Çalışma grubunun amacı Çalışma biçimi

Transkript

1 Nüfusbilim Derneği olarak, sadece ailelere ve/veya sadece kamu kurumlarına bırakılmayacak kadar büyük ve önemli olan bu toplumsal müdahale alanında, sivil toplum kuruluģlarının, belediyelerin, kamu kurumlarının, üniversitelerin kısaca ilgili olabilecek tüm tarafların yaģlanma konusunda duyarlılığını artırmak ve yaģlı nüfusumuzun hayat kalitesini artıracak giriģimlere destek olmak amacıyla yaģlılık günleri organizasyonu, araģtırma projelerinin gerçekleģtirilmesi, basın bildirilerinin hazırlanması, çalıģtaylar düzenlenmesi, bu alandaki iyi örnekleri tanıtma ve teģvik etme ve uluslararası gündemi takip etme gibi faaliyetleri gerçekleģtirebilmek için Nüfusun YaĢlanması ÇalıĢma Grubu oluģturduk. Çalışma grubunun amacı Nüfusbilim Derneği bünyesinde kurulan Nüfusun YaĢlanması ÇalıĢma Grubu nun amacı nüfusun yaģlanması süreci ve sürecin ortaya çıkaracağı sosyo-ekonomik, demografik ve kültürel sonuçlarla ilgili olarak kamuoyunu, kamu kurum ve kuruluģlarını, sivil toplum örgütlerini, politikacıları bilgilendirmek ve farkındalıklarını arttırmayı hedefleyen çalıģmalar yapmaktır. ÇalıĢma grubu, özellikle kamuoyunun nüfus alanındaki bilgileri medya aracılığıyla elde ettiği varsayımından yola çıkarak nüfusun yaģlanması ve etkileri konusunda doğru, güncel ve tarafsız bilgi üretmeyi ve ilk etapta bir çalıģma raporu hazırlayarak bu raporun çıktılarını özellikle yazılı medya ile paylaģmayı hedeflemiģtir. Çalışma biçimi ÇalıĢma grubu bu konuda çalıģmaları olan dernek üyelerinden (Dr. ġebnem CANPOLAT, Dr. Yadigar COġKUN ve Dr. Yusuf YÜKSEL) oluģan bir çekirdek gruptan oluģmaktadır. Bu çekirdek grup dernek üyesi olan veya derneğimizin üyesi olmadığı halde nüfusun yaģlanması ile ilgili konularda uzman olan kiģilerin görüģ ve önerilerine baģvurarak faaliyetlerini sürdürecektir. Bu bağlamda yukarıda belirtilen faaliyetler arasından i. nüfusun yaģlanması, etkileri ve en sade vatandaģa yönelik politika önerilerinin yer aldığı bir çalıģma raporunun oluģturulması ve ii. nüfusun yaģlanması ile ilgili olarak ulusal ve uluslararası gündemlerin takip edilmesi ve iii. bu gündemlerle ilgili olarak baģta dernek üyelerimiz olmak üzere kamuoyunun bilgilendirilmesi için bir yol haritası oluģturulması çalıģma grubunun öncelikli faaliyetleri arasında olacaktır. 1

2 ÇALIŞMA RAPORU YaĢ yapısındaki değiģimler baģta olmak üzere demografik yapının değiģmesi ekonomik ve sosyal pek çok alanı doğrudan ve dolaylı olarak etkilemektedir. Demografik geçiģ süreci, Türkiye nin önüne çalıģma çağındaki nüfusun en yüksek düzeylerine ulaģması gibi bazı fırsatlar çıkaracağı gibi, nüfusun yaģlanmaya baģlaması gibi daha önce karģılaģılmayan türden bazı riskler de doğuracaktır. YaĢlanmaya iliģkin yapılan araģtırmalar ve politika geliģtirme yönündeki giriģimler daha çok geliģmiģ ülkelerde yoğunlaģmaktadır. Dolayısıyla yaģlanma politikalarının daha çok geliģmiģ ülkelerin sorunu olduğu yönünde genel bir kabul vardır. GeliĢmekte olan ülkeler için ise yaģlanma olgusu, yakın bir gelecekte önemli politika öncelikleri arasında yer alacaktır. GeliĢmekte olan ülkelerde yaģlı nüfusun giderek önem kazanacak olması birkaç sebebe bağlanabilir. Birincisi, yaģlı nüfusun toplam nüfusa oranına bakıldığında her ne kadar geliģmiģ ülkelerde daha yüksek oranlar olsa da mutlak sayı olarak geliģmekte olan ülkelerde yaģlı nüfus daha fazladır. BirleĢmiĢ Milletler verilerine göre, 2006 yılında 687 milyon olan 60 üzeri nüfusun 480 milyonu az geliģmiģ ve geliģmekte olan ülkelerde yaģamaktadır. Ġkinci neden ise, geliģmiģ ülkelerde demografik geçiģ süreci ve yaģlanma olgusunun ortaya çıkıģı yıl arasında değiģen sürelere denk gelmesine rağmen, geliģmekte olan ülkelerin bu süreci yıl gibi kısa bir zaman diliminde yaģayacaklardır. Örneğin, Meksika, ABD ye göre beģ kat daha hızlı yaģlanmaktadır. Medyan yaģ yılları arasında Meksika da 20 yaģtan 42 yaģa ve Cezayir de 21 yaģtan 40 yaģa çıkacaktır. Üçüncü olarak da, geliģmiģ ülkeler önce belirli bir kalkınma düzeyi yakalamıģ ve sonra yaģlanmaya baģlamıģlardır. Bugün, geliģmekte olan ülkeler için geçerli olan durum ise belirli bir kalkınma düzeyine ulaģmadan yaģlanmaya baģlamalarıdır. Türkiye nin demografik göstergeleri diğer ülkelerle karģılaģtırıldığında, Türkiye nin en hızlı yaģlanan ülkeler arasında olduğu yorumu yapılabilir. Yapılan bir çalıģmada; yılları arasında en yaģlı nüfus grubu olarak kabul edilen 80 yaģ ve üzeri yaģ grubunun artıģ hızı Türkiye için yüzde 736 olarak hesaplanırken bu oran, Belçika da yüzde 134, Danimarka da yüzde 142, Fransa da yüzde 140, Almanya da yüzde 153, Ġrlanda da yüzde 313 ve Türkiye ye en yakın ülke olarak Azerbaycan da yüzde 678 dir. 2

