M L L Î F O L K L O R

Transkript

1 M L L Î F O L K L O R Üç Ayl k Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi International and Quarterly Journal of Folklore Revue Internationale et Trimestrielle des Arts et Traditions Populaires Türkiye de ilk halkbilimi enstitüsü 1966 yılında bu adla kuruldu. Cilt/Volume/Tome: 8 Y l/year/année: 15 Say /Number/Nombre: 60 K fl/winter/hiver: 2003 ISSN Ç NDEK LER / Contents / Sommaire Hakem Kurulu /Editorial Board / Comité d'experts...3 Birkaç Söz/Foreword/ Par l'éditeur...4 M. Öcal O UZ Prof. Dr. Ethem Ruhi F lal n n Özgeçmifli/A Short Biography of Prof. Dr. Ethem Ruhi F lal /Curriculum Vitae du Professeur Ethem Ruhi F lal...6 Prof. Dr. Ethem Ruhi F lal n n Bilimsel Çal flmalar ndan Seçmeler/Selected Scientific Works of Prof. Dr. Ethem Ruhi F lal /Quelques études du Professeur Ethem Ruhi F lal...8 Prof. Dr. Ethem Ruhi F lal ile Söylefli/An Interview with Prof. Dr. Ethem Ruhi F lal /Reportage avec le Professeur Ethem Ruhi F lal...14 Yard. Doç. Dr. Ali A. ÇINAR Muallim Cevdet ve O uzname/muallim Cevdet and O uzname/muallim Cevdet et l O uzname...35 Prof. Dr. Ahmet B. ERC LASUN Dirse Han O lu Bu aç Han Hikayesi/The Story of Bu aç Han the Son of Dirse Han in the Book of Dede Korkut/le Recit de Bu aç Khan fils de Dirse Khan...47 Prof. Dr. Himmet UÇ Türk Halk Tiyatrolar n n Geliflme Evreleri/Evolution Periods of Turkish Folk Theaters/Les phases de l évolution du théâtre populaire turc...57 Prof. Dr. Ahmet P RVERD O LU Halkbilim Araflt rmalar nda Üçüncü Boyut/Third Dimension in Folklore Studies/La troisième dimension dans les recherches folkloriques...72 Doç. Dr. Metin EK C Anadolu da Ya mur Duas na Ba l Olarak Oynanan Bir Oyun: Çömçeli Gelin /An Anatolian Folk Game Related to Rain Prayers: Çömçeli Gelin / Çömçeli Gelin : Un jeu lié à la prière pour la pluie en Anatolie...78 Doç. Dr. Esma fi MfiEK Yozgat ve Yöresinde Baz fiamanik ve Kozmogonik nançlar/on Same of the Shamanistic and Cosmogonic Beliefs in and Around the City of Yozgat/Croyances chamaniques et cosmogoniques dans la région de Yozgat...88 Doç. Dr. Hayrettin RAYMAN Türk Dü ünlerinde Gerdek Sonras Duvak Gelene i/the Duvak Tradition, which Takes Places Following the Wedding Ceremony, in Turkish Wedding Ceremony/Tradition du voile nuptial après les noces en Turquie...92 Doç. Dr. Nerin KÖSE Tezkirelerde fiiirin Ahengini Belirten Kelimeler Üzerine/On the Harmony Creating Poetic Words in Tezkires/A propos des mots qui définissent la musicalité de la poésie dans les biographies traditionnelles Doç. Dr. Filiz KILIÇ Atasözlerinde Anlam Kaymalar, Zamana Ba l Anlam ve Co rafi Mekan Kay plar /The Meaning Change in Proverbs and the Meaning Depended On the Era and the Loose of Geographical Place/Changements et pertes de signification liés au temps et à l espace géographique de proverbes Doç. Dr. Osman Kemal KAYRA 1

2 Unutulmufl Bir Gelenek: Küfür Akflamlar Törenleri/A Forgotten Tradition: The Ceremony of Curse Evenings/Une tradition oubliée: Les cérémonies des soirées d insultes Yard. Doç. Dr. Mehmet Naci ÖNAL Mu la da A z Tabakalaflmas /Stratification in Spoken Turkish in Mu la/stratification dialectique à Mu la Yard. Doç. Dr. Ali AKAR letiflim Aç s ndan Sivas ta Ticari flletme Adlar /On the Commercial Names in Sivas and Their Meaning in Communication/Etudes de noms d exploitations commerciales à Sivas du point de vue leur efficacité communicatrice Yard. Doç. Dr. fieref BOYRAZ Masallarda D fl Can (Can n Beden D fl nda Saklanmas )/ Outside Soul in Folktales (Soul Hidden Outside the Body)/L âme cachée au dehors du corps dans les contes Yard. Doç. Dr. Mustafa SEVER Türk Afl kl k Gelene i çinde Kastamonu nun Yeri ve Önemi/The Importance and Place of Kastamonu in Turkish Minstrel-Poet Tradition/Place et importance de Kastamonu dans la poésie populaire turque Yard. Doç. Dr. Ali YAKICI Bayburtlu Zihni nin Bir Koflmas n n Ontolojik Analiz Metoduyla ncelenmesi/an Ontological Analysis of A Koflma of Bayburtlu Zihni/Analyse ontologique d un poème de «Bayburtlu Zihni» Yard. Doç. Dr. fiahin KÖKTÜRK Afl k Gelene i çinde Ermeni Afl k Sarkis Zeki/On the Place of Armenian Minstrel-Poet Sarkis Zeki in Turkish Minstrel-Poet Tradition/Un poète populaire arménien au sein de la tradition de la poésie populaire : Sarkis Zeki Yard. Doç. Dr. F. Ahsen TURAN Fu-yü K rg zcas n n Temel Söz Varl /The Main Vocabulary of Fu-yü K rgh z Turkish/Vocabulaire de base du Kirghize Fou-yu Doç. Dr. Hülya KASAPO LU ÇENGEL Karakalpak Afl k tarz fiiir Gelene i Üzerine ncelemeler IV/Some Evaluations on the Minstrel-Poet Tradition in Karakalpakistan-IV/Etudes à propos de la poésie orale des Karakalpaks IV Doç. Dr. Metin ERGUN Uygurlar n Mezar Kültürü Üzerine Bir Araflt rma/a Study on the Cemetery Tradition Among Uighur Turks/Etude de la culture du tombeau chez les Ouïgours Doç. Dr. Rahile DAVUT/Aktaran: Doç. Dr. Alimcan NAYET Kumuk Türklerinin Bilmeceleri/The Riddles of Kumuk Turks/Les devinettes des Turcs Koumouks Doç. Dr. Çetin PEKACAR Efsaneden Destana: Kazakistan da Korkut Ata ve Korkut Küyü/From Legend to Epic: Grandfather Korkut and the Village of Korkut in Kazakhstan/De la légende à l épopée: Korkut Ata et Korkut Küyü au Kazakhstan Dr. Bayram DURB LMEZ Sab r Çiçekleri ve Firuzan fiahman /The Work Sab r Çiçekleri (The Flowers of Patience) and Firuzan fiahman/les fleurs de la patience et Firuzan fiahman Petek ERSOY ÇEV R LER/TRANSLATIONS/TRADUCTIONS fiaman n Nitelikleri ve Gücü: Ruhun Ekstaz Durumunun Genel Bir Tan m Lawrence E.SULL VAN/Çev: Kadriye TÜRKAN HABERLER/NEWS/NOUVELLES Halkbilimi Çal flmalar n n Yeni Dönemi: Somut Olmayan Kültürel Miras n Korunmas Sözleflmesi/The New Era of Folklore Studies: Convention for the Safeguarding of intangible cultural heritage/une ère nouvelle dans les recherches folkloriques: Convention pour la sauvegarde du patrimoine culturel immatériel Prof. Dr. M. Öcal O UZ TANITMALAR/BOOK REVIEWS/COMPTES RENDUS rfan Arzulayan Sözler Tekerlemeler Halil brahim fiah N Millî Folklor-Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi Yay n lkeleri/the Publication 2

