Tanr Zeus un asl nda bir difli (di er bir deyiflle tanr ça!) oldu unu duymak

Transkript

1 Pompei Freski Tanr ça Flora Yazan: AYfiEGÜL ÇEL K on y llarda, mitolojinin içinden gelen karakterlerle s kça karfl lafl r olduk. Üç bafll ejderler, y lan saçl kad nlar, filmlerden, dev afifllerden, büyük ekran televizyonlar m zdan günlük yaflant m z gözlüyorlar adeta. Ülkemizde de serüvenleri ilgiyle izlenen mitolojik karakterler, insan yüzlü tanr lar, atefl kusan devler, orman cinleri, yüzy llardan sonra yeniden insan n gündelik yaflam n n birer 146 Tanr Zeus un asl nda bir difli (di er bir deyiflle tanr ça!) oldu unu duymak sizi flafl rt r m?

2 parças haline geldiler. Günümüz insan bu karakterleri diline kondurdu u Herkül kadar güçlü, Afrodit kadar güzel gibi deyimlerle karfl lad. Böylelikle eski dünyan n kahramanlar bin y llar afl p aram za kar fl verdiler. Çeflit çeflit tanr çan n ad n, onlarca kahraman n özelliklerini, maceralar n ö rendik, art k çocuklar bile onlar hakk nda fikir sahibi oldular. Peki ama bu çeflit çeflit kahraman n, tanr ve tanr çan n yirminci yüzy lda sanat malzemesi olarak kullan lmalar ndan önceki durumlar hakk nda ne biliyoruz? Örne in, herkesin aflina oldu u, tanr Zeus un asl nda bir difli (di er bir deyiflle tanr ça!) oldu unu duymak sizi flafl rt r m? 3000 lerde, yani günümüzden 5000 y l önce anaerkil tap m n yafland Ege Uygarl, oldukça h zl say labilecek bir biçimde ataerkil tap ma geçmifltir. Ataerkil tap m, ad ndan da anlafl laca- gibi, anaerkil inançlar n tersine, varl erkek ilkeye ba lar. Fiziksel güce ba l yaflam da kalma gerçe i tar m toplumunda güçlü olan yani erke i ön plana ç kararak, kad n n do urganl na duyulan flaflk nl k ve ba l l k smen azaltm flt r. Ancak bu köklü de iflim, Ege nin genç say labilecek toplumsal yaflam nda kolay sindirilememifl, eski inançlar n sentezleri ancak yeni durumlarla ba daflt r larak de iflebilmifltir. Bugün tan d m z, aflk, savafl, bereket, günefl vd. tanr lar bu de iflim sonucunda ortaya ç km flt r. E er dinler antropolojisine, mitolojiye, efsanelere özel bir ilgi duymuyorsak, Antik Yunan tanr lar hakk nda bildiklerimiz yaln zca beyazperdenin bize aktard kadar d r; insan biçimli, insan arzulu, insan zay fl klar na sahip ancak bir türlü ölmeyen yarat klard r Antik Yunan tanr lar. Onlar n böyle tasar mland klar bir gerçek, ancak Yunan tanr lar - n n bugün tan d m z hallerine gelmeden önce geçirdikleri karanl k bir dönem vard r ki, yaflad klar çeflitli karmafl k iliflkiden çok daha önemlidir. Bir zamanlar kad n tanr, yaln zca duvar kabartmalar nda, küçük tafl heykelciklerde somutlaflan büyük bir gücü simgeliyordu. Son derece soyut ve büyüklü üyle korkunç say labilecek bir güç; toprak ana, bereket ana, yarat c l na efl bulunamayan ana tanr ça gibi... Tan mland nda; mevsimleri, zaman, yaflam, varoluflu herfleyi aç klayan korkunç ve tasavvur 147