3 Nüfusun yaşlanması ve sağlık sektörü Türkiye de yaģlı nüfusun toplam nüfus içindeki payının 2030 yılına kadar yüzde 10 u geçmeyeceği tahmin edilmektedir. YaĢlı nüfusun toplam içindeki oranı ve gelecek eğilimi AB ülkeleri ile karģılaģtırıldığında 2030 yılına kadar göreceli olarak düģük bir seviyede kalacağı söylenebilir. Ancak, yaģlı nüfusun mutlak büyüklüğü göz önüne alındığında, Türkiye de ortaya çıkacak olan sağlık hizmeti talebinin boyutları daha iyi görülebilir. Nitekim, 2005 yılında 4 milyon olan 65 yaģ üzeri nüfusun 2025 yılında 7,9 milyon ve 2050 yılında 16,9 milyon olması beklenmektedir. Pek çok Avrupa ülkesinin toplam nüfusundan daha büyük olan Türkiye nin yaģlı nüfusunun sağlık hizmetlerine olan talebini karģılamak finansman ve organizasyon açısından önemli güçlükler doğuracaktır. Türkiye açısından da sağlık alanında yaģ yapısındaki değiģme nedeniyle sağlık hizmeti talebinin sürekli olarak artacak olmasının yanı sıra dikkat çeken diğer bir husus, talebin niteliğinin de değiģecek olmasıdır. Özellikle yaģlanma ile birlikte ortaya çıkan ya da görülme sıklığı artan Alzeheimer, kanser ve osteoporosis gibi hastalıklar için sağlık kurumlarının tekrar tasarlanması ve sağlık personelinin uzmanlık eğitiminin gözden geçirilmesi gerekmektedir. Genellikle demografik geçiģ sürecinde, üreme sağlığı ve pediatriden, geriatriye doğru bir değiģim görülmektedir. Ancak, yaģlanma eğilimine karģın Türkiye de geriatri hizmetleri çoğunlukla diğer ana bilim dallarındaki uzmanlar tarafından verilmektedir. Geriatri bir bilim dalı olarak yeterince geliģememiģ, uzman ve hizmet birimi açısından son derece yetersiz kalmıģtır. Türkiye de özellikle 2030 lardan sonra daha yaģlanmanın ağırlığını hissettirmeye baģlamasıyla Türkiye deki sağlık hizmetlerine olan talebin artması, küresel sağlık personeli talebi ile birleģince sağlık hizmetlerinin sunumunda önemli sorunlar ortaya çıkabilecektir. Özellikle düģük gelir grubundaki ülkeler, iyi eğitimli ve nitelikli sağlık personelini ülkelerinde tutma noktasında güçlükler yaģayacaklardır. Dolayısıyla, ulusal insan gücü planlamalarında ve politikalarında özellikle sağlık alanında ortaya çıkabilecek olan beyin göçünün göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Her ne kadar sağlık harcamaları büyük oranda bilimsel araģtırma ve geliģtirme faaliyetlerinden kaynaklansa da yaģlanmanın da sağlık harcamaları üzerinde doğrudan bir etki yaptığı açıktır. YaĢlı nüfusun birim sağlık harcamaları diğer yaģ gruplarına oranla oldukça yüksektir. OECD 3