3 HAKEM KURULU Editorial Board/Comité d'experts Prof. Dr. Ziyad AKKOYUNLU Prof. Dr. Ali Berat ALPTEK N Prof. Dr. Erman ARTUN Prof. Dr. Ensar ASLAN Prof. Dr. Sarah G. Moment ATIfi Prof. Dr. Muhan BAL Prof. Dr. lhan BAfiGÖZ Prof. Dr. Mustafa CEM LO LU Prof. Dr. Ali ÇEL K Prof. Dr. Ali DUYMAZ Prof. Dr. fiükrü ELÇ N Prof. Dr. Gürbüz ERG NER Prof. Dr. Henry GLASSIE Prof. Dr. smail GÖRKEM Prof. Dr. Nevzat GÖZAYDIN Prof. Dr. Umay GÜNAY Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL Prof. Dr. Abdulhamid HÉN A Prof. Dr. fiakir BRAYEV Prof. Dr. Metin KARADA Prof. Dr. Kamil V. NER MANO LU Prof. Dr. James P. LEARY Prof. Dr. Hasan ÖZDEM R Prof. Dr. Karl REICHL Prof. Dr. Saim SAKAO LU Prof. Dr. Bilge SEY DO LU Prof. Dr. Abdeljelil TEM M Prof. Dr. Ali TORUN Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN Prof. Dr. Dursun YILDIRIM Prof. Dr. Kemal YÜCE Doç. Dr. Mehmet AÇA Doç. Dr. Pakize AYTAÇ Doç. Dr. smet ÇET N Doç. Dr. Ahmet DO AN Doç. Dr. Metin EK C Doç. Dr. Metin ERGUN Doç. Dr. fieyma GÜNGÖR Doç. Dr. Nerin KÖSE Doç. Dr. Nebi ÖZDEM R Doç. Dr. Hayrettin RAYMAN Doç. Dr. Esma fi MfiEK Doç. Dr. Naciye YILDIZ Bu Say ya Ek Prof. Dr. Ahmet B. ERC LASUN Doç. Dr.. Hakk AKSOYAK Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Çukurova Üniversitesi (Türkiye) Dicle Üniversitesi (Türkiye) University of Madison-Wisconsin (ABD) Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Yüzüncü Y l Üniversitesi (Türkiye) Uluda Üniversitesi (Türkiye) Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Bal kesir Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Ankara Üniversitesi (Türkiye) Indiana Üniversitesi (ABD) Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Ankara Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) Tunus Bir Üniversitesi (Tunuseli) Ahmet Yesevî Türk-Kazak Üniv. (Kazakistan) Dokuz Eylül Üniversitesi (Türkiye) Azerbaycan Devlet Üniversitesi (Azerbaycan) University of Madison-Wisconsin (ABD) Ankara Üniversitesi (Türkiye) University of Bonn (Almanya) Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Temimi Vakf (Tunuseli) K. Dumlup nar Üniversitesi (Türkiye) Ege Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi (Türkiye) Bal kesir Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Ege Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) stanbul Üniversitesi (Türkiye) Ege Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Erciyes Üniversitesi (Türkiye) F rat Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) 3

4 B RKAÇ SÖZ Merhaba sayg de er okur, Milli Folklor un bugünlere gelifl öyküsünü, halkbiliminin inceledi i geçifl dönemleri nin terimleriyle anlatacak olursak, 1989 y l nda yay mlanan birinci say - daki Ne Lüzum Vard bafll kl sunufl yaz - s yla bir do um u müjdelemifltik. K rk nc say m zda k rk m z ç kt diye sevinmifltik. On beflinci y la giriflimizi, Dedem Korkut kahramanlar n n bir yi itlik göstererek ad alma lar na benzetmifltik. Ve bugün 60. say ya ulaflt k. Her geçen say da deneyim kazanmaya devam ediyoruz. Halkbilimi dergilerinin say ca iyice azald - günümüzde dile imiz, yine Dede Korkut dilince söylemek gerekirse üç otuz on yafl yaflamakt r. ARMA ANLAR 60. say m z Prof. Dr. Ethem Ruhi F lal ya arma an etti imizi daha önce duyurmufltuk. Bunu gerçeklefltirmifl olman n mutlulu unu yafl yoruz. Üniversitedeki resmi görevinden emekli olan F lal hocaya yeni hayat nda mutluluklar ve baflar - lar diliyor, arma an say n n Prof. Dr. E. Ruhi F lal bölümünü haz rlayan Yard. Doç. Dr. Ali Abbas Ç nar a teflekkür ediyoruz. Bilindi i gibi dergimiz, üniversitedeki resmi görevlerinden emekli olarak ayr lan hocalar m za arma an say haz rlayarak alan m za sa lad klar hizmetlerinden dolay minnet ve teflekkürlerini ifade etmeyi bir gelenek haline getirmifltir. Son dönemde halkbilimi çal flmalar n n iki önemli ismi üniversitelerindeki resmi görevlerinden emekli olarak ayr ld lar: Gazi Üniversitesi nden Prof. Dr. Abdurrahman Güzel ve Atatürk Üniversitesi nden Prof. Dr. Muhan Bali. Mensubu olduklar üniversitelerin gerçek birer kayb olan bu de erli hocalar m z için birer arma an say haz rlamaya karar verdik: 64. say m z Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, 68. say m z Prof. Dr. Muhan Bali arma an olarak yay mlanacakt r. Arma an say lara kat lmak isteyenler için bu yaz, ça r niteli indedir. Baflka bir yöntemle yaz talebinde bulunulmayacakt r. Yazarlar m za duyururuz. LG S Z YAZILAR Bilindi i üzere, Milli Folklor, bir halkbilimi dergisidir. Hedefledi i okuyucu kitlesi de bu alanda çal flanlar veya bu alana ilgi duyanlard r. Dergide yer verdi imiz yaz lar n ya yöntem ve kuram aç s ndan halkbilimine ba l olmas ya da halkbilim ürünlerine yönelik olmas n istiyoruz. Bu konular yay n ilkelerimizde aç klam fl olmam za ra men, dergimize çok farkl disiplinlerin amaçlar na göre haz rlanm fl yaz lar gelmektedir. Son y llarda yay mlanmak üzere dergiye gelen yaz lar n fazlal nedeniyle, bu tür yaz lar hakemlere dahi gönderemiyoruz. Yazarlar m z n veya baflka disiplinlerden olup da dergimizde yaz yay mlamak isteyenlerin ilkelerimize göre yaz göndermelerini önemle ve bir kez daha hat rlat yoruz. B R NDEKS DAHA... Milli Folklor un, Türk halkbilimi konusunda yay mlanan bir dünya dergisi olarak, uluslar aras niteli i günden güne güçlenmektedir. MLA ve CSA indekslerinden sonra flimdi de ngiltere de yay mlanan International Bibliography of the Social Sciences (IBSS), Say n Rebecca Ursell imzal 07 Kas m 2003 tarihli mektuplar yla, dergimizi tarama talebinde bulunmufltur. Verdi imiz olumlu cevapla Milli Folklor bu indeks taraf ndan da taranmaya bafllanm flt r. KT BAS Yazar m z Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun un 56. say m zda yay mlanan Salur Kazan Kimdir? bafll kl yaz s, Azerbaycan da Milli Elmler Akademiyas Folklor nstitutu taraf ndan yay mlanan Dede Korkut dergisinin 2003/2 say s nda Azeri Türkçesine aktar larak yay mlanm flt r. TEfiEKKÜR Yaz lar n ngilizce bafll klar n haz rlayan Doç.Dr. Metin Ekici ve Frans zca bafll klar n haz rlayan Yrd. Doç. Dr. Laurent Mignon a teflekkür ederiz. 61. say da görüflmek üzere... M.Öcal O uz Yay n Yönetmeni 4

5 PROF. DR. ETHEM RUH FI LALI

6 PROF. DR. ETHEM RUH FI LALI NIN ÖZGEÇM fi A Short Biography of Prof. Dr. Ethem Ruhi F lal Curriculum Vitae du Professeur Ethem Ruhi F lal tarihinde Burdur da, Mehmet Bey ve Emine Han m n iki çocu unun ilki olarak do du (K z kardefli Hatice Han m daha sonra Aileye kat ld ) Burdur da stiklâl lkokulu ndan mezun oldu Burdur Lisesi nden mezun oldu A.Ü. lahiyat Fakültesi nden mezun oldu Askerlik görevini tamamlad Konya mam-hatip Lisesi Meslek Dersleri ö retmenli i Burdur mam-hatip Lisesi Meslek Dersleri Ö retmenli i ve Müdür Yard mc l Kayseri mam-hatip Lisesi Müdürlü ü ve Meslek Dersleri Ö retmenli i zmir Yüksek slâm Enstitüsü Müdür Baflyard mc l ve Türk- slâm Medeniyeti Tarihi Ö retmenli i Kayseri Yüksek slâm Enstitüsü Müdürlü ü ve Türk- slâm Medeniyeti Tarihi Dersi Ö retmenli i Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi slâm Mezhepleri Tarihi Kürsüsü Asistanl na atand Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi slâm Mezhepleri Tarihi Kürsüsünde bâdiye nin Do uflu ve Görüflleri bafll kl teziyle lahiyat Doktoru ünvan n ald ngiltere-cambridge University Faculty of Oriental Studies de Senior Lecturer olarak slâm Mezhepleri ve Tarikatlar konusunda dersler verdi ve sahas nda araflt rmalarda bulundu Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesinde Ahmediyye Mezhebi (Kâdiyânîlik) bafll kl teziyle Üniversite Doçenti unvan n kazand Ankara Üniversitesinde Mesih ve Mehdî nanc Üzerine (Mezhepler Tarihi Aç s ndan Bir Tetkik) bafll kl takdim teziyle Profesör unvan n kazand Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dekanl na atand Üniversite Senatosu taraf ndan Üniversiteleraras Kurul Temsilcili ine seçildi Dekanl k görevinin yan nda Dokuz Eylül Üniversitesi Rektör Yard mc l görevini yürüttü ( tarihinde istifa etti). 6

