Farmakoepidemiyoloji ye Genel Bakış

Transkript

1 Farmakoepidemiyoloji ye Genel Bakış (Bakış Açısı, İnceleme,Değerlendirme) 14 Şubat 2013 TC Sağlık Bakanlığı Sıhhiye - Ankara Yrd.Doç.Dr.Nazlı ŞENCAN Yeditepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Sosyal Eczacılık ve Eczacılık İşletmeciliği ABD PEPI Yük.Lis.Koor. nazlisencan@yeditepe.edu.tr nazlisencan@gmail.com

2 Epidemi; Bir veya daha fazla topluluktaki çok sayıda insanı aynı zamanda etkileyen bir hastalık salgını.

3 Salgın; Yunanca; Epi= üzerinde Demos= halk Belli bir insan popülasyonunda,belli bir periyodda,yeni vakalar gibi görülen ancak önceki tecrübelere göre beklenennden fazla etki gösteren hastalıktır. "Beklenen"in ne olduğuna bağlı olarak salgının tanımlanması subjektif olabilir.bir salgın lokal (bir hastalık patlaması),daha genel (salgın hastalık) ve hatta dünya çapında (global salgın-pandemik) olabilir. Sabit seviyede oluşan ve popülasyonda görece olarak yüksek derecede seyreden alışılagelmiş hastalıklar ise endemik olarak adalandırılır. Endemik hastalığa bir örnek sıtmadır.afrikanın bazı bölgelerinde (örneğin, Liberya) halkın büyük çoğunluğunun hayatlarının bazı dönemlerinde sıtmaya yakalanmaları beklenir.

4 Epidemiyoloji: Toplumlardaki sağlık ve hastalıkla ilgili olayların dağılımı ve nedenleri ile, bu dağılım ve nedenlerin sağlık sorunları ve hastalıkların önlenmesi ve kontrol uygulamalarını inceleyen çalışma alanıdır.

5 Epidemiology Sağlık Ölçümü (Ölçeği) Hastalık ve sağlıkla ilgili olayların: Zaman Yer Toplum (sayı, yüzde, oran, hız vb) Tanımlanması ve risk faktörlerinin ortaya konmasıdır. Dağılımı, nedenlerini, önlenmesi ve kontrolünü inceleyen çalışma alanıdır

6 Risk faktörleri: İlişkinin kuvvetini Risk (risk ratio-relative risk) Odds-odds ratio İlişki istatistiksel olarak geçerliliği (p değeri, % 95 % güven aralığı)

7 Sağlık Ölçekleri pay payda Risk altındaki topluluk oran yüzde hız

8 Hız (oran=rate): Belli bir zaman dilimi içerisinde, belirli bir hastalık veya sağlık olayının, belirli bir toplulukda görülme riski. Belirli bir zaman içerisinde, belirli bir topluluk içerisindeki belirli sayıda insan gurubunun/ Aynı zaman dilimi içerisinde risk altında olan topluluğa oranıdır.

9 Epidemiyolojinin Temel Prensipleri: Halk sağlığı (toplum bilimleri) ve hasta bakımı arasındaki ilişkinler ile ilgili bilimdir. Hastalık sıklığı ölçümleri Hastalık görülme paternlerinn tanımlanması Hastalık patlamalarının (kırılımlarının) ölçülmesi Tanı testlerinin kullanımının ilişkilendirilmesi Hastalığın sebeplerinin ortaya konması(tespit edilmesi) Tedavinin etkinliğinin ölçülmesi Hastalık ve tedavini maliyetlerinin belirlenmesi Hastalık sonuçlarının öngörülmesi Tedavi stratejileri hakkında karar verme Klinik soruların kanıtlarıın özetlenmesi

10 Epidemiyoloji Temel Sağlık Bilimidir; İnsan topluluklarında, hastalık görülme sıklığı ve dağılımı üzerine odaklanmıştır. Toplum içerisinde bazı guruplar hastalıklardan etkilenirken bazıları etkilenmemektedir. Bunların nedenlerini ve paternlerini araştırır. Epidemiyolojinin amacı = HALK SAĞLIĞINI İYİLEŞTİRMEKtir.

11 Çok sık karşılaştığımız epidemiyolojik terimler: Epidemik: Bir hastalığın toplum içerisinde ani ve yüksek sayıda insanda görülmesidir. Pandemik: Bir hastalığın çok geniş çoğrafi alanlarda görülmesidir Survelyans: Topluluk içinde hastalığın görülme durumlarının izlenmesidir İnsidans: Belirli bir toplumda, verilen bir zaman aralığı içinde (genellikle bir yıl) görülen yeni vakalar, olaylar veya başvuruların toplam sayısıdır. Prevelans: Belirli bir anda, verilen bir nüfusdaki vakaların, olayların ve durumların sayısıdır.