4 ülkelerinde ortalama olarak 65 yaģ üzeri nüfusun sağlık harcaması, 65 yaģın altındaki nüfusa göre dört kat daha fazladır. Dünya daki genel eğimler, hem nüfusun sağlığını koruyarak yaģam kalitesini artırmak hem de nüfusun yaģlanması sebebiyle ortaya çıkacak olan sağlık ve uzun süreli bakım harcamalarındaki artıģı belirli bir düzeyde tutabilmek amacıyla koruyucu sağlığı ön plana çıkarma yönündedir. Bu bağlamda, Türkiye de uzun süreli bakım hizmetlerine iliģkin ülke Ģartlarına uygun modeller geliģtirilmesi ve sosyal hizmetlerle bağının kurulması gerekmektedir. Ayrıca, baģta yaģlılar olmak üzere bütün toplumu hedef alan ve yaģam tarzı ve tüketim kalıplarının değiģtirilmesini de etkileyecek kapsamlı koruyucu sağlık hizmetlerinin geliģtirilmesi gerekmektedir. YaĢlanma ve sağlık iliģkisi üzerine akademik araģtırmalara ağırlık verilmelisi gereği bu alandaki diğer önemli bir husustur. Nüfusun yaşlanması ve sosyal güvenlik GeliĢmiĢ ülkelerde, yaģlanma eğilimi ile birlikte yaģ bağımlılık oranlarının yükselmesi ve dolayısıyla prim ödeyenler ile primlerden yararlananlar arasındaki denge bozulmaya baģlamıģtır. Dağıtım yöntemine dayanan sosyal sigorta sistemlerinde, yaģlı bağımlılık oranı sistemin iģleyiģini etkileyen önemli bir faktördür. GeliĢmiĢ ülkelerde doğum oranındaki azalma ve hayatta kalma süresindeki artıģ, yaģlı bağımlılık oranının da yükselmesine neden olmuģ ve sosyal güvenliğin finansmanında ciddi sorunlar ortaya çıkmıģtır. Nüfusun yaģlanması süreciyle birlikte, yaģlı bağımlılık oranları sürekli artacaktır. YaĢlı bağımlılık oranlarının artması sosyal güvenlik kuruluģlarının hem gelirlerinde azalma hem de giderlerinde artma ile sonuçlanmaktadır. Ancak genel olarak bakıldığında, 2020 yılına kadar toplam bağımlılık oranı sürekli olarak azalacak ve 2020 yılından sonra artmaya baģlayacaktır. Bu dönem, büyüme hızının ve toplumsal tasarrufların yükselmesi, dolayısıyla sosyal güvenlik kurumlarının fon birikimi sağlaması gereken bir dönemdir. Türkiye de yaģlı bağımlılık oranı Avrupa ülkelerine göre oldukça düģüktür. AB 15 in 2000 yılında yüzde 40 düzeyinde olan yaģlı bağımlılık oranının 2050 yılında yüzde 70 lere ulaģması beklenmektedir. Yaşlanma konusunda Türkiye için kritik olan husus, yaşlı nüfusun şu anki büyüklüğü ve durumu değil, yaşlanma sürecinin hızıdır. Türkiye de yaģlanma süreci, Avrupa ülkelerine göre çok hızlı yaģanmaktadır. 65 yaģ ve üzeri nüfusun toplam nüfus içindeki payının 4

5 yüzde 7 den yüzde 14 e ulaģması Fransa da 115, Batı Almanya da ve Ġngiltere de 45 yıl, ABD de 75 yıl sürmüģken, Türkiye de bu orana 25 yılda ulaģılacaktır. Dolayısıyla, yaģlı nüfusun toplam nüfus içindeki oranı, bugün için anlamlı bir Ģekilde yüksek olmamasına rağmen, yaģlanma hızı ve sosyal güvenlik sisteminin hâlihazırda yaģadığı sorunlar dolayısıyla sosyal güvenlik alanında acil ve zorunlu bir sosyal güvenlik reformu kaçınılmaz olmuģtur. Türkiye de doğuģta hayatta kalma beklentisi ve emeklilikte geçirilen süreler uzamaktadır. ġu anda yaģ olan ve ilerde 65 yaģ olması planlanan emeklilik yaģının sürekli yükseltilmesi mümkün değildir. Nüfusun ileri yaģlarda iģgücünde tutulmasından kaynaklanabilecek verimlilik düģüģü, genç iģsizlerin artıģı ve iģ kazalarının artması gibi problemler ortaya çıkabilecek diğer sorunlardır. Söz konusu sorunlar ve hayatta kalma beklentileri göz önüne alındığında emeklilik yaģının yükseltilmesi ile ilgili düzenlemelerin daha ileri götürülemeyeceği söylenebilir. Nitekim, Türkiye deki emeklilik yaģı, Avrupa ülkelerine göre düģük olmasına rağmen, doğuģta hayatta kalma beklentisi ile karģılaģtırıldığında makul seviyededir. Nüfusun yaşlanması ve sosyal hizmetler YaĢlıların mutlak olarak sürekli artması, sanayileģme ve kentleģme süreci içerisinde geniģ ailenin çekirdek aileye dönüģmesi, kırsal bölgelerden kentsel bölgelere göç, kadının çalıģma hayatına girmesi, geleneksel değerlerdeki değiģmeler ve kuģaklar arasındaki farklılıklar nedeniyle de yaģlının evde bakımı büyüyen bir sorun olarak karģımıza çıkmaktadır. Yukarıda belirtilen nedenlerle her geçen gün sayıları artan, sosyal ve ekonomik yönden yoksunluk içinde bulunan yaģlıların, fiziksel ve ruhsal sağlıklarının korunmasını, sosyal iliģkilerinin geliģtirilmesini ve devam ettirilmesini, huzur, güven ve refah içinde yaģamalarını sağlamak amacıyla sosyal hizmetlerin geliģtirilmesi ihtiyacı doğmuģtur. Bu bağlamda sunulan hizmetlerin baģında huzurevleri gelmektedir. Huzurevlerine, maddi ve sosyal yönden yoksunluk içinde olan, ancak günlük ihtiyaçlarını (yeme, içme ve tuvalet gibi) bağımsız olarak karģılayabilen, sürekli tıbbi bakım ve tedavi gerektiren ağır bir hastalık veya sakatlığı bulunmayan, akıl ve ruh sağlığı yerinde 60 yaģ ve daha yukarı yaģtaki kiģiler alınmaktadır. Türkiye de 2005 yılı verilerine göre huzurevi sayısı ve kapasitesi aģağıdaki tabloda sunulmaktadır. 5