7 Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dekanl na 2. defa atand Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dekanl na 3. defa atand Üniversite Senatosu taraf ndan Üniversiteleraras Kurul Üyeli- ine 2. defa seçildi. ( tarihinde istifa etti) Say l Kanunun 21. maddesine göre Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araflt rma Merkezi aslî üyeli ine seçildi Üniversiteleraras kurul taraf ndan 2547 say l Kanunun 6. maddesi b/5 bendine göre Yüksekö- retim Kurulu Üyeli ine seçildi. ( tarihinde Üyelikten ayr ld ) Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dekanl na 4. defa atand Mu la Üniversitesi Kurucu Rektörlü üne atand YURT-KUR Yönetim Kurulu üyeli ine seçildi Mu la Üniversitesi Rektörlü- üne, ö retim üyelerince seçilerek, Cumhurbaflkan taraf ndan 4 y l süreyle tekrar atand YÖK taraf ndan Türkiye Sosyal Bilimler Millî Komitesi Befleri Bilimler Alt Komitesi üyeli ine seçildi. (YÖK, da faaliyetini durdurdu) YÖK Yürütme Kurulu taraf ndan Türkiye Sosyal ve Befleri Bilimler Millî Komitesi Baflkanl na getirildi. (YÖK, da faaliyetini durdurdu) YÖK Yürütme Kurulu taraf ndan Türkiye Stratejik Araflt rmalar Millî Komitesi üyeli ine seçildi. (YÖK, da faaliyetini durdurdu) Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araflt rma Merkezi aslî üyeli ine 2. defa seçildi YURT-KUR Yönetim Kurulu üyeli ine 2. defa seçildi YURT-KUR Yönetim Kurulu üyeli ine 3. defa seçildi Mu la Üniversitesi Rektörlü- üne, ö retim üyelerince 2. defa seçilerek, Cumhurbaflkan taraf ndan 10 Kas m 1998 tarihinden itibaren 4 y l süreyle tekrar atand YURT-KUR Yönetim Kurulu Baflkanl na seçildi Kazakistan Sosyal Bilimler Akademisi As l Üyesi olarak seçildi K rg zistan Uluslar aras Cengiz Aytmatov Akademisi As l Üyesi olarak seçildi Mu la Üniversitesi Rektörlük görevini tamamlad Emekli oldu. Hayat arkadafl Semiha Han m ile lâhiyat Fakültesindendeki ö rencilik y llar nda, ayn s n fta tan flt. Bu evlilikten; Emine fiule, Ayflegül, Nazl, Sezer Sabriye ad nda dört k - z vard r. 3 torun dedesidir. 7

8 PROF. DR. ETHEM RUH FI LALI NIN B L MSEL ÇALIfiMALARINDAN SEÇMELER Selected Scientific Works of Prof. Dr. Ethem Ruhi F lal Quelques études du Professeur Ethem Ruhi F lal I. TEL F K TAPLAR: 1. Ça m zda tikad slâm Mezhepleri, stanbul: Selçuk Yay nlar, 1980 (Gözden geçirilmifl ve geniflletilmifl 2. bask 1983; 3. bask 1986; ran slam Devrimi ilavesiyle 4. bask, 1990; 5. bask, 1991; 6. bask, 1993 ;7. Bask, 1995 ; 8. Bask 1996 ; 9. Bask 1998) ; 10. Bask, Birleflik Yay nc l k : stanbul, 1999) 2. slâm a Karfl Cereyanlar: Babîlik ve Bahaîlik, Mecca: Müslim World League Yay. 1402/ Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi (Ortaokul 3. s n f), Ankara: M.E.B. Yay (13. bs., 1994) 4. bâdiye nin Do uflu ve Görüflleri, Ankara: A.Ü. lahiyat Fakültesi Yay mâmiyye fiîas, stanbul: Selçuk Yay Kadiyânîlik (Ahmediyye Mezhebi). zmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yay Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi (Komisyon çal flmas. Baflkan: E.Ruhi FI LALI). stanbul: Tercüman Yay nlan, Atatürk ve Din, Ankara: Azerbeycan Kültür Derne i Yay nlan No: 32, Türkiye de Alevilik Bektaflilik, stanbul: Selçuk Yay nlan 1990 (3. Bask, stanbul 1994). 10. Kâdiyânilik, Ankara: Türkiye Diyanet Vakf Yay., Babilik ve Bahaîlik, Ankara: Türkiye Diyanet Vakf Yay Geçmiflten Günümüze Halk nançlar tibariyle Alevîlik - Bektaflîlik, Ankara: Türk Kültürünü Araflt rma ve Tan tma Vakf Yay., mam Ali, Ankara : TDV Yay., 1996 (2. Bask, 1998). 14. Din ve Devlet liflkileri. Mu la : Mu la Ü. Yay., Atatürk Düflüncesinde Din ve Lâiklik, Yay n Haz.: E.R.F lal, T. Müftüo lu,. Karakufl, Ankara: Atatürk Arafl. Mrk., Din ve Laiklik Üstüne Düflünceler, Mu la: Mu la Üniversitesi Yay nlar, II. TERCÜME K TAPLAR: 1. Prof. Muhammed Ebû Zehra, slam da Sosyal Dayan flma, Arapçadan çev.: E.Ruhî FI LALI-O.ESK C O LU. stanbul: Ya mur yay., 1969 (2. bask : stanbul, 1978). 2. Prof. Muhammed Ebû Zehra, slâm da Siyâsî ve tikad Mezhepler Tarihi. 8

9 Arapçadan çev.: E.Ruhi FI LALI- O. ESK C O LU, stanbul: Ya mur Yay., bn Bâbeveyh el-kummî, fiîî- mâmiyye nin man Esaslar (Risâletül- tikâdâti l- mamiyye), Arapçadan notlarla çev. E. R. FI LALI, Ankara: A.Ü. lahiyat Fak. Yay., R.A. N CHOLSON, slâm Sûfileri (The Mystics of Islam), ng. Çev.: M.DA, K.IfiIK, E.R. FI LALI, A. fiener. R. AYAS,.KAYAO LU.- Ankara: Kültür Bakanl Yay., Ebû Mansur Abdulkahir el-ba dâdî, Mezhepler Aras ndaki Farklar (El- Fark Beyne l-f rak), Arapçadan notlarla çev.: E. Ruhi FI LALI, stanbul: Kalem Yay (2.Bask, Ankara : TDV Yay. 1991) 6. Prof.W.Nontgomery Watt, slâm Düflüncesinin Teflekkül Devri (The Formative Period of Islamic Thought). ng. Çev.: E.Ruhi FI LALI, Ankara: Ümran Yay., Bask, stanbul: Birleflik Yay nc l k, 1998). 7. Henry Laoust, slâm da Ayr l kç Görüfller, (Les Schismes dans l Islam), Frans zca dan çev., E. Ruhi FI LA- LI - Sabri H ZMETL, stanbul: P - nar Yay nlar, stanbul, III. TEL F MAKALELER: 1. Hâricîli in Do ufluna Tesir Eden Baz Sebepler, FD (Ankara 1975), XX, ss Burdur Kütüphanesinde Bulunan Bir Risale: Tezkiretu l-mezâhib, - ED, (Ankara 1975), II, ss Tezkiretu i-mezâhib li bni s-serrâc, ED, (Ankara 1975), II, ss (Önsöz ve notlarla Arapça metin neflri). 4. bâdiye nin Siyasî ve tikâdî Görüflleri, FD, (Ankara 1976), XXI, ss Hâricîli in Do uflu ve F rkalara Ayr - l fl, FD, (Ankara 1978), XXII, ss Hicrî Y la Girerken slâm Dünyas, Milli E itim ve Kültür, (Ankara 1979), II, No: 5, ss Genç Nesillerin Din Terbiyesi ve Destanlar, Kubbealt Akademi Mecmuas, ( stanbul 1979), Y l:8, Say : 1, ss E itimimizde Dinî Formasyon Noksanl ve Bunun Anarflideki Yeri, Kubbealt Akademi Mecmuas, ( stanbul 1979), Y l:8, Say :3. ss Mezheplerin Do ufluna Tesir Eden Sebepler, ED, (Ankara 1980), IV, ss bn Sadru d-dîn efl-fiirvânî ve tikadî Mezhepler Hakk nda Türkçe Risalesi, FD, (Ankara 1981), XXIV, ss Tercümânu 1-Ümem, FD, (Ankara 1981), XXIV, ss (Önsöz ve notlarla tenkidî neflir). 12. Mesih ve Mehdî nanc Üzerine (Mezhepler Tarihi Aç s ndan Bir Bak fl), FD, (Ankara 1981), ss The Problem of Abd-Allah bn Saba, ED, (Ankara 1982), V,pp Sakîfe Olay ve Hz.Ebû Bekir in Halife Seçimi, slâm Medeniyeti, ( stanbul 1982), V, No:3, ss

