- Zamahşari El-Hvarizmi) 2009, Mukaddimetü l-edeb. Moğolca-Çağatayca çevirinin sözlüğü, Hazırlayan: N. N. Poppe, Tercüme eden: Musatafa S. Kaçalin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 191. Zeynalov F. R. 1970, Müasir türk dillәrindә kömәkçi nitq hissәlәri, Bakı, 262 s. Zeynalov F. R. 1974; 1975, Türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası, I, 140 s; II, 130 s, Bakı, Azәrbaycan Dövlәt Universiteti Nәşriyyatı. Zeynalov F. R. 1981, Türkologiyanın әsasları, Ali mәktәblәrin filoloji fakültәlәrinin tәlәbәlәri üçün dәrslik, Maarif Nәşriyyatı, Bakı, 445 s. Mәnbәlәr Adıvar H. E. 1958, Akile Hanım Sokağı, İstanbul, 247 s. Ağayev F. 1981, İldırım ömrü, roman. Bakı, Gәnclik, 303 s. Axundov M. F. 1961, Әsәrlәri, II. Azәrb. SSR EA nәşri, Bakı, 573 s. ANAR 1981, Beşmәrtәbәli evin altıncı mәrtәbәsi,. Povest vә roman. Bakı, Yazıçı, 356 s. Azady, Döwletmämmed 1962, Wagzy-azat. Aşgabat: TSSR Ilymlar Akademiýasynyň neşirýaty, 118 s. Azәrbaycan jurnalı, 1983, No 5. Azәrbaycan gәnclәri qәzeti, 31 may 1983-cü il; 25 iyun 1983-cü il. Бaбаоглу Н. Н. 1962, Гагауз дили, 7-8 класлар ичин. Kишинев, Kaртя Moлдовеняске, 256 s. Бaбаоглу Н. Н , Вужяк ежеллери. Kишинев, Литература артистике, 209 s. Babayev A. 1971, Bir parça hәyat. Bаkı, Gәnclik, 96 s. Baýram Han 1970, Saýlanan eserler. Aşgabat: Türkmenistan neşirýatу, 157 s. Буджактан сеслäр 1959, Литература йазылары. Kишинев, Kaртя Moлдовеняскэ, 227 s. Cәlal M. 1969, Seçilmiş әsәrlәri, 4 c, Bakı, Gәnclik, 474 s. Дмитрий Кара Чобан 1977, Таманнык. Kишинев, Литература артистикэ,158 s. DTS: Дрeвнeтюркcкий cлoвaрь. Л: Наука, Лeнингрaдское отделение, 676 c. Әdәbiyyat vә incәsәnәt qәzeti, 20 may 1983-cü il; 26 aprel 1985-ci il. Әfәndiyev İ. 1959, Seçilmiş әsәrlәri. Bakı, Azәrnәşr, 402 s. Füzuli M. 1988, Seçilmiş әsәrlәri, 2, Bakı, Azәrb. Dövlәt Nәşriyyatı, 590 s. 187

188 Гaгaуз фoлкьлoру 1964, coбирaтeль и cocтaвитeль Н. И. Бaбaoглу. Кишинeв: Кaртя Мoлдoвeняcкэ, 259 c. Görogly 1958, Aşgabat: Türkmenistan Döwlet Neşirýaty, 627 s. Hikmet N. 1965, Yeşil Elmalar, Roman, İstanbul: Pınar Yayınevi, 280 s. Kemal O. 1967, Bereketli Topraklar Üzerinde. Sofya: NP, 66 s. Kemal Y. 1978, Ağrıdağı Efsanesi, Milliyet Yayınları, Ağaoğlu Yayınevi, 144 s. Kerbabaew B. 1957, Nebitdag, Aşgabat: Türkmenistan Döwlet Neşirýaty, 571 s. Kәrimzadә F. 1982, Xudafәrin köprüsü, Bakı. KDQ: Kitabi-Dәdә Qorqud. 1962, Bakı, Azәrb. Dövlәt Nәşriyyatı, 175 s. Kişvәri 1984, Әsәrlәri, B.: Yazıçı, 163 s. Kommunist qәzeti, 30 iyun 1983-cü il; 12 yanvar 1985-ci il; 13 iyun 1991-ci il. Magtymguly 1983, Saýlanan eserler, iki tomluk, I, II, Aşgabat: Türkmenistan, 264 s.; 299 s. Mәlikzadә İ. 1989, Yaşıl gecә. Roman vә povestlәr, Bakı, Yazıçı, 305 s. Mәsihi 1977, Vәrqa vә Gülşa. Bakı, Azәrb. Dövlәt Nәşriyyatı, 286 s. Нaджип Э. Н. 1975, Тюркoязычный пaмятник XIV вeкa Гулиcтaн Ceйфa Caрaи и eгo язык, ч. II. Aлмa-Aтa: Изд-во Наука Кaзax. ССР, 299 s. Нaртыeв Н. 1988, Cтрoй сложного предложения в coврeмeннoм туркмeнcкoм языке, Aшxaбaд: Ылым, 200 c. Nәsimi İ. 1985, Әsәrlәri, V. Bakı, Elm, 355 s. Ordubadi M. C. 1983, Qılınc vә qәlәm. B.: Azәrb. Dövlәt Nәşriyyatı, 663 s. Rәhimov S. 1971, Qafqaz qartalı. Bakı, Gәnclik, 202 s. Seýтäkow B. 1972, Bedirkent, roman. Aşgabat: Türkmenistan Neşirýaty, 442 s. Шeрбaк A. М. 1959, Oгузнaмe. Муxaббaтнaмe. Пaмятники дрeвнeуйгурcкoй и cтaрoузбeкcкoй пиcьмeннocти. M.: Изд-во Вocтoчнoй литeрaтуры, 170 s. Ulduz jurnalı, 1990, No 12. Vurğun S. 1976, Seçilmiş әsәrlәri, I c., Şeirlәr. B.: Azәrnәşr, 286 s. Yusifoğlu Ә. 1981, Düşmәnimin düşmәni, roman. Bakı, Yazıçı, 336 s. 188

189 II HİSSӘ TÜRKOLOJİ DİLÇİLİK BU GÜN: PROBLEMLӘR, PERSPEKTİVLӘR VӘ YENİLİKLӘR 1. Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni linqvistik yöntәmlәr Türk dillәrinә dair qrammatika kitablarının yazılmasında tәdbiq edilәn linqvistik yönüm vә yöntәmlәr Hind-Avropa dilçiliyi әnәnәlәri vә axınları ilә çox yaxından bağlı olmuşdur. Bununla bәrabәr, daha Mahmud Qaşqarlı tәrәfindәn tәtbiq edilәn әrәb dilçiliyi mәktәbi әnәnәlәrinә görә dә orta әsrlәrdә türk dillәrinin qrammatikasına dair klassik tәsviri yöntәmlәrlә kitablar yazılmışdır. XIX yüzildәn başlayaraq türk dillәrinә dair qrammatika kitablarının hazırlanması vә digәr önәmli türkoloji araşdırmaların aparılmasında hәm tәsviri, hәm dә tariximüqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlәrdәn istifadә olunmuşdur ci illәrdәn bәri türk dillәri materiallarına görә yeni dilçilik yöntәmlәri ilә aparılan çağdaş linqvistik araşdırmalar öncә Avropada vә Rusiyada, sonra Türkiyәdә vә digәr Türk cümhuriyyәtlәrindә gözәçarpacaq dәrәcәdә sürәtlәnmişdir. Ancaq türkoloji dilçilikdә orijinal bir yeni elmi qrammatikanın yazılmasını tәmin edәn şәrtlәrin elmi-praktiki baxımdan sözün tam mәnasında ortaya çıxdığından isә hәlәlik söhbәt gedә bilmәz. Türk dillәrinin elmi qrammatikasının yazılması vә ümümiyyәtlә çağdaş türkoloji kontekstdә linqvistik araşdırmaların aparılması günümüzdә vә gәlәcәkdә әn yeni dilçilik yönümlәri vә yöntәmlәrinin dә tәtbiq olunması ilә mümkündür. Bunun üçün, hәr şeydәn öncә, sözügedәn әnәnәvi vә yeni dilçilik yönüm vә yöntәmlәrinin indiyә qәdәr davam etdirilmiş olan tәdbiqi obyektiv olaraq qiymәtlәndirilmәlidir. Onların çatışmazlıqları vә tutarsızlıqları yeni bir elmi-konseptual kontekstdә düzgün müәyyәnlәşdirilmәlidir Әnәnәvi-tәsviri türkoloji dilçiliyin çatışmazlıqları vә ya tutarsızlıqları Sözügedәn çatışmazlıqlara vә ya tutarsızlıqlara örnәk olaraq göstәrilә bilәn ayrı-ayrı linqvistik vә qrammatik açıqlanmalar әslindә yuxarıda da bu vә ya digәr şәkildә söhbәtin mövzusu olmuşdur. Türkologiyada bunlardan әn çox türk dillәri qrammatikasının mübahisәli mәsәslәlәri kimi bәhs edilmişdir. Hәmin mübahisәli mәsәlәlәrә örnәk olaraq isә, hәr şeydәn öncә, aşağıdakıları göstәrmәk olar: 189

190 Türkoloji dilçilikdә feli sifәtlәrin, feli bağlamaların, mәsdәrlәrin vә oxşar digәr kәlmә qrupu polipredikativ mәrkәzlәrinin mürәkkәb cümlә komponentlәrinin xәbәrlәri kimi göstәrilmәsi; Türk dillәrindә hәrәkәtin bitmişliyi, sürәkliliyi vә bitirilәcәyini leksik, semantik vә morfoloji faktorlarla ifadә edә bilәn feillәrdә vә ya bütövlükdә feil sistemindә tәrz kateqoriyasının yox sayılması; Leksik//sözdüzәldici, qrammatik//sözdәyişdirici vә leksik-qrammatik//formadüzәldici şәkilçilәrin sәrhәdlәrinin qarışdırılması. Әnәnәvi nitq hissәlәri kontekstindә müәyyәnlәşdirilәn hal, şәkil, şәxs vә mәnsubiyyәt; cәm, növ vә söz yaradıcılığı sәviyyәlәrinin bir çox halda birbirinin içәrisindә vә ya üst vә alt başlıqları ilә әksik olaraq kateqoriyalaşdırılması; Mürәkkәb sintaktik bütövlәrin vә ya frazadan böyük vahidlәrin sıralı, tabesiz, bağlayıcısız, qarışıq tipli mürәkkәb cümlә quruluşları olaraq öyrәnilmәsi; Türk dillәrindә sözün vә şәkilçilәrin vә ya müxtәlif sintaktik vahidlәrin dialektik materializm dünyagörüşünә әsasәn qrammatik inkişafı nәzәriyyәsinin uydurulması vә s. Bu gün müstәqillik illәrindә linqvistik vә qrammatik açıqlanmalardakı sözügedәn vә digәr bunlara bәnzәr çatışmazlıqlar vә ya tutarsızlıqlar türkoloji dilçilikdә artıq dilә gәtirilmәkdәdir. Onlar çağdaş dilçilik nәzәriyyәlәrinin, müxtәlif linqvistik yönüm vә yöntәmlәrin digәr inkişaf etmiş dillәrdәki tәtbiqinin işığında türk dillәrinin quruluşuna vә diaxronik inkişafına uyğun olaraq qiymәtlәndirilmәkdәdir Türkoloji dilçilikdә modern linqvistik yöntәmlәrin tәtbiq olunması Türkoloji dilçilikdә funksional, semantik, mәtnlinqvistik, koqnitiv vә s. yeni linqvistik yönümlәrlә aparılan araşdırmalardan vә onlarda tәtbiq edilәn uyğun yöntәmlәrdәn yuxarıda yeri gәldikcә bu vә ya digәr şәkildә bәhs edilmişdir. 190

191 Bu gün әnәnәvi türkologiyanın vә ya dilçiliyin içәrisindә XX yüzilin ci illәrindәn etibarәn çox yönlü olaraq özünü göstәrәn hәmin araşdırmalar, hәr şeydәn öncә, türkoloji dilçilikdә artıq ilk tәcrübәlәr olmaqdan çıxarılmalıdır. Daha doğrusu, sözügedәn araşdırmalar, onlarda tәtbiq olunan yönüm vә yöntәmlәr türk dillәrinin qrammatik quruluşuna, tarixi vә müasir inkişaf tәmayüllәrinә uyğun olaraq türkoloji dilçilikdә istifadә edilә bilmәk üçün bütövlükdә funksional vә konseptual xarakterli yeni bir ümumi linqvistik metodologiyaya çevrilmәlidir. Bәs sözügedәn zaman içәrisindә bütövlükdә türkoloji dilçilikdә vә ya ayrılıqda türk dillәri materialları әsasında yazılan linqvistik araşdırmalarda özünü göstәrәn hansı yeniliklәrdәn vә konkret olaraq yeni tәtbiq olunan hansı yönüm vә yöntәmlәrdәn bәhs edilә bilәr?! Aşağıda qısaca olaraq bunların üzәrindә durulacaqdır. Birincisi sözügedәn zaman içәrisindә hal, tәrz vә şәxs kateqoriyalarının funksional-semantik olaraq türk dillәrindә işlәnilmәsinә vә onların tarixinin öyrәnilmәsinә dair yeni bir türkoloji-linqvistik anlayışla bәzi gözәçarpan korrektivlәr edilmişdir (Насилов 1989: 28-31; Гаджиахмедов 1998; Demircan 2003: 10-15). Mәsәlәn,türkoloji dilçilikdә tәrz kateqoriyasının öyrәnilmәsinin tarixi iki mәrhәlәyә ayrılmışdır: 1) 1869-cu ildәn 1956-cı ilә qәdәr; 2) 1956-cı ildәn günümüzә qәdәr. Birinci mәrhәlәdә vә hәtta müәyyәn bir ölçüdә hәmin mәrhәlәnin davamı olaraq 1970-ci illәrә qәdәr dә tәrz kateqoriyasına dair aparılan araşdırmalar, әsasәn, eyni bir linqvistik-metodoloji istiqamәtdә yerinә yetirilmişdir. Belә ki, 1869-cu ildә yayımlanmış olan Altay dilinin qrammatikası kitabında rus dilindә tamamlanmış (совершенный) vә tamamlanmamış (несовершенный) şәkillәrindә prefiks vә infikslәrlә çox açıq olaraq ifadә edilәn tәrz kateqoriyasının müәyyәnlәşdirilmә prinsiplәri Altay dilinin qrammatikasında olduğu kimi tәtbiq olunmuşdur. Hәmin prinsiplәr sonralar digәr türk dillәrindә dә tәrz kateqoriyasının müәyyәnlәşdirilmәsindә әsas götürülmüşdür. Belәliklә, türk dillәrinin qrammatika kitablarında sözügedәn kateqoriyanın tәsvir olunmasına dair yanlış bir linqvistik açıqlanmanın meydana çıxmasının yolu açılmışdır. Bu da 1960-cı illәrә qәdәr bu vә ya digәr şәkildә davam etmişdir cı ildә Almatıda felin tәrz vә ya görünüş (Alm. Aspekt, subjektivische Anschauungsform, Verlaufsstufe; Fr. aspect,; İng. aspect) kateqoriyası vә mürәkkәb cümlә probleminә dair keçirilәn bir simpoziumda türk dillәrindә tәrz kateqoriyasının o zamana qәdәrki rus dili örnәyindә yerinә yetirilmiş olan tәsvirinin yanlış olduğu göstәrilmişdir. Bununla da sözügedәn kateqoriyanın öyrәnilmәsi tarixindә yeni bir dönәmә girilmişdir. Belә ki, tәrz vә ya görünüş vә qılınışın 29 (Alm. Aktionsart, Art der Handlung; Fr. ordre de procés; İng. 29 Qılmaq feli Azәrbaycan türkcәsindә etmәk, görmәk, yerinә yetirmәk, әda etmәk, icra etmәk, qılınmaq feli isә görülmәk, 191

192 manner of action) konseptual komponentlәri (Korkmaz 2003: ; 146) tәk bir leksikmorfoloji kateqoriya sәviyyәsindә müәyyәnlәşdirilmişdir. Daha doğrusu, göstәrilәn kateqoriya türkoloji dilçilikdә 1970-ci illәrdәn sonra әsas etibarilә türk dillәrinә mәxsus olan linqvistik parametrlәri ilә vә dövrün yeni dilçilik nәzәriyyәlәrinin işığında öyrәnilmişdir (Musaoğlu., Kirişçioğlu 2008). İkincisi Türk dillәrindә cümlә vә mәtn komponentlәri arasındakı dilә vә aktual üzvlәnmәyә söykәnәn semantik, funksional әlaqәlәr vә bәzi simmetrik-asimmetrik mütәnasipliklәr türkoloji dilçilikdә dә artıq tәsbit olunmuşdur (Maxмудoв 1984: 49-56; Nurmanov 1992; Abdullayev 1999). Üçüncüsü sözügedәn dillәrdә morfoloji vә sintaktik vahidlәrә dair qrammatik kateqoriyaların struktur-semantik vә funksional kriteriyaları yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmişdir. Mәsәlәn, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin sintaqmatik vә paradiqmatik özәlliklәri göstәrilmişdir. Onların dil sistemindәki uyğun struktur-funksional modellәri müәyyәnlәşdirilmişdir (Ахматов 1983; Бердалиев 1989; Турниязова : 87-91; Musayev 2011). әmәlә gәtirilmәk, edilmәk, yerinә yetirilmәk mәnasında işlәnilir (Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti 2006: 135). Qılınış sözü hәmin morfemlәr әsasında düzәldilir. Bu söz-termin felin milli mentalitetә bağlı olaraq әsas vә anlamlı morfemlәrlә gerçәklәşәn leksiksemantik mahiyyәtini vә eyni zamanda mәnaca növlәrini ifadә edir. Leksik-semantik mahiyyәtә malik olan danışıq (verba dicenti), tәfәkkür (verba sentiendi), hәrәkәt, iş (verba operandi), hәrәkәt (verba movendi) vә s. feillәr (Dmitriev 1962: ) tәsirlilik-tәsirsizlik, tәsdiq-inkar vә növ kateqoriyaları ilә feil qavramlaşmasının birinci, zaman, şәkil vә şәxs kateqoriyaları ilә isә ikinci alt qavramlaşdırmasını tәşkil edir. Belәliklә, burada felin leksik qavramlaşdırılması qılınış, ikinci alt morfoloji qavramlaşdırması isә görünüş sözlәri ilә ifadә olunmuşdur. 192

193 Dördüncüsü sözügedәn araşdırmalarda tәdbiq edilәn linqvistik yöntәmlәrin bir ümumi metodologiya olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi istiqamәtindә türk dillәrindә, özәlliklә dә Türkiyә türkcәsindә bir çox linqvistik terminin türkcә olaraq qarşılıqları yaradılmışdır (Berge 1989). Hәmin növ terminlәr әnәnәvi türkoloji kontekstdә türk dillәrinә uyğunlaşdırılmış vә kodlaşdırılmışdır (Исхакова 1987). Bu gün hәmin linqvistik terminlәrin ifadә etdiyi qavramların köhnә әnәnәvi qrammatik istiqamәtlәrdә aparılmış olan tәdqiqatlarda işlәnilәn terminlәrlә açıqlanması artıq mümkün deyildir vә ya sadәcә bir qismi onlarla işlәnilә bilәn bir sәviyyәdәdir. Çünki sözügedәn terminlәr bütövlükdә dilçilik elminin inkişafına bağlı olaraq aparılan ümumi linqvistik müşahidәlәrә vә kameral işlәrә bağlı olaraq yaradılmaqdadır. Onlar yenidәn tәsniflәndirilәn, ümumi özәlliklәri vә tәfәrrüatları ilә şәkillәndirilәn linqvistik qavramlaşdırma vә kateqoriyalaşdırmalara әsasәn dәqiqlәşdirilmәkdә vә kodlaşdırılmaqdadır. Mәsәlәn, Azәrbaycan dilindә sintaqm vә sintaqmatik üzvlәnmә, Türkiyә türkcәsindә isә onların qarşılıqları olaraq sözcә vә sözcәlәmә terminlәri kimi. Bizim Türkiyәdә yayımlanan Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemler adlı kitabımızda türkcә olaraq işlәtdiyimiz tekbirleşimli (subordinativ), tambirleşimli (koordinativ), çiftbirleşimli (korrelyativ), parselyatik, retprosperspektif, (2002: 105; ) kimi terminlәrlә ifadә olunmuş qavramlar vә kateqoriyalar da bu qәbildәndir. Bunun kimi Hind-Avropa dillәrindә әnәnәvi vә yeni dilçilik istiqamәtlәrindә aparılmış olan araşdırmalarda işlәnilәn linqvistik terminlәr arasında da müәyyәn fәrqlәr özünü göstәrmәkdәdir (ЛЭC 1990: ; ). Belәliklә, keçәn әsrin 70-ci illәrindәn başlayaraq türkoloji dilçilikdә yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә aparılan araşdırmalar vә ayrı-ayrı türk dillәrinә dair görülәn konkret praktik işlәr günümüzdә artıq müәyyәn bir elmi-metodoloji sәviyyәyә gәlib çatmışdır. Hәmin araşdırmalar vә ya elmi-praktik işlәr әsas etibarilә semantik, funksional, riyazi, sosiolinqvistik, statistik, korpus, mәtnlinqvistik, koqnitiv-konseptual vә s. digәr yeni araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri vә yöntәmlәri ilә aparılmışdır. Aşağıda sözügedәn araşdırmalardan bu vә ya digәr şәkildә bәhs olunacaqdır Türkoloji dilçilikdә riyazi vә sosiolinqvistik istiqamәtlәr 193