6 Tablo 1 : Huzurevi Sayıları ve Kapasiteleri Sayısı Kapasite Özel Huzurevleri SHÇEK e Bağlı Diğer Kamu Kurumlarına Bağlı Yerel Yönetimlere Bağlı Kızılay a Bağlı Toplam Kaynak: Türkiye de YaĢlıların Durumu ve YaĢlanma Ulusal Eylem Planı, DPT, 2006 Türkiye de insan gücü olarak yaģlı bakım elemanı yetiģtiren eğitim kurumu olmaması yaģlı bakım hizmetinin profesyonel bir çalıģma alanına dönüģmesini önlemektedir. YaĢlı bakım elemanı yetiģtirmek üzere bazı kuruluģlarca düzenlenen kurslar bu ihtiyacı kapatamamaktadır. Bu alanda görev yapacak nitelikli ara insan gücünün yetiģtirilmesi yaģlı bakımı konusunda öncelikli ihtiyaç alanlarından biridir. Ġhtiyaç duyan yaģlılar için kurumsal hizmetlerin geliģtirilmesi ihtiyacı karģılanırken, yaģlılara yönelik olarak uygulanacak politikaların merkezinde YaĢadığı Ortamda YaĢlıya Hizmet modeli olduğu unutulmamalıdır. Literatürde, önemli sayıda yaģlının bir arada yaģamasının yaģlılar üzerinde olumsuz etkilerinin olduğu görüģü tartıģılmaktadır. YaĢlılar oransal olarak toplam nüfus içerisinde çok büyük bir paya sahip olmadıklarından ve geleneksel olarak yaģlı bakımı aileye ve topluma ait bir görev olarak kabul edildiğinden bugüne kadar bu alan, kamu politikalarında öncelikli alanlar arasında yer almamıģtır. Ancak, yukarıda sıralanan nedenler ve yaģlılara yönelik hizmetlerin Ģu anki düzeyi göz önüne alındığında bu alanda kamu politikaları açısından radikal önlemler alınması Ģarttır. Yaşlı nüfusa ait temel demografik göstergeler YaĢlı nüfusun oranı Türkiye de sürekli bir artıģ göstermektedir yılında gerçekleģtirilen Türkiye Nüfus ve Sağlık AraĢtırması sonuçlarına göre, Türkiye de toplam nüfusun %6.8 ini 65 ve daha yukarı yaģtaki nüfus oluģturmaktadır. Bu oran, 1990 Nüfus Sayımında %4.3, 2000 Nüfus sayımında %5.4 ve 2008 yılı ADNKS sonuçlarına göre 6.8 dir. Belirtilen oranlar, Ģu an AB ülkelerindeki oranın oldukça altındadır. Ancak Türkiye de yaģayan toplam nüfusun 6

7 büyüklüğü dikkate alındığında Türkiye deki yaģlı nüfus sayısının birçok ülkenin nüfusundan fazla olduğu açıktır. Kır ve kent toplam nüfusları içerisinde yaģlı nüfus oranı dikkate alındığında ise kırda toplam nüfus içindeki yaģlı nüfus oranı fazladır. Bu durum kırdan kente göç ve göç eden bu nüfusun daha genç olması ile açıklanabilir. Türkiye Nüfus ve Sağlık AraĢtırması (TNSA-2003) verilerine göre, Türkiye deki yaģlı nüfusun %54 ünü kadın nüfus oluģturmaktadır. Kadınlarda beklenen ömür süresinin erkeklerden daha yüksek olması, yaģlı kadın nüfusun daha fazla olmasının nedenlerinden biridir. Kadın ve erkek yaģlı nüfus oranları arasındaki bu farklılık kır ve kentte de görülmektedir. YaĢlı nüfusun yaklaģık 57% si kentte yaģamaktadır. YaĢlı nüfusun en yoğun yaģadığı bölge Batı ve ikinci olarak da Orta bölgelerdir. Her on yaģlıdan dördü Türkiye nin Batı Bölgesinde yaģamaktadır 1988, 1998 TNSA sonuçlarıyla karģılaģtırma yapıldığında Güney ve Doğu bölgelerindeki oranlarda azalma gözlemlenirken, Batı, Orta ve Kuzey Bölgelerde yaģayan yaģlı nüfus oranlarında artıģ gözlenmektedir (Ünalan, 2000; Akadlı-Ergöçmen and Hancıoğlu, 1990). Bu durum, 1950 li yıllardan itibaren hız kazanan kentleģme süreci nedeniyle batı bölgelerine olan göçün artmasıyla açıklanabilir. O dönemden itibaren nüfusun özellikle Batı ve Orta Bölgelere göçü, bu bölgelerde nüfus yoğunluğunu arttırmıģ, bu bölgelere çalıģmak için gelen genç nüfus buralarda yerleģik hayata geçmiģtir(canpolat, 2008). YaĢlı nüfusun toplam nüfus içindeki oranı bölge ayrımında incelendiğinde en fazla yaģlı nüfusa sahip bölgenin yaklaģık 11% ile Kuzey bölgesi, en genç bölgenin ise 5% ile Doğu bölgesi olduğu görülmektedir. Bu rakamlara göre Kuzey bölgesi en fazla genç göçü veren bölge olarak görülebilir (Canpolat, 2008). Eğitim Nüfusun geneli ile karģılaģtırıldığında yaģlı nüfusun eğitim düzeyi oldukça düģüktür. Erkek ve kadın nüfusun eğitim durumu arasında erkeklerin lehine önemli farklılıklar bulunmaktadır. YaĢlı kadınlar erkeklere göre eğitimsizdir. 65+ yaģtaki kadın nüfusun %83 ünün eğitimi yoktur ya da ilköğretimi bitirmemiģtir. Erkeklerde bu oran %53 tür. Cinsiyetler arasındaki farklılık okuryazarlık durumunda da geçerlidir. Dört erkek yaģlıdan biri okuma yazma bilmez iken, dört kadın yaģlıdan üçü okuma yazma bilmemektedir. 7