10 15. XIX.Yüzy l Sonlar nda Hindistan (Mezhepler Tarihi Aç s ndan Bir Bak fl). DEÜ FD, ( zmir 1983), I. ss Basic Principles of slam and the Problem of Dialog Between Islam and Christianity, Diyanet Dergisi, (Ankara 1983), XIX, no: 2. ss slam: Basic Principles and Characteristics, The Muslim World League Journal, (Mecca: Shaban 1403/May-June 1983), LX, No: 8, ss lk fiii Olaylar: Tevvabûn Hareketi, FD, (Ankara 1983), XXVI, ss slâm Tarihinde Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin Dönemleri (Mezhepler Tarihi Aç s ndan Bir Tedkik), FD, (Ankara 1983), XXVI, ss Endonezya da Ça dafl slâm Düflüncesi, DEÜ FD, ( zmir 1985), II, ss Mawlawi a in: a brief description and an interpretation, Islamic Culture, 60, IV (1986), pp Ortado u da slâm: slâm Mezhepleri Tarihi Aç s ndan Bir Bak fl), Türkiye Günlü ü, 14, 1991, ss Nutuk ta slâm Tarihi ile lgili Motifler, Türk Kültürü, 343 (1991), ss Nutuk ta slâm Tarihi ile lgili Motifler, Atatürk Araflt rma Merkezi Dergisi, VIII/ 22 (1991), ss Türk Düflüncesi Üzerine, Türk Yurdu, Türk Düflünce Hayat Özel Say s, XI/44 (1991), ss Halk m z n lahiyat Fakültelerinden Beklentileri, Din Ö retiminin Dünü ve Bugünü Paneli, Diyanet Dergisi, 10(1991), ss. 21.vd. 27. Terör ve Terörün Kayna, Türkiye de Terör ve çyüzü Aç koturumu, Diyanet Dergisi, VII (1991), ss slâmî Anlay flta nsanî De erler, Türklerde nsanî De erler ve nsan Haklar - I, stanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakf yay., ss De iflim Sürecinde slâm, slamî Araflt rmalar, VI/4, (1993), ss Atatürk and the Religion of Islam, Atatürk Araflt rma Merkezi Dergisi, IX/26 (Ankara-. Mart 1993), ss Alevîlik, Diyanet (A ustos 1994), 44, ss Atatürk ve Din. Türk Kültürü, XXXIII/384 (Ankara: Nisan 1995), ss slâm ve Laiklik, Atatürk Araflt rma Merkezi Dergisi, X/33 (Kas m 1995), ss SS. 34. Egemenlik Kimindir? Türkiye Günlü ü, 45 (Mart-Nisan 1997), S slâm n Bugünkü Meseleleri, Türk Yurdu, XVII/ (Nisan-May s 1997), ss Din ve Devlet liflkileri. Atatürk Araflt rma Merkezi Dergisi, XIII/38 (Temmuz 1997), ss De iflimci Özal ve De iflim Sürecinde slam, Özal - Siyaset, ktisat, Zihniyet; stanbul, Boyut, 2001, ss IV. TERCÜME MAKALELER: 1. Muhammad Kafafi (Ph.D.), Abu Saîd Muhammad al-azdî al-kalhatî ye 10

11 Göre Hâricîli in Do uflu (The Rise of Kharijism According to Abu Saîd...), FD, (Ankara 1972). XIII. ss ( ng.den çeviri). 2. L.V. Vaglieri, Ali-Muâviye Mücadelesi ve Haricî Ayr lmalar n n bâdî Kaynaklar n Ifl nda Yeniden ncelenmesi (The Ali-Muaviyye Conflict and the Kharijite Secession Reexamined in the Light of Ibadite Sources), FD, (Ankara 1973), XIX, ss ( ng.den çeviri). 3. Prof.Muhammed Tancî, Beyrûnî nin bn Sina ya Yöneltti i Baz Sorular, bn Sina n n Cevaplan ve Bu Cevaplara Beyrûnî nin tirazlar, Beyrûnî ye Arma an, (Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1974), ss (Dr. Abdülkadir fiener ile birlikte Arapçadan çeviri) 4. Prof.Dr. Mahmud fieltut, sa n n Ref i, FD, (Ankara 1978), XXIII, ss (Arapçadan çeviri). 5. W.F.Tucker, Âsîler ve Gnostikler: el- Mu îre bin Saîd ve Mu îriyye (Rebels and Gnostics: el-mu îra and the Mu r yya), ED, (Ankara 1982), ss ( ng.den çeviri). 6. W.F.Tucker, Ebû Mansur el- clî ve Mansûriyye: Avrupa Ortaça Terörizmi Hakk nda Bir Çal flma (Abu Mansur al-ijli and the Mansuriyya: A Study in Medieval Terrorism), - ED, (Ankara 1982), ss ( ng.den çeviri). 7. E.Toftbek, K sa Dürzî lmihali, FD, (Ankara 1981), XXV, ss ( ng.den çeviri). 8. M.M. Mazzoui, The Origins of the Safawids-Si ism, Sufism and the Ghulat, FD, (Ankara 1978), ss (Kitap Tan tma). V. ANS KLOPED MADDELER : 1. Türk Ansiklopedisine Yaz lan Maddeler: 1. Sebeiyye28/ Seb iyye 28/ Secah Binti l-hâris 28/ Tahtac lar 30/ Ticanîlik 31 / Tüsterî 32/ Dergâh Yay nevi slâmî limler Ansiklopedisine Yaz lan Maddeler: Ehl-i Sünnet 3. Türkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisine Yaz lan Maddeler: 1. Abbas b. Ali b. Ebî Tâlib 1/21 2. Abdullah b. Ali b. Abdullah el-abbas 1/ Abdullah b. Cafer b. Ebî Tâlib I/89 4. Abdullah b. bad el-murrî et-temimî I/ Abdullah b. Meymûn I/ Abdullah b. Muâviye b. Abdullah b.cafer b.ebî Tâlib I/ Abdullah bn Sebe I/ Abdullah b. Vehb er-râs bî I/ Abdulkâhir el-ba dâdî I/ el-ahbâru t-t vâl I/ Ali b.ebî Tâlib II/ Ali Ekber II/ Bahaîlik, IV/ Câbir Cu fi, VI/ Cemel Vak as,vii / Culendâ b. Mes ud, VIII/ Darü n-nedve, VIII/ Ebû Mansûr el- clî, X/ Ebû Tâlib, X/

12 20. Ebû Yezid en-nükkârî, X/ Fah, XII/ el-fark Beyne l-f rak, XII/ Gadir Hum, XIII/ Gâib, XIII/ Hâricîler,XVI/ Hasan, XVI/ Hasan b. Muhammed b.hanefiyye, XVI/ Hasan b. Zeyd, XVI/ H rrît b. Râflid, XVII/ Hüseyin, XVIII/ el-hüseyin b. Ali-Sâhibu Fah, XVI- II/ bâziyye, XIX/ sna Aflerriye bni Mülcem brahim el- mâm bn nebe VI. KONGRE, SEMPOZYUM VE SE- M NER TEBL LER : 1. Atatürk ve Din Anlay fl, Türk Kad nlar Kültür Derne i, Atatürk ün Milliyetçilik ve Devletçilik Anlay fl Semineri, (Ankara 1981), ss (Ayr bas m). 2. Atatürk ve Din. Ayd nlar Oca, Millî E itim ve Din E itimi lmî Semineri, ( stanbul 1981), ss Din Kültürü ve Ahlâk Ö retimi, Tercüman Gazetesi, Milli E itim Sempozyumu, ( stanbul 1984). 4. Tarih ve Din, F rat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Metodolijisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu, Elaz slâm Mezhepleri Tarihi Araflt rmalar nda Karfl lafl lan Baz Problemler / Some Problems Concerning the Studies on the History of Islamic Sects, Uluslararas Birinci slam Araflt rmalar Sempozyumu /First International Symposium on Islamic Studies), ( zmir 1985), ss (Türkçe metin + ngilizce özet). 6. Islamic Approach Towards Other Religions, Assembly of the World s Religions. New Jersey-U.S.A, November 14-21, The Origin and the Significance of the Mawlawi Rituals, New ERA Conference: God: The Contemporary Discussion, Coronado, California, December 29, 1986-January 4, Abdullatif el-harpûtî ve Tenkîhu l- Kelâm fî Akaidi Ehli l- slâm Adl Eseri, F rat Üniversitesi, Türk- slam Tarih, Medeniyet ve Kültüründe F rat Havzas Sempozyumu, Elaz Mart The Meaning and the Signiflcance of Islamic Prayer (Salât): From the Point of View of Sufism, Council for the World s Religions: Ritual, Symbol and Participation in the Questfor Interfaith Cooperation, Harrison Hot Springs, Canada, August God in the Turkish Folk Litterature, Ne v ERA Conference: God: The Contemporary Discussion. Key West. Florida, April 16-22, Diyanet flleri Baflkanl n n E itim ve Yay n Hedefleri Din Kültürü Sempozyumu, 8-10 Nisan 1988 Ankara. 12. Teaching of the History of the Islamic Schools of Political and Religi- 12