194 XX yüzildә hәm riyazi, hәm dә ictimai elmlәrin yöntәmlәri ilә dillәrin sinkretik olaraq araşdırılması vә öyrәnilmәsi prosesi getdikcә sürәtlәnmişdir. Riyazi-linqvistik yöntәmlәrlә aparılan tәtbiqi dilçilikdә әn çox mәtnlәrin avtomatik tәrcümәsi vә müxtәlif dil-danışıq çevirilәrinin avtomatiklәşdirilmәsi problemlәrinin hәll olunması üzәrindә durulmuşdur. Sosiolinqvistik yöntәmlәrlә aparılan araşdırmalarda isә әn çox dil vә cәmiyyәt, dil vә etnoqrafiya, etnolinqvistika, dil vә mәdәniyyәt әlaqәlәri, ikidillilik vә çoxdillilik ortamları işıqlandırılmışdır Riyazi-linqvistik araşdırmalar 194

195 Modern linqvistik yöntәmlәr vә ya yeni bir türkoloji dilçilik nöqteyi-nәzәri ilә aparılan araşdırmaların sürәtlәndirilmәsi hәmişә bәlli bir ölçüdә riyazi-linqvistik istiqamәtin filologiya elmindәki ümumi inkişafına bağlı olmuşdur. Dil mühәndisliyinin vә ya riyazi dilçiliyin әsasları XX yüzilin 20-ci illәrindә qoyulmuşdur. Dillәrin hәm filoloji-linqvistik, hәm dә riyazi-hesablama yöntәmlәri ilә bir yerdә öyrәnilmәsi XX yüzilin 50-ci illәrindәn bәri elmşünaslıqda tәtbiqi riyazilinqvistik bir metodologiya olaraq müәyyәnlәşmişdir. Söz konusu metodologiya vә ona bağlı tәtbiqi metodlarla görülәn işlәrdә XX yüzilin 60-cı illәrindәn bәri öncә elektronik hesablama maşını ilә (ЛЭC 1990: 14-15; 397), sonraları isә kompüterlә müxtәlif tәrcümә-çeviri proseslәrinin avtomatiklәşdirilmәsi işlәri canlandırılmışdır. Bütövlükdә koqnitiv elmә, linqvistikaya, informasiya texnologiyalarına söykәnәn kompüter-mühәndis dilçiliyinin әsaslarını da böyük bir ölçüdә XX yüzilin 50-ci illәrindәn bәri getdikcә inkişaf edәn riyazi-linqvistik istiqamәtdә görülmüş konkret işlәr tәşkil edir. İndi hәm koqnitiv, hәm dә kompüter-mühәndis dilçiliyi ilә funksional-linqvistik bir istiqamәtdә aparılan işlәr sadәcә mәtn tәrcümәsinin avtomatiklәşdirilmәsi proseslәrinin inkişaf etdirilmәsi vә nәticәlәndirilmәsi işlәmlәrindәn ibarәt deyildir. Çünki, getdikcә sürәtlәnәn linqvistik qloballaşma nәticәsindә ortaq ünsiyyәt vasitәlәrinә çevrilәn bәzi inkişaf etmiş dillәrin işlәnilmәsi vә öyrәdilmәsi işlәmlәri koqnitiv vә kompütermühәndis dilçiliyi yöntәmlәri ilә dә aparılır. Başqa sözlә, indi artıq hәm mәtn dәstәkli dilin (langue), hәm dә diskur ortamlı danışıq dilinin (parole) ortaq dünya dillәri materialları ilә avtomatiklәşdirilәrәk vә informasiyalaşdırılaraq bütün dünyada işlәnilmәsi söhbәtin mözusuna çevrilmişdir. Ortaq vә regional sәciyyәli dillәrin sözügedәn dil materialları ilә birlikdә müәyyәn bir ölçüdә tәrcümә nәzәriyyәsi vә әdәbi mәtn uyğunlaşdırması praktikası kontekstlәrindә tәdrisi vә tәlimi dә bu gün gündәmә gәlmәkdәdir. Sözügedәn elmi-praktik sәciyyәli işlәr 1960-cı illәrdәn bәri bu vә ya digәr şәkildә türkoloji dilçilikdә dә öz әksini tapmışdır. Sovetlәr Birliyindә hәmin işlәr daha çox nәzәri әsaslara dayanmaqla әsas etibarilә aşağıdakı istiqamәtlәrdә hәyata keçirilmişdir: Mәtnin avtomatik analizi vә sintezi; Linqvistik tәdqiqatların avtomatiklәşdirilmәsi; Struktural-tipoloji tәdqiqatların aparılması (Муcaeв 1972: 16-18). 195

196 Sözügedәn elmi-praktik istiqamәtlәrdә morfoloji, sintaktik, leksikoloji vә leksikoqrafik dil vahidlәrinin müxtәlif alqoritmlәri hazırlanmış vә görkәmli Türk dünyası yazıçılarının әsәrlәrinin tezlik lüğәtlәri tәrtib olunmuşdur. Türkiyәdә isә әsas etibarilә bilgi işlәm vә informasiya texnologiyalarına aid türk dilindә yaradılmış terminlәrlә, sistemlәrlә vә müxtәlif proqram tәminatları vә ya yazılımı ilә tәdbiqi-praktik sәciyyәli müxtәlif işlәr görülmüşdür (Köksal 1981). Günümzdә sözügedәn işlәr türkcә materiallarla hәm koqqnitiv vә kompütermühәndis dilçiliyi (Bozşahin ve Zeyrek 2000: 41-48), hәm dә türk dillәri arası әdәbi mәtn uyğunlaşdırması (Musaoğlu 2010: 11-60) kontekstlәrindә dә aparılmaqdadır. Gәlinәn nöqtәdә Türk dillәri arası hәm yazılı, hәm dә şifahi mәtnlәrin birindәn digәrinә çevrilmәsi vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırılması proseslәri sürәtlә avtomatiklәşdirilmәlidir. Türk dillәrinin işlәnilmәsi vә öyrәnilmәsinin konseptualaşdırılması vә müxtәlif texnoloji vasitәlәrlә on-line olaraq informasiyalaşdırılması işi dә buna paralel olaraq aparılmalıdır. Bunlar türkoloji dilçiliyin әn aktual problemlәrindәndir vә aşağıda onlardan da örnәklәrlә bәhs olunacaqdır Sosiolinqvistik-filoloji araşdırmalar Sosiolinqvistik araşdırmalar dilçilikdә әsas etibarilә XX yüzilin 20-ci illәrindәn bәri davam etdirilmәkdәdir. Sözügedәn araşdırmalarda dil faktları ilә sosial faktorlar arasındakı әlaqәlәr, bunların bir-birinә tәsiri vә bir-birinin variantı kimi ortaya çıxması, başqa sözlә, bu iki növ fenomen arasındakı ekvivalentlik öyrәnilmәkdәdir (Berge 1989: 204). Sosiolinqvistikanın yöntәmlәri hәm dilçiliyin, hәm dә sosiologiyanın üslubları vә konkret imkanları әsasında formalaşır (ЛЭC 1990: 482). Dil vә cәmiyyәt, dil vә etnik-demoqrafik mәdәniyyәt, regional vә sosial dialektlәr vә ictimai sәciyyәli müxtәlif dil amillәri vә hadisәlәrinin bir-birinә diaqlostik tәsiri nәticәsindә ortaya bir çox qeyri-mütәnasib hallar da çıxır. Mәsәlәn, ikidillilik vә çoxdillilik ortamları nәticәsindә hәr hansı bir dili danışanların say etibarilә azalması vә hәmin dilin işlәnilmәsinin funksional imkanlarının daralması (Bosnalı 2007: 144) kimi mәsәlәlәr hәmin qeyri-mütәnasib hallara örnәk olaraq göstәrilә bilәr. Türk dillәrinin regional lәhcәlәri, ağızları, sosial dialektlәri, әdәbi dillәrindәki norma vә normalaşmaları, müxtәlif mәkanlardakı birinci dil, ikinci dil, әcdad dil, rәsmi dil, ana dili olma vә işlәnilmә problemlәri dә türkoloji dilçiliyin sosiolinqvistika sahәsindә açıqlığa qovuşdurulmalıdır. 196

197 Sovetlәr Birliyi dönәmindә türk dillәrinә aid sosiolinqvistik araşdırmalar, әsasәn, rus dili vә digәr milli dillәrin әlaqәlәri vә ikidilliliyi kontekstindә, rus dilinin millәtlәrarası bir ünsiyyәt vasitәsi olaraq problemlәrinin çözümlәnmәsi istiqmәtindә aparılmışdır. Yalnız yenidәnqurma (perestroyka) dövründә hәm ikidillilik, hәm dә çoxdillilik ortamlarında digәr milli dillәrin dә millәtlәrarası ünsiyyәt dili olma statusuna vә azınlıq dillәrin isә sosiolinqvistik vәziyyәtlәrinә toxunulmuşdur. Hәmin dillәrin praktik olaraq öyrәnilә bilmәsi üçün hәmin dövrdә müxtәlif yayınlar, o cümlәdәn terminoloji sözlüklәr, danışıq kitabçaları, dәrs vәsaitlәri vә kitabları belә hazırlanmışdır (Koрмушин 1984: 4-5). 197

198 Türkiyәdә isә sosiolinqvistik vәziyyәt digәr Türk Cümhuriyәtlәrindәn vә türk xalqlarının yaşadığı digәr bölgәlәrdәki uyğun vәziyyәtlәrdәn fәrqlidir. Türk dili vә ya Türkiyә türkcәsi XI- XII yüzillәrdәn etibarәn Anadoluda bir üst vә ya ortaq rәsmi dil sәciyyәsi daşımışdır. Hәmin dil XIV-XIX yüzillәrdә Osmanlı türkcәsi olaraq da eyni funksiyada işlәnilmişdir. Türkiyәnin әhalisinin әksәriyyәti müsәlmandır. Buna görә dә türk mәnşәli olmayan müsәlman әhalinin türk kimliyini vә dilini müәyyәn bir ölçüdә Osmanlının mirası vә çağdaş milli unitar dövlәtin isә bir atributu kimi qәbul etdiyi müşahidә olunur. Türk insanı әdәbi dil olaraq da öncә Osmanlı türkcәsindәn istifadә etmiş, indi isә çağdaş Türkiyә türkcәsini işlәtmәkdәdir. Cümhuriyәt qurulduqdan sonra ulu öndәr Atatürkün direktivlәri ilә başladılan dil inqilabı da Türk dilinә әsasәn hәyata keçirilmişdir. Dil haqqında aparılan işlәrin çoxu, hәr şeydәn öncә, türk dilinin әcnәbi elementlәrdәn tәmizlәnmәsi vә onların yerinә türkcә qarşılıqlarının işlәnilmәsi vә yaradılması fәaliyyәtlәri ilә sıx bağlı olmuşdur. Yeni qavramların, anlayışların, elm vә texnologiyanın inkişafına bağlı olaraq gündәlik işlәnilәn sözlәrin, terminlәrin düzәldilmәsi, onların işlәnilmәsinin tәşviq edilmәsi dil fәaliyyәtlәrindә geniş yer tutmuşdur. Türkologiyada dil tarixinә vә ona bağlı olaraq da müxtәlif türk şifahi vә yazılı mәnbәlәrinin tәnqidi mәtnlәrinin hazırlanmasına, xalq dilinin vә ağızlarının öyrәnilmәsinә dair işlәr dә indiyә qәdәr әn çox Türkiyәdә görülmüşdür. Türkiyәdә, әsasәn, ilk növbәdә türk dilinә görә müәyyәnlәşәn milli dövlәtin bir simvolu sәciyyәsindәki tәkdilliliyә vә ya türkcәyә dayanan standart bir әdәbi dil ortamı mövcuddur. Çoxdillilik ortamları isә әvvәllәr әn çox türkcә-fransızca, indiysә türkcәingiliscә paralelli vә tәlim-tәdris sәciyyәli әdәbi dillәrin işlәnlimәsi durumu ilә bilinmәkdәdir. Ancaq son illәrdә kürdcәnin vә digәr ana dillәrinin dә müәyyәn sosial vә tәdris ortamlarında, Türkiyә türkcәsi ilә bәrabәr, milli dillәr olaraq funksionallığını genişlәndirdiyi müşahidә olunmaqdadır. Belә bir vәziyyәt Türkiyәdә dә sosiolinqvistik araşdırmaların aparılmasının zәruriyyәtini şәrtlәndirmәkdәdir. Belәliklә, Türkiyә tükcәsi digәr türk dillәrindәn ümumi sosiolinqvistik vәziyyәti vә funksional olaraq işlәnilmәsi baxımından çox fәrqlidir. O, hәr şeydәn öncә, birinci dil olaraq ana dili daşıyıcılarının sayca çoxluğu vә Avrasiya türkcәlәri kontekstindә ortaq bir ünsiyyәt dili kimi işlәnilә bilmәsi özәlliklәri ilә hәm türk dillәri, hәm dә çağdaş dünya dillәrindәn seçilir. Belә bir seçkinlik aşağıda göstәrilәn amillәrlә birbaşa әlaqәdardır: 700 il boyunca böyük bir coğrafiyada bu vә ya digәr şәkildә bir rәsmi dövlәt dili statusunda olması; 198

199 XIX yüzilin ortalarından vә ya tәnzimat dönәmindәn etibarәn başlayan dildә yenilәnmә hәrәkatı vә buna bağlı olaraq da bir milli-әdәbi dil sәviyyәsindә müstәqil inkişafı; Cümhuriyyәt dövründә gerçәklәşdirilәn dil inqilabı vә türk dilinә söykәnәn aqqilitünativ vә mürәkkәb söz düzәltmә sәciyyәli söz yaradıcılığı prosesi ilә qavramlaşdırma vә kateqoriyalaşdırma işlәri vә ya cidd-cәhdlәri; Bütün rәsmi vә rәsmi olmayan dil-danışıq vә ya ünsiyyәt sahәlәrindә tәk bir әdәbi dilin işlәnilmәsinin funksional imkanlarına vә linqvistik özәlliklәrinә sahib olunması. Bütün bunlarala bәrabәr, Türkiyә türkcәsi әn çox çağdaş filologiya elminin bilinci vә ya dilçilikdә ortaya çıxan yeni linqvistik nәzәriyyәlәrә, metodologiyalara vә yöntәmlәrә bәlәdliklә kifayәt qәdәr araşdırılmamışdır. O, tәәssüflәr olsun ki, indiyә qәdәr әn çox әnәnәvi dilçilikdәn türkologiyaya miras qalmış klassik metodlarla öyrәnilmişdir. Bunun nәticәsindә türkoloji dilçilik elmi dilçilikdәki çağdaş inkişaf tәmayüllәrindәn, nәzәriyyә vә yöntәmlәrindәn müәyyәn qәdәr ayrı qalmışdır. Yuxarıda göstәrildiyi kimi, digәr türk dillәrinә dair Sovetlәr Birliyi dövründә görülmüş olan dilçilik işlәrindә sözügedәn xüsus bir qәdәr başqa şәkildә dә qiymәtlәndirilә bilәr. Ancaq hәmin dillәrdә dә çağdaş dilçiliyin nәticәlәrindәn kifayәt qәdәr yararlanıldığını vә yöntәmlәrinin isә lazımi sәviyyәdә vә bilincli olaraq tәtbiq edildiyini söylәmәk mümkün deyildir. Bu da istәr bütün Türk dünyasında, istәrsә dә Türkiyәdә dil vә cәmiyyәt, dil vә etnikdemoqrafik mübadilә kimi әlaqәlәri digәr sosial elmlәrin imkanları ilә öyrәnәn sosiolinqvistik araşdırmaların ortaya çıxmasına vә yayğınlaşdırılmasına mane olmuşdur. Halbuki, Türkiyәdә sosiolinqvistik sәciyyәli araşdırmaların indiyә qәdәr yerinә yetirilmiş olması, digәr Avrasiya türkcәlәrinin işlәnilmә vә funksional özәlliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi vә dil-danışıq sahәlәri daralmalarının öyrәnilmәsi baxımından çox yararlı olardı. Bu baxımdan çağdaş Hind-Avropa dilçiliyindәki linqvistik әnәnәyә dayanaraq türk dilinin İrandakı sosiolinqvistik durumunun öyәrәnilmәsi (Bosnalı 2007: ) çox sevindiricidir Türkoloji dilçilikdә konseptual-funksional qrammatika anlayışı Öncә funksional qrammatika anlayışı vә ya alt qavramının nә olduğuna diqqәt yetirәk. Bu alt qavram vә ya qavrayış (konsept) konkret bir qrammatika sahәsi vә ya növü yerindә dilin mәtn, cümlә, cümlә birlәşmәlәri, müxtәlif morfoloji-sintaktik quruluşlar vә s. kimi dil-nitq vahidlәri vә diskurslarının qarşılıqlı funksiyalarını vә onların işlәnilmә qaydalarını ehtiva edir. 199

200 Funksional qrammatikada müxtәlif dil sәviyyәlәrindәn tәşkil olunan linqvistik sistem quruluş (struktur) qurucu komponentlәrinin semantik vәzifәlәrinin qarşılıqlı birliyi әsasında işıqlandırılır. Mәlum olduğu üzrә, dil materiallarının tәsvir olunmasında funksional qrammatikanın yaradılmasının metodologiyasını tәşkil edәn prinsiplәrdәn biri olaraq başlanğıcda әnәnәvi şәkildәn, yәni konkret dil vasitәsindәn funksiyaya vә mәnaya yönәlmә yöntәmi әsas götürülür. Bu yöntәm funksiyadan şәklә, yәni konkret bir dil vasitәsinә yönәlmәyi qәbul edәn yönümә uyğun hala gәtirilәrәk işlәdilir. Dilin işlәnilmә sisteminin sinxronik tәsvirindә hәr iki yönüm vә yöntәmin qarşılıqlı olaraq bir-birinә uyğunlaşdırılması ilә tәtbiq olunması isә dilçilikdә daha sonrakı dönәmlәrdә hәyata keçirilmişdir (Бондарко 1984;1987; ЛЭС 1990). Ümumtürk dilinin linqvistik-kommunikativ sistemi, hәr şeydәn öncә, saitlәrin vә samitlәrin qarşılıqlı sәs uyumuna, sözdüzәldici, sözdәyişdirici vә formadüzәldici şәkilçilәrin aqqilütinativ sırasına vә kәlmә mürәkkәblәşmәli yönümlü söz yaradıcılığına görә müәyyәnlәşdirilir. Göstәrilәn sistem qrammatikal, aspektual vә konseptual olaraq qurulur. Cümlә üzvlәrinin mübtәda-tamamlıq-xәbәr sıralı simmetrik vә daha geniş bir müstәvidәki tәyinmübtәda-tәyin-tamamlıq-zәrflik-xәbәr sәciyyәli genişlәnәn asimmetrik sıralanmasının da rolu burada yox deyildir. Çağdaş türk әdәbi dillәrinin sinxronik dil-işlәnilmә sisteminin yuxarıda göstәrilәn yönüm vә yöntәmlәrin funksional qrammatika metodologiyasının әsas prinsiplәrinә әsasәn qarşılıqlı olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi ilә tәsvir olunması mürәkkәb cümlә sintaksisinin öyrәnilmәsinә daha uyğundur. Bu, ümumtürk dilinin sәs uyumu, aqqilütinativ vә standart sintaktik quruluşu ilә Avropa İttifaqı vә gәlәcәk Avrasiya çoxdillilik ortamında dәyişәn dil tәdrisi vә tәlimi dәyәrlәri (Templer 2002) arasında da ziddiyyәt tәşkil etmәyәcәkdir. Bununla bәrabәr, elm vә informatikanın inkişafının dәyişmә sürәtinә görә әmәlә gәlәn funksional anlam sahәlәri, mәrkәzlәri vә çalarlarının sinxronik-kommunikativ, mәtnlinqvistik vә konseptual olaraq mühәndis dilçiliyi ilә tәsvir olunması şәrtlәndirilәcәkdir. Qrammatika anlayışını ifadә edәn sözün (yunan. Grammatike gramma sözündәn düzәldilmişdir) lüğәvi mәnası hәrf, yazmaq demәkdir. Konseptual olaraq bir üst ana qavram vә ya başlıq (sәrlövhә) mәzmununu bildirir. Bu qavramı ehtiva edәn alt qavramlar vә ya başlıqlar isә dilçilikdә әnәnәvi olaraq göstәrilәn morfologiya, sintaksis, söz yaradıcılığı, qismәn yeni olaraq müәyyәnlәşdirilәni isә mәtn sintaksisi vә qrammatikası sahәlәrindәn ibarәtdir. Dilçilikdә nisbәtәn yeni elmi sahә olan fonomorfologiya vә ya morfofonologiya da bura daxil edilir. 200

