Üretim/İşlemler Yönetimi 3. Yrd. Doç. Dr. Mert TOPOYAN

Transkript

1 Üretim/İşlemler Yönetimi 3

2 Ürün Tasarımı -Ürün Yaşam Süreci Eğrisi- Satışlar Giriş (Pazara Sunma) Büyüme Olgunluk Düşüş Araştırma ve Geliştirme (Ürün Tasarımı) Zaman

3 Ürün Tasarımı Ürünün (hizmetin) niteliklerinin planlanması sürecidir. Bir araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) sürecidir. Üretilecek ürünün (sunulacak hizmetin) fiziksel özelliklerinin, işlevlerinin, müşteri gereksinimlerini karşılama yollarının ve üretilme yollarının açık bir şekilde ortaya koyulması amacı taşır. Tasarım kalitesi kavramı yoluyla müşteriye yansıyan kalitenin oluşturulması sürecinin başlangıcıdır. Tasarım kalitesi: Müşterinin istediği özelliklerin ürün tasarımında yer almasıdır.

4 Ürün Tasarımı Ürün tasarımı süreci işletmenin rekabet gücü üzerinde de büyük etki yaratmaktadır. Çağdaş pazar yapılarında tasarım sürecini rekabet avantajına çevirebilmek için aşağıdakilerin başarılabilmesi gerekir: Ürün tasarımı sürecinin hızlı olması Yeni ürünlerin tasarımının sürekli bir faaliyet haline getirilebilmesi Ürün tasarım sürecinin düşük maliyetle gerçekleştirilebilmesi Bu süreç, yalnızca yeni ürünlerin tasarımını değil, mevcut ürünlerin iyileştirilmesini de kapsar. Ürün tasarımı, doğası gereği uzun süreli ve yüksek maliyetli bir faaliyettir. Bu nedenle işletmenin kısıtlı kaynaklarını bu faaliyete yöneltirken dikkatli davranması gereklidir.

5 Ürün Tasarımı Süreci Ürün tasarımı süreci dört ana aşamayı içerir. Her aşamada verilecek karar doğrultusunda süreç ileriye doğru devam eder ya da önceki aşamalardan uygun olanına geri döner. Fikir oluşumu Yapılabilirlik çalışması Ön tasarım Detaylı tasarım

6 Ürün Tasarımı -Fikir Oluşumu- Yeni ürün fikri farklı kaynaklardan gelebilir: Ürünlerle ilgili fikirlerin ana kaynağı müşteridir. Müşteri üründen beklentilerini doğrudan işletmelere iletebildiği gibi (özellikle sipariş üzerine üretimde), işletmenin gerçekleştirdiği pazar araştırması çalışmaları yoluyla da bu fikirler elde ediliyor olabilir. Bir diğer önemli fikir kaynağı bilimsel bilgi birikimi ve buluşlardır. Yeni bilgiler ortaya çıkması ya da bunların ürüne dönüştürülmesi, işletmelerin bunları üretme isteği duymasına yol açabilir. Rakip ürünler de önemli bir fikir kaynağı olabilir. Rakip ürünlerin tersine mühendislik yoluyla incelenmesi ile yeni fikirler oluşturulabilir. Burada bilginin korunması hakkındaki yasal düzenlemeler göz önünde bulundurulmalıdır.

7 Ürün Tasarımı -Fikir Oluşumu- Yeni ürün fikri farklı kaynaklardan gelebilir: İşletmenin çeşitli düzeylerdeki çalışanları da mevcut ya da yeni ürünlerle ilgili fikir ortaya atabilirler. Tedarikçiler, özellikle de onlardan sağlanmakta olan bileşenlere yönelik olarak fikirler ortaya atabilirler. Yasal düzenlemelerin değişmesi sonucunda bunlara uyacak yeni ürünlere ya da mevcut ürünlerin bunlara uyarlanmasına gereksinim duyulabilir.

8 Ürün Tasarımı -Yapılabilirlik Çalışması- İlk aşamada ortaya çıkan her türlü ürün fikri hayata geçirilemeyecektir. Aynı gereksinimi karşılayabilecek birden fazla ürün fikri olması durumunda da en uygun fikrin seçilmesi gerekecektir. Bu noktada karar verilebilmesi için ilgili ürün fikrine (fikirlerine) yönelik ekonomik, teknik ve finansal boyutları ele alan analizler yapılmalıdır.