8 Medeni Durum Medeni durum bireylerin yaģamlarını nasıl organize ettikleri konusunda bilgi veren en önemli demografik göstergelerden biridir TNSA verilerine göre yaģlıların büyük çoğunluğu evli veya duldur. Evli yaģlı erkek nüfus oranı kadın nüfusun oranının iki katı iken, dul kadın nüfusun oranı erkek nüfusun oranının dört katıdır. Ġki cinsiyet arasında gözlemlenen bu farklılık 2000 Genel Nüfus sayımı verileri ile uyumludur Nüfus sayımı sonuçlarına göre evli 65 yaģ ve üzerindeki kadın nüfusun oranı %47,1 ile erkek nüfus oranının hemen hemen yarısına denk gelmektedir. YaĢ ilerledikçe hem erkek hem de kadın nüfusta medeni durumu dul olanların oranı artıģ göstermektedir. Bununla birlikte bu oran kadın nüfusta oldukça yüksektir. Ġleri yaģlardaki kadın nüfusun eģini kaybettikten sonra daha az evlenme eğiliminde olması, kadın nüfusun beklenen ömür değerinin erkekten yüksek olması, evliliklerde kadın ve erkek arasındaki yaģ farkı gibi nedenler, yaģlı nüfus içinde eģi ölmüģ kadın nüfus oranında artıģa neden olmaktadır (Canpolat, 2008). Sağlık Sigortası 2003 TNSA verilerinin analizi sonucunda her beģ yaģlıdan birinin herhangi bir sağlık sigortası bulunmadığı tespit edilmiģtir. Ġleri kuģakta sağlık sigortası olmayanların oranı yaģla birlikte artmaktadır. YaĢlılar en yüksek oranda sahip olduğu sağlık sigortası SSK ve Bağkur dur. YeĢil karta sahip olan yaģlı nüfus oranı ise %8 dir. Kadın ve erkek yaģlı nüfusun sosyo-ekonomik özellikleri arasındaki belirgin farklılık sağlık sigortası sahiplik durumunda da gözlenmektedir. BeĢ yaģlı erkekten birinin herhangi bir sağlık sigortası yok iken, dört yaģlı kadından birinin sağlık sigortası yoktur. Gelir ve Gelir Kaynakları 65 yaģ ve üzeri nüfusun %31 inin herhangi bir geliri bulunmamaktadır. TNSA-1998 sonuçları bu oranın %44 olduğunu göstermektedir (Ünalan, 2000). 5 yıllık bir süreçte gelir düzeyinde iyileģme her iki cinsiyet içinde gözlenmiģtir TNSA sonuçlarına göre (Ünalan, 2000) herhangi bir geliri olan yaģlı erkek nüfus oranı yaklaģık %75, kadın nüfus oranı %38 iken, 2003 TNSA verileri kullanılarak yapılan analizlere göre bu oranlar sırasıyla %89% ve %53 tür TNSA sonuçlarına göre geliri olmayan kadın nüfusun oranı, geliri olmayan erkek nüfusun oranından dört kat fazladır. Geliri olan yaģlı erkek nüfusun çoğunluğu gelir kaynaklarından biri olarak kendi emekli maaģını beyan etmiģtir. Kadın nüfusta bu oran oldukça düģük olup, yaklaģık %8 dir. Bu oran, kadın nüfusta iģgücüne katılım oranının Türkiye de oldukça düģük olmasının 8