201 Türk әdәbi dillәri bu günә qәdәr әsas etibarilә tәsviri, tarixi-müqayisәli, müqayisәlitarixi vә müqyisәli-tutuşdurmalı dilçilik metodları ilә öyrәnilmişdir ci illәrdәn etibarәn türkoloji dilçilikdә dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, yeni linqvistik metodlarla aparılmış araşdırmalar diqqәti çәkmәyә başlamış vә struktur-semantik vә -funksional qrammatika anlayışları ortaya çıxmışdır ci illәrdәn bәri formalaşan koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә kompüter-mühәndis dilçiliyi sahәlәri struktur-semantik vә funksional araşdırmalar әsasında yeni bir konseptual-funksional qrammatika anlayışını da gündәmә gәtirmәkdәdir. Әslindә belә bir anlayışın dilçilikdәki gündәmә gәlişini çağdaş linavistikada funksional әnәnә ilә generativ istiqamәtin birlәşdirilmәsi vә uyğun metodlarının bir yerdә tәtbiq olunması istәklәri (Φëдoрoва 2008: ) dә dәstәklәmәkdәdidr. Qeyd olunmalıdır ki, dilçilikdә funksional qrammatika anlayışı cu illәrdә Praqa dilçilik mәktәbindә ortaya çıxmış, 1950-ci illәrdә isә aktual üzvlәnmә nәzәriyyәsi vә praktik dilçilik araşdırmaları ilә daha yüksәk bir inkişaf mәrhәlәsinә qәdәm qoymuşdur. Generativ transformasional qrammatika linqvistik qavramı isә struktur dilçiliyin bir davamı olaraq 1950-ci illәrdә Amerikada ortaya çıxmışdır. Sözügedәn qavram H.Xomskinin 1957-ci ildә yazıb tamamladığı Sintaktik quruluşlar adlı әsәri ilә bir linqvistik nәzәriyyә vә praktik tәlim olaraq formalaşmışdır. Birincisi dili leksik-qrammatik vasitәlәr vә kontekstin vәhdәtindә götürәrәk bunlarla bütövlükdә ifadә edilәn fikrә vә ayrılıqda reallaşan funksiyaya dayanmaqdadır. Burada semantika vә funksiyanın bir-birinә bağlı olaraq reallaşması vә hәmin kontekstdә fikrin konkret dil vasitәlәri ilә ifadәsinin öyrәnilmәsi daha geniş yer almaqdadır. İkincisi isә dili daha çox müәyyәn formal transformasional modellәr şәklindә öyrәnmәkdә vә gәlinәn metalinqvistik inkişaf mәrhәlәsindә onu beynin koqnitiv-konseptual bir funksiyası olaraq dәyәrlәndirmәkdәdir (Φëдoрoва 2008: ) cı illәrdәn başlayaraq dilin semantikasına, funksiyasına, quruluşuna, antropologiyasına vә işlәnilmәsinә dair yuxarıda göstәrilәn dilçilik mәktәblәrindә bir-birindәn fәrqli fikirlәr irәli sürülmüşdür. Sözügedәn mübahisәlәr bu vә ya digәr şәkildә günümüzә qәdәr davam etmәkdәdir. Ancaq bugünkü metalinqvistik açıqlanma mәrhәlәsindә yeni bir dönәmә girilmişdir. Belә ki, hәm birinci mәktbә daxil olan işlәrin, hәm dә ikinci qrupda yer alan nәzәri vә praktik dilçilik araşdırmalarının bir yerdә tәtbiq oluna bilәn funksional-konseptual cәhәtlәri üzәrindә durulmaqdadır. Bizim Türkoloji dilçilik kursu muzda vә müvafiq dәrsliyimizdә dә mәhz hәmin cәhәtlәrdәn hәrәkәt edilmәkdәdir. 201

202 Belәliklә, konseptual-funksional qrammatika anlayışının konseptual qisminin örnәklәrlә açıqlanmasına keçmәdәn öncә, klassik funksional qrammatika qavramının әsas parametrlәri vә prinsiplәrinin nә olduğunun qısaca olaraq bir daha aydınlaşdırılmasının faydalı olduğunu düşünürük. Vә hәmin linqvistik parametrlәri vә prinsiplәri sadә cümlәnin, mürәkkәb cümlәnin vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi timsalında aşağıda göstәririk (Musayev 2011: 37-39) Sadә cümlәnin qrammatik vә aktual üzvlәnmәsi Cümlәdә vә mәtndә söz qrupları vә cümlә üzvlәri indiyә qәdәr әnәnәvi olaraq nitq hissәlәrinә vә cümlә komponentlәrinin arasındakı sintaktik әlaqәlәrә görә öyrәnilmişdir. Mübtәda, tәyin, tamamlıq, zәrflik vә xәbәr vә ya baş cümlә-budaq cümlә әnәnәvi-qrammatik üzvlәnmәsi tәdris sistemindә әsas rol oynamışdır. Sözügedәn sintaktik vahidlәrin semantikfunksional parçalar olaraq öyrәnilmәsi isә 1970-ci illәrdәn başlayaraq tәdris vә tәhsil sistemindә getdikcә daha geniş yer tutmuşdur (Abdullayev 1999: ). Sintaktik vahidlәr cümlә üzvlәrinin aktual üzvlәnmәsinә görә yeni linqvistik terminlәrlә adlandırılmışdır: tema (thema: yun. verilmiş, bәlli olan) vә rema (rhema. yun. kәlmә, söylәnilәn, diqqәtә aldırılan). Müasir funksional qrammatikada sintaksis vә mәtn bölmәlәrinin tәrtib olunmasının әsas prinsilәrindәn biri cümlәnin vә ya mәtn komponentlәrinin konkret bir sintaqmatik sistem tәşkil etmәsi ilә bağlıdır. Belәliklә, dilin vә ya dillәrin sintaqmatik olaraq işlәnilmәsinә görә funksional bir qrammatikanın hazırlanması dilçilikdә 1960-cı illәrdә ortaya çıxmış, 1970-ci illәrdә isә tәdbiq olunmuışdur. Sadә cümlә әsasında ümumtürk dilinin hәm әnәnәvi-paradiqmatik, hәm dә yeni sintaqmatik araşdırma-öyrәnilmә mәrhәlәlәri aşağdakı sxemdә göstәrildiyi şәkildә müәyyәnlәşdirilә bilәr. 202

203 SXEM 1 Paradiqmatik Sintaqmatik 1. Morfologiyaya görә: 2. Sintaksisә görә: 3. Semantikaya görә: 4. Semantik-funksional üzvlәnmәyә görә T R Tәlәbә//kitabı oxudu İ 1 İ 4 M T S O T F X P R Tәlәbә kitabı oxudu cümlәsindә morfologiyaya görә modellәşdirmәdә isimlәrin, yәni adların hansı hal şәkilçilәri ilә işlәnildiyi Nom. adlıq + Gen. yiyәlik +Dat. yönlük + Akk. tәsirlik +Lok. yerlik +Abl. çıxışlıq sırası ilә işarәlәnmişdir: İ 1 -adlıq halı; İ 4 -tәsirlik halı; F-feil. Sonraki modellәşdirmәlәrdә isә M- mübtәdanı, T-tamamlığı, X-xәbәri; S-subyekti, O- obyekti, P-predikatı; T-temanı, R-remanı göstәrir. Sözügedәn birinci vә ikinci modellәşdirmәlәr hәr hanısı bir dilin sintaktik sisteminin paradiqmatik olaraq gerçәklәşәn semantik vә semantikfunksional mәrhәlәlәrinin әsasını tәşkil edir. Birinci vә ikinci modellәşdirmәlәr dilin konkret quruluşunu, üçüncü vә dördüncü modellәşdirmәlәr isә onun semantik vә funksional işlәnilmә mahiyyәtini ehtiva edir. Sözün tam mәnasınada türkcәnin funksional bir qrammatikasının hazırlanması birincilәrdәn ikincilәrә vә ikincilәrdәn birincilәrә keçidlәrlә yerinә yetirilә bilәr. Funksional-konseptual vә ya konseptual-funksional qrammatika anlayışı bәlli qavramlardan semantik-funksional sahәlәrә, oradan da dilin fonetik-fonoloji, morfoloji-sintaktik, leksik-leksikoloji, lekskoqrafik-frazeoloji sistemlәrinә ierarxik keçişlәrә bağlı olaraq açıqlanmalıdır. Daha doğrusu, hәr hansı bir dilin konseptulal-funksional qrammatikası günümüzdә vә gәlәcәkdә koqnitv vә kompüter-mühәndis dilçiliyi yönümlәri vә yöntәmlәrinin tәtbiq olunması ilә hazırlana bilәr. Ümumtürk dilinin Türkiyә türkcәsi әsasındakı yeni bir cümlә üzvlәri tәsniflәndirmәsi isә atalar sözlәrimizin sintaktik-mәtnlinqvistik özәlliklәrindәn hәrәkәtlә sadә cümlә örnәyindә mümkün ola bilәn bir semantik-funksional sıralanma ilә formullaşdırıla bilәr. 203

204 SXEM 2 M+T/Z+X=(M=T+Z+X; Z+T=M+X; T=Z+X; Z=T+X vә s..) M=mübtәda T= tamamlıq Z=zәrflik X=xәbәr T (M) R (TZX) 1. Dost = acı söyler (Türk.) Süyji dil =ýylanı hininden çykarar (Türkmәn.) Aqil = bozorda sotilmaydi (Özbәk.) T(ZT) R(MX) 2. Sürüden ayrılan koyunu = kurt kapar (Türk.) Sürüdәn ayrılan qoyunu =qurd yeyәr (Azәrb.) Sürüden azaşan goynu =gurd alar (Türkmәn.) Podadan ayrilgan qo yni =bo ri yer (Özbәk.) Bölingendi =böri ceydi(qazax.) T(T) R(ZX) 3. Ayağını = yorganına göre uzat (Türk.) Ayağını = yorğanına görә uzat (Azәrb.) T(Z) R(TX) Yorgana görä = ayak uzat (Türkmen.) Körpängä karap = ayak uzat (Özbәk.) Körpeňe qaray = ayağıňdı kösil (Qazax.) Göründüyü kimi, sözügedәn cümlә-mәtnlәrdә vә ümumiyyәtlә dilin sintaktik sistemindә söylәnilәn bәlli olan bilinәn (tema) vә bәlli edilәn yeni söylәnәn (rema) semantik-funksional parçalar vә ya sintaqmlar olaraq müәyyәnlәşdirilir. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә yönümü vә yöntәmi cümlә üzvlәrinin әnәnәvi tәsniflәndirmәsindәn fәrqlidir. Belә ki, yuxarıda gәtirilәn birinci müqayisәli atalar sözü kontekstindә tamamlıq/zәrflik/xәbәr qrupu xәbәrliklә vә ya bәlli edilәnlә (rema ilә) işlәnilir. İkinci müqayisәli atalar sözü kontekstindә mübtәda xәbәrlә birlikdә 204

205 xәbәrlik vә ya bәlli edilәn (rema) qrupunu tәşkil edir. Üçüncü müqayisәli atalar sözü kontekstindә isә sadә cümlә parçalarının sintaktik kontekstdәki semantik-funksional yerlәşmәsi birinci vә ikinci kontekstdәkilәrdәn fәrqli bir sıralanma ilә gerçәklәşir. Belәliklә, Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindәn gәtirilәn örnәklәrin temaya vә remaya görә tәsniflәndirilmәsi T=Z+X formuluna dayanır. Türkmәn, özbәk, qazax türkcәlәrindәn gәtirilәn örnәklәrin temaya vә remaya görә tәsniflәndirmәsi Z=T+X formuluna әsasәn müәyyәnlәşdirilir. Mürәkkәb cümlә örnәyindә tema-rema aktual üzvlәnmәsindәn isә aşağıda bәhs edilәcәkdir. Müasir dilçilikdә hәr hansı bir dildәki cümlә üzvlәrinin semantik-funksional parçalara ayrılmasının linqvistik-sintaktik formulları mәtnә vә ya öyrәnilәn dilin sabit vә iniversiyalı sıralanmalarına görә gerçәklәşәn ontoloji sәciyyәli әsl mәtn örnәyinә görә öyrәnilir. Sözügedәn әsl mәtn örnәyinin yazılı vә şifahi olaraq gerçәklәşәn müxtәlif formaları kontekstә, dilin işlәnildiyi sosyolinqvistik ortama, diskursa vә ya canlı dilin danışıq-xәbәrlәşmә vasitәsi olaraq hәr şәkildәki işlәnilişninә görә müәyyәnlәşir. Bu baxımdan sözügedәn semantik-funksional parçaların, yәni tema vә remaların hәr hansı bir mәtlinqvistik ortamdakı sayı istәr türk әdәbi dillәrindә, istәrsә dә digәr dünya dillәrindә bir universal-linqvistik amil olaraq fakültativ sәciyyәlidir. Bunların sayı hәr hansı bir dilin müxtәlif dil-danışıq sahәlәrindәki işlәnilmә potensialına bağlı olaraq ortaya çıxar (Musayev 2011: 39-42). Sintaktik konstruksiyaların polipredikativlik dәrәcәlәrinin sözügedәn qavram vә kateqoriyalaşdırma baxımından müәyyәnlәşdirilmәsi dilçilikdә nisbәtәn yeni bir istiqamәtdir. Burada polipredikativlik dәrәcәsindәn asılı olaraq, birdәn artıq predikativ vә yarımpredikativ mәrkәzlәri olan mürәkkәblәşmiş sadә geniş cümlәlәr vә bütün mürәkkәb cümlәlәr birlikdә polipredikativ quruluş kimi tәdqiq olunur (Черемисина, Колосова 1987). İnformasiyavericilikdә birincilәrlә ikincilәr frazadanböyük vahidlәrin tәrkibindә belә eynitipli çoxmәrhәlәli aktual üzvlәnmәyә mәruz qalır. Müq.et.: (1) Azәrb. Şamxal/ anasını gözü yaşlı görüb // evdә// bәdbәxt bir hadisә baş verdiyini / zәnn etdi (İ. Şıxlı. Dәli Kür, 1968, s. 28). T[ (T 1 s - R 1 v) ( T 2 s - R 2 v)] asılı hissә R әsas hissә. (2) Adam da // yıxılıb ölür./ Bir at // nәdir ki // özünü üzürsәn. ( F. Kәrimzadә. Xudafәrin Körpüsü, 1982, s. 104). 205

206 R [( T 1 s R 1 v) (T 2 s R 2 v)] әsas hissә T asılı hissә 30 Frazadanböyük konstruksiyanın tәrkibindәki Bir at// nәdir ki// özünü üzürsәn xususimürәkkәb quruluşlu ikinci polipredikativ vahid mürәkkәb cümlәdir. Şamxal/ anasını gözü yaşlı görüb // evdә// bәdbәxt bir hadisә baş verdiyini / zәnn etdi xususi-mürәkkәb quruluşda olmayan birinci polipredikativ vahid isә sadә genişlәnmiş cümlәdir. Hәr iki sintaktik vahid yalnız ifadәnin formasına görә bir-birindәn fәrqlәnir. İfadәnin mәzmun planına, yәni semantik-funksional sahәlәrin reallaşmasına görә isә hәr iki sintaktik konstruksiya bir-birinә bәnzәyir. Daha doğrusu, hәr iki polipredikativ vahid sәbәb-nәticә әlaqәli linqvistik bir qavrama (qavrayışa) görә ayrı-ayrı konkret sintaktik vahidlәr sәviyyәsindә gerçәklәşmişdir (Musayev 2011: 80) Mürәkkәb cümlәnin aktual üzvlәnmәsi Dilçilikdә aktual üzvlәnmәdәn, daha doğrusu, sintaktik vahidlәrin kommunikativ vәzifәsindәn vә müәyyәn informativ hissәlәrә ayrılmasından ilk dәfә sadә cümlә sәviyyәsindә bәhs edilmişdir (Крушельницкая 1956: 55-67; Русская грамматика 1980: ). Bu da tәsadüfi deyildir ki, bir dil-nitq hadisәsi kimi aktual üzvlәnmәnin sadә cümlә sәviyyәsindә daha asan öyrәnilmәsi linqivistik әdәbiyyatda xüsusi olaraq qeyd edilmişdir (Золотова 1982: 293). Bununla belә, aktual üzvlәnmә mürәkkәb cümlә vә mәtn sәviyyәlәrindә dә tәdqiqata cәlb edilmişdir (Шешукова 1972: ; Распопов 1973: ; Страхова 1977: 40-52; Слюсарева 1979: 3-15; Кормановская 1987: ; Крылова, Матвеева 1990: 60-70). O da qeyd olunmalıdır ki, ilk әvvәllәr mürәkkәb cümlәlәrin aktual üzvlәnmәsi ilә struktur-semantik aspektdә tәdqiqi mәsәlәlәri dilçilikdә qarışdırılmışdır. Daha doğrusu, burada aktual üzvlәnmә adı altında әslındә xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin struktur-semantik tiplәrindәn bәhs edilmiş vә mürәkkәb cümlә komponentlәri heç informativ-sintaktik qütblәrә dә ayrılmamışdır (Распопов 1964: ). Halbuki xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrlә, elәcә dә bütövlükdә cümlәnin struktur-semantik aspektdә tәdqiqi ilә onun aktual üzvlәnmәsinin öyrәnilmәsi tamamәn eynilәşdirilә bilmәz. Ona görә ki, әgәr birincidә semantik-funksional sahәlәrә (obyekt, zaman, sәbәb, tәrz, şәrt, vә s.) vә formal-paradiqmatik әlamәtlәrә (bağlayıcı vasitәlәrә, komponentlәrin düzülüşü ilә şәrtlәnәn tabeliliyin xarakterinә vә s.) görә cümlәnin dil 30 T tema, R rema, S mübtәda, yaxud hәr hansı başqa bir substantiv element, v xәbәr vә ya hәr hansı bir polipredikativ mәrkәz. Mötәrizәdә aktual üzvlәnmәnin ikinci mәrhәlәsi göstәrilmişdir. /xәtt ilә aktual üzvlәnmәnin birinci, // xәtt ilә isә aktual üzvlәnmәnin ikinci mәrhәlәsi işarә edilmişdir. Oxşar örnәklәr eyni bir sıra nömrәsi ilә verilmişdir. 206