9 Ürün Tasarımı -Ön Tasarım- Ön tasarım içerisinde ürünün genel olarak nasıl olacağı değerlendirilmektedir. Bunun içerisinde biçimsel ve fonksiyonel özellikleri denemek amacıyla prototip oluşturma da olabilmektedir. Ön tasarım sürecinde ilk örneğin üzerine tasarımın gözden geçirilmesi, yeniden test edilmesi vb. işlemler olabilmektedir. Ön tasarımda üretim süreci ile ilgili konular da dikkate alınabilir.

10 Ürün Tasarımı -Detaylı Tasarım- Ön tasarımda genel hatları belirlenmiş olan ürünün son haline getirilmesi için yapılan çalışmaları kapsar ve üç temel aşamadan oluşur: Biçimsel tasarım İşlevsel tasarım Süreç tasarımı

11 Ürün Tasarımı -Detaylı Tasarım- Detaylı tasarım aşamaları sonucunda ürünün gerçek şekli, müşteri ihtiyaçlarını tam olarak nasıl karşılayacağı ve ürünün nasıl üretileceği ortaya çıkmış olmaktadır. Burada ürünün fiziksel özellikleri ile ilgili spesifikasyonlar, toleranslar, teknik çizimler; üründe kullanılacak malzemeler ve özellikleri; ürünün hedeflediği işlevi yerine getirme yolları, olası farklı kullanımları, ürün güvenilirliği ve güvenliği, kalite düzeyi, bakım ve onarım koşulları; ürünün ambalajı, gerektireceği dağıtım koşulları, saklama koşulları; üretim işlemleri, koşulları ve akışı vb. gibi pek çok konu ele alınır.

12 Ürün Tasarımı -Bazı Kavramlar- Eşzamanlı mühendislik: Ürün tasarımının en başından itibaren hem ürünün hem de üretim sürecinin tasarımının birlikte yapılmasıdır. Buradaki başlıca amaç ürünün pazara sunum süresinin kısaltılmasıdır. Aynı zamanda tasarımdaki önemli noktalar ile üretimdeki kapasite, darboğaz ve maliyet kısıtları birlikte değerlendirildiğinden avantaj sağlar. Odaklanmış tasarım (Design for X) yaklaşımları: Son üründe ağırlık kazanan bazı özelliklere uyacak şekilde ürün ve üretim süreci tasarımı yapmaktır. Odaklanmış tasarım yaklaşımlarında çokça karşılaşılanlar aşağıdaki gibidir: Montaj için tasarım Demontaj için tasarım Çevre için tasarım Yeniden üretim için tasarım

13 Ürün Tasarımı -Bazı Kavramlar- Standartlaştırma: Farklı ürünlerde benzer işlevi görecek parçaların eş özellikte olabilmesi anlamındadır. Böylece ortak ve birbiri yerine kullanılabilir parçaların çok sayıda üründe kullanılabilmesi mümkün olur. Önemli ölçüde sadeleştirme ve maliyet avantajı sağlamaktadır. Modülerlik ve modüler tasarım: Modül, farklı şekillerde bir araya getirildiğinde birden fazla son ürünün elde edilmesinde kullanılabilecek olan alt montaj bileşenleridir. Modüller çok sayıda parçadan oluşabilmektedir. Ama bunlar montaja hazır bir bütün halinde elde bulunmaktadır. Modüler tasarım, son ürünlerin modüllerden elde edilebileceği şekilde bir tasarım yapmayı ifade eder. Böylece az çeşitte bileşenden çok çeşitli ürünler üretmek mümkün olabilir.

14 Başabaş Analizi

15 Başabaş Analizi İşletmenin pek çok alanında kullanılan temel bir analizdir. Başabaş noktası "kâra geçiş noktası" olarak da adlandırılır. Amaç, üretim hacmini maliyet ve gelirler ile ilişkilendirmektir. Böylece yapılması düşünülen işin hangi üretim düzeyinde kârlı olacağı, kapasite kullanımının ne kadar olması gerektiği, farklı seçeneklerden hangisinin tercih edilebileceği gibi pek çok karar verilebilecektir.