9 açık bir göstergesidir. Bununla birlikte yaģlı kadınlar gelir kaynağı olarak en yüksek oranda çoğunlukla eģinden kalan dolaylı emekli maaģ ını ve yaģlılık aylığını göstermiģlerdir. Bu gelir kaynakları 1998 TNSA da benzer ağırlıklara sahip olmakla birlikte, dolaylı emekli maaģının oranı %15.6 den %26 ya, yaģlı aylığının oranı %10.2 den %15.1 e yükselmiģtir (Ünalan, 2000). YaĢlıların herhangi bir gelirinin olması tek baģına refah düzeylerinin iyi olduğu anlamına gelmemektedir. YaĢlı nüfusun %56 sının yaģadığı hanehalklarının en yoksul yüzde kırkta yer aldığı yani refah düzeylerinin yoksul ve çok yoksul olduğu görülmektedir (Canpolat, 2008). Yaşlı nüfusun fonksiyonel durumu ve ihtiyaçlarının karşılanmasındaki esas sorumlular 2003 TNSA sonuçlarına göre sürekli olarak yatağa, sandalyeye veya koltuğa bağımlı olan yaģlı nüfus oranının oldukça küçük olduğu, 65 ve daha yukarı yaģtaki nüfusun %4 ünün devamlı olarak yatağa bağımlı, %1.3 ünün ise tüm gün sandalyeye veya koltuğa bağımlı olduğu gözlenmiģtir. Bu oranların düģük olmasının nedeni bu çalıģmada kullanılan verilerin kaynağı olan araģtırmanın hanelerde uygulanması ve yatağa vb bağımlı olan yaģlıların çoğunlukla hastane, huzurevi gibi kurumsal yerlerde olmaları nedeniyle kapsam dıģında kalmaları olabilir. YaĢlı bireylerin beģte birinin yaģamı ev/daire veya bahçe ile sınırlı olduğu gözlemlenen baģka bir olgudur. YaĢlı nüfusun yarısından fazlası ihtiyaçlarının karģılanmasında esas sorumluluğun kendilerinde olduğunu belirtmektedir. Temel ihtiyaçlarını kendisi karģılayan erkek nüfusun oranı kadın nüfusunkinden iki kat fazladır. Ġki cinsiyet arasındaki bu farklılık 1998 TNSA sonuçlarına göre yaklaģık üç kat iken, zaman içerisinde azalmıģtır. YaĢlı kadın nüfusun ihtiyaçlarını karģılamada esas sorumluluğu alması daha büyük bir artıģ göstermiģtir TNSA ile karģılaģtırıldığında kadın nüfus tarafından ihtiyaçlarının karģılanmasında esas sorumlu olarak eģler daha düģük oranda beyan edilmiģtir. Ġhtiyaçların karģılanmasında çocuk/üvey çocuk önemli bir yüzdeye sahip olmakla birlikte, her iki cinsiyette de bu oranlarda düģme gözlenmiģtir. Kadın nüfusta temel ihtiyaçların karģılanmasında esas sorumlu en çok çocuk/üvey çocuk olarak beyan edilirken, erkek nüfusta kendisidir. BeĢ yıllık süreçte miktar olarak küçük olmasına rağmen her iki cinsiyette de artıģ gösteren aktör komģular olmuģtur. Bu durum geride kalan yaģlı (leftbehind elderly) oranlarında artıģ olduğunu iģaret etmektedir. 9

10 Aile desteği ve finansal kaynakları EndüstrileĢme ve ekonomik geliģmeler, ülkelerdeki sosyal yapıyı etkilemekte, ailelerin küçülmesine ve çekirdekleģmesine neden olmaktadır. Bu durum bakıma muhtaç bireylerin toplumsal ve aile içi statüsünün değiģmesine neden olmuģtur. Türkiye de de aile yapısı değiģmekte, karmaģık hane yapıları ve hanehalkı büyüklükleri azalırken, çekirdek aile oranları ve parçalanmıģ aile hanehalkı oranları artmaktadır. Bu durum bakıma muhtaç olan aile bireylerin gereksinimlerinin karģılamasındaki geleneksel yöntemlerin yetersiz kalmasına neden olmakta, bu gruba sunulacak kamusal hizmetin önemini arttırmaktadır (Canpolat, 2008). Türkiye de mevcut politikalar ve uygulamalar yaģlıların bakımı ile ilgili olarak bireye ve aileye daha fazla sorumluluk yüklemektedir. GeliĢmiĢ ülkelerde olduğu gibi Türkiye de de aile yapısının değiģmesi ile yaģlılara verilecek bakımın profesyonel düzeyde verilen bakım hizmetlerine doğru bir eğilim göstermeye baģlayacaktır TNSA verilerine göre yaģlı bireyler, çocukları ile birlikte oturma, çocukları tarafından bakılma, geliri olup olmama, öz veya üvey çocuklarının nerede yaģadıkları, çocuklarından finansal destek alıp almadıkları ve yalnız yaģama durumlarına göre sınıflandırıldıklarında, yaģlı bireylerin çoğunluğunun herhangi bir gelire sahip olduğu, bu bireylerin yalnız veya çocuklarına yakın oturdukları ve çocuklarından finansal destek almadıkları gözlenmiģtir. YaĢlı bireyler çocuklarından maddi destek almasa ve aynı evde yaģamasalar bile onlara yakın yerlerde oturmayı tercih etmektedir. Bu sonuçlar yaģlı bakımında aile desteğinin önemini koruduğunu bununla birlikte bireylerin özel hayatlarına da önem verdiklerini göstermektedir. Ayrıca yaģlıların gitikçe daha az bağımlı olmaları, kentleģme ve buna bağlı geliģmeler sonucunda aile yapılarında meydana gelen değiģim ve bireylerin özel yaģamları da yaģlıların yaģam aranjmanını etkileyen önemli faktörlerden bazılarıdır. Çocuklar ebeveynleri ile yaģamamakta fakat onlara yakın yerlerde yaģayarak hem özel hayatlarını korumakta hem de yaģlı ebeveynlerini gözetmektedirler. Özellikle kırdan kente doğru yaģanan iģgücü göçü, kırsal kesimde geride kalan yaģlıların yaģam düzenlerini ve aile içindeki bakım olanaklarını etkilemektedir. YaĢlılar birlikte-ortaklaģa bir yaģamdan tek baģına bir yaģama doğru geçiģ yapmakta, bu durum yaģlı bireyin uzun süreli bakımında aile desteğini ortadan kaldırmaktadır. 10