207 sistemindәki struktur-semantik tipologiyası müәyyәnlәşdirilirsә, ikincidә onun predikativliyә vә modallığa әsaslanan kommunikativ yükü vә bununla bağlı olaraq ünsiyyәtin ümumi arxitoktenikasında yeri vә mәqamı başa düşülür. Türkoloji dilçilikdә isә aktual üzvlәnmәdәn әsasәn sadә cümlә sәviyyәsindә bәhs olunmuşdur (Амиров 1970: 34-38; Әlizadә 1983: 75-82; Абдуллаев 1983: 68-91; 1999: ; Джанибеков 1992). Yәni aktual üzvlәnmә sadә vә mürәkkәb cümlәlәr vә ya mәtn sәviyyәlәrindә daha geniş bir tәdqiqata çәlb edilmәmişdir. Onun ayrı-ayrı sintaktik quruluşlarındakı milli-özәl tәzahürlәri isә biri digәrindәn fәrqlәndirilmәmişdir. Bununla bәrabәr, türk әdәbi dillәrinin sintaksisindә aktual üzvlәnmәnin mürәkkәb cümlә sәviyyәsindә öyrәnilmәsinin perspektivli olduqu da qeyd edilmişdir (Абдуллаев 1983: 90-91). Polipredikativ vahidlәrin xüsusi-mürәkkәb quruluşundan danışılanda onların informatik-semantik qütblәrә- tema vә pemaya bölündüyünә toxunulmuş vә hәmin dil-nitq hadisәsinin mәtn-söylәmdә reallaşmasına dair konkret nümunәlәr göstәrilmişdir (Мусаев 1987: 79). Bu kontekstdә yuxarıda sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin aktual üzvlәnmәsinә dair gәtirilәn konkret örnәklәr ümumtürk dilinin konseptual-funksional qrammatikasının hazırlanmasında sintaktik-kommunikativ sәciyyәli araşdırma-öyrәnilmә aspektinin nә qәdәr gәrәkli olduğunu göstәrir. Aşağıda gәtirilәn mikromәtnlәrdә dә mәtnlinqvistik xarakterli tema-rema üzvlәnmәsini komponentәrin tema vә remaya ayrılmasına görә asanlıqla müşahidә edә bilirik; mәsәlәn: i. Ala qarğa//qoruğa da lazım deyil. //Onu// ovlamıırsınız, /ona görә dә iki yüz il yaşayır (İ. Mәlikzadә. Yaşıl gecә). Göstәrilәn cumlәlәr daha böyük bir mәtnin bütöv bir hissәsi kimi mikromәtn tәşkil edir vә vahid kommunikativ mәqsәd (Шешукова 1972: 69) bildirir. Ona görә ki, hәmin sintaktikinformatik konstruksiyanin vahid bir tema-pematik üzvlәnmәsi mövcuddur. Onu da aşağıdakı kimi formullaşdırmaq olar: T [( T 1 s - R 1 v ) - ( T 2 s - R 2 v )] - asılı hissә; R-әsas hissә. Sözügedәn söylәm çoxmәrhәlәli mәtnlinqvistik sәviyyәdә aktuallaşmışdır vә kiçik bir mikromәtndәn ibarәtdir. Birinci komponent ikinciyә görә tema sәviyyәsindә özünü göstәrir. Belәliklә, konkret bir koordinativ-nәticә quruluşlu xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidin (Onu ovlamırsınız, ona görә dә iki yüz il yaşayır) mәtndә işlәnmәsi özündәn әvvәlki cümlә ilә (Ala qarğa qoruğa lazım deyil) şәrtlәnir. Mәtndә cümlәlәrin bu cür qarşılıqlı әlaqәsi haqqında Vittmeps yazır: Cumlә harada oldu, özünә yer tuta bilmәz, çünki onunla bağlı olan söylәmin mәtnin müәyyәn bir yerindә gәlmәsi zәruridir (Wıttmers 1970: 9). 207

208 ii. Sevil sakitcә oturub kitab oxuyurdu vә xәbәri yox idi ki, /cәmi yarımca saat bundan әvvәl onun bu xurmayı saçları bütün dәnizin üzәrinә yayılmışdı; //xәbәri yox idi ki, Baladadaş dәnizin üzәrinә yayılmış bu saçları cәmi yarımca saat bundan әvvәl öpürdü; //xәbәri yox idi ki, onun bu xurmayı saçlarının şormәzә tәmini Baladadaş indi dә dodaqlarında hiss edirdi (Әylisli 2006: 256). Yuxarıda gәtirilәn örnәk әslindә subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlәnin bir islubi-sintaktik variantı olaraq işlәnilir. Әgәr klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, hәmin cümlәni tamamlıq budaq cümlәli qarışıq tipli tabeli mürәkkәb cümlә adı ilә adlandıra bilәrik. Sevil sakitcә oturub kitab oxuyurdu vә xәbәri yox idi ki komponenti sözügedәn mürәkkәb sintaktik vahidin baş cümlәsidir. Burada baş cümlәnin xәbәri yox idi ki parçası sintaktik tәkrar olaraq işlәnilmişdir. Sintaktik paralellәrlә ifadә olunmuş hәmcins budaq cümlәlәr klassik qrammatik üzvlәnmә baxımından baş cümlәnin nәdәn? sualına cavab verәn buraxılmış tamamlığını әvәz edir. Cümlәnin aktual üzvlәnmәsi baxımından isә baş cümlә burada söylәmin temasını, sintaktik paralellәrlә ifadә olunan hәmcins budaq cümlәr isә bütövlükdә onun remasını tәşkil edir. Yәni burada tema olaraq bәlli olan vә bilinәn şey Sevilin sakitcә oturub kitab oxuması vә hәr şeydәn xәbәrsiz olması olayıdır. Yeni olan vә ifadә edilәn hadisә isә Sevilin xurmayı saçlarının yarımca saat bundan әvvәl dәnizin üzәrinә yayılmasından, Baladadaşın yarımca saat bundan әvvәl hәmin saçları öpmәsindәn vә xurmayı saçların şormәzә tәminin Baladadaşın dodaqlarında indi dә hiss olunması ndan ibarәtdir. Әlbәttә, budaq cümlәlәrdә müәyyәn bir zaman ardıcıllığında gerçәklәşәn sәbbәb-nәticә kontekstindә Baladadaşın ilk mәhәbbәtini ifadә edәn rema-cümlәlәr dә tema-rematik olaraq üzvlәnir. Belә ki, burada birinci vә ikinci budaq cümlәlәr tema, üçüncü cümlә isә rema olaraq dәyәrlәndirilә bilәr. Belәliklә, mürәkkәb cümlәlәrin aktual üsvlәnmәsi sadә cümlәdәki uyğun semantiksintaktik dil-nitq hadisisindәn iki cәhәti ilә fәrqlәnir: -Aktual-informativ vahidlәrin mürәkkәb cümlәlәrdә yerlәşmәsi hәmin konstruksiyaların özünәmәxsus xüsusiyyәti olub sözügedәn sintaktik vahidlәrdә tam predikativ mәrkәzin birdәn çox olması ilә şәrtlәnmәkdәdir. -Mürәkkәb cümlә komponentlәri informativ hissәlәrә bölünür, çoxmәrhәlәli xarakter daşıyır, ayrı-ayrılıqda tema vә remaya ayrılır. Mürәkkәb cümlә quruluşunda әsas hissә çox vaxt temaya uyğun gәlir. Asılı hissә isә әksәr hallarda remaya uyğun gәlsә dә, lakin әksinә qütblәnmә dә istisna deyildir. Bundan başqa, istәr әsas, istәrsә dә asılı komponentlәr ayrılıqda mәnalı informativ hissәlәrә, yәni qütblәrә bölünür. Elә hallar da da olur ki, mükәkkәb cümlә özü bütövlükdә qütblәrә ayrılır: әsas komponentlә asılı tәrәfin bir hissәsi, yaxud asılı komponentlә әsas komponentin bir hissәsi, yaxud da әsas komponentlә asıslı hissәnin hamısı vә s. tema vә ya rema kimi diferensnallaşır. Mürәkkәb cümlәnin özü bütövlükdә mәtnin aktuallaşmasında ya tema, ya da rema olur. Bütün bunlar isә dilin predikativ-sintaktik sәviyyәlәrindә, elәcә dә onun sintaktikinformatik vahidlәri olan frazadanböyük konstruksiyalarında ortaya çıxan aktual üzvlәnmәnin linqvistik baxımdan ayrıca olaraq qiymәtlәndirilmәsini şәrtlәndirir. Daha doğrusu, hәmin dil-nitq 208

209 hadisәsinә görә müәyyәnlәşәn monopredikativ, polipredikativ komponentli hәr hansı başqa kiçik vә ya böyük mәtnlәrin tәsnifinin konkret konsituasiyadan, verilәn informasiyadan vә kommunikativ mәqsәddәn asılı olduğunu göstәrir. Mürәkkәb cümlәlәrin kommunikativ-sintaktik aspektdә öyrәnilmәsi ierarxik sәciyyәli bir xarakter daşımaqdadır. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә işi, hәr şeydәn öncә, struktur-funksional vә struktur-semantik sәciyyәli tәsniflәndirmәlәrin sadә cümlә sintaksisindәki tәtbiqinә dә dayanır. Bu isә bir tәrәfdәn mono- vә polipredikativ konstruksiyalarda, frazadanböyük vahidlәrdә, elәcә dә bütün mikro- vә makromәtnlәrdә aktual üzvlәnmәnin nitq fәaliyyәti ilә bağlılığından irәli gәlir. Digәr tәrәfdәn isә müxtәlif sistemli dünya dillәrindә hәmin dil-nitq hadisәsinin universaltipoloji keyfiyyәt kimi hәlәlik lazımınca öyrәnilmәmәsi ilә dә şәrtlәnir. Aktual üzvlәnmә dil sistemindә, hәr şeydәn öncә, nitq parçalarının intonasiyasına vә sıralanmasına görә müәyyәnlәşir. Burada quruluş (paradiqmatik) sintaksisindәn başqa, dil-nitq vahidlәrinin düzülüş (sintaqmatik) qanunauyğunluğu da mühüm rol oynayır. Mürәkkәb cümlәlәrin aktual üzvlәnmәsi nitq fәaliyyәtindә qarşıya qoyulmuş, yәni adresat, adresant vә referentin qarşılıqlı әlaqәlәrindә ifadә olunmuş konkret kommunikativ vәzifәlәrdәn asılıdır. Sintaksisdә informativ vahidlәrin aktuallaşması üçün әvvәlcәdәn müәyyәnlәşdirilmiş, xüsusi formal-paradiqmatik әlamәtlәr dә mövcud deyildir. Yәni müәyyәn aktualizatorlar söylәmdә mәtnin ümumi tәşkilindәn vә konsituasiyadan asılı olaraq özünü büruzә verir. Belәliklә, mürәkkәb cümlә sintaksisindә aktual üzvlәnmәnin öyrәnilmәsi mәtn dilçiliyinin gәlәçәk daha geniş tәdqiqi üçün zәruridir. Ona görә ki, gedişatın ümumi siqnifikativ mәzmununu bildirәn müxtәlif semantik-funksiohal sahәlәrin tәzahürü nitq kәsiyi kimi frazadanböyük vahidlәrin informativliyinә әsaslanır. Bununla da mәtnin linqvistikası, sintaksisi, elәcә dә onun bütün paradiqmatik tәyinedicilәri aktual vә qrammatik üzvlәnmәnin vәhdәtindә tәsnif oluna bilәr. Belәliklә, mürәkkәb cümlәlәr indiyә qәdәr struktur-funksional vә struktur-semantik aspektlәrdә öyrәnilәrkәn onların sintaktik-kommunikativ xüsusiyyәtlәri vә mәtnin bir komponenti sәviyyәsindә qapalı bir sintaktik quruluş olaraq işlәnilmәsi nәzәrә alınmamışdır. Buna görә dә mürәkkәb cümlәlәrin ayrı-ayrı tiplәrinin, elәcә dә onun elmi-linqvistik tipologiyasının müәyyәnlәşdirilmәsindә çox zaman semantik-funksional sahәlәrin oppozisiyasına vә sıralanmasına әsaslanılmamışdır. Bunun әvәzinә isә paradiqmatik tәyinedicilәrә (funksional asılılıq, bağlayıcı vasitәlәr vә s.) istinad edildiyindәn әnәnәvi dilçiliyin әsas sahәlәrindәn biri olan mürәkkәb cümlә sintaksisindә dә tәhtәlşüur tәcrübәdәn irәli gedilmәmişdir. Mürәkkәb cümlәlәrin 209

210 adekvat elmi-linqvistik tәsvirini vermәk üçün, hәr şeydәn öncә, onların dil sistemindә sintaqmatik xüsusiyyәtlәrini, o cümlәdәn semantik-funksional sahәlәrin çoxmәnalılığına әsaslanan omomodellәrini müәyyәnlәşdirmәk lazım idi. Sintaktik omomodellәrә görә mürәkkәb cümlәlәrin struktur-semantik tiplәrini müәyyәnlәşdirәrkәn xüsusi-mürәkkәb quruluşlu polipredikativ vahidlәrin digәr әvvәlki aspektlәri ilә bәrabәr, sintaktik-kommunikativ xüsusiyyәtlәri dә nәzәrә alınmalıdır. Bunsuz sintaktik arxitoktenikanın dil-nitq dәyişmәlәrindә müәyyәnlәşәn informasiyavericilik tәrәfi kölgәdә qalar (Musayev 2011: ) Mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi Mәtn dilçiliyi qavramı bütün parametrlәri vә prinsiplәri ilә 1970-ci illәrdә ortaya çıxmışdır. Bundan sonra türkologiyada da tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq adlandırılan sintaktik konstruksiyaların mikromәtnlәr sәviyyәsindә öyrәnilmәsinin yolu açılmışdır. Bununla da çağdaş dilçilikdә artıq mürәkkәb cümlәlәrin klassik tabeli mürәkkәb cümlәlәr (hipotaksis) vә tabesiz mürәkkәb cümlәlәr (parataksis) sistemi olaraq tәsniflәndirilmәsi lüzumu getdikcә ortadan qalxmışdır. Konseptual olaraq mürәkkәb cümlәnin qavramlaşdırılması, sintaktik modellәrinә vә mәnaca növlәrinә görә uyğun kateqoriyalaşdırılması 31 işi isә çağdaş dilçilikdә artıq tabeli mürәkkәb cümlәlәrә görә aparılmaqdadır. Sadә vә mürәkkәb cümlә qarşılaşmasının ikinci tәrәfindә tabeli mürәkkb cümlәlәr işqlandırılmaqdadır. Daha doğrusu, artıq sadәcә söz birlәşmәlәri vә qrupları, sadә vә mürәkkәb cümlәlәr (tabeli mürәkkәb cümlәlәr) sintaksisin әsas kateqoriyaları olaraq tәsniflәndirilmәkdәdir (Гурeeв 2002: 37-48). Tabesiz mürәkkәb cümlәlәr vә ona bәnzәr digәr sintaktik konstruksiyalar isә müasir linqvistikada sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik vahidlәr olaraq öyrәnilmәkdәdir Sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi Bu kontekstdә tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq tәsniflәndirilәn sintaktik konstruksiyalar çağdaş dilçilikdә sintaksis vә mәtn sәviyyәlәri arasındakı bağlantını tәşkil edәn aralıq bir mәrhәlә 31 Koqnitiv dilçilikdә klassik mәnası ilә insan zәkasına, müasir izahı ilә isә intellektinә vә birbaşa parçalanmayan, bir bütün kimi dәrk olunan tәcrübәsinә dair mücәrrәd qavramlar vә bir yerdә birlәşdirilә bilәn konkret kateqoriyalar bir-birindәn fәrqlәndirilir. Mәsәlәn, giley-güzar, tәәssüf, istәk, arzu, mәqsәd, sәbәb, nәticә vә s. bildirәn konseptual mәna sahәlәri dünyanın insan tәrәfindәn yenidәn aparılan tәsviri ilә qavramlaşdırılır vә kateqoriyalaşdırılır (Мурясов, Самигуллина, Федорова 2004). 210

211 sәviyyәsindә dәyәrlәndirilmәkdәdir. Bunlar cümlә intonasiyalı vә sadә quruluşlu mikromәtn örnәklәridir. Vә subordinativ-, koordinativ- vә korrelyativ-sintaktik mürәkkәb cümlә modellәri olaraq adlandırdığımız (Musayev 2011: ) xüsusi-mürәkkәb quruluşdakı konstruksiyalardan fәrqlidir. Cümlә intonasiyalı mikromәtn örnәklәri, xüsusi-mürәkkәb sәciyyәli cümlәlәr kimi eyni bir mövzunu vә ya durumu ifadә edә bilsәlәr dә, onlar kimi qapalı deyil, açıq bir sintaktik quruluşa malikdir. Yәni xüsusi-mürәkkәb quruluşlu cümlәlәr bağlayıcılar vә bağlayıcı özәllikli digәr qurucu yardımçı morfemlәri olan sintaktik vahidlәrdir. Tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq adlandırılan sintaktik konstruksiyalar isә cümlә intonasiyalı mikromәtn örnәklәridir vә özünә mәxsus konkret qurucu üzvlәri yoxdur. Klassik dilçilikdә tabesizlik bağlayıcıları olaraq adlandırılan bağlayıcı vasitәlәr isә yalnız onların deyil, sadә geniş cümlәlәrin vә sintaktik bütövlәrin dә komponentlәrini bir-birinә bağlayır. Sözügedәn mikromәtn örnәklәri konkret qurucu üzvlәri olmayan, kontekstә vә diskursa görә diferensiallaşan dil-danışıq parçalarıdır. Buna görә dә cümlә intonasiyalı hәmin mikromәtn örnәklәri dil-danışıq әlaqәlәri sistemindә sintaksis vә mәtnlәr arasındakı kontekstual bağlılığı әmәlә gәtirәn diskursiv parçalar olaraq müәyyәnlәşdirilir. Çünki bunlar monopredikativ vә yarımpredikativ quruluşlu sadә cümlәlәr vә xüsusi-mürәkkәb sәciyyәli polipredikativ vahidlәrlә әsl mәtn örnәklәri arasındakı linqvistik qarşılaşmanı yumşaltmaqda vә bütövlükdә bunların birindәn digәrinә keçid rolunu oynamaqdadır. Bu baxımdan ümumtürk dilinin vә ya türk әdәbi dillәrinin gәlәcәkdә yazılacaq bir funksional qrammatikasının әsas başlıqlarından biri cümlә intonasiyalı vә sadә quruluşlu sintaktik bütövlәr vә ya mikromәtnlәr olaraq müәyyәnlәşdirilә bilәr. Bütövlükdә ümumtürk dilindә vә ayrılıqda Azәrbaycan dilindә sözügedәn sintaktik kateqoriyalaşdırmanın göstәrilәn aspektdә düzgün aparıldığını tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq adlandırılan sintaktik konstruksiyaların komponentlәrinin aktual, yәni semanik üzvlәnmsi ilә dә tәsdiq edilir. Bu baxımdan aşağıda müxtәlif türk dillәrindәn gәtirilәn atalar sözlәri komponentlәrinin semantik-funksional bağlılıqlarına görә sralanması vә ya aktuallaşması diqqәti çәkir. Müq. et: 211

212 (1) T = tema, R = rema, S = subyekt vә ya mübtәda, O= obyekt vә ya tamamlıq, V=xәbәr vә ya predikat T + R// T + R vә s. = (S = O+V//S=OV; S=OV//S=O+V; O=S+V//O=SV) ümumi formul (1.1.) T (S) R(OV) T(S) R(OV) Aç// ne yemez, / tok// ne demez (Türk.) Ac// nә yemәz,/ tox //nә demәz (Azәrb.) Açlyk// näme iýdirmez, /dokluk //näme diýdirmez (Türkmәn.) Aç //ne cemes, /toq// ne demes (Qazax.) ( 1. 2.) T (S) R (OV) T (S) R (OV) Koyun //can derdinde, /kasap //yağ derdinde (Türk.) Keçi //can hayındadır,/qәssab //piy axtarır (Azәrb.) (1. 3.) T(O) R(SV) T(O) R(SV) Anlayana //sivrisinek saz, /anlamayana //davul zurna az (Türk.) Anlayana //bircә milçәk dә sazdır, /anlamayana //zurna-qaval da azdır (Azәrb.) Yuxarıdakı sxemdә göstәrilәn cümlә intonasiyalı sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütöv vә ya mikromәtn örnәklәrinin semantik-kommunikativ parçalara, başqa bir ifadә ilә temaya vә remaya görә aktuallaşması uyğun bir şәkildә işarәtlәnmişdir. Daha doğrusu, gәtirilәn atalar sözlәri örnәklәrindә / xәtt mikromәtnin iki kommonentini vә ya sadә cümlәni bir-birindәn ayırır. Komponentlәrdә tema vә remanı tәşkil edәn cümlә üzvlәri isә klassik adlandırmaları ilә mübtәda, tamamlıq vә xәbәr olaraq göstәrilir. Mikromәtnin komponentlәri, göründüyü kimi, sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Buna görә dә sözügedәn mürәkkәb sintaktik 212