16 Başabaş Analizinin Varsayımları Maliyetler ve gelirler doğrusal olarak değişmektedir. Her maliyet kalemi sabit maliyet veya değişken maliyet şeklinde sınıflandırılabilmektedir. Analizin kapsadığı tüm üretim düzeyleri için sabit maliyetlerin tutarı değişmemektedir. Birim değişken maliyetler sabittir. Değişken maliyetleri oluşturan bileşenlerin birim faktör maliyetlerinde değişim olmamaktadır. Toplam değişken maliyetler üretim miktarına bağlı olarak ve doğrusal değişmektedir. Üretilen tüm ürünler satılmaktadır. Üretim verimliliği sabittir. Üretilen ve satılan ürün ya tek tiptir ya da birden fazla ürün üretilmesi durumunda üretimin bileşimi değişmemektedir. Ürünün satış fiyatı sabittir.

17 Başabaş Analizi Başabaş noktası, toplam gelir ile toplam maliyetlerin birbirine eşit olduğu üretim miktarı (hacmi) olarak tanımlanır. Geleneksel olarak işletmenin toplam gelir ve toplam maliyet fonksiyonlarının miktara bağlı olarak doğrusal bir şekilde değiştiği düşünüldüğünde aşağıdaki durum ortaya çıkacaktır: Toplam Gelir = Toplam Maliyet Toplam Gelir = Toplam Sabit Maliyetler + Toplam Değişken Maliyetler P Q = F + v Q P: Ürünün birim satış fiyatı F: Sabit maliyetler toplamı v: Birim değişken maliyet Q: Miktar

18 Para Başabaş Analizi Başabaş Noktası Kâr Toplam Gelir (P x Q) Toplam Maliyet F + (v x Q) Toplam Değişken Maliyet (v x Q) Zarar F Toplam Sabit Maliyet (F) 0 Q BBN Miktar

19 Başabaş Analizi Başabaş noktası miktar olarak hesaplanmak istediğinde aşağıdaki eşitlikten yararlanılabilir: Q BBN = F P v Burada (P-v) değeri katkı payı ya da marj olarak adlandırılır. Aynı zamanda başabaş noktasını toplam gelir (ya da toplam maliyet) türünden bulmak için de aşağıdaki eşitlik kullanılabilir: BBN = F 1 v P

20 Örnek 1 Radyatör panelleri üreten bir işletme, yeni bir paneli üretim hattına dahil etmeyi düşünmektedir. Bu panelin üretilebilmesi için 100 bin geliştirme, 250 bin sermaye donanımı gideri söz konusu olacağı öngörülmektedir. Üretim aşamasında her panel için 6 m 2 sac ve 3 m boru kullanılacak, saatte 10 panel üretilecektir. İşletmede bir saatlik işçilik ücreti 50 ve aynı süre için enerji maliyeti 25 olarak hesaplanmıştır. Sac fiyatı 10 /m 2, boru fiyatı 5 /m ve panellerin satış fiyatı 150 /adet olduğuna göre işletme hangi üretim miktarında ve gelir toplamında başabaş noktasına ulaşabilir?

21 Örnek 1 Sabit maliyetler = Geliştirme maliyeti = Sermaye donanımı maliyeti = Birim değişken maliyet = 82,5 /adet Sac maliyeti = 6 m 2 /adet x 10 /m 2 = 60 /adet Boru maliyeti = 3 m/adet x 5 /m = 15 /adet Enerji maliyeti = 25 /saat 10adet/saat = 2,5 /adet İşçilik maliyeti = 50 /saat 10adet/saat = 5 /adet Satış fiyatı = 150 /adet

22 Örnek 1 Q BBN = ,5 = 5185, adet İşletmenin yeni yatırımının başabaş noktasına ulaşması için 5185 adedin üstünde satış olması gerekmektedir adet üründe az da olsa kâr başlamıştır. BBN = ,5 150 = ,78 İşletme ,78 satış gelirini sağladığında (ya da toplam maliyeti bu düzeye eşit halde iken) başabaş noktasına ulaşacaktır.