13 ous Thought in the Facilties of Divinity, Conference on the Communicating Religious values to youth Today, Gregorian University, Rome, mam Ali and Human Rights, Imam Ali s Festival Fourteen Centerary of al-ghadeer, July 1990, London, pp Yunus Emre de Allah Telâkkisi, Eskiflehir Türkoca, 4 Ocak Türkiye de Alevîlik-Bektaflîlik, Karfl yaka Kültür-Sanat Derne i, 2 Mart Dinî Hayat m z, Bursa Ayd nlar Oca, 26 Nisan Ana Hatlar yla Alevîlik, Günümüzde Alevilik ve Bektaflîlik Paneli, , Ankara, 1995, ss Sosyal Bütünleflme Aç s ndan Din, Türk Kültür ve Sanat Derne i, Atatürk il Halk Kütüphanesi, zmir, 2 Mart A Brief History of Mawlawiyyah and the Significance of the Mawlawi Rituals, Contemporary Relevance of Sufism, ed. by Syeda Saiyidain Hameed, New Delhi : Indian Council for Cultural Relations, ss.285 vd. (International Seminar on Sufism, New Delhi, 1991) 20. fiiîli in Do uflu ve Geliflmesi, Milletleraras Tarihte ve Günümüzde fiiilik Sempozyumu, stanbul fiubat 1993, ss slâm ve Di er Dinler, Uluslararas Hoflgörü Kongresi, Antalya Haziran Atatürk ve Laiklik. Üçüncü Uluslararas Atatürk Sempozyumu, Gazi Magusa-Kuzey K br s Türk Cumhuriyeti, 3-6 Ekim Atatürkçü Düflüncede Milliyetçilik ve Lâiklik, Mu la : Mu la Üniversitesi Yay n, ss Do Secular States Have A Futre in The Islamic World? (Turkish Case), Conference on the Impact of Religion on Politics at the end of the Twentieth Cent ry. Jerusalem, Kas m 1997 (Atatürk Araflt rma Merkezi Dergisi, XV/43 (Ankara Mart 1999), ss ) Laikilik-Din liflkisi, Cumhuriyetin 75. Y l nda Türkiye de Din ve Devlet liflkileri Sempozyumu, Kahramanmarafl, 1998, ss Türk nk lâb ve Lâiklik, Kara Harp Okulu Komutanl, Ankara : Kara Harp Okulu Bilgi Toplama ve Yay m Merk. Yay., 2000, ss Yeni Bir Gelece e Aç l rken slam n ve Müslümanlar n Meseleleri, Yeni bir Gelece e Aç l rken nsan ve Din Sempozyumu, Adana, 2002, ss KISALTMALAR DEÜ FD : Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi FD : Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi ED : Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi slâm limleri Enstitüsü Dergisi 13

14 PROF. DR. ETHEM RUH FI LALI LE SÖYLEfi An Interview with Prof. Dr. Ethem Ruhi F lal Reportage avec le Professeur Ethem Ruhi F lal Yard. Doç Dr. Ali Abbas ÇINAR* Bilgi kayna bilgelerimizin / aksakallar m z n bilgilerinden her zaman istifade etmek, ülkemiz ve insan n n gelece i için mecburiyettir. Prof. Dr. Ethem Ruhi F lal da bilgi kayna olan bu ender flahsiyetlerimizdendir. Prof. Dr. Ethem Ruhi F lal ad, sadece Türk din tarihi veya slâm tarihi araflt rmalar nda de il, ayn zamanda Türk kültür tarihi içinde, belirli ve müstesna bir yere sahiptir. Onun, bu görüfllerinden daha genifl kitlelerin, özellikle de üniversite camias n n yararlanaca inanc yla, Mu la da, 8 Eylül 2003 tarihinde bir görüflme yapt m. Teybe kaydetti im bu görüflmeyi, daha sonra deflifre ettim. Yapt m bu görüflmeyi, amac na ulaflaca inanc yla sunuyorum: A.A.Ç. - Sayg de er Hocam, akademik çal flma alan n z ile halkbilimi (folklor) disiplininin, bilimsel olarak, çal flma alanlar, baz noktalarda birbirine yaklafl yor. Her iki bilim disiplini birbirinden yararlan yorlar. Türkiye de; özellikle halk inan fllar, tasavvuf, çeflitli kültler, slâm inanc na veya yorumuna dayal kurumlar ve bu kurumlar n meydana getirdi i kültür, tekke fliiri vb. konular teolog ve halkbilimcilerin ortak çal flma alanlar. Sizin bu yöndeki inceleme ve araflt rmalar n z, pekçok halkbilimci için rehber olmakta. Bunu, yap lan at flardan ve konuflmalardan anl yorum. Bu çerçevede, pekçok halkbilimci gibi, ben de, çal flmalar n zdan istifade etti imi belirtmek istiyorum. Millî Folklor Dergisi, sizin resmî görevinizden emekli olman z da f rsat bilerek Türk Dünyas ve Türk halk kültürüne katk lar n z dolay s yla 60. Say s n n zat n za arma- an edilmesine karar verdi. Sizinle görüflme yapma görevi ve onuru da bana verildi. Hayat n z, eserleriniz ve görüfllerinizle ilgili baz sorular m olacak. Bizi ayd nlat rsan z sevinirim. Hocam, akademik hayat tercih etmenizin sebebi nedir? E.R.F. -Akademik hayat tercih etmemle alakal geçmifl biraz uzun, söz uzayabilir, ama mümkün oldu unca k - sa anlatmaya çal flay m. Çocuklu um çok renkli geçti. Bu renklili in temeli, özellikle babam n mesle ine dayan r. Babam, Allâh rahmet eylesin, çok iyi bir mobilyac yd. Benim çocukluk y llar mda, 1940 larda, Burdur ve yöresinde, mobilyalar mefle, gürgen ya da büyük ço- unlukla ceviz a ac ndan yap l rd. Ve babam, bunlar büyük kütükler halinde sat n al r, evimizin bahçesinde kurumaya ya da suyunu biraz kaybetmeye b rak rd. Bizim çok sevdi imiz, babam n sürekli ifl yapt tahtac lar vard. Tahtac - lar eflli, yani kar -koca gelirlerdi. O büyük kütükleri, büyük h zarlarla biçerler- * Mu la Ünv. Fen- Edebiyat Fak. Ça dafl Türk Lehçeleri ve Edebiyatlar Böl. Ö retim Üyesi. 14