213 bütövlәrdәki aktuallaşma mikromәtn komponentlәrinin paralel aktual üzvlәnmәsi olaraq qiymәtlәndirilә bilәr Mürәkkәb quruluşlu sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi Yuxarıda gәtirilәn sintaktik konstruksiyalar komponentlәrinin sayına vә onlardakı işlәm mәqamlarının struktur, semantik vә funksional olaraq gerçәklәşmәsinә әsasәn sadә quruluşda müәyyәnlәşәn mürәkkәb sintaktik bütövlәrdir. Çünki, onlar iki komponentdәn ibarәtdir vә iki işlәm mәqamına malikdir. Onlarda mürәkkәb sintaktik bütövün quruluşunun formalaşması üçün xarakterik olan baş, orta vә son mәrhәlәlәr yoxdur. Aşağıda gәtirilәn mürәkkәb sintaktik bütövdә isә mikromәtnin hәr üç mәrhәlәsi ayrı-ayrı sadә vә mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә edilmişdir. Buna görә dә hәmin mikromәtn örnәyi mürәkkәb quruluşlu sintaktik bütövdür. Müq. et: (2) Qatarlarda daşınan bütün bu yüklәri bir-birini tanımayan cürbәcür adamlar hazırlayırdı, düzәldirdi, yüklәyirdi, bir-birinә göndәrirdi. Әbili bunu fikirlәşirdi vә hәrdәn ona elә gәlirdi ki, gözlәrinin önündәn ötüb keçәn bu yük qatarları adi qatarlar deyil, bu yük qatarları taxta-şalbanla, traktorla, kombaynla bәrabәr adamların sirrini bir-birinә yetirir. /Adamların o sirrini ki, gecә yerindә uzanırsan vә uzaq-uzaq ölkәlәrdә, böyük-böyük şәhәrlәrdә yaşayanlar barәdә fikirlәşirsәn (Ә. Әylisli. Bu kәnddәn bir qatar keçdi, 1977). Verilmiş mәtndә birinci cümlә başlanğıc-komponentdir. Ikinci cümlәdә göstәrilәn nitq kәsiyindәki әsas mәlumat, yәni başqa yüklәrlә birlikdә adamların sirrinin dә bir-birinә göndәrildiyi çatdırılır. Üçüncü cümlәdә hәmin sirr aşkarlanır. Özü dә hәmin üçüncü konstruksiya bilavasitә öncәki әsas komponentdәn kәnara çıxan predikativ tәyinli asılı hissәdәn ibarәtdir ki, burada o, mәtnin sonluğu funksiyasında işlәnir. İkinci cümlәdәki tәkrar olunan vә olunmayan yük qatarları, qatarlar, bir-birinә vә s. sözlәr birinci başlanğıc komponentdәki kataforik vasitәlәrә (haqqında danışılan mәtndüzәldici elementlәr kursivlә verilir) görә işlәnәn anaforik leksik vahidlәrdir. Hәmin cümlәdәki bunu әvәzliyi anaforik bir vasitә funksiyasında işlәnәrәk özündәn öncәki başlanğıc-komponentin remasına, yәni nәyin göndәrildiyinә, hazırlandığına işarә edir. Ona anaforik aktualizatoru vә ya müәyyәnlәşdiricisi yerlәşdiyi frazadanböyük vahidin temasına, yәni Әbili sözünә aiddir. Tәkrar olunan bu anaforik әvәzliyi birinci cümlәdә kataforik leksik vasitә olaraq işlәnәn vә hәmin başlanğıc-komponentin 213

214 tema qrupuna daxil olan yük sözünә işarәdir. Predikativ tәyinli asılı hissә ilә ifadә olunan axırıncı cümlә isә verilmiş mәtnin remasıdır. Әslindә mürәkkәb sintaktik bütövün (MSB-nin) başlanğıc vә orta mәrhәlәlәrini tәşkil edәn cümlәlәr mәtnin bütövlükdә mürәkkәb bir temasını tәşkil edir. MSB-nin hәmin komponentlәri vә rema olaraq müәyyәnlәşdirilәn son komponenti dә hәr biri ayrı-ayrılıqda yuxarıda 1-ci sadә quruluşlu mәtn örnәyindә göstәrildiyi kimi, temarematik parçalarına ayrıla bilәr. Belәliklә, MSB-nin başlanğıc, orta vә son mәrhәlәlәrini tәşkil edәn cümlәlәrin hәr birinin ayrı-ayrılıqda tema-rematik üzvlәrinә parçalanması sadә quruluşlu, başlanğıc vә orta mәrhәlәlәri tәşkil edәn cümlәlәrlә son mәrhәlәni tәşkil edәn cümlәnin ümumi tema-rematik üzvlәnmәsi isә mürәkkәb quruluşlu çoxmәrhәlәli aktual üzvlәnmә olaraq qiymәtlәndirilir. Mәtndәki bağlayıcılar dәqiqlәşdirici vә ya aktualizator funksiyasında işlәnir. Belә ki, vә tabesizlik bağlayıcısı daxil olduğu frazafövqü vahidin komponentlәrini, ki tabelilik bağlayıcısı isә mürәkkәb cümlәnin hissәlәrini әlaqәlәndirir. Baş, orta vә son mәrhәlә lәrdәn ibarәt olan MSB-lәr Azәrbaycan dilindә mürәkkәb sintaktik bütövlәr (2012: ) adlı kitabımızda geniş bir şәkildә öyrәnilir. Azәrbaycan bәdii mәtnlәrindәn alınan mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә aktual üzvlәnmәni tәşkil edәn tema vә remalar göstәrilir. Bundan başqa, mәtndüzәldici vә aktual üzvlәnmәdә aktuallaşdırıcı üzvlәr olaraq işlәnilәn anaforik, kataforik, koranaforik vә korkataforik vasitәlәr türkcә mәnşәli yeni elmi-linqvistik terminlәrlә adlandırılır. Onların sözügedәn mәtnlәrdәki mәtnlinqvistik funksiyası yeni terminoloji sistemlә vә yeni bir linqvistik-sintaktik açıqlanma ilә göstәrilir. Bütün bunlar bütövlükdә MSB-lәrin günümüzdә vә gәlәcәkdә mikro- vә makromәtnlәrdә daha geniş bir projeksiyada әlaqәli araşdırılmasının önünü açır. Vә ayrılıqda isә Azәrbaycan bәdii mәtni vә onu tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik bütövlәrin hәm filologiya elminin sahәlәri kimi әdәbiyyatşünaslıq vә üslubiyyat, hәm dә ümumi bir işarә vә işarәlәr sistemi elmi olan semiotika ilә bağlı olaraq öyrәnilmәsini şәrtlәndirir. İşarәli dil vahidlәri zaman-mәkan, sәbәb-nәticә, şәrt-müqayisә vә s. mәnalı funksionalsemantik aurada paradiqmatik vә sintaqmatik komponentlәr olaraq ifadә olunur. Mәtn vә ya mürәkkәb sintaktik bütövlәr hәmin komponentlәrin hәr hansı bir kommunikativ prosesdә ardıcıl birlәşmәsilә şifahi vә ya yazılı olaraq gerçәklәşir. O, hәr şeydәn öncә, bir ünsiyyәt vasitәsidir vә konkret bir tәrkib vә ya rabitәli söylәm (diskurs) kimi tәrif edilir. Bütövlük, ardıcıllıq vә komponentlәrin bir-birinә daxili bağlılığı, yәni konseptual-linqvistik ierarxiklik hәr hansı bir 214

215 mәtnin indiyә qәdәr çox geniş bir miqyasada öyrәnilәn әsas struktur, semantik vә funksional әlamәtlәridir. Mәtn vә onu tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik vahidlәr yetәrli ölçüdә daxili enerji ehtiva edәn, hәmin enerji әsasında tәşәkkül tapan, öz-özünә inkişaf edәn vә etdirilәn vә sözün tam mәnasında mәdәniyyәtlә qidalanan bir fenomendir. Sözügedәn tәşәkkül vә tәdrici inkişaf klassik tәrifi ilә bütövlükdә verici vә alıcı vasitәsilә ortaya çıxır, ayrılıqda isә danışan vә dinlәyәn arasında şifahi, yazıçı vә oxucu arasında yazılı mәtn olaraq gerçәklәşir. Danışan vә dinlәyәn, yazıçı vә oxucu, bir başqa sözlә, verici vә alıcı mәtnquruculuğu prosesinin ayrı-ayrı konseptual-intellektual komponentlәri olaraq müәyyәnlәşir. Mәtnin qurulması vә ya onunla ünsiyyәt saxlamaq prosesi olaraq tәrif edilә bilәn mәtn tәşәkkülünün bütününü tәşkil edәn komponentlәr çağdaş dil-danışıq ortamında iç-içә gәlir. Çünki bilgi axını gündәn-günә sürәtlәnir, dil ortamı şifahilәşir vә çox hallarda görünәn bir hala çevrilir, e-dil vә buna bağlı olaraq e-türkcә vә ya e-azәrbaycanca ehtiyacı getdikcә aktuallaşır. Bunun nәticәsindә linqvistik-kommunikativ vahid olaraq verici-alıcı formulu şәklindә tәrif edilәn mәtnquruculuq işi çağdaş dil-işlәnilmә ortamına görә yeni bir konseptual-filoloji müstәvidә öyrәnilir. Başqa bir sözlә, mәtn müasir dilçilikdә bir tәrkib, bir linqvistik-kommunikativ proses vә tәşәkkül şәklindә vә ya onu tәşkil edәn komponentlәrinin bir yerә yığılması olaraq qiymәtlәndirilir. Sözügedәn yığılmaya әsasәn müәyyәnlәşdirilәn verici-göndәrilәn-alıcı formulu isә mәtn komponentlәri müstәvisindә yenidәn tәsniflәndirilir (Зaeвcкaя 2002: 62-73). Bu kontekstdә mәtnin komponentlәrinin yeni bir tәrifi vә ya kommunikativ dövrә si, verici-göndәrilәn-alıcı әlәqәlәrinin bilvasitә-bilavasitә projeksiyalı gerçәklәşmәsi nә әsasәn aşağıdakı şәkildә formullaşdırılır: a-verici b-vericinin projeksiyası c-mәtnin gövdәsi vә ya göndәrilәn ç-mәtnin projeksiyası d-alıcı 215

216 Kommunikativ dövrә Sxem 3. Verici-alıcı әlaqәlәrinin bilavasitә projeksiyalı gerçәklәşmәsi danışan-dinlәyәn, bilvasitә projeksiyalı gerçәklәşmәsi isә yazıçı-oxucu komponentlәri ilә yerinә yetirilir. Birincidә şifahi, 216

217 ikincidә isә yazılı mәtn gerçәklәşir. Hәr iki halda mәtnötürücü vә mәtnqәbuledici tәrәflәrin vә ya bütövlükdә qavramların vә onların semiotik işarәlәrlә ifadәsi söhbәtin mövzusudur. Türk mәtni XX yüzilin 70-ci illәrindәn bәri, yuxarıda göstәrildiyi kimi, türkoloji dilçilikdә struktur-semantik vә müәyyәn bir ölçüdә funksional baxımlardan mәtnlinqvistik meyarlarla da araşdırılır. Bu araşdırmalarda әn çox mәtni tәşkil edәn komponentlәrin sintaktik vә mәtnlinqvistik sıralanması öyrәnilir. Mәtnin sәrhәdlәri, mәzmunu, hökm-bilgi vә cümlә-mәtn müstәvisindә temaya vә remaya ayrılması vә mәtndüzәldici struktural faktorlar göstәrilir. Konkret mәtn parçalarındakı cümlәlәrarası әlaqәlәr vә hәmin әlaqәlәri әvәzliklәrlә vә digәr dil vahidlәri ilә yaradan faktorlar mәtnquruculuğunun flektiv dillәrdә öyrәnilmәsi tәcrübәsinә әsasәn müәyyәnlәşdidrilir. Sonuncular anaforiklik vә kataforiklikdәn (Yun. anaphora-önә vә arxaya göndәrәn; catarhoric reference: önә göndәrmә elementi; anaphorik reference: önә vә arxaya göndәrmә elementi) ve koranaforiklik vә korkataforiklik (co-reference: mәtnin hәm yuxarı, hәm dә aşağı hissәlәrinә göndәrmә vә göndәrilmә faktorları) ibarәtdir (ЛЭC 1990: 32.; Dilçilik ensiklopediyası 2006: 49; 321). Göründüyü kimi, linqvistik әdәbiyyatda mәtn komponentlәrini birbirinә bağlayan konkret dil vasitәlәri anafora, anaforiklik vә katafora, kataforiklik; koranafora, koranaforiklik vә korkatafora, korkataforiklik terminlәri ilә adlandırılır. Hәmin terminlәr flektiv quruluşlu Hind-Avropa dillәrinә aid mәtnlәrin komponentlәri arsındakı struktur, semantik vә funksional әlәqәlәri işarәlәyir. Bәzәn bu terminlәrlә ümumtürk mәtninin komponentlәri arasında әlaqә yaradan dil vasitәlәri göstәrilәrkәn anafora//anaforiklik vә katafora//kataforiklik terminlәrinin işlәdilmәsindә fikir qarışıqlığı vә üslub anlaşılmazlığı (Seçdirmә bizimdir- M. M) özünü göstәrir. Birincilәrin hәm mәtnin sonrakı, hәm dә öncәki hissәlәrinә bir qrammatiksemantik göndәrmә götürә bilmә özәlliyi vardır. İkincilәr mәtnin sonrakı hissәlәrinә qrammatik-semantik göndәrmә ni birincilәrin işlәnimәsilә gerçәklәşdirir. Ümumtürk mәtninin mәtnlinqvistik quruluşu simmetrik vә asimmetrik-sintaktik xarakterli komponentlәrin bir yerә yığılaraq sıralanmsı ilә müәyyәnlәşir vә sözügedәn linqvistik terminlәrin ümumtürk mәtni komponentlәrinin işarәlәnmәsinә eynilә tәtbiq olunması bir çox halda özünü doğrultmur. Buna görә dә dәrsliyimizin bu hissәsindә katafora vә kataforiklik termini, Türkiyә türkcәsindә olduğu kimi, öngöndәrәn, öngöndәrimli vә öngöndәrimlilik, anafora vә anaforiklik termini isә altgöndәrәn, altgöndәrimli vә altgöndәrimlilik sözlәri ilә ifadә olunmuşdur. Koranafora, koranaforiklik vә korkatafora, korkataforiklik terminlәri dә, Türkiyә türkcәsindә olduğu kimi, eşgöndәrimli vә eşgöndәrimlilik işçi termini ilә әvәzlәnmişdir (Abdullayev., Mәmmәdov., 217

218 Musayev 2012: 256). Әslindә tәklif olunan işçi termin lәr birincilәrlә paralel sәviyyәlәrdә, sinonim ifadәlәr-işarәlәr olaraq işlәdilir. Vә burada fikrin vә ya ifadә olunan mesajın eşgöndәrimli dil vahidlәri ilә mәtnin yuxarı vә aşağı hissәlәrinә bәrabәr surәtdә vә proporsional olaraq götürülә vә göndәrilә bilmәsi başa düşülür. Yuxarıda sözügedәn bütün mәtndüzәldici elementlәr türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr hәm tarixi yazılı abidәlәrin, hәm dә çağdaş mәtnlәrin kompozisiyası ilә әlaqәdar olaraq müәyyәn bir ölçüdә işıqlandırılmışdır (Uzun 1995; Üstünova 1998; Abdullayev 1999; Musaoğlu 2003) Parselyatikli MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi vә türkcә mәtn örnәklәrindә parselyatiklәşmә 32 hadisәsi Sözügedәn asimmetrik-sintaktik hadisә öncә müxtәlif danışıq vә ya diskurs ortamlarında, sonra isә yazılı olaraq ifadә olunan әdәbi-bәdii mәtnlәrdә gerçәklәşir. Sintaktikmәtnlinqvistik xarakterli bir dil-nitq hadisәsidir. Parselyatiklәşmә hadisәsi әslindә sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin qırılaraq mәtnlәşmәsi demәkdir vә türk yazı dillәrindә mәtnlәşmәnin әsas tәşәkkül vә hәm nәsrlә, hәm dә şeirlә ifadә olunan tәkamül yollarından biridir. Sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdәn qopub ayrılan ayrı-ayrı komponentlәr vә ya cümlә üzvlәri, baş vә budaq cümlәlәr yeni sintaktik kontekstdә artıq müstәqil cümlә intonasiyası ilә deyilir. Cümlәlәrdәn qopub ayrılmış parselyatiklәrlә bazis-cümlәlәr әslindә sadә quruluşlu bir mürәkkәb sintaktik bütöv tәşkil edir. Qoşan bazis-cümlәlәrlә qoşulan parselyatik-konstruksiyalar arasında obyekt, zaman, mәkan, sәbәb-nәticә vә s. semantik-funksional әlaqә sahәlәri ifadә olunur. Sözügedәn sintaktik bütövlәrdә bazis-cümlәlәr mәtnlinqvistik әlaqәlәr baxımından öngöndәrimli (kataforik), parselyatiklәr isә altgöndәrimli (anaforik) mәtnqurucu vasitәlәr olaraq özünü göstәrir. Parselyatiklәr bağlı olduqları bazis-cümlәlәrin mübtәdasını, tamamlığını, tәyinini, zәrfliyini vә s. digәr açıq olaraq ifadә olunmamış üzvlәrini vә ya oxşar anlamlı cümlәlәrini tamamlayır vә semantik baxımdan konkretlәşdirir. Bu isә mәtnin struktur-semantik quruluşunda 32 Parselyasiya sözünün lüğәvi-leksik mәnası (fransız. parselle-hissә) yer sahәlәrinin bölünmәsi demәkdir. Linqvistikada isә bu, hәr şeydәn öncә, nitq fәaliyyәtindә özünü göstәrәn kommunikativ vә informativ fakt kimi başa düşülür. Şifahi vә yazılı olaraq gerçәklәşәn söylәmlәrin vә ya mürәkkәb sintaktik bütövlәrin ayrı-ayrı tiplәrindә qoşan (bazis-cümlә) vә qoşulan (parselyatik) vahid bir struktur-semantik bütöv tәşkil edir. Bu cür sintaktik formalaşma nitq fәaliyyәtindә bazis-cümlәyә vә parselyatiklәrә bölünür. Parselyatik-qoşulma konstruksiyalar baziscümlәnin hәr hansı bir ifadә edilmәmiş üzvünü (genişlәndirici- determinant, mübtәda-agens, tamamlıq-obyekt vә s.) konkretlәşdirir, aydınlaşdırır, yaxud da ümumilәşdirir. Parselyatik-konstruksiyalar bazis-cümlә ilә birlikdә dilin invariantı, nitqin isә variantıdır. Sözügedәn MSB-dә bazis cümlә әsas etibarilә tema, parselyatik qoşulan hissә isә rema olaraq işlәnilir. 218

219 altgöndәrimli әlaqә ilә komponentlәrin bir-birinә bağlanılması mәnasına gәlir. Bazis-cümlәnin parselyatiklә bağlılığı daha çox öngöndәrimli mәtnlinqvistik әlaqә olaraq izah olunur. Parselyatik-konstruksiya ilә özündәn öncә gәlәn bazis-cümlәnin sintaqmatik әlaqәsi isә öngöndәrimli vә altgöndәrimli sintaktik әlaqәlәr sәviyyәsindә öyrәnilir. Parselyatiklәşmә hadisәsinә hәm folklorik, hәm dә çağdaş ümumtürk әdәbi-bәdii mәtni örnәklәrindә tәsadüf edilir. Türk dillәrinin qәrb qoluna daxil olan Koroğlu, Kitabi-Dәdә Qorqud, şәrq qoluna daxil olan Manas (qırğız), Maaday-Qara (Altay) qәhrәmanlıq dastanlarının mәtnlәrindә sözügedәn dil-nitq hadisәsi geniş yayılmışdır. Türk qәhrәmanlıq eposlarının dilindә perselyatik-qoşulma konstruksiyalı sintaktik bütövlәrin müxtәlif struktursemantik tiplәri işlәnilir. A) Parselyatiklәr özündәn әvvәlki bazis-cümlәdәn qopub ayrılır, onun ifadә edilmәmiş, yaxud da yarımçıq üzә çıxarılmış agens-mübtәdasını, obyekt-tamamlığını aydınlaşdırır vә semantik baxımdan әvәz edir; mәs.:mızrak ile delip geçti. /Eşiginin köngögün. Qapısının derisini (Manas; P. Kıdırbaeva, 1988, c.17); Kılıç ile (birisine) kestirdi./celedeki tayların. Dayçaların ipini (Yenә orada); Kette-küçük karıñar./bayjigit toktop kalganı. Baycigit duruxdu (söz ya da hәrәkәt olaraq) ; Baştan ayak baarıñar Baştan sona hepiniz / Kalkka süylop salganı. Xalqa xitab etdi. ( Manas eposu); Aylangılap turbay kayttı. /Kara-Kula kaan kiji ( Maaday- Kara dastanı. Эпос народов СССР М., 1973, с.175); Cılasun goç jigitlәrә qalaba ölkә verdi: /şalvar, cübbә, çuqa (KDQ); Bu işә Mehri xanım da razı oldu. /Әhmәd xan da ( Koroğlu dastanı). B) Parselyatiklәr bazis cümlәdәki buraxılmış olan genişlәndirici-determinat üzvlәri konkretlәşdirir; mәs.: Atası Manas baatırday, Баатыр болчу жан экен. Babası Manas bahadır gibi Bahadır olacak bir canmış (kişiymiş)./tayaтаsı Каrакаn. Babası (ana tәrәfdәn) Karakan ; Nogoydun Çagoo karı bar. Noqaylardan ixtiyar Cagoo var./oşo toptun içinde O qrupun içindә ; Kırgız, kazak çogulup. Qırğız, Qazax toplanıb./kara Kum, Sarı Arka. Kara-Kum, Sarı-Arka Türkmәnistan vә Qazaxıstanda çöldür. ( Manas dastanı); Arban yattı, kargan yattı. /Kara-Tayı abakayda ( Maaday-Kara dastanı, s, 178); Başlar kәsildi. Top kibi KDQ); Çadır tikdilәr. /Kafәr için (Yenә orada); Paşalar Çәnlibelә qoşun çәkirlәr. /Bolu bәy Әrzincan tәrәfdәn, Әrәb Reyhan Qars tәrәfdәn, Hasan paşa özü dә Toqat tәrәfdәn ( Koroğlu dastanı). 219