11 Sonuç ve Politika Önerileri Türkiye de yaģlı nüfus diğer yaģ grubundaki nüfuslara göre daha yüksek bir hız ile artıģ göstermektedir. Türkiye oransal olarak yaģlı nüfus yapısına sahip ülkelere göre genç bir nüfus yapısına sahip görünse de, mutlak yaģlı sayısı oldukça fazladır. Türkiye de aile yapısı ve yaģlı nüfusun birlikte yaģam örüntüsü değiģmektedir. EndüstrileĢme, kentleģme, iģgücü göçü, doğurganlıkta meydana gelen düģüģ, boģanma oranlarının artması, bireysellik gibi etmenler geniģ geleneksel aile yapısının erozyona uğramasına neden olmuģtur. Türkiye de baskın aile tipi basit aile hanehalkı olup, artan bir eğilim izleyen parçalanmıģ aile hanehalkı oranları artmaktadır. Hane büyüklükleri azalmaktadır. YaĢlı nüfusun, özellikle yaģlı kadın nüfusun yalnız yaģama oranları artmaktadır. Türkiye, demografik hızlardaki bu değiģimler sonucu nüfusunun yaģlanması durumuyla beklenenden daha erken bir dönemde yüz yüze kalabilir. YaĢlı nüfusun sayısında meydana gelecek önemli artıģlar, bu alanda program ve politika hazırlıklarının olmadığı durumlarda sağlık hizmetleri, sosyal güvenlik sistemi ve yaģlı bireyin duygusal ve finansal açıdan en büyük destekçisi olan aileler üzerinde baskı yaratacaktır. Tüm bu nedenlerle, nüfusun yaģlanması ve yaģlı nüfus ile ilgili ortaya çıkacak sorunsallara yönelik sosyal ve sosyal güvenlik politikalar üzerinde tartıģma gereği ve yeni politikalar üretme gereği bulunmaktadır. YaĢlı nüfus sayısının sürekli olarak artacak olması yaģlı nüfusla ilgili bir bakım planının oluģturulmasını gerekli kılmaktadır. Bakım planının yapılmasının birçok haklı nedenleri vardır. Ama en önemlilerini sıralayacak olursak, bakım planları geriatrik sendromların erken tanı ve tedavisine imkân vermesi, yaģam süresini ve kalitesini arttırması ve sağlık bakımı harcamalarını azaltması açısından önemlidir. YaĢlı bireyler için bakım hizmetleri kurumsal bakım ve evde bakım hizmeti olarak sunulmaktadır. Kurumsal bakım, bakıma muhtaç yaģlının fiziksel ve zihinsel kapasitesine, yaģlının parasal durumuna, sosyal güvenlik durumuna ve ülkelerin yaģlı hasta bakım politikalarına göre değiģebilmektedir. Türkiye de kurumsal yaģlı bakımı ile ilgili yapılanmada birçok kurum ve kuruluģlar görev üstlenmiģtir. Bunlar arasında yerel yönetimler, SHÇEK, Dernek ve vakıflar, Özel huzurevleri, azınlık huzurevleri ve kamu kurumlarına ait huzurevleri bulunmaktadır. Ancak bütün bu kanuni alt yapıya rağmen, daha önce de belirtildiği gibi Türkiye de yaģlıların kurumsal bakım alabilecekleri kurum/kuruluģ sayısı ve kapasitesi oldukça sınırlıdır. Bu nedenle yaģlı bakımına iliģkin bir örgütlenmenin tekrar gözden geçirilmesi ve gelecekte oluģacak 11