15 di. Her b çk çekifllerinde, kendilerine göre Hû! Hû! Hû! diye sesler ç kar r, baz ilahiler türküler söylerlerdi. Rahmetli babam çok nekre (flakac / nüktedan) bir insand ; bu, sevdi im taraf d r onun; onlara tak lmadan edemezdi. Onlar da, kar -koca beni çok severlerdi, yafll insanlard, Allâh rahmet eylesin hepsine. Babam, bu tak lmalar nda: Aman o lum! Bunlar n kuca na oturma. Bunlar n kestikleri yenmez derdi ama, biz birlikte yemek yerdik, bu babam n lâtifeydi. Ve ben, o çocuk yafllarda; Baba, Alevî ne demek? Tahtac ne demek? diye sorard m. O da kendince böyle söyleniyor o lum diye baz aç klamalar yapard. Ama, ailemiz hep onlarla içiçe yaflad. Babam n, Sünnî olmakla beraber, bu ifli yapan insanlarla yak n dostluklar vard. Ben, o zamandan, bu insanlar n, toplum içerisinde, ayr bir kategoride de erlendirilmelerini hep kafamda soru yapt m. Ortaokul ve lisede, bu sorular, beni edebiyat ve özellikle de tarihe daha çok ilgi duymama sebep oldu. Türk kültür tarihine, daha çocuk yafllar mdan itibaren ilgi duydu umu söyleyebilirim. Meselâ, Burdur Halk Evi Tiyatro Kolu nda çal flan ve bu konulara ilgi duyan day mla beraber Halk Evi ne gider, Ankara Halk Evi yay n olan Ülkü Mecmuas n dikkatle okurdum. O zamanlar, Burdur a, ancak haftada bir gazete ve dergi gelirdi olaylar ndan sonraki geliflmelere paralel olarak Türk kültürü ve bizim Orta Asya daki hayat m z ile, Türk Dünyas ile alakal haberler bazen yasaklanan fleylerdi. Bütün bunlara ra men, ben, bu tür haberleri merakla okurdum. Liseye geldi imde, doktor olmay çok arzu etmeme ra men, kendimi bir sosyal bilimci olarak gördüm, a rl kl yan m n sosyal bilimler oldu unu hissettim. Üniversiteye, lâhiyat fakültesine kat ld mda ise çizgimi belirlemifltim: S radan bir ö retmen olmak, slâmî bilgileri, din bilgilerini ö rencilere ö retmek yerine, ki bunlar da ö retmek gerekir, belirli bir alanda ihtisas sahibi olman n daha do ru oldu un düflündüm ve asistan olarak kalmaya karar verdim. Bunun yolunu da, üniversiteye gitti imde ö rendim. Bizim zaman m zda iletiflim bu kadar yayg n de ildi; biz hangi fakültenin oldu unu dahi do ru dürüst bilmiyorduk. Hatta ben, lâhiyat Fakültesi nin varl n Ankara ya geldikten sonra ö rendim. O zamanlar, en çok bilinen fakülteler T p, Mühendislik, Siyasal Bilgiler, Hukuk fakülteleriydi, di erleri tan nmazd. Fakülteye girdi im andan itibaren kendimi sürekli olarak ihtisasa haz rlamaya çal flt m. Bizim Fakültemizde, bu sahada çal fl labilecek birkaç kürsü vard. O zamanki adlar yla; Dinler Tarihi, Felsefe, Mezhepler Tarihi. Mezhepler Tarihi bana cazip geldi, çünkü mezhepler tarihinde, fiilen slâm bilmek ve ö renmek zorundas n z. Hem mezhep, insan iliflkilerinin ortaya koydu u bir kurum oldu u için, bu, çocuklu- umdan itibaren merak etti im Türkiye de yaflayan farkl kültür topluluklar - n tan mam ve onlar de erlendirmem için de vesile olacakt. Böylece ona niyet ettim. Mezun olduktan sonra, talihin bir cilvesi, hemen asistan olamad m, kadro yoktu o zamanlar ve ben millî e itim teflkilât nda, çok genç yaflta idarecili e bafllad m. Stajyerli im bittikten sonra mam hatip Okullar nda müdür yard mc l, müdürlük, daha 26 yafl mdayken Yüksek slâm Enstitüsü nde hocal k, yöneticilik gibi görevler yapt m. Ama ihtisas yapma iste im hep devam etti. Mezhepler Tarihinde kadro müsait olmad için bu defa, d flar dan doktora ya bafllad m. Doktoram yapmakta iken, çok sevdi im, sayg duydu um, Allâh rahmet eylesin, a abeyim Doç Dr. Yaflar KUTLUAY n yan nda doktoraya bafllad m. Daha sonra, kanaatimce slâm dün- 15

16 yas n n yetifltirdi i en büyük isimlerden biri olan Fasl Prof.Dr.Muhammed TAN- C hocan n yan nda slâm kültürüyle alakal iyi piflece imi düflündüm ve oray tercih ettim. Kayseri Yüksek slâm Enstitüsünü b rakarak Üniversiteye intisap ettim. Üniversiteye intisap etmemin, akademik hayat tercih etmemin sebebi, aç kças dinin insanlar, toplumlar aras ndaki tezahürlerinin göstergeleri olan bu toplumu tan makt. Diyebilirim ki benim bu ifle çocukluk y llar mdan itibaren ilgi duymamda, mobilyac l k yapan babam n; çam, ceviz ya da mefle tomruklar n do rayan Tahtac Himmet Dede müsebbib oldu. Böylece bu ifle bafllad m. A.A.Ç. - Akademik çal flmalar n z ve baz eserleriniz üzerinde k saca durabilir misiniz? E.R.F. - Bilim çevresinde, 1970 li y llar n flartlar içerisinde, do rudan do ruya Kuran la, hadisle ya da klasik dönemle ilgili olmayanlar fazla ra bet bulmad için, doktora tezimde, Yaflar a abeyin, daha sonra TANC hocan n teflvikleriyle klâsik dönem üzerinee çal flt m. bâdiye nin Do uflu ve Görüflleri adl bu çal flmay gerçeklefltirmekle çok da isabetli yapm fl m. Yeri gelmiflken Muhammed TANC den bahsetmek istiyorum: Tanci hoca, bn-i Haldun üzerine çok büyük yetkisi olan ve mam Maturudî üzerinde çal flmalar ve derinli i bulunan biridir. Ve Kuran çok iyi bilen, derinli ine inceleyen biridir. Klâsik dönem üzerine araflt rmaya bafllamakla, bu hocalar m n sayesinde, evvelâ Kuran n dayand bu çevreyi, ondan önceki tarihi çok iyi tan ma ve inceleme f rsat buldum. Ondan sonraki çal flmalar m günümüze yönelik oldu. Günümüzde; Kuran a dayal, Kuran daki, hadislerdeki bir tak m anlay fl ve yorumlar yans tan Kadiyanîlik üzerine Doçentlik tezimi haz rlad m. Bilinçli olarak seçmifl ve yapm fl oldu um bu çal flmalardan sonra, yine fluurlu olarak Profosörlük takdim tezimde Mesih ve Mehdi nanc n inceledim. Bütün bunlar yanyana s ralarsan z badîlik, yani Haricîlik, bugün bizim slâm Dünyas nda en sert, en kat, günümüzün tabiriyle köktendinci diyebilece- imiz, radikal bir toplumun oluflmas n ve Kuran- Kerîm in harfiyen yaflanmas, anlafl lmas ve uygulanmas n isteyen bir topluluktur. Bunlar kendilerinin görüflleri d fl ndaki görüflleri do ru kabul etmeyen bir topluluktur. Kadiyanîler ise bu ifli iyice suland rma noktas na getirmifllerdir. Hindistan co rafyas nda, Pakistan-Hindistan altk tas nda ortaya ç kan Kadiyanîler; geçmifl dönemlerin kültlerini kullanmak suretiyle, özellikle, o zamana kadar kendilerine kadar Hinduluktan, Budizmden, Konfuçyizmden, fiamanizmden vb. gelen kültleri; ki flamanizm bir din de il kültürdür, külttür; Hristiyanl k ve Yahudilikten de çeflitli görüflleri dahil etmek suretiyle, slâm n potas içerisinde kullanmak suretiyle birtak m görüfller ileri süren bir topluluktur. Burada mehdi ve mesih inanc ile beraber bizim Türk topluluklar ndaki Alevî inan fllar n tan mak çok daha kolayd r. Alevî inan fllar n tan rken de, Alevî ve Bektaflî topluluklar n tan rken de fiiîli in çok iyi bilinmesi laz md r. Benim, fiiîlik çal flmalar m, Kadiyanîlikle beraber, paralel olarak yürüttü üm çok ciddi çal flmalardan biridir. Türkçede, 12 mamla ilgili olarak, mamiyye fiias üzerine ilk çal flmalar da bana aittir. Böylece bilgilerim mayalanm flt. Bütün bunlar n fl alt nda, kesinlikle bir iddia içinde de ildir ama, noksanlar olmakla beraber, benim en az otuz y ll k birikimimin sonucu olarak Türkiye de Alevilik ve Bektaflilik kitab m ç km flt r. Türkiye de, bir toplu yay n olarak, 16