220 Parselyatiik-qoşulma konstruksiyalı vә xususi-mürәkkәb quruluş xarakterli sözügedәn sintaktik bütövlәrin müxtәlif struktur-semantik tiplәri, yuxarıda göstәrildiyi kimi, Kopoğlu vә Kitabi-Dәdә Qorqud dastanlarının mәtnlәrindә geniş işlәnilir; mәs.: Beyrәk gördi Qazan bәgin xatunı boyı uzun Burla gәldi. /Qara qıyma gözlәri qan yaşlı. (KDQ); Baxdı ki, gәlәn Koroğludu. /Dәlilәrin arxası ( Koroğlu dastanı); Atı vurub sıldırımın başına qalxdı ki, oradan Arab Reyhanı yaxşı görsün. /Düşmәni (Yenә orada). Yuxarıda gәtirilmiş nümunәlәrdәn dә göründüyü kimi, parselyatik-qoşulma konstruksiyaların quruluşca sadә olan semantik-struktur tiplәri daha çox söylәm//cümlә sәviyyәsindә özünü göstәrir. Bununla bәrabәr, Koroğlu dastanının, elәcә dә çağdaş Azәrbaycan әdәbi-bәdii mәtnlәrindә parselyatik-qoşulma konstruksiyaların xüsusi-mürәkkәb quruluşlu tiplәrinin işlәnilmәsinә dә tәsadüf edilir. Maraqlıdır ki, bu tip parselyatik-qoşulma konstruksiyalarda әsas vә asılı hissәlәr, uyğun sintaktik formalaşmaların sadә analoqlarındakı kimi, yarımçıq cümlә quruluşunda olur. Ancaq mürәkkәb parselyasiya ya uğramış komponentlәr bazis-cümlәlәrlә birlikdә, quruluşca sadә olan uyğun analoqlardan mәtnlinqvistik quruluşu baxımından fәrqlәnir. Onlar, sözügedәn mәtnlәşmә prosesindә sıradan söylәm//cümlә deyil, sözün tam mәnasında frazadanböyük vahidlәr vә ya mürәkkәb sintaktik bütövlәr sәviyyәsindә özünü göstәrir. Daha doğrusu, sözügedәn MSB-dә ikinci komponent özü dә semantik-funksional baxımdan aktual üzvlәrә vә ya tema vә remaya ayrılır; mәs.: Koroğluya özü kimi fәndgir adamlar lazımdı. /Elә adamlar ki, //paşalara, xotkarlara qan uddura bilsin ( Koroğlu dastanı); Bizә, ümumiyyәtlә, şeir deyil, zәmanәmizin, hәyatımızın problemlәri ilә ayaqlaşan, onun inkişafına tәkan verәn, böyük ideallarımızı vәsf edәn, insanları ucaldan poeziya lazımdır. /Elә poeziya ki, //bir yel kimi ötüb keçmәsin, hәmişә öz әtrini, tәravәtini saxlasın ( Kommunist qәzeti, 12 yanvar 1985-ci il, s, 4). Sintaksisin retprospektiv istiqamәtdә tarixi-müqayisәli tәdqiqi qәdim dilin bütün sәviyyәlәrdәki apxetiplәrinin uyğun modellәrini bәrpa etmәyә kömәk edә bilәr. Bu, hәm dә hәr bir türk yazı dilinin vә biri digәri ilә yaxın olan türk dil-dialekt sistemlәrinin keçib gәldiyi yolu vә mәphәlәlәri әtraflı olaraq izlәmәyә imkan verәr. Oğuz-qıpçaq vә qırğız-yenisey dil-dialekt sistemlәrinә daxil olan ayrı-ayrı türkcәlәrin struktur-tipoloji quruluşlarının özәlliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi isә bütövlükdә Ural-Altay nәzәryәsinin nә dәrәcәdә doğru olub-olmadığını göstәrәr. Mәhz belә bir tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tipoloji tәsnifatdan aydın olur ki, türk dillәrinin qәrb qolu, yәni oğuz-qıpçaq layı, şәrq qolundan, o cümlәdәn hәmin qola daxil olan vә 220

221 xarakterik türk dillәrindәn biri sayılan qırğız türkcәsindәn sintatik quruluşunun analitikliyi ilә seçilir. Bu isә onu göstәrir ki, birincilәr hәlә qәdim türk dövründәn öncә Ön Asiyanın qonşu dillәri ilә yaxın tәmasda olmuşdur. İkincilәrin quruluşundakı sintetiklik isә hәmin dövrdә onların Mәrkәzi vә Şәrqi Asiyanın sintetik quruluşlu dillәri ilә yanaşı vә birlikdә işlәnilmәsindәn irәli gәlir. Orxon-Yenisey epoxasındakı qәdim türk dilinin bütün sәviyyәlәrdәki analitizmi isә onun bir dövlәt dili kimi güclü informasiyavericiliyә malik olması ilә izah edilir. Türk dillәrinin oğuz-qıpçaq dil-dialekt sistemindә mürәkkәb cümlәnin konseptualstruktur modellәri vә mürәkkәb sintaktik bütövün quruluşları formal-paradiqmatik vasitәlәrlә sintaqmatik әlamәtlәrin vahid bir sistem kimi inkişafına әsaslanaraq müәyyәnlәşdirilir. Bununla bәrabәr, sintaktik tabeliliyin xarakterindәn asılı olaraq polipredikativ konstruksiyaların düzülüşündә ortaya çıxan çoxmәnalılıq da burada mütlәq nәzәrә alınmalıdır Modern linqvistik araşdırmalardakı çatışmazlıqlar vә ya tutarsızlıqlar Çağdaş türk әdәbi dillәri materialları әsasında 1970-ci illәrdәn bәri yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә aparılan araşdırmalardakı konseptual xarakterli çatışmazlıqlar vә ya tutarsızlıqlar yuxarıda kitabın ayrı-ayrı bölmәlәrindә dә yeri gәldikcә göstәrilmişdir. Bu çatışmazlıq vә ya tutarsızlıqların başlıca sәbәbi türk dillәrinә dair konkret dil hadisәlәrinin vә faktlarının sadәcә çağdaş dilçilik axınları istiqamәtindә vә çox zaman da ümumi dilçiliyin qanunauyğunluqlarına görә deyil, ayrı-ayrı flektiv dillәrin xüsusi qaydalarına әsasәn öyrәnilmiş olmasıdır. Hәmin linqvistik araşdırmalarda ümumtürkoloji kontekst, onun tarixi-xronoloji inkişaf mәrhәlәlәri vә әnәnәvi dilçilik metodları ilә aparılmış tәdqiqatlar, görülmüş çox önәmli işlәr çox vaxt unudulur vә ya onlara heç әhәmiyyәt belә verilmir. Belәliklә dә, aşağıdakı ümumi nәticәlәr ortaya çıxır: Türk dillәrinin özünәmәxsus olan fonetik, qrammatik, leksik, mәtnlinqvistik, leksikoqrafik vә frazeoloji özәlliklәri ümumi dilçilik müstәvisindә çağdaş linqvistik axınlar baxımından lazımi sәviyyәdә dәrk olunmamışdır. Mәsәlәn, türk dillәrindә sözün prosodik modelinin iki zirvәliliyi müqayisәlitutuşdurmalı olaraq heç araşdırılmamışdır. Türk dillәrindә vurğu sözün son hecasının üzәrinә düşür ümumi tezisindәn hәrәkәt edilmişdir. Әsas vә kömәkçi morfemlәrin, eyni zamanda müxtәlif sintaktik konstruksiyaların simmetrik sәciyyәli sıralanması vә diskurs ortamında hәmin sıralanma nәticәsindә gerçәklәşәn ümumtürkcә ünsiyyәtin aqqilitünativ-mәntiqi mahiyyәti dә hәlәlik açıqlanmamışdır. 221

222 Türk dillәrindә sintaktik paralelizm, parselyasiya, inversiya, ellipsis kimi dil-nitq hadisәlәrinin simmetrik vә asimmetrik mahiyyәtinin dolğun elmi-linqvistik açıqlanması vә hәrtәrәfli kameral-filoloji tәsviri dә indiyә qәdәr verilmәmişdir. Türk dillәri materialları әsasında yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә aparılmış olan bütün araşdırmalardakı çatışmaqlıqlar vә tutarsızlıqlar yalnız ümumi türkologiya vә dilçilik elmi sahәlәrindә birgә görülәn konseptual sәciyyәli işlәrlә ortadan qaldırıla bilәr. Bunun üçün әnәnәvi, yeni vә әn yeni araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri vә yöntәmlәri sistematikierarxik bir bağlılıqla bir-biri ilә sıx birlәşdirilmәlidir. Türkoloji dilçiliyin әsas perspektivlәri dә mәhz belә bir kontekstdә müәyyәnlәşdirilmәlidir. Aşağıda hәmin әsas perspektivlәr istiqamәtindә aparılan bәzi araşdırmalar vә onlarda gerçәklәşdirilәn filoloji-linqvistik sәciyyәli yeniliklәr üzәrindә uyğun olan iki üst vә müvafiq alt başlıqlar altında örnәklәrlә qısaca vә ardıcıl olaraq durulacaqdır. 2. Ümumtürk dili kontekstindә ana vә ya ulu dil, ana dili, ortaq dil, rәsmi dil vә e-dil qavramları Ana dil (rusca. прaязык, alm. ursprache, fr. langue mére, ing. primitive language) qavramı, hәr şeydәn öncә, genetik cәhәtdәn qohum olan müxtәlif dillәrin vә dialektlәrin bütün bir әcdad vә ya ulu dilә sahib olunması ilә mövcudluğu mәnasına gәlir. Hәmin dillәr vә dialektlәr sözügedәn ulu dilin ayrı-ayrı qollarından ibarәt olur. Әgәr onlar bu gün müxtәlif diskursiv ortamlarda canlı ünsiyyәt vasitәsi olaraq işlәnirlәrsә, o zaman onların hәr biri eyni zamanda ana dili sәciyyәsini dә daşıyır. Belәliklә, ana dili (alm. muttersprache, fr. langue matternelle, ing. native language, mother tongue, rusca. рoднoй язык) anlayışı bir adamın anasından öyrәndiyi dil vә buna bağlı olaraq böyük millәtlәr vә toplumların, müxtәlif xalqların vә etnik qrupların, hәtta çox kiçik azınlıqların danışdığı vә bir ünsiyyәt vasitәsi kimi toplu olaraq işlәtdiyi dil mәnasına da gәlir. Ana dili yazısı vә heç bir әdәbi dili olmayan ayrı-ayrı lәhcәlәr vә ya bir neçә yüz nәfәrin danışdığı bir danışıq dili dә ola bilәr. Bu kontekstdә ümumtürk dili pra- vә prototürk dövründәn bәri qohum, yaxın qohum vә әn yaxın qohum dillәr şәkillәrindә işlәnilәn vә bütünlüyünü bu gün dә müәyyәn bir ölçüdә qoruyub saxlayan vә yaşayan böyük bir ana dildir. Bu baxımdan sözügedәn dilin ayrı-ayrı qolları; Türkiyә türkcәsi, Azәrbaycan türkcәsi, türkmәn türkcәsi, qazax türkcәsi, qırğız türkcәsi, özbәk türkcәsi, tatar türkcәsi, başqırd türkcәsi vә s. adlarla da adlandırılmaqdadır. O, türkcә, Azәrbaycanca, qazaxca, qırğızca, özbәkcә, tatarca, başqırdca vә s. olaraq türk әdәbi dillәrindәn vә hәm dә ana dillәrindәn ibarәtdir. Göstәrilәn әdәbi dillәr bu gün öz ölkәlәrindә hәm dövlәtin rәsmi dili, hәm dә hәmin respublikalarda yaşayan xalqların ortaq dillәri olaraq özünü göstәrmәkdәdir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsi Türkiyәdә türklәrlә bәrabәr, ermәni, yәhudi, rum, kürd, çeçen, çәrkәz kimi müxtәlif xalaqlar tәrәfindәn dә ortaq bir dil olaraq işlәnilmәkdәdir. Azәrbaycan türkcәsi Azәrbaycanda Azәrbaycan türklәri vә ya Azәrbaycanlılarla bәrabәr digәr xalqların da 222

223 hәm rәsmi dövlәt dili, hәm dә ünsiyyәt vasitәsi olaraq işlәdilәn ortaq bir dildir. Hәmin xalqlardan rus, gürcü, kürd, tat, talış, lahıç, lәzgi, avar, saxur vә s. göstәrmәk olar. Yeni dünya düzәnindә ortaq dünya dillәrinin işlәnilmәsi baxımından son onilliklәrdә gündәmә gәlәn linqvistik mәsәlәlәrdәn biri dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, ortaq türk dili qavramı vә onun komponentlәrinә әsasәn konseptual olaraq açıqlanmasıdır. Çünki, türk dillәri vә ya ümumtürk dili Avrasiya coğrafiyasında vә bütün dünyada әn çox işlәnilәn 7 dildәn biridir. Bu gün artıq 10-un üzәrindә türk dili bu vә ya digәr şәkildә birinci vә ikinci dillәr kimi öz ölkәlәrindә hәm rәsmi dövlәt dili, hәm dә ortaq dillәr olaraq işlәnilmәkdәdir. Buna görә dә hәmin dillәrdәn birinin hәm dünyadakı türk xalqları arasında, hәm dә millәtlәrarası arenada vә BMT-dә bir ortaq ünsiyyәt vasitәsi olaraq işlәnilmәsi ehtiyacı ciddi bir surәtdә ortaya çıxmaqdadır. Mәlum olduğu kimi, bu günkü durumda hәmin dil Türkiyә Türkcәsi ola bilәr. Türk dillәrinin әdәbi, rәsmi vә bu vә ya digәr şәkildә ortaq dillәr sәviyyәlәrindә qloballaşan yeni dünya düzәnindә işlәnilmәsinin hәrtәrәfli öyrәnilmәsi bu gün türkoloji dilçiliyin әsas aktual istiqamәtini vә ya başqa bir ifadә ilә problematika sını tәşkil etmәkdәdir. Bu gün artıq hәmin ümumi problematika ilә yaxından bağlı olan mәsәlәlәr türkoloji dilçilikdә dә gündәmә gәtirilmәkdәdir. Bu baxımdan dil portfolyosu, әdәbi dil normalaşmaları, e-dil, tәrcümә, ikidillilik vә ümumtürk mәtninin konseptuallinqvistik tәhlili kimi mәsәlәlәr hәmin istiqamәtin müxtәlif üst vә alt başlıqları altında aşağıda tәfәrrüatlı şәkildә öyrәnilmәkdәdir Avrasiya dil portfolyosu qavramı Avropa İttifaqı ölkәlәrindә Avropa dil portfolyosu (European Language Portfolio) adı ilә әsas etibarilә 2000-ci illәrdәn etibarәn hәyata keçirilәn bir Avropa dillәrinin öyrәnilmәsinin ortaq çәrçivә proqramı vardır. Hal-hazırda Türkiyә Cümhuriyyәtinin uyğun tәdris müәssisәlәri vә qurumlarında da sözügedәn proqram çәrçivәsindә hәm türk, hәm dә digәr Avropa dillәrinin öyrәnilmәsi fәaliyyәtlәri hәyata keçirilmәkdәdir. Avrupa dil portfolyosu üç bölmәdәn ibarәtdir: 1. Dil pasportu; 2. Xarici dil öyrәnmә keçmişi vә ya biblioqrafiyası; 3. Dosya vә ya xarici dillәrin öyrәnilmәsinә dair bütün sәnәdlәrin mәcmusu. Dil pasportunda hәr hansı bir fәrdin xarici dillәri nә dәrәcәdә bildiyi ilә әlaqәdar müxtәlif biliklәr vә texniki mәlumatlar verilir. Xarici dillәri öyrәnmә keçmişi vә ya biblioqrafiyası bölmәsindә bir dili öyrәnәnin öyrәnmә prosesindә özünün bacarıqlarını fәrq etmәsi vә dәyәrlәndirә bilmәsi faktları göstәrilir. Burada sözün dar mәnasında konkret dil öyrәnmә aurası, sözün geniş mәnasında isә mәdәniyyәtlәr arası tәcrübәlәr vә müxtәlifliklәr kontekstindә bir fәrdin yazılı vә şifahi ünsiyyәt әsnasında göstәrә bildiyi bacarıqlar haqqında mәlumatlar yer alır. Dosyada isә dil öyrәnәn bir şәxsin müxtәlif dillәrin öyrәnilmәsinә dair aldığı sertfikatı vә diplomları, tәrtib edilәn plan-prospekt örnәklәri vә mәqalәlәr kimi sәnәdlәr olur (Mirci 2012). 223

224 XX yüzilin sonlarına qәdәr xarici dillәrin tәdrisindә hәyata keçirilәn başlıca elmi-metodik yönüm vә yöntәmlәr dünya praktikasında әsas etibarilә müxtәlif dillәrin qrammatik qayda-qanunlarının, lüğәt tәrkibinin vә mәtnlәrinin öyrәdilmәsindәn ibarәt olmuşdur. Ancaq keçәn әsrin sonlarından etibarәn getdikcә genişlәnәn linqvistik qloballaşma vә dünyada bәzi dillәrin ortaq ünsiyyәt vasitәsinә çevrilmәsi sözügedәn yönüm vә yöntәmlәrin artıq modern dil öyrәnmә tәlәblәrinә cavab verә bilmәdiyini meydana çıxartmışdır. Bununla bәrabәr, bәzi böyük milli dillәrinin ünsiyyәt-işlәnilmә sferalarının daralması, bir çox dilin isә yox olma tәhlükәsiylә qarşı-qarşıya qalması da dil öyrәnmә praktikasında ciddi dәyişikliklәrin aparılması vә korrektivlәrin edilmәsi zәruriyyәtini çoxdan ortaya qoymuşdur. Buna bağlı olaraq bütün dünyada, özәlliklә dә Avropada hәr hansı bir xarici dilin öyrәnilmәsindә yeni tәlәblәr vә ya konkret olaraq dil öyrәnmә bacarıqları bu gün әsas meyarlar olaraq götürülmәkdәdir. Hәmin meyarlar aşağıdakılardan ibarәtdir: 1. Xarici dildә danışığı dinlәmәk vә ya hәmin dildәn hәr hansı yazılı vә ya şifahi mәtni, söhbәti qulaq asaraq asanlıqla başa düşmәk; 2. Xarici dildә oxumaq vә ya hәmin dildәn hәr hansı yazılı bir mәtni asanlıqla oxuyub başa düşmәk; 3. Xarici dildә danışmaq vә ya hәmin dildә dialoji, monoloji vә daxili nitqlә öz fikrini ifadә edә bilmәk; 4. Xarici dildә yazmaq vә ya hәmin dildә öz fikrini yazılı olaraq ifadә etmәk (Mirci 2012); 5. Öyrәnilәn hәr hansı bir ortaq xarici dildә, yuxarıda göstәrilәnlәrlә vә eyni zamanda ana dilindә milli dilin qavramlar xәritәsini konseptual olaraq dәrk etmәyi vә intellektual ifadә alışqanlığını mühafizә etmәklә bәrabәr, düşünә bilmәk. Türk dillәrinin istәr ana dili, istәrsә dә xarici dillәr olaraq böyük Avrasiya coğrafiyasında sadәcә Avropa mәrkәzli linqvistik görüş vә fәaliyyәtlәr modellәrindәn hәrәkәtlә öyrәnilmәsi vә öyrәdilmәsinin mümkün olmadığı da ortaya çıxmışdır. Buna görә indi artıq Avropa dil portfolyosu ilә paralel olaraq bir Avrasiya dil portfoliyosu qavramının da alt qavram sahәlәri vә kateqoriyaları ilә konseptual olaraq sxemlәşdirilmәsi lazımdır. Avrasiya dil portfolyosu nun bölmәlәri ayrı-ayrı türk dillәrinin ingiliscә, rusca, ispanca, farsca, çincә, fransızca, almanca, әrәbcә kimi dillәrlә bir yerdә danışıldığı bölgәlәrә vә millәtlәrarası ünsiyyәt kontekstinә әsasәn müәyyәnlәşdirilmәlidir. Sözügedәn dillәr dil pasportu, dil öyrәnilmәsi keçmişi vә dosyası әsasında tәrtib olunacaq bir Avrasiya dillәri öyrәnilmәsinin ortaq çәrçivә proqramı ilә öyrәdilmәlidir. Bu proqram tәrtib edilәrkәn Avrasiya coğrafiyasında yer alan vә bir-birinә qohum olan vә 224