12 potansiyel kurumsal bakım hizmeti talebini karģılayabilecek kapasite ve altyapıya kavuģturulması gerekmektedir. Bununla birlikte, kurum bakımının pahalı olması, uzun süreli kurumsal bakımın yeni stres faktörü olabilmesi, depresif semptomların artıģına yol açması ve bakıma gereksinim duyan bireyi toplumsal hayattan soyutlaması gibi nedenler, günümüzde yakın çevre içerisinde bakıma olanak sağlayacak destek hizmetlerinin yaygınlaģtırılmasını gerekli kılmaktadır. Bu amaçla, geliģmiģ ülkelerde olduğu gibi özürlülük, kronik hastalık ve yaģlılık gibi durumlarda bireyin çevresi ile olan iliģkisini kuvvetlendirmek ve desteklemek, kendi yaģamını özgürce alıģtığı ortamda devam ettirmesini sağlamak, istek ve beklentilerine cevap vermek, sosyal iģlevselliğini arttırmak ve aynı zamanda devletin kurum bakımı alanındaki maliyetlerini azaltmak için toplum temelli bakım anlayıģı benimsenmesi gereklidir. Bakıma muhtaç olan yaģlının ihtiyaçlarını enformel olarak karģılayan bakıcı aile bireyleri aslında devlet tarafından yerine getirilmesi gereken bir görevi üstlenmektedirler. Bu nedenle bu bireylerin çalıģma ve sosyal hayatları olumsuz yönde etkilenmektedir. Yapılan bazı araģtırmalar yaģlı ebeveynine bakan bireylerin fiziksel ve ruhsal sağlık durumlarının da bakım süresi boyunca kötüleģtiğini ortaya koymaktadır. Bu bireylerin hastalık, emeklilik ve kaza risklerine karģı sosyal sigorta kapsamı içinde korunmaları önerilmektedir. Bu bireylere vergi indirimi, emeklilik hakkı, vb olanakların sağlanması geliģmiģ ülkelerde yapılan uygulamalardan bazılarıdır. Türkiye de bazı yasal kısıtlamalar ve eksiklikleri olmakla birlikte Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü tarafından çıkarılan tarihinde sayılı yönetmelikle, bakıma muhtaç özürlülere akrabaları tarafından evde bakım hizmeti verilmesi karģılığında aile bakıcılarına bakım parası verilmesi uygulaması getirilmiģtir. Türkiye de de ev ortamında yaģlı bireye bakan (care-giver) aile üyeleri için sosyal, psikolojik ve finansal destek sistemleri oluģturulmalı ve mevcut olanlar iyileģtirilmedir. Ayrıca bakım hizmeti veren bu bireylere bu konuda eğitim ve danıģmanlık hizmeti de verilmelidir. Bu alanda yapılan sağlık ve kurumsal bakım hizmeti maliyetleri ile ilgili tahminler, oransal olarak geliģmiģ ülkelerden düģük ama sayısal olarak daha fazla yaģlıya sahip Türkiye nin bu harcamaların gerek finansmanı gerekse altyapısı konusunda sıkıntı yaģayacağını ifade etmektedir. YaĢlı nüfusun sağlık ve kurumsal bakım harcamaları ile ilgili veriler oldukça sınırlı ve sağlıksızdır. Bu yönde bir kayıt sistemi oluģturulmalı ve mevcut olanlar ise güçlendirilmelidir. Ayrıca sağlık harcamalarının artmasını engellemek için, yaģlı bireyin fiziksel 12

13 ve zihinsel sağlığın daha fazla bozulmasının önlenmesi amacıyla koruyucu sağlık hizmetlerinin verilmesi sağlanmalıdır. Gelecekte oluģacak yüksek miktardaki yaģlı birey için bu alanda çalıģan uzman (geriatrist, sosyal hizmet uzmanı, vb.) sayısının ve niteliğinin arttırılması için plan ve programlar ulusal sağlık politikası içinde yer almalıdır. Bu programlar oluģturulurken çok disiplinli yaklaģımın da göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Uluslararası Belgeler ve Bölgesel Belgeler dayanağında BirleĢmiĢ Milletler (United Nations, 2003) Dünya YaĢlılar Asamblesi'nde Kalkınma, Sağlık ve Refahın Sağlanması, Olanaklar Sunan Destekleyici Ortamların Sağlanması'na iliģkin hak ve ilkelerinin yer aldığı Uluslararası Eylem Planı (YaĢlılık Ġlkeleri) saptanmıģtır. Bu ilkeler doğrultusunda Devlet Planlama TeĢkilatı (DPT) ve Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) koordinatörlüğünde sektörler arası iģbirliği ile Türkiye YaĢlanma Ulusal Eylem Planı nını hazırlanmıģtır. Bu eylem planında yer alan gerçekleģtirilmesi hedeflenen faaliyetlerin hayata geçirilmesi için, öncelikler belirlenerek kurumlar, üniversiteler, sivil toplum kuruluģları ve yerel yönetimler arasında gerekli koordinasyonlar sağlanmalı ve bir uygulama programı en kısa sürede oluģturulmalıdır. Dr. ġebnem CANPOLAT Dr. Yadigar COġKUN Dr. Yusuf YÜKSEL 13

14 Kaynaklar : AKADLI-ERGÖÇMEN, B. and HANCIOĞLU, A., (1990), Some Social and Economic Characteristics of the Elderly Population in Turkey, paper presented at the IV. Annual Meeting of the European Society of Population Economists, European Society of Population Economists and Marmara University, Ġstanbul. CANPOLAT, ġ., (2008), Population Ageing in Turkey: Current And Prospective Co- Residence Pattern of Elderly Population, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Supervised by Assoc. Prof.Dr. Ġsmet Koç, Ankara. HACETTEPE UNIVERSITY INSTITUTE OF POPULATION STUDIES (HUIPS) (2004), Turkey Demographic and Health Survey Hacettepe University Institute of Population Studies, Ministry of Health General Directorate of Mother and Child Health and Family Planning, State Planning Organization and European Union, Ankara. STATE PLANNING ORGANIZATION, (2004), The Situation of Elderly People in Turkey and National Plan of Action on Ageing, Ankara. TUĠK, (2009), access date 20/08/2009. UNITED NATIONS, (2003), Political Declaration and Madrid International Plan of Action on Ageing, Second World Assembly on Ageing 2002, New York. ÜNALAN, T., (2000), The Status of the Old Age Population in Turkey, Nüfus Dergisi, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, 22[1], ss Bilim ÜNALAN, T., (2002), Changing Family Structure in Turkey, , Nüfusbilim Yazıları, No. 6, HUIPS. 14