3 edilemez bir varl k! Ege uygarl nda bask n ve uzun süreli bir ana tanr ça tap m na rastlan r. En eski Ege uygarl klar ndan Minos da ölülerin topluca bir mezara gömülmüfl olduklar görülür. Girit ve Kyklad larda ise erken Minos döneminden itibaren ölüler ayr ayr gömülmüfllerdir. Bu yeni gömme usulü, klan n art k da lmaya bafllamas n n bir belirtisi say lm fl, söz konusu kültürlerde kabileden devlete gidifli gösteren bir aflama olarak kabul edilmifltir. Kutsal ve ana say lan topra n tüm bireylerin birleflti i ortak yer olmas, iflte bu dönemde bireysellik kazanmaya bafllar. De iflen toplumsal yap yla birlikte anaerkil inançta da çatlamalar bafllam flt r. Tanr çalar n tahtlar n n salland bu dönemin izi Atina n n günlük yaflant s nda kolayca görülebilir: Art k kentleflmifl olan, Atina da Demeter ve osion bir yurttafl, resmi olarak kiflisel ad, baba ad ve bucak ad yla tan n rd. Bucak, do umunun kay tl oldu u kent ya da köy yöresiydi. Yunanlar n tipik klan adlar nda Yunanca da diflil olan id ö esine dayanan ve ata ad n belirten idas biçiminde bir sonek vard r. Günümüze uyarlayacak olursak, annenin soyad yla an lmakt r bu. Ayn biçimde erkek kardefl anlam nda kullan lan Adelpos sözcü ünün kökü; ayn döl yata ndan do mufl anlam - na gelir. Bütün erkek çocuklar için kullan lan bu sözcük yine ana yanl bir geçmifli gösteren dilbilimsel bir örnektir. ncak, Ege nin kudretli tanr - çalar, zamanla bölünen klan düzenine efllik etmek zorunda kald lar, bu yeni zamanda yaflamda kalmak anlam na gelen fiziksel güç kayna gere i simge olarak erkek i kulland ndan tanr çalar da belirgin eril niteliklerle donanmaya bafllad lar ve de iflmekte olan yeni toplum biçimine uyarak sessiz sedas z dönüfltüler. Atalar Minos lu olan Demeter (topraktaki bereketin tanr ças ), erken dönemlere ait pek çok yontuda tasvir edilmifl, pek çok efsanede boy göstermifltir. Yaln z Demeter in bu dönemde art k bir erkek orta 148

4 vard r. (Efli ya da o lu gibi) Bu erkek, bo a ile özdefllefltirilmifltir. Bo a da gücünden duyulan korkuyla birçok topluma tanr sal ilhamlar vermifl bir erkek ögedir (G lgamefl ve karfl s na dikilen göklerin bo as ya da Minos ecesini kendine âfl k eden Minotaurus gibi). Demeter in yan ndaki ister gerçek bir bo a, ister bo a maskeli bir kral olsun, tanr ça yaln z de ildir çünkü erkek tanr sessiz sedas z gündeme gelmeye bafllam flt r art k. Demeter in, Iason la üç kez sürülmüfl bir tarlada sarmafl dolafl olmas sonucunda tüm insanlar tarla sürmeyi ve saban kullanmay ö renirler. nsano lunun tar m toplumuna dönüflmüfl oldu unu müjdeleyen bu yeni dönemde, topra sürerek gücünü sabitlefltiren erkek de söylencelerde belirmeye bafllar ve yarat c kad n imgesi erkeksi niteliklerle donan r. nsano lunu, yeni keflfi olan toprak ve tanr sal arma an sabanla bir süre için oldu u yerde b rakarak yeniden modas geçmekte olan tanr çalara dönelim, çünkü burada karfl m za ç kan tablo ilginçtir. Tanr lar n yaflad yüce Olympos da n n ecesi, tanr lar tanr s Zeus un efli Hera, anaerkil niteliklerini b rakan ilk Tanr ça Hera tanr çad r. Hera, önce Troya y kuflatan Akha lar n tanr ças oldu ve böylece erken bir tarihte Olympos ecesi, yeni ataerkil dünyan n egemeni Zeus un efli olarak ululand. Olympia daki en eski tap nak Hera tap na d r. Olimpiyat oyunlar n n kurucusu olarak gösterilen tanr Herakles in ad n n sözcük anlam na bakacak olursak bunun Hera n n baflar s anlam na geldi ini görürüz. Söylencelerde daima Hera n n nefretini üstüne çeken Herakles, her defas nda onunla çat fl r ve Hera ya karfl savafl rken gösterdi i yi itlikler giderek ününün yay lmas n sa lar ve sonuçta Zeus un bu gayrimeflru o lunu da (t pk Herkül gibi) Olympos a alarak ölümsüzlük verdi i söylenir. Roma da Herakles e oldukça erken bir dönemde tap lm flt r. Ancak ona tap l rken yan nda gösterilen kad n da efli olarak düflünülmüfl ve çeflitli arkeolojik bulgularda bu kad nla Hera aras nda büyük benzerlikler gözlemlenmifltir. E er bu kad n Hera ise, Hera önceden Zeus un de il de Herakles in efli demektir. Öyleyse kolayca Zeus un ilk eflinin kim oldu u bilinmiyor denebilir. Yaln z Aristoteles in dedi i gibi Hellenler in eski yurdu Dodona kenti dolaylar nda baflka bulgular devreye girer, zira 149