225 olmayan dillәrin işlәnilmә sferaları; aralarındakı ikidillilik, üçdillilik, dörddillilik ortamları nәzәrә alınmalıdır. Burada türk dillәrinin yaxın vә әn yaxın qohum dillәr olaraq türk xalqları arasındakı tәdrisi mәsәlәsi dә hәmin dillәrin xaricilәrә öyrәdilmәsindәn fәrqlәndirilmәlidir. Bütün bunlarun vә bütövlükdә linqvistik qloballaşmanın tәsiri ilә bu gün türkoloji dilçiliyin gündәminә bir çox aktual filoloji-linqvistik problemin öyrәnilmәsi vә yeni araşdırma-öyrәnilmә perspektivlәrinin açılımı xüsusları da gәlmәkdәdir. Türk әdәbi dillәrindә yeni yaranan әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqlarının, e-dil anlayışının, e-türkcә vә e-azәrbaycanca qavramlarının, tәrcümә vә әdәbi mәtn uyğunlaşdırmaları proseslәrinin, Avrasiyada rusca-türkcә vә türkcә-rusca ikidillilik ortamlarının öyrәnilmәsi dә hәmin xüsuslardandır Yeni әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqları Ayı-ayrı türk әdәbi dillәrinin leksikonuna, danışıq sintaksisisinә, diskurs vә mәtn sәviyyәlәrinә bu gün yaxın vә әn yaxın qohum dillәrin, qohum olmayan xarici dillәrin vә ümumiyyәtlә inkişaf edәn vә dәyişәn sosiolinqvistik faktorların ciddi tәsiri müşahidә olunur. Hәmin tәsir sözügedәn dillәrdә müxtәlif leksik vә qrammatik yeniliklәr, bәzәn dә qәlәti-mәşhur sәciyyәli gәlişmәlәr olaraq da özünü göstәrir. Әslindә çağdaş türk dillәrindә özünü göstәrәn hәmin gәlişmә vә dәyişmәlәr, hәr şeydәn öncә, müxtәlif sosiolinqvistik vә ekstralinqvistik tәsirlәrin nәticәsindә gerçәklәşәn yeni әdәbi dil normaları vә normalaşmalarından başqa bir şey deyildir. Bu normaların gerçәklәşmәsi danışıq alışqanlığı vә ya vәrdişi, ayrıca olaraq da dil-nitq yenilәnmәsi nәticәsindә getdikcә normalaşan dil-nitq variantlarının işlәnilmә sıxlıqları ilә müşahidә olunur. Sözügedәn sıxlıqlar, hәr şeydәn öncә, dәyişmәz vә ya uzun müddәtli dönәmlәrdә dәyişәn dil normalarının variantları kimi dә işlәnilir. Bunlar dildәki ierarxik, sistematik vә ardıcıl inkişafı tәmin edәn fonem, morfem, sintaksem, leksem, frazem vә tekstem kimi dil; sintaqm, söylәm vә diskurs olaraq da nitq vahidlәrinin statistik, struktur-semantik vә konseptual-koqnitiv tәsvirinә әsasәn öyrәnilir. Dil variantlarının funksional işlәnilmә sahәlәrinin vә ya mәzmun vә ifadә özәlliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi işi isә diskurs-mәtn yaradıcılığına, bu yaradıcılığın vә ya prosesin (Seçdirmә- M.M.) gerçәklәşdiyi gündәlik danışılan dilә vә kütlәvi informasiya vasitәlәrinә vә variantların konseptualkoqnitiv olaraq dәrk olunmasına vә sosiolinqvistik ortamına әsasәn aparılmalıdır. Yeni sözlәr, ünsiyyәtişlәnilmә tәrzlәri, deyimlәr vә qәlib-ifadәlәr; asimmetrik gәlişmәlәr vә dәyişmәlәr müxtәlif dil-danışıq variantları olaraq Avrasiya türkcәlәrindә әn çox 1970-ci illәrdәn başlayaraq özünü göstәrir. Hәmin variantlar insanlarda gündәlik olaraq gerçәklәşәn әqli dәrk olunmaya vә ümumәn dә şüura söykәnәn danışıq dilindә yuxarıda göstәrilәn verici-göndәrilәn-alıcı kommunikativ dövrәsi nә (Musayev 2011: 275) әsasәn müәyyәnlәşdirilir. Gәlinәn nöqtәdә sözügedәn variantalar vә ya yeni dil-danışıq normaları bu gün artıq koqnitiv-funksional vә informasiya-kommunikativ ünsiyyәt vasitәsi kimi sәciyyәlәndirilә bilәn e-dildә işlәnilmәkdә, seçilmәkdә vә dilimizә girmәkdәdir. 225

226 Әlbәttә, sözügedәn әdәbi dil normaları vә onların müxtәlif variantları bütün çağdaş türk әdәbi dillәrindә bu vә ya digәr şәkildә müxtәlif linqvistik vә ekstralinqvistik tәsirlәrin nәticәsindә işlәnilmәkdәdir. Tәbii ki, bunların müqayisәli-tutuşdurmalı olaraq öyrәnilmәsi dә türkoloji dilçiliyin әn aktual problemlәrindәn biridir. Ancaq burada indilikdә görülәcәk әsas iş isә türk әdәbi dillәrindә sözügedәn әdәbi dil normalaşmalarının әsas istiqamәtlәrinin, dil-danışıq normalarının vә onların variantlarının sinxronik olaraq müәyyәnlәşdirilmәsindәn ibarәtdir. Mәhz bu baxımdan aşağıda Azәrbaycan dilindә yeni yaranan bәzi dil-danışıq alışqanlıqları vә müxtәlif xarakterli alınmaları üzәrindә durulur Azәrbaycan dilindә yeni dil-danışıq alışqanlıqları vә alınmaları XX yüzilin son qәrinәsindәn etibarәn dünyada yeni siyasi, iqtisadi, etnoqrafik, demoqrafik vә kulturoloji bir qlobal düzәn gerçәklәşmәyә başlamışdır. Bu proses Sovet İttifaqının dağılması vә Avrasiya coğrafiyasında yeni müstәqil dövlәtlәrin, muxtar respublikaların vә federal gәlişmәlәrin meydana çıxması, Avropa İttifaqının genişlәnmәsi, Çinin dünyaya açılması vә nәhayәt Yaxın Şәrqin yenidәn şәkillәnmәsi vә Әrәb baharı ilә özünü göstәrir. Belә bir düzәnin gerçәklәşmәsi dünyada özü ilә bәrabәr yeni bir dilünsiyyәt ortamı vә fәrqli sosiolinqvistik şәrtlәr dә gәtirmişdir. Bir çox dil; rәsmi dövlәt dili statusu vә ya müәyyәn bir miqyasda isә yeni işlәnilmә, tәrcümә oluna vә ya çevrilә bilmә sferaları әldә etmişdir. Ortaq ünsiyyәt vasitәsi olan dillәrin, özәlliklә dә ingilis, ispan, çin dillәrinin vә latın әsaslı әlifbaların işlәnilmә funksionallığı vә sahәlәri genişlәnmişdir. Dünyada danışılan bir çox dil artıq sadәcә kütlәvi informasiya vә tәlim-tәrbiyә vasitәlәri vә ya diplomatik әlaqәlәr vasitәsilә yayılmır. Hәmin dillәrin funksionallığının genişlәnmәsi hәm dә daşıyıcılarının dünyanın iqtisadi olaraq inkişaf etmiş vә etmәkdә olan vә üçüncü dünya ölkәlәrindә yayılması ilә dә özünü göstәrir. Bunun nәticәsindә yeni dil-işlәnilmә vә tәrcümәçevrilmә bölgәlәrinin tәşәkkül tapması ilә fәrqli sosiolinqvistik şәrtlәrin yaranmasına yol açılır. Bir-birinә әn yaxın qohum dillәr olan Avrasiya türkcәlәri arasındakı әlaqәlәr dә yeni bir әdәbi vә danışıq dili işlәnilmәsi vә çevrilmәsi müstәvisindә inkişaf etmәyә başlamışdır. Belә bir konseptual kontekstdә 1950-ci illәrdәn başlayaraq Azәrbaycan dilindә dilimizin öz daxili imkanları hesabına yaranan yeni ifadә vasitәlәrinin, özәlliklә dә ayrı-ayrı yeni sözlәrin işlәnilmәsi prosesi getdikcә sürәtlәnmәkdәdir. Müstәqillik illәrindәn öncә vә sonra işlәnilmәyә başlayan hәmin yeni sözlәrә dair artıq xarakterik leksikoqrafik örnәklәr dә göstәrilә bilәr. Mәsәlәn: ilğım, şәfqәt bacısı, nәfәslik, işıqfor, әylәc, dincәliş, soyuducu, taleyüklü, yetәrsay, çalar, çimәrlik vә s. Elm vә texnikanın inkişafı, millәtlәrarası yeni iqtisadi, siyasi, mәdәni sahәlәrin vә әlaqәlәrin yaranması nәticәsindә Hind-Avropa mәnşәli onlarla yeni sözün bu gün dilimizdә işlәnildiyi dә müşahidә olunmaqdadır. Mәsәlәn: Nostalji vә ya nostalgiya, konsorsium, konsensius, mentalitet, aura, 226

227 kompüter, monitor, not-buk, mobil telefon, lot (qiymәtli sәhmlәrin hәr birinin dәyәri), media, aksion, konsern, terminal, konstruktiv, tender (ihalә), konvensiya, konsolidasiya, qlobal, sammit (zirvә), sponsor, opsion (hissә sәnәdi), makslimit, legitim, deportasiya, prezentasiya (tәqdimat), passionarlıq vә s. Hәmin sözlәrin bir çoxunun dilimizә alınmasında Türkiyә türkcәsinin dә müәyyәn rolunun olduğu inkar edilә bilmәz. Bu kontekstdә Azәrbaycan dilindәki bәzi әrәb, fars vә slavyan mәnşәli sözlәrin vә dil-danışıq qәliblәrinin yerinә Türkiyә türkcәsindәn yeni söz vә ifadәlәrin alınması diqqәti daha çox çәkmәkdәdir. Sözügedәn linqvistik gәlişmә son dövrlәrdә türkoloji dilçilikdә ayrıca olaraq vurğulanmaqdadır (Musaoğlu 2002: ; Melikli 2004: 125). Bu alınmalar Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә yeni yaranan eyni sosiolinqvistik şәrtlәrә vә dil-danışıq ortamına bağlı olaraq ortaya çıxmaqdadır. Bunlar dilnitq vahidlәrinin vә digәr ünsiyyәt vasitәlәrinin çoxmәnalılığının, sinonimliyinin, omonimliyinin, antonimliyinin vә s. inkişafının vә hәmin dillәr arasında dil-işlәnilmә, tәrcümә oluna vә çevrilә bilmә әlaqәlәri potensialının genişlәnmәsinin әn açıq göstәricisidir. Hәmin alınmalar leksik-etimoloji mәnşәyi; leksikoqrafik, diskursiv vә funksional işlәnilmә müxtәlifliyinә әsasәn aşağıdakı qruplara ayrıla bilәr Türk mәnşәli leksik-funksional alınmalar Bu gün Azәrbaycan dilindә bәzi әrәb vә fars mәnşәli sözlәrin yerindә Türkiyә türkcәsindәn alınan türk mәnşәli sözlәr işlәnilmәkdәdir. Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn leksik vahidlәr artıq Azәrbaycan dilindә getdikcә daha çox vәtәndaşlıq hüququ qazanmaqdadır. Hәmin sözlәrә aşağıdakılar örnәk olaraq göstәrilә bilәr: - Hadisә yerinә olay, tәhqiqat vә tәdqiqat yerinә araşdırma ; - İnkişaf vә ya tәrәqqi yerinә gәlişmә//gәlişim vә dәyişmә//dәyişim ; - İzah etmәk/şәrh etmәk yerinә açıqlamaq ; - İzah vә ya şәrh yerinә açıqlama vә ya açıqlanma ; - Әhәmiyyәt yerinә önәm, әhәmiyyәtli yerinә önәmli ; - Nәşr etmәk/çap etmәk yerinә yayınlamaq//yayımlamaq, nәşr/çap yerinә yayın//yayım ; - İclas yerinә toplantı, vәziyyәt yerinә durum, xüsusi yerinә özәl ; - Hәsrәt çәkmәk yerinә özlәmәk, kәdәrlәnmәk yerinә üzülmәk ; - Mәnbә vә ya mәxәz yerinә qaynaq vә s Sinonim xarakterli vә yaxınmәnalı leksik-funksional alınmalar vә ya yeni dildanışıq normaları vә normalaşmaları Bәzi sinonim xarakterli sözlәr vә dil-ifadә qәliblәri bu gün çağdaş Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә paralel olaraq işlәnilmәkdәdir. Sözügedәn sözlәr vә dil-ifadә qәliblәrinin çağdaş Azәrbaycan 227

228 türkçәsindә işlәnilmәsinini bütövlükdә millәtlәrarası yeni sosial aura vә buna bağlı olaraq da iqtisadi, siyasi vә kültürәl әlaqәlәr müәyyәnlәşdirmәkdәdir. Bәs bugünkü funksional Azәrbaycan türkcәsindә sözügedәn dil-danışıq normalaşmasının vә normalarının tәşәkkül tapmasını konkret olaraq şәrtlәndirәn başlıca konseptual amillәr hansılardır?! Bu funksional normalaşma, hәr şeydәn öncә, Azәrbaycanın müstәqil bir dövlәt, Azәrbaycanın dilinin dә onun rәsmi dövlәt dili olmasına әsaslanır. Azәrbaycan dili müstәqil rәsmi dövlәt dili olmaqla bәrabәr, hәm dә ana dili vә ortaq dildir. O, kütlәvi informasiya vasitәlәri vә texnologiyalarının dili vә ya qısaca olaraq e-dil 33 kimi dә әdәbi dildәki normalaşma vә normaların müәyyәnlәşmәsini şәrtlәndirmәkdәdir. Bu normalaşmanın vә ya konkret olaraq da dil-danışıq normalarının tәşәkkülü Azәrbaycan dilindә әn çox onun ümumişlәk leksikonundan müәyyәn söz vә ifadәlәrin seçilәrәk funksional әdәbi dildә daha aktiv işlәnilmәsi ilә bağlıdır. Belәliklә, bu әdәbi dildanışıq prosesi Türkiyә türkcәsindәn, daha çox da Türkiyә türkcәsinin vә digәr ekstralinqvistik amillәrin tәsiri ilә Azәrbaycan dilinin ümumişlәk leksikonundan alınan uyğun sözlәrin vә dil-ifadә qәliblәrinin hesabına genişlәnir. Mәsәlәn, örnәk, bölgә, birlik, qırmaq//qırılmaq, qavram//qavrayış, qatılmaq kimi sözlәr, әlbәttә, Azәrbaycan dilinin ümumişlәk leksikonunda әvvәllәr dә müxtәlif leksik mәnalarda işlәnilirdi. Ancaq bu gün belә söz vә ifadәlәr dilimizdә yeni-yeni funksional anlam yükü qazanaraq interaktiv ünsiyyәtdә daha sıx işlәnilmәkdәdir. Hәmin sözlәrә vә dil-ifadә qәliblәrinә aşağıdakılar konkret örnәk olaraq göstәrilә bilәr. A. Sözlәr: - Gündәlik lә bәrabәr gündәm ; rayon la bәrabәr bölgә ; müasir lә bәrabәr çağdaş ; - Bilik, mәlumat la bәrabәr bilgi ; müәssisә ilә bәrabәr qurum ; Yazıçı ilә bәrabәr yazar ; ittifaq la bәrabәr birlik ; әvvәl//әvvәlcә ilә bәrabәr öncә ; - Müsbәt lә bәrabәr olumlu ; hәyat la bәrabәr yaşam ; kömәkçi ilә bәrabәr yardımçı ; - Әlaqә ilә bәrabәr bağlantı ; ifadә ilә bәrabәr deyim ; mәqsәd lә bәrabәr hәdәf ; - Azad//azadlıq la bәrabәr özgür//özgürlük ; adam la bәrabәr insan ; - Kefinә dәymәk//incimәk lә bәrabәr qırmaq//qırılmaq ; әsr lә bәrabәr yüzil ; - Başa düşmәk//başa düşülmәk lә bәrabәr anlamaq//anlaşılmaq; mәna ilә bәrabәr anlam ; - Mәdәni ilә bәrabәr kültürәl ; sistem lә bәrabәr düzәn ; dövr lә bәrabәr dönәm ; - Fikirlәşmәk lә bәrabәr düşünmәk ; işlәmәk lә bәrabәr çalışmaq ; 33 Elektronik dil (e-dil) sözün dar mәnasında müxtәlif informasiya texnologiyalarında vә ya informatikada, özәlliklә dә kompüterdә işlәnilәn dil mәnasına gәlir. Әlbәttә, e-dil şәrti olaraq işlәnilәn vә başa düşülәn bir ifadә-anlayışdır. Çünki hәmin dil ingiliscә, rusca, fransızca, almanca, türkcә (Türkiyә türkcәsi), Azәrbaycanca vә s. dillәr ola bilәr. İndi buna bağlı olaraq e-dövlәt, e-iqtisadiyyat, e-turizm vә s. qavramlar da ortaya çıxmışdır. Bunlar hamısı müxtәlif elm vә texnologiya, iqtisadiyyat, sәnaye, tәdris kimi sahәlәrin sürәtlә kompüterlәşmәsi, informatikanın vә ya informasiya texnologiyaları vasitәlәrinin sözün geniş mәnasında e-dildә işlәnilmәsi vә bununla da mediologiyanın müstәqil elm olaraq formalaşması ilә bağlıdır. 228