17 Ça m zda tikadî slâm Mezhepleri adl kitab m Hicret in 15. yüzy l na arma an olarak haz rlanm fl ve yay nlanm flt r. Bu kitap, bir yan yla vatandafllar m za, bibliyografyas ile de yetiflmekte olan ö rencilerimize hitap etmekte olan el kitab durumundad r. A.A.Ç. - Bir bilim adam olarak hedeflerinize ulaflabildiniz mi? E.R.F. - Bunu söylemek çok güç. Hiçbir akademisyen hedefime ulaflt m diyemez. Hedeflerime ulaflt m diyorsa, bana göre akademisyen de ildir. Kendimi, akademik hayat m n bu k rküç y l sonunda hedeflerime ulaflm fl görmüyorum. Anne taraf ndan rahmetli dedem Hac Hamit Haf z, Burdur un kurrâs ndand r, müftülük ve imam hatiplik yapm flt r. 75 y l boyunca Cami-i Kebir de hatimle namaz k ld rm fl olan bir insand r. O lunun ad Ali Haydar. Dikkat edin, bir Sünnî müftünün o lunun ad Ali Haydar. Bu, Türkiye nin 1920 li, 1930 lu y llardan sonra nereden nereye geldi ini görmek bak m ndan ilginç bir örnektir. Bu anlay fltaki bir çevrenin insan olarak, akademik hayat ma ailemden ald m bilgileri eklerseniz, talebeli- imi de koyarsan z, çünkü eski Türkçe ve di er bilgileri lisede ö renmifltim, kendimi tan m fl oldu um 50 y ll k çal flmalar ma ra men, ben hâlâ kendimi bir ö renci görüyorum. Kesinlikle akademisyen oldu um iddias nda de ilim. Sadece bu yolda bir talebe olarak çal fl yorum ve bundan da iftihar ediyorum. Ö renmenin yafl yok ve sonu yok. Benim ihtisas yapt m alanla alâkal her gün yeni bir kaynakla karfl lafl yorsunuz, her gün yeni bir bilgi kayna na ulaflman z mümkün. O zaman bilgileriniz zaten olmufl de ildir. Olma devresinde, o yolda olan bir insan m. Allâh n verdi i ömür süresince talebe olmaya devam edece- im, hiçbir zaman üstad olmad m, olamam da zaten, üstadl k benim çok çok ötemde. Ancak, bilgi edinme konusunda h rsl, istekli bir talebeyim. A.A.Ç. - Türkiye nin say l teologlar ndans n z. Dinin insan hayat üzerindeki önemi üzerinde de erlendirme yapar m s n z? E.R.F. - Türkiye nin say l teologlar ndans n z sözü itibari bir laf. Sorunuzun ikinci k sm ise fevkalade flumullü bir soru. Dinin insan hayat üzerindeki önemi sözle aç klanacak bir fley de il. Çünkü yaflanan bir kavram bu. Dinle ne kadar alakas z oldu unuzu söylerseniz söyleyiniz, o, sizin içinde bulundu unuz toplumun genlerine, davran fllar na, düflüncesine o kadar çok ifllemifltir ki sizin kendinizi ondan kurtarman z mümkün de ildir. Ve benim kanaatimce, bütün toplumlar için, kendi gücümüzün d fl nda, kendi yap p edebildiklerimizin d fl nda, bize hakim olan, bizim üstümüzdeki bir kudrete, bir güce behemehal inanmak zorunday z. Tarihe bakt m zda, sosyolojinin bize ö retti i totem ve tabu zaman ndan beri, insano lu kendi üstündeki bir güce; bu ister gördü ü olsun, ister görmedi i olsun; ba lanmak durumunda kalm flt r. Bilebildi imiz dönemlerden itibaren, kitabî dinler dedi imiz dönemi ele ald n zda; Yahudilikten, H ristiyanl ktan Müslümanl a geçti inizde de sizin üstünüzde, bütün kâinat n üstünde, kabul etseniz de etmeseniz de, bir Yarat c n n var oldu u hissedilir: Var! nkâr etseniz bile bu var. Ve O nun gönderdi i, bildirdi i kurallar, gönderildi i toplumun anlay fl na göre flekillenmifltir. Ve bu flekillenmenin sonunda da bir hayat oluflmufltur. flte yaflad m z hayat bu. Bunu kendinizden soyutlaman z mümkün de ildir. Ben rasyonel bir insan m, liberal bir insan m, kendimi öyle görüyorum; laik bir insan m, kendimi öyle görüyorum; ama bütün bu görmelerimin ötesinde din benim genlerimin 17

18 içinde, kendimi ondan soyutlayamam. Zaten, insan olman n temel vas flar ndan biri, sizin dine olan ilginizdir. Peki, dinle ilgisiz olan insan iyi bir insan olmaz m? Hay r, kesinlikle böyle bir fley söylenemez. Dinsiz insanlar kötü görmek, böyle bir fley düflünmek abesle ifltigaldir. Ama, sizin dinle olan ilginiz kendi insanî vas flar n zda, kendi de erlendirmenize ba l olarak, sizi belli noktalarda bir rahatlatma hissine götürüyor. Toplumsallaflma dedi imiz, yani toplumun birbirine kenetlenmesinde belli harçlara ihtiyaç vard r. Bunlar n bafl nda dil gelir. Farkl dinlere mensup olsalar bile, dil, insan birinci derecede ba lar. Din ise, bu dil ile birbirine ba lanm fl olan topluluklar aras nda, ayn tebessümden, ayn bak fltan, ayn anlay fltan yararlanma ve paylaflma imkân n sa lar. Bu aç dan, dinin insan hayat üzerindeki önemi büyük ve önemlidir. Dinin tarifinde de bu vard r. Din; insan, yarad l fl ndan ölümüne kadarki süre içerisinde e itmek için, ama en iyi flekilde e itmek için; en iyi insan, en güzel insan, en hay rl insan olmak üzere var olan bir kurumdur. nsan e iten bir kurum oldu u için, onu inkâr etmeniz mümkün de ildir. Bugün, bu noktalarda tabii, içinde yaflan lan topluma göre birtak m s k nt lar do uruyor. E er siz dini fevkalade kal plaflm fl, birtak m kurallar n esiri veya emredicisi olarak görürseniz, o vakit siz onun esiri olursunuz. Böyle bir durumda, insan hayat nda da kölelik bafllar. Halbuki insan, özgür varl kt r. nsano lunun f trat o. F tratta özgürlük var. Özgür oldu unuz için, hele müslüman olarak, baflka bir kayda tâbi de ilsiniz, Tanr ile baflbaflas n z. Böyle olunca, din insan hayat n rahatlatan, güven alt na alan bir kurumdur. Dünya benim, dünya bana ait, egemenlik bana ait, ama benim Yaratan m, elbette ki ontolojik olarak evrenin egemeni, hakimi. O son derece normal. Benim onunla Tanr laflmak gibi bir iddiam söz konusu olamaz ki. Mümkün de il zaten böyle bir fley düflünmek. A.A.Ç. - Din ile halk inan fllar aras nda, her ikisinin de inanç unsuru olmas bak m ndan kuvvetli bir ba vard r. Semavî dinlerin, özellikle de slâmiyetin varl na ra men Türk halk inan fllar n n sürmesini nas l de erlendiriyorsunuz? E.R.F. - Bu soruda benim düzeltmem icap eden bir fley var. Din ile halk inan fl n iki ayr kulvarda yürütemezsiniz. Ancak bunu bat l itikat anlam nda söylüyorsan z, bat l itikatlar; insan n yaflad çevre, co rafya, kültür ortam, ekonomik, tarihî ve siyasetin flartlar ile ilgili olan birtak m unsurlard r. Bunlar,size, de erlendirmesine bakmaks - z n, nesilden nesile, ne oldu u bilinmeden de aktar l r. Din ve slâmîyet dedi iniz zaman çok farkl bir manzara ile karfl lafl yorsunuz. slâm, bilebildi im kadar yla, yer yüzünün en ak lc dinidir. Pozitivist bir dindir demiyorum, Ougüst Comte un söyledi i pozitivizmden söz etmiyorum, ama en ak lc dindir. Çünkü, akl olan n dini vard r. Akl olmayan n din ile sorumlulu u, yükümlülü ü söz konusu de ildir. Böyle olunca ak lc din derken neyi kastediyoruz? Burada, çok k sa da olsa, Kuran- Kerim in mahiyetine dikkat etmek laz md r. Kuran- Kerim, 610 y l nda, dünya co rafyas n n belli bir co rafyas nda, yani Mekke bölgesine, Allâh taraf ndan gönderilmifl olan bir dindir. Bu bir tarihî olay. Bu tarihi olay n muhataplar belli: Mekke toplumu, 622 den itibaren de Medine ve Hicaz toplumu, o bölgenin toplumu. O insanlar, orada, 610 y l ndan önce, yüzlerce y l önce de yafl yorlard. Bir kültürleri vard. Bizim, yuvarlak ifadeyle cahiliye kültürü dedi imiz kültür vard. Bu kültürdeki insanlar da, flu ya da bu biçimde; 18