23 Başabaş Analizi -Hedef Kâr- Başabaş analizi mantığı, işletmenin belirleyeceği bir hedef kâr miktarını sağlayabilmek için üretmesi/satması gereken ürün miktarını (fiyat belli, birim değişken maliyetler sabit ise); ürünlerini satması gereken fiyat düzeyini (miktar belli, birim değişken maliyetler sabit ise) ya da ürünlerin üretiminde sağlaması gereken birim değişken maliyet düzeyini (fiyat ve hacim belli) hesaplamakta kullanılabilir.

24 Örnek 2a Seramik tabak üreten bir işletme, 800 bin 'lik sabit yatırımına karşılık 1 milyon kâr elde etmek istemektedir. Tabaklar takım olarak değerlendirilmekte olup bir tabak takımının fiyatı 100, değişken maliyeti ise 40 olarak belirlenmiştir. Buna göre işletmenin hedeflenen kârı elde etmesi için kaç tabak takımı satması gerekir? Kâr = Toplam Gelir Toplam Maliyet = 100 Q Q Q = takım

25 Örnek 2b Aynı işletme, 800 bin 'lik sabit yatırımı ile üretebileceğini öngördüğü tabak takımından 1 milyon kâr elde etmek istemektedir. Bir tabak takımının değişken maliyeti ise 40 olarak belirlenmiştir. Buna göre işletmenin hedeflenen kârı elde etmesi için satış fiyat ne kadar olmalıdır? Kâr = Toplam Gelir Toplam Maliyet = P P = 85 /takım

26 Örnek 2c Aynı işletme, 800 bin 'lik sabit yatırımı ile üretebileceğini öngördüğü tabak takımından 1 milyon kâr elde etmek istemektedir. Bir tabak takımının fiyatı 90 olarak belirlenmiştir. Buna göre işletmenin hedeflenen kârı elde etmesi için birim değişken maliyetlerini hangi düzeyde tutması gerekmektedir? Kâr = Toplam Gelir Toplam Maliyet = v v = 38,57 /takım

27 Başabaş Analizi -Çok Üründe Başabaş Analizi- Her zaman işletme tek bir ürün üretmez. Birden fazla ürün üretilmesi durumunda her bir ürünün başabaş noktasına ulaşılmasında belli bir oranda katkısı olacaktır. Böyle bir durumda başabaş noktasının hesaplanması için gelir ve maliyet bilgilerinin yanı sıra her ürünün satışlar içerisindeki payının da bilinmesi (ve değişmemesi) gerekmektedir. Burada önemli nokta ürünlerin eş ürün düzeyinde temsil edilebilmesidir. Bu durum ya ürünlerin toplam satış gelirleri içerisindeki payları üzerinden ya da uygulanabildiği durumlarda ürünleri tek bir ürün, girdi vb. üzerinden hesaba dahil etmekle başarılabilir.

28 Örnek 3 Büro malzemeleri üreten bir işletmenin dört temel ürünü vardır. Bu ürünlere ilişkin geçmiş bir yıllık dönemdeki satış miktarı, satış fiyatı ve maliyet verileri tabloda yer almaktadır. İşletme gelecekte de maliyetlerin, fiyatların ve satış oranlarının değişmeyeceğini düşünmektedir. Kapasite genişletmek için yapılacak olan 2,5 milyon tutarındaki yeni bir yatırımın hangi toplam gelir düzeyinde başabaş noktasına ulaşacağını ve bu noktada her bir üründen kaçar adet satılmış olması gerekeceğini bulunuz. Ürün Satış Hacmi (adet/yıl) Fiyat ( /adet) Değişken Maliyet ( /adet) Kalemlik Kartvizitlik Sümen Kağıt rafı

29 Örnek 3 Ürün Satış Hacmi (adet/yıl) P ( /adet) v ( /adet) Toplam Gelir ( /yıl) Satış Payı Kalemlik ,194 Kartvizitlik ,067 Sümen ,545 Kağıt rafı ,194 BBN = w i F 1 v i P i ,000 w i : Her ürünün satışlar içerisindeki payı (ağırlığı) v i : Her ürünün değişken maliyeti P i : Her ürünün fiyatı BBN = 0, , , BBN = ,98 satış geliri (ya da toplam maliyet) + 0,