229 vә s. - Şәrait lә bәrabәr ortam ; yoldaş la bәrabәr arkadaş ; kimi ilә bәrabәr olaraq ; - Çeşitlәnmәk ilә bәrabәr çeşitlәndirmәk ; şәhadәtnamә ilә bәrabәr sertifikat ; - Konsept lә vә ya mәfhuml la bәrabәr qavram//qavrayış ; - İştirak etmәklә bәrabәr qatılmaq ; ifadә ilә bәrabәr deyim ; - Maraq la bәrabәr ilgi, maraqlanmaq la bәrabәr ilgilәnmәk, maraqlı ilә bәrabәr ilginc B. Qәlib-ifadәlәr: -Әstәğfürullah; icazәnizlә//müsaidәnizlә; istirahәt günü vә ya günlәri//hәftәsonu -Özündәn muğayat ol//özünüzdәn muğayat olun//özünüzә yaxşı baxın; -Yer almaq//yer tutmaq; ev dağıldı vә ya uçdu//ev çökdü; birbaşa veriliş//canlı yayın; -Kömәk etmәk//kömәklik göstәrmәk//yardım etmәk//yardımçı olmaq; -Әl telefonu//cib telefonu//mobil telefon; malik olmaq//sahib olmaq -Üstünә//üzәrinә getmәk vә s Azәrbaycan dilinә Türkiyә türkcәsindәn keçәn müxtәlif mәnşәli leksik alınmalar Azәrbaycan dilinin lüğәt tәrkibindә mövcud olan, ancaq interaktiv xarakterli gündәlik ünsiyyәtdә çox geniş dil-işlәnilmә yayğınlığına sahib olmayan bәzi sözlәr Türkiyә türkcәsindәn Azәrbaycan türkcәsinә fәrqli mәnaları vә çalarları ilә gәlmәkdәdir. Bunları iki qrupa ayırmaq mümkündür: A. Türk kökәnli leksik vahidlәr. Mәsәlәn: dәstәk//dәstәklәmәk; sayı; yolsuzluq; öndәr vә s. Bunlarla bәrabәr, Azәrbaycan türkcәsindә işlәnilәn elә yeni sözlәr vardır ki, onlar Türkiyә türkcәsindәki mövcud leksik modelә әsasәn düzәldilir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsindә beklemek feli vә hәmin feildәn düzәldilmiş beklenti ismi vardır. Azәrbaycan Türkcәsindә beklenti felinin sözügedәn mәnadakı leksik qarşılığı olaraq gözlәmәk feli işlәnilir. Artıq Azәrbaycan dilindә hәmin feildәn mövcud leksik-leksikoqrafik modelә әsasәn yeni bir gözlәnti ismi düzәldilmişdir. Vә hәmin söz bu gün dilimizdә çox geniş işlәnilmәkdәdir. B. Müxtәlif dillәrdәn alınan vә türkcә dil-işlәnilmә modeli ilә Azәrbycan dilinә keçәn bәzi leksik alınmalar. Mәsәlәn: mesaj, rәqәmsal, kontur, media, manyak, helikopter, kültürәl vә s. Qeyd olunmalıdır ki, çağdaş Türkiyә türkcәsindә -sal, -sel kömәkçi morfemi mәhsuldar bir iki variantlı sifәt düzәldәn leksik şәkilçi olaraq özünü göstәrir. Mәsәlәn: kumsal, bilimsel, yapısal, siyasal vә s. (Musaoğlu 2002:234). Azәrbaycan dilindә isә indiyә qәdәr sözügedәn şәkilçi ilә düzәldilәn tәkcә bir qumsal leksik vahidi işlәnilirdi. İndi isә hәmin leksikoqrafik modelә әsasәn rәqәmsal sözü dә düzәldilmişdir. Ancaq hәmin söz dilimizdә ya ahәng qanununa әsasәn rәqәmsәl şәklindә, ya da Türkiyә türkcәsindәki uyğun 229

230 mәnası ilә sayısal leksik vahidi olaraq işlәnilmәlidir. Mesaj sözü isә dilimizin interaktiv lüğәt tәrkibindә ahәng qanununa әsasәn mәsaj şәklindә yer almalıdır Azәrbaycan vә Türkiyә türkcәlәrindә yeni leksik-qrammatik vә sintaktik normalar vә normalaşmalar Son il içәrisindә Türkiyә Türkcәsindәn Azәrbaycan türkcәsinә keçәn müxtәlif dil-danışıq vasitәlәrini sadәcә leksik vahidlәrlә mәhdudlaşdırmaq mümkün deyildir. Burada sintaktik birlәşmәlәrdәn dә bәhs edilә bilәr. Mәsәlәn: internet mediası, hava alanı, canlı yayın vә s. İndi Azәrbaycan türkcәsindә çox vaxt әdәbi-diskursiv kontekstdәn dә asılı olaraq felin indiki zamanının vә ya xәbәr şәklinin yerindә onun vacib formasının işlәnildiyinin intensivlәşmәsi özünü göstәrir. Mәsәlәn: işlәnilir//işlәnilmәkdәdir vә ya davam etdirilir//davam etdirilmәkdәdir vә s. Bu gün artıq Azәrbaycan dilindәn dә bәzi dil-danışıq elementlәrinin az da olsa Türkiyә Türkcәsinә keçdiyi müşahidә olunmaqdadır. Mәlum olduğu kimi, müxtәlif mәnalı subordinativ, koordinativ vә korrelyativ polipredikativ vahidlәr vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk tabeli mürәkkәb cümlәlәr Azәrbaycan dilindә Türkiyә türkcәsinә nisbәtәn daha yayğındır. Türkiyә Türkcәsindә isә feli bağlama, feli sifәt, mәsdәr tәrkibi vә qoşmalı birlәşmәlәrlә qurulan sadә geniş cümlәlәrin işlәnilmә sıxlığı yüksәkdir. Mәsәlәn, bir cümlә konstruksiyası Azәrbaycan Türkcәsindә Mәn onu demәk istәyirәm ki, siz hamınız çox yaxşı uşaqlarsınız şәklindә ifadә olunur. Türkiyә türkcәsindә isә hәmin konstruksiya adәtәn aşağıdakı şәkildә işlәnilir: Ben sizin hepinizin çok iyi çocuklar olduğunuzu söylemek istiyorum. Ancaq sözügedәn mürәkkәb cümlә konstruksiyalarının bu gün paralel olaraq Azәrbaycan dilinin vә digәr türk әdәbi dillәrinin dә tәsiri ilә Türkiyә türkcәsindә daha sıx işlәnildiyi müşahidә olunur. Bu gün Türkiyә türkcәsindә yerine getirmek le bәrabәr yerine yetirmek, hoşuna getmek le bәrabәr hoşuna gelmek ifadәlәrinin, işlәnmәk//işlәnilmәk feil modelindәki kimi kullanmak la bәrabәr kullanılmak ın da işlәnildiyinә tәsadüf olunur. Bunlar da Türkiyә türkcәsinә Azәrbaycan türkcәsinin tәsiri olaraq açıqlana bilәr Tәrcümә, çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması qavramı Bir-birinә әn yaxın olan qohum dillәr vә ya әdәbi dillәr XX yüzilin sonlarından etibarәn fәrqli konseptual parametrlәri vә özünәmәxsus linqvistik detalları ilә retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv araşdırma-öyrәnilmә aspektlәrindә әn yaxın qohum dillәr olaraq öyrәnilir. Bununla da filologiya elmindә dillәrin dili olaraq bilinәn tәrcümә (Göktürk 2004) nәzәriyyәsi vә praktikası ilә bәrabәr, bir böyük dilin әdәbi dillәrinin yazılı vә şifahi formalarında özünü göstәrәn әdәbi mәtn 230

231 uyğunlaşdırması vә ya çeviri 34 mәsәlәsi dә bu gün türkoloji dilçilikdә gündәmә gәlmişdir. prosesinin konseptual-linqvistik olaraq öyrәnilmәsi vә tәrif edilmәsi Bir-birilә qohumluq әlaqәsi olmayan dillәrdә hәr hansı bir şifahi vә yazılı mәtnin birindәn gigәrinә aparılan çevirisi tәrcümәdir. Mәsәlәn, bir xarici dildәn Azәrbaycan dilinә, Azәrbaycan dilindәn dә hәr hansı bir xarici dilә edilәn çeviri kimi. Bir-birinә qohum olan ingilis dilindәn alman dilinә vә birbirinә daha uzaq olan ingilis dilindәn rus dilinә vә әksinә edilәn çevirilәr dә tәrcümәdir. 40%-80% civarında dәyişәn Provoslav-Kiril vә Katolik-Latın kültürәl komponentlәri ilә slavyan dillәri (Тoлcтoй 1977) vә qәdim türk dili әsaslı türk әdәbi dillәri isә bir-birinә әn yaxın qohum dillәrdir. Bunların birindәn digәrinә edilәn әdәbi mәtn uyğunlaşdırması isә tәrcümә deyildir. Bu, bir çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması işi olaraq qiymәtlәndirilә bilәr. Bu baxımdan Mirzә Әlәkbәr Sabir daha 100 il әvvәl bir türk dilindәn digәr bir türk dilinә (o zamana görә Osmanlı türkcәsindәn Azәrbaycan türkcәsinә) tәrcümә etmәyin mümkün olmadığını yazırdı: Osmanlıcadan tәrcümә türkә - bunu bilmәm, Gerçәk yazıyor Gәncәli, yainki hәnәkdir, Mümkün iki dil bir-birinә tәrcümә, amma Osmanlıcadan tәrcümә türkә nә demәkdir?! (Sabir 1992). Şifahi-yazılı mәtnlәrin bir türk dilindәn digәrinә çevirildiyi vaxt özünü göstәrәn eyniliklәr, ayrılıqlar, variantlar, şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli sözlәr ümumtürk dilinin fonetik, qrammatik, sintaktik, leksik vә frazeoloji vahidlәri olaraq dәyәrlәndirilә bilәr. Qaynaq dil çevirilәn, hәdәf dil isә çeviri edilәn vә ya çevirinin konkret olaraq hәyata keçirildiyi dildir. Qaynaq mәtn öncә çevirilәn dildәn seçilәrәk götürülür vә hәdәf dilә çevirilir. Qaynaq mәtnin hәdәf mәtnә uyğunlaşdırılması burada çeviri prosesini tәşkil edir. Çeviri prosesindә öncә qaynaq mәtn ümumi mövzusu vә mәzmunu baxımından diqqәtlә öyrәnilir. Sonra fәrqli leksikonu tәşkil edәn sözlәrin, leksikfarazeoloji birlәşmәlәrin, cümlәlәrin vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin hәdәf mәtndә işlәnilmәsi әn çox çeviri edilәn dilә әsasәn müәyyәnlәşdirilir. Çağdaş türk әdәbi dillәrindәn bir-birinә mәtn sәviyyәsindә aparılan hәr cür şifahi vә yazılı çevirilәri edәn şәxs isә çevirmәn vә ya çevirici olaraq bilinmәlidir. Tәrcümәnin ikinci bir yaradıcılıq işi olduğu söylәnilir. Belә olduğu halda, çeviri hәr yönü ilә ayrıca bir yazıçılıq vә ya әdәbi müәlliflik (Seçdirmә bizimdir- M. M. işidir. Bu baxımdan çevirmәn qaynaq vә hәdәf dillәri çox yaxşı bilmәklә bәrabәr, hәm dә geniş dünyagörüşü vә yazıçılıq qabiliyyәti vә ya yetkin bir qәlәm sahibi olmalıdır. 34 Çeviri sözü Türkiyә türkcәsindә aktarma termini ilә dә ifadә olunur. Aktarma termini bir-birinә çox yaxın olan türk dillәrindә birindәn digәrinә aparılan çevirmә prosesinin türkcә olaraq adlandırılmasıdır. Biz burada çeviri sözünü aktarma vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması ifadәsinin yerindә bir işçi temrin olaraq işlәdirik. 231

232 Tәrcümә vә çeviri işlәrinin informasiya texnologiyaları vasitәlәri ilә aparılması Sözügedәn işlәr XX yüzilin son qәrinәsindә vә XXI yüzildә artıq qaynaq vә hәdәf dillәr vә mәtnlәr anlayışlarının ümumi filoloji kontekstdә retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv aspektlәrdә öyrәnilmәsilә gündәmә gәlmәkdәdir. Türkoloji dilçilikdә isә hәmin qavram vә onun açıqlanması ilә bağlı olaraq aparılan araşdırmalar vә müxtәlif işlәr linqvistik yönüm vә yöntәmlәri ilә daha çox 2000-ci illәrdәn başlayaraq müstәqil bir filoloji fәnn sahәsi olaraq ayrılmaqdadır (Uğurlu 2000; 2004; Musaoğlu 2010). Bu gün istәr klassik vә çağdaş anlamları ilә Türk әdәbi dillәri arası әdәbi mәtn uyğunlaşdırması elminin әsas prinsiplәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi, istәrsә dә türk dillәri xarakterli avtomatik proqram tәminatı vә ya yazılımının 35 (software) yaradılması işlәrinin sadәcә әn yeni filoloji-linqvistik yönümlәr vә yöntәmlәrlә aparılması ilә uyğun nәticәlәrin әldә edilә bilәcәyi düşünülmәkdәdir. Sözügedәn dilçilik yöntәmlәrinin hәyata keçirildiyi әn yeni elmi sahәlәr vә ya linqvistik axınlar isә aşağıdakılardan ibarәtdir: koqnitiv elmlәr (cognitive sciences), informatika vә ya informasiya texnologiyaları elmi (computing sciences), koqnitiv dilçilik (cognitive linguistics), kompüter linqvistikası (computational linguistics). Elmdә informasiya texnologiyaları vә kompüter linqvistikası işlәmlәrinin aparılması konkret olaraq mәtnin avtomatik tәrcümәsinin hәyata keçirilmәsi araşdırmalarına vә praktik işlәrinә bağlıdır. Avtomatik tәrcümәnin mümkünlüyü fikri 1946-cı ildә Amerikan alimlәri tәrәfindәn irәli sürülmüşdür. Kompüterdә rus dilindәn ingilis dilinә ilk tәrcümә örnәyi 1954-cü ildә Amerikada, fransız vә ingilis dillәrindәn rus dilinә ilk tәrcümә örnәklәri isә Moskvada yerinә yetirilmişdir. Günümüzdә avtomatik tәrcümә işlәri artıq çox irәlilәmişdir. Buna baxmayaraq, hәr cür mәtnin avtomatik tәrcümәsinin vә çevirisinin edilmәsi vә artıq kompüterin tәrcümәçinin vә çevirmәnin vәzifәsini yerinә yetirә bilmәsi isә hәlәlik mümkün deyildir. İndilikdә sadәcә elmi, texniki, bәzi rәsmi vә publisistik mәtnlәrin avtomatik çevirisi işi yerinә yetirilә bilmәkdәdir. Bugünkü Hind-Avropa dillәri әsasında mәtnin avtomatik tәrcümәsinә dair işlәrdә inkişaf etdirilәn proqram yazılımının aqqilitünativ mәnşәli türk әdәbi dillәrindә hәyata keçirilmәsindә isә indiyә qәdәr önәmli bir nәticә әldә edilmәmişdir. Bu, hәr şeydәn öncә, türk dillәrinin Hind-Avropa dillәrindәn fәrqli bir sәs ahәnginә, aqqilitünativ quruluşa vә sabit söz sırasına malik olması ilә 35 Biz avtomatik proqram tәminatı sözlәrinin yerinә Türkiyә türkcәsindә dә işlәnilәn çeviri yazılımı (software) proqramları ifadәsini bir işçi temrin olaraq işlәdirik. 232

233 әlaqәdardır. İnformasiya texnologiyaları vә kompüter linqvistikası fәaliyyәtlәri türk dillәrindә tәrcümә deyil, çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması mәntiqi ilә aparılmalıdır cı illәrdәn bәri çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması qavramı türkoloji dilçilikdә yeni bir filoloji sahә vә ya linqvistik fәnn sәviyyәsindә, özәlliklә dә daha çox praktik istiqamәtdә öyrәnilmәkdәdir. Burada әn çox diqqәti çәkәn türk әdәbi dillәri arasında çeviri-tәcrübә proqram yazılımları proyektlәrinin hazırlanmasının gündәmә gәtirilmәsindәn ibarәtdir. Bu baxımdan Bilkәnd Üniversitetindә İlyas Çiçәklinin cümlәlәrin çevirisinә dayalı Türkcә-Tatarca bir çeviri sistemi ( ;22.10) vә Azәrbaycanda Atatürk Mәrkәzi, Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Nәsimi adına Dilcilik İnstitutu, İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu vә İn Ko Tek İnformasiya-Kommunikasiya Birliyinin Azәrbaycanca-Türkcә vә Türkcә-Azәrbaycanca avtomatik çeviri sistemlәrinin yaradılması adlı bir proyekt hazırladığı bilinmәkdәdir (Әhmәdov 2007). Kompüterdә türk әdәbi dillәri arası linqvistik araşdırmaların vә buna uyğun praktik işlәrin aparılması, eyni zamanda elektronik çeviri yazılımı proqramlarının hazırlanması işi türkoloji dilçilikdә hәlәlik öünün başlanğıc mәrhәlәsindәdir. Bәs avtomatik vә ya maşın çevirisi vә buna uyğun proqram yazılımı qavramının açıqlanmasını necә başa düşmәk olar? Bu qavramın ayrı-ayrı alt başlıqlarının vә uyğun kateqoriyalarının müәyyәnlәşdirilmәsinә dair görülәcәk olan әsas konkret işlәr hansılardır? Kompüterdә yazılmış hәr hansı bir mәtnin әvvәlcәdәn seçilmiş dillәrin materialları әsasında elektronik lüğәtlәri vә dәqiq olaraq tәsbit olunmuş qrammatik qaydaları, sözlәrdә çoxanlamlılığı vә omonimliyi göstәrәn konkret alqoritmlәr cәdvәllәri müәyyәnlәşdirilir. Sözügedәn qavram bütövlükdә belә bir elektronik alqoritmlәr yazılımı sistemi ilә bir türk dilindәn digәrinә aparılan çeviri işini ifadә edir. Belә bir tamamlanmış iş hәlәlik, tәәssüflәr olsun ki, yoxdur. Әldә olan işlәr isә sadәcә bәzi cümlә vә sözlәrin avtomatik olaraq bir türk dilindәn gigәrinә çevrilmәsi vә ya elektronik lüğәt örnәklәrinin hazırlanmasından ibarәtdir. Bu baxımdan әn konkret işlәrdәn biri olaraq Әhmәd Yәsәvi Universiteti, Türk Dil Qurumu vә Türkiyә Cümhuriyyәti Mәdәniyyәt Nazirliyinin internetdә yayınladığı Türk dillәri elektronik lüğәti diqqәti çәkir. Әhmәd Bican Әrcilasunun Türk Cümhuriyyәtlәrindәn olan türkoloqlarla birlikdә tәrtib etdiyi Müqayisәli türk dillәri lüğәti adı ilә adlandırılan vә yeddi min sözü ehtiva edәn kitab 1992-ci ildә Türkiyә Cümhuriyyәti Mәdәniyyәt Nazirliyi tәrәfindәn yayınlanmışdır. 233

234 Aşağıda hәmin lüğәtin internetdә hazırlanmış elektronik yayınından okul, dayı vә kol sözlәrinin çevirilәri göstәrilmişdir. Belәliklә, türk dillәrindә uyğun bir avtomatik çevirinin yazılım proqramı sistemi yalnız dil-danışıq eyniliklәri, fәrqliliklәri, variantları, şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli olan sözlәrin anlamifadә özәlliklәrinin kompüter alqoritmlәrinin tәrtib olunması ilә gerçәklәşdirilә bilәr. Türk әdәbi dillәrinin eyniliklәri әn çox eynilikdәki fonetik, morfoloji, imla fәrqliliklәri vә xarici dillәrdәn alınmış bәzi leksik vahidlәrin qarşılıqlarının işlәnilmәsilә seçilmәkdәdir. Bu, Azәrbaycan dilindәki Әli bir müәllimdir cümlәsinin digәr türk әdәbi dillәrinә edilmiş çevirilәrindәn dә açıq bir şәkildә görünmәkdәdir. Türk. Ali (bir) öğretmen (dir); Türkmәn: Aly bir mugallymdyr; Özbәk: Ali (bir) o qituvchi; Uygur: Éli bir okutkuçi; Qazax: Әли (бир) mұғaлим; Qırgız: Ali mugalim; Tatar: Aли (бeр) укытучы; Başqurd: Aли уkытыусы; Xakas: Ali ügremçi poladır vә s. Yuxarıda göstәrilәn leksik müxtәliflik vә bununla bәrabәr türkmәn dilindә yer alan uzun saitlәr (değil yerinә de:l), Türkiyә türkcәsindә felin sürәrlik mürәkkәb şәkli (gidedur-, çıkagel- vә s.) vә ya geniş zaman şәklinin (-r,-ar, (I)r/ur: ağla-r, bak-ar vә s.) işlәnilmәsi kimi hadisәlәr hәmin әdәbi dillәrdәki dil-danışıq fәrqliliklәrindәn bәzilәridir. Müәyyәn bir anlamın ifadәsi ilә seçilәn, ancaq müxtәlif leksik vahid vә qrammatik şәkillәrlә müәyyәnlәşәn dil-danışıq variantları isә әn çox qәlib sözlәr, atalar sözlәri vә deyimlәrdә vә ya frazeologizmlәrdә müşahidә olunur. Mәsәlәn, düşmәk//düşmek frazeologizm qurucu sözü ilә 234