19 sosyal hayat, aile hayat, günlük hayat bak m ndan belli noktalara ulaflm fllard. Bunlara k nayabilirsiniz, k nayamazs n z... K nama dedi imiz olay, sizin daha sonra ulaflt n z iyi ile mukayese etmek suretiyle vard n z sonuçtur. Ama, o bizim kötü dedi imiz; ahlakî bak mdan çöküntüye u ram fllard, fuhufl yükselmiflti, flu kadar puta tap yorlard, berbat insanlard dedi imiz o toplumda, o dönemini ve daha sonraki dönemlerin bile hayranl n gizleyemedi i edebî bir geliflme vard. 7 Ask olarak bilinen Muallâkat- Seba ve belli edebî unsurlar Cahiliye toplumunda da alabildi ine artm flt. Nesep ilmi, bafltan sona orada geliflmiflti. Bütün bunlar co rafyan n zorunlu sonuçlar. Çölde yaflayan bir insan ve kabile sistemi üzerine kurulu toplumsal bir düzende insanlar soyunu bilmek zorundayd. Yine o co rafyan n genel bir ürünü olmak üzere oluflan baflka kavramlar vard ; mürüvvet ve yi itlik kavram bunlar n en önemlileriydi. nsan olarak kiflinin flerefi mensup oldu u kabileden geldi i için bu kavramlar önemliydi. Kabile ne kadar güçlü ve asilse, kiflinin gücü ve kudreti artmaktayd. Ben bu konuyu, teferruatl bir biçimde, Ortado u da slâm adl makalede yazm flt m. Bütün bu insanlar n yaflad klar bir halk inan fl... Hangi flekilde olursa olsun; ister putperest olsun, ister tevhid dinine mensup olsun. Nitekim, Hz. Peygamber döneminde, 610 y l ndan 632 ye kadar, Kuran- Kerim in inzali döneminde de, gerek Kuran- Kerim in âyetlerinin, gerekse Resulullâh n sünnetinin ortaya koydu u yeni bir yaflama biçimi olufltu. Bu da yeni bir kültürleflme hadisesini do urdu. Deyim yerindeyse, 610 y l ndan itibaren Mekke toplumu ile beraber o bölge bir kültür de iflimine u rad. Bu kültür de iflmesi, bugün bizim hayranl kla izledi imiz, ve takip etmekten de iftihar duydu umuz bir dinin yol açt kültür de iflmesi. Bu dinin meydana getirdi i kültür de iflmesi sonucunda da birtak m fleyler olufltu. Ve o din yay ld. Mekke-Medine den ç kt, bütün Hicaz Bölgesi ni kaplad, daha sonra k sa zamanda Irak, ran, Suriye, Türkiye, Orta Asya ve Kuzey Afrika ya yay ld. Bir sosyolojik gerçek olarak, bütün bu yürüyüfllerde, Kuran- Kerim in muhtelif âyetlerinde bunun izlerini bulmak mümkündür, sözgelifli k rk yafl na kadar Mecusî olarak yaflam fl bir insan yada otuz yafl - na kadar Kuzey Afrikadaki iptidaî yerli bir dine mensup olan bir insan, ya da elli yafl na kadar Orta Asya da flaman kültürü ya da Budist anlay fl yla yaflam fl olan bir insan, bu yeni dinin güzelli ini gördü. slâm kültürüyle karfl karfl ya geldi ve severek, gönülden isteyerek Müslüman oldu. Bu, derhal bir boyahaneye girip de, üstüne boya at l p rengi de ifltirilen araba de il ki! nsan bu!.. Düflünen bir varl k; hisseden bir varl k; duyan bir varl k; nefret eden bir varl k... O zamana kadar oluflturdu u birtak m âdetlerini, anlay fl ve de erlendirmesini, olsa olsa tevhid e ayk r gelmeyecek, putperestli e iz b rakmayacak flekilde Müslümanlaflt rma yolunu tuttu. Ama yine Budizmden, fiamanizmden, yine iptidaî dinlerden izler var ya da davran fllar var, ama bu adam müslüman, hem de samimi müslüman. A.A.Ç. - Türklerde de eski dinlerin izlerini görüyoruz. Türbeler etraf nda meydana gelen inan fl ve gelenekler buna örnek verilebilir. E.R.F. - Türbe ziyaretleri Araplarda da, Kuzey Afrika da da, ran, Türkiye ya da Orta Asya da da görülen bir hadise. Bu, dinin yozlaflmas de ildir. Dinin; insanlarda; onlar n anlay fllar na, kültür düzeylerine göre yans m fl ve toplumsallaflm fl bir fleklidir. Ben gidip bez ba lam yorum, mum dikmiyorum, ama evli- 19

20 yaya karfl de ilim. Çünkü ben alp kültürünü, eren kültürünü ve bu kültürün dayand ana kültür kayna n biliyorum. stesem de istemesem de ona karfl sayg duyuyorum. Meselâ Ahmet Yesevî nin türbesini, Hac Bektafl Veli nin külliyesini görüp de duygulanmamak mümkün de il. Hem, mezar ziyaretinden neden bu kadar korkulur anlayam - yorum. Bu, bir halk inan fl. Bez ba lama, nazar de mesi vs. gibi inan fllar n Kuran la ilgisi yok, bunlar din de de il, ama bunlar kültür. Bir kültürün unsurlar bunlar. Bunlar do du u kültürün rengini al r.bunun için biz bunu Türk müslümanl, Arap, Afrika, Avrupa ya da Acem müslümanl olarak de erlendiriyoruz. Bu, kesinlikle müslümanl klar ço altmak için de il, tam tersine kültürel flekillenmeyi belirtmek için kullan lan bir kavram. Kuran; Ifl k tek olmas na ra men, onun gönderdi i fl k zerreleri milletler veya bireylerde çok farkl flekilde yans yor, huzmeleri farkl. Belki basit bir örnek olacak, Arabistan da, M - s r da, bir adam, Kuran- Kerim i bafl n n alt na koyarak camide uzanabiliyor, ama bir Türk için bu ç lg nca bir fleydir. Ço unlukla anlam n anlamasa bile, bir Türk için Kuran- Kerim büyük bir manevî kaynakt r, bafl tac d r. Bunun için onu bafl n n alt na koyan birine k zar. Bütün bunlar bir bak fl aç s, bir de erlendirme. Buna ba l olmak üzere yorumlar ve anlay fllar farkl lafl yor. Onun için, bat l inan fllara ra men, Türkiye de slâmîyetin, halk inan fllar yla birlikte yaflamas n n temel nedenlerinden biri bu. Bizim kültürümüzün çok sa l kl denebilecek unsurlar ndan biri. Bunlar aras nda insanlar atalete sevk edenleri de var. Bunlar tashih etmek gerekir. Gelenekler, yaflanan toplumun, onu yaflayan insanlar n yaflay fllar na ve bak fl aç lar na göre yenilenir ya da kaybolur. Her yenilenmede, içinden do du- u toplumun rengini al r. Önemli olan, bunlar n kültürdeki izleridir. E er, toplum olarak baflka bir toplumun kültüründeki gelenekler ve kültürel di er unsurlar taklit edilirse toplumunuz zaafa u rar. Bu ikisini birbirinden ay rmak zorunludur. Bunun için ben, hassasiyetle bu mesele üzerinde sürekli olarak duruyorum. A.A.Ç. - Ülkemizde devlet ve din konusu tart fl lan konular aras nda. Konuyu incelediniz. Bu kavramlar üzerinde durabilir misiniz? E.R.F. - Benim bir kitapta toplamaya çal flt m bilgileri, bir soruyla cevaplamam istiyorsunuz, ama özetlemeye çal flay m. Din; insanlar n hayat n düzenleyen ve onun, beflikten mezara kadar, hayat n renklendirip flekillendiren; iyi insan ve iyi toplum olma kurallar n gösteren, önünü açan bir emirler manzumesidir. Devlet ise bu manzumenin flekillenmesi ile alâkal vücut bulmufltur. nsanlar n, bu düzen içerisinde, kendi hayatlar n sürdürebilmeleri için bulduklar bir manevî kavram, deyim yerindeyse bir tüzel kiflilik. slâma göre, e er devlet olmazsa anarfli do ar. Din, Kuran- Kerim, kesinlikle, insanlar n kurallar içinde yaflamas n ister. Onun temel amac ahlâkî bir toplumun oluflmas d r. Ahlâkî bir toplumun oluflmas için de bireylerin kurallara uymak mecburiyeti vard r. Toplumsal düzende, kiflinin tek bafl na ahlâkl olmas yetmez. Toplum halinde bu hale gelindi inde, iflte o zaman mükemmel devleti yakalayabilirsiniz. Bunun için Kuran- Kerim, bütün insanlar ve müminleri hay rda; yani güzellik ve iyilikte birbiriyle yar flan insanlar n bir aradal fleklinde tarif eder. nsan olarak, mümin olarak hedefimiz iyilik ve güzellikte yar flmakt r. Bu yar flta, herkes, gö üsleyebildi i mertebedeki duru- 20