30 Örnek 3 Başabaş noktasına her bir üründen ne kadar satıldığında gelineceğini bulmak için; ,98 0,545 Q sümen = = , adet ,98 0,067 Q karvizitlik = = , adet ,98 0,194 Q kalemlik = = , adet ,98 0,194 Q kağıt rafı = = , adet 28

31 Başabaş Analizi Başabaş analizi farklı seçenekler arasında bir tercih yapmak için de kullanılabilecek bir tekniktir. Bu tarz bir kullanım için olası farklı seçeneklerin toplam maliyet eğrileri belirlenerek tahmin edilen talep düzeyi doğrultusunda en düşük maliyeti verecek seçenek seçilmeye çalışılmaktadır.

32 Başabaş Analizi Para Toplam Maliyet 1 Toplam Maliyet 2 Toplam Maliyet 3 F 3 F 2 F Miktar

33 Başabaş Analizi Beklenen üretim hacminin birinci bölgede olması durumunda birinci seçenek, ikinci bölgede olması durumunda ikinci seçenek, üçüncü bölgede olması durumunda ise üçüncü seçenek en düşük toplam maliyeti vereceğinden tercih edilecektir.

34 Başabaş Analizi İşletmelerin gerek maliyet gerekse gelir fonksiyonları her zaman doğrusal değildir. Belirli üretim hacimlerinde kesikli değişimler ya da doğrusal olmayan fonksiyonlar şeklinde değişimler söz konusu olabilir. Bu değişimler sabit maliyetlerde, değişken maliyetlerde ya da gelirlerde gerçekleşebilir. Belirli üretim hacminden sonra gereken sabit yatırım tutar değişebilir. Belirli üretim hacminden sonra birim değişken maliyetler değişebilir. Belirli üretim (satış) hacminden sonra satış fiyat değişebilir. Yukarıdakilerin tümü değişken olabilir. Bu tarz durumlar başabaş noktası hesabını karmaşıklaştırsa da hesaplama yapmak mümkündür.

35 Başabaş Analizi Para Toplam Gelir Toplam Maliyet F 2 F Başabaş Noktası Sabit yatırım tutarı Q 1 hacmine kadar F 1 kadar olmasına karşın, bu hacmin ötesinde F 2 kadar olmaktadır. Bu nedenle başabaş noktası 1'de değil, 2'de oluşmaktadır. Burada toplam değişken maliyetlerin değişim oranı (v) sabittir. 0 Q 1 QYrd. BBN Doç. Dr. Mert TOPOYAN Miktar

36 Başabaş Analizi Para Toplam Gelir Toplam Maliyet Başabaş Noktası 2 1 Değişken maliyet tutarı Q 1 hacmine kadar v 1 oranında artmasına karşın, bu hacmin ötesinde v 2 oranında artmaktadır. Bu nedenle başabaş noktası 1'de değil, 2'de oluşmaktadır. Burada toplam sabit maliyetler değişmemektedir. F 1 0 Q 1 Q BBN Miktar

37 Başabaş Analizi Toplam Gelir Para Toplam Maliyet 1 2 Başabaş Noktası Toplam gelir Q 1 hacmine kadar P 1 oranında artmasına karşın, bu hacmin ötesinde P 2 oranında artmaktadır. Bu nedenle başabaş noktası 1'de değil, 2'de oluşmaktadır. Burada toplam sabit maliyetler ve birim değişken maliyet değişmemektedir. F 1 0 Q 1 QYrd. BBN Doç. Dr. Mert TOPOYAN Miktar

38 Başabaş Analizi -Doğrusal Olmayan Başabaş Analizi- Fiyatın ya da değişken maliyetlerin miktara bağlı değişimleri doğrusal olmayabilmektedir. Miktarın artmasıyla birlikte birim değişken maliyetler artabilir. Miktarın artmasıyla birlikte ürün fiyatı düşebilir. İşletme toplam gelir ve toplam maliyet fonksiyonlarını bildiği sürece başabaş hesabı yapabilecektir.