12 An example for incidence rate: During cases of AIDS were reported in US That year polupulation of USA was ; Deviding the number of reported case by the size of population yields 0,00022 cases per person during year. For ease of communication, epidemiologists express such frequencies by spesified size persons and Multıplying 0,00022 by is is the incidence of rate of AIDS, in USA in 1997

13 An example for case fatality: In 1985, cases are reported with AIDS. Before 1988, patients are died. Case fatality: 10946/11750 x 100% = 93.2 %

14 Farmakoepidemiyoloji İlaç Kullanımı Biyoistatistik Bilişim teknolojileri Epidemiyoloji Sosyal bilimler (Sosyal tıp, sosyal eczacılık vb) Farmakoekonomi Vd vd

15 İlaç ve Zehir arasındaki fark nedir? İlaç Nedir?

16 Biyoistatistik Farmakoepidemiyoloji k çalışmalar için: Veri toplanması Veri toplama yöntemleri Örnekleme Örneklem büyüklüğü

17 Etik Çalışma etiği Tıp etiği Akademik etik Hipokrat etiği (Hastalara zarar verme)

18 Farmakoepidemiyoloji Klinik farmakolojinin bakış açısını alır (focus) Epidemiyolojinin çalışma metodlarını alır Yeni sayılabilecek bir disiplin, birçok disipleni birraraya toplar ve çözüme yönelelik veriler oluşturur Bizler için karar vermede kullılacak bilgiler içerir.

19 Bireyler ilaçlara farklı cevaplar verirler, çünkü; İlaç ve hastalıklara tepkileri Ve doktora güvenleri farklıdır, Yaşam biçimi (sigara, alkol, beslenme vb) Fiziksel durum (kas, yağ, su) Reseptör sayısı Böbrek fonksiyonları (Clearance) Karaciğer fonksiyonları (C P 450) Transport kapasitesi (P-Glikoprotein) Eşlik eden hastalıklar Eşlik eden ilaçlar

20 İlacın yaşam döngüsü Etkinlik (kontrollü şartlar) Yarar- Risk Değerlendirmesi Günlük kullanımda yarar-risk değerlendirmeleri Yarar-risk değerlendirmeleri Klinik Araştırm alar ONAY (Ruhsat) Pazarlama Sonrası Takip Çalışmaları İlacı pazardan çekme (ruhsat iptali vb) Terapötik avantajlar Farmakoepidemiyoloji Çalışmaları

21 Neden Farmakoepidemiyolojik çalışmalar yapma ihtiyacı duyarız? - Kontrollü klinik çalışmalarda katılımcılar yüksek kritelere göre seçilmektedirler (dahil edilme çıkarılma kriteleri). Eşlik edn hastalık yoktur. Eşlk eden ilaç yoktur. Yaş arası tercih edilir (18-65). Cinsiyet çoğunlukla Erkektir - Katılımıcı sayısı sınırlıdır (az sayıda) - Gözlemleme süresi kısadır - Advers ilaç reaksiyonu tespit etme olasılığı düşüktür - Diğer ilaçlar ile etkileşimleri tespit etmek zordur

22 F. Bengtsson, Ther. Drug Monit., 26(2), , 2004

23 Farmakoepidemiyolojik Yaklaşım: Bireysel özellikler (yaş, cinsiyet, Cp450 vb) Gözlenen ilaç etkisi (ADV etki...) Farmakoepidemiyolojik Sorular? - İstenen ve istenmeyen etkinin olasılığı? - Toplumda etkilerin dağılımı nasıl? - Bireysel Adv etki riski gelişme oranı nedir? - Risk doğuran bireysel faktörler ve durumlar neler? - Riskleri önleyebilir miyiz? - Vb

24 Farmakoepidemiyolojik Araştırmalar; - Spontan Advers İlaç Reaksiyonu bildirimleri - Kohort Çalışmaları - Kesitsel Çalışmalar (ekolojik bağlantılı) - Vaka kontrol Çalışmaları Dikkat edilmesi gereken hususlar: - Tarafgirlik - Risk ölçümleri - Örneklem büyüklüğü hesaplamaları

25 Araştırma Kalite Değerlendirme Kriterleri: Walter O. Spitzer Evidence and opinion (1993) 1. Temel hipotez net bildirilmiş mi? 2. Hedef kitle tanımlı mı? 3. Dahil etme/etmeme kriterleri tanımlanmış mı/uygun mu? 4. Çalışmaya alınmayan veya dışında bırakılanların sayısı raporlanmış mı? 5. Çalışmadan çekilenlerin sayısı bildirilmiş mi ve bu sayı kabul edilebilir düz 6. Çalışmayı terkedenler gruplarda eşit dağılımlı mı? 7. Planlanan örneklem çapı ile istenen istatistiksel geçerlilik sağlanıyor mu? 8. Randomizasyon uygun yapılmış mı? 9. Olası tarafgirlik husuları bildirilmiş mi? 10. Yağılan uygulamalar açık ve net tanımlanmış ve dokümante edilmiş mi? 11. Sonuçlar (çıktılar) ölçülebilir ve kabul edilebilir biçinde tanımlanmış mı? 12. İstatistiksel analizler uygun mu? Daha çalışmanın bşında bu hususlar düşünülmüş olmalı