5 Dodona da eski bir Zeus tap na vard r. Anlat ld na göre, Dodona da Hera ya Dione ya da Dia ad yla tap l yordu. Zeus un (Hint Avrupa dilinde Dyeus) diflisinden baflka birfley de ildir Dione. Yaln zca ataerkil bir Hint Avrupa tanr ças olarak, aslolan erkek tanr ya göre adland r lm flt r. Bu iki kültürün ataerkil Yunan da kaynaflmas, tanr ça ile tanr n n evlili iyle kolaylaflt r lm fl, kabullenilebilinir yeni bir simgeye kavuflturulmufltur. özümüz simgelere geldi- ine göre tanr çalar n yerlerini erkek tanr lara b rakma öyküsüne bir simge daha ekleyebiliriz; balta. Birçok toplumda kutsal say lan baltan n as l kullan c s kad nd r. Baltan n kutsall ilkel toplumlarda a aç 150 Zeus Tap na - Dodona kesme iflini yapan kad n n kutsall yla birleflmifltir ve t pk saban gibi, bilgi ile birlikte insanl a bir tanr ya da tanr ça taraf ndan verilmifltir. Önceleri kad n kutsall yla birleflerek ululanan balta art k Zeus ta bulunmaktad r. Karia l Zeus çift tarafl baltayla simgelenmektedir. Amazon ecesini öldürdükten sonra onun silahlar n kuflanan Herakles bu baltay soyuna geçirmifl soy içinde el de ifltiren balta sonunda bafltanr Zeus a arma an edilmifltir. Yani Zeus Karia da bir kad n n elinden ald Hitit baltas yla simgelenmifl ve tap m görmüfltür. Di er bir deyiflle Zeus, gücü ilk sahibinden devralm fl ve bu Ege tarihinin kay tlar na art arda eklenen çeflitli efsanelerle geçmifltir. T pk topra n bereketini sa layan tanr çan n bir erkekle sarmafl dolafl olmas ndan sonra tüm insanl n saban bilgisine kavuflmas gibi. Öyle görünüyor ki, yirmibirinci yüzy lda, yeni yüzler kondurarak izledi imiz tanr çalar n, filmin ilk yar s ndaki çehreleri bildiklerimizden çok farkl, çok daha renklidir ve efsaneler tarihin bir çok bilinmezine öykülerle sessizce fl k tutmaya devam etmektedir. Kaynakça: Thompson, George Eski Ege Cilt 1 Mansel, Müfit. Ege Uygarl Kabaa aç, Cevat fi. Anadolu Tar lar Champbell, J. Yarat c Mitoloji