39 Para Başabaş Analizi -Doğrusal Olmayan Başabaş Analizi- Zarar Toplam Maliyet Toplam Gelir Zarar Kâr F 0 Q BBN-1 Q BBN-2 Miktar

40 Başabaş Analizi -Doğrusal Olmayan Başabaş Analizi- Gelir ve/veya maliyet fonksiyonlarının doğrusal olmaması durumunda iki başabaş noktası oluşur. Bu durumda ilk başabaş noktası kâra geçiş noktası, ikinci başabaş noktası ise tekrar zararın başladığı nokta olacaktır. İşletme kâr bölgesinde toplam kârın en yüksek olduğu üretim miktarında çalışmak isteyecektir. En uygun (optimum) üretim hacmi (Q o ) olarak adlandırılan bu miktar, marjinal maliyetin marjinal gelire eşit olduğu üretim hacmi olarak düşünülür.

41 Başabaş Analizi -Doğrusal Olmayan Başabaş Analizi- En uygun üretim hacmi iki şekilde hesaplanabilir: Marjinal gelir ve marjinal maliyet eşitliklerinin birbirine eşitlenmesi yoluyla: Marjinal gelir: Satılan her yeni birimin toplam gelirde yarattığı etki miktarıdır. Basitçe fiyat olarak düşünülebilir. Fakat fiyat miktara bağlı olarak değişiyorsa bir fonksiyon ile ifade edilecektir. (Toplam Gelir) Marjinal gelir (P) = Q Marjinal maliyet: Üretilen her yeni birimin toplam maliyette yarattığı etki miktarıdır. Marjinal maliyet = (Toplam Maliyet) Q Toplam kâr fonksiyonunun en yüksek değeri aldığı noktayı bularak: Toplam kâr fonksiyonunun birinci türevi alınarak sıfıra eşitlenir.

42 Başabaş Analizi -Doğrusal Olmayan Başabaş Analizi- Kâr En yüksek kâr 0 Miktar Q o

43 Örnek 4 Madeni yağ üreten bir işletmede yıllık sabit maliyetlerin toplamı 750 bin olup, birim değişken maliyetlerin miktarla (80+0,0005Q) /ton şeklinde değiştiği hesaplanmıştır. Fiyat ise (200-0,002Q) /ton şeklinde belirlenmiştir. Buna göre işletmenin kârını en yüksek yapabilmek için yıllık ne kadar yağ üretmesi gerektiğini belirleyiniz.

44 Örnek 4 Marjinal gelir ve marjinal maliyetlerin eşitlenmesi yoluyla: (Toplam Gelir) Marjinal gelir = = (200 Q 0,002 Q2 ) Q Q Marjinal gelir = 200 0,004 Q Marjinal maliyet = (Toplam Maliyet) = ( Q + 0,0005 Q2 ) = ,001 Q Q 200 0,004 Q o = ,001 Q o Q 120 = 0,005 Q o Q o = ton

45 Örnek 4 Toplam kâr fonksiyonunun en yüksek değeri yoluyla: Toplam Kâr = Toplam Gelir Toplam Maliyet Toplam Kâr = Q 200 0,002 Q Q (80 + 0,0005 Q) (Toplam Kâr) Q = ,004 Q ,001 Q 0 = 0 Q o = ton

46 Örnek 5 Örnek 4'teki verileri kullanarak ilgili işletmenin kâra geçmeye başladığı ve kârlılığını kaybettiği üretim hacimlerini bulunuz.

47 Örnek 5 Para (Gelir ve Maliyet) 0 Kâr Q BBN1 Q BBN2 Miktar 0 Miktar

48 Örnek 5 Kâr = Toplam Gelir Toplam Maliyet 0 = 200 Q 0,002 Q Q 0,0005 Q 2 0 = 0,0025 Q Q a= -0,0025 b= 120 Q BBN1 2 = b c = Kâra geçiş noktası Q BBN1 = 7.386,75 ton Kârın bitiş noktası Q BBN1 = 40613,25 ton b2 4 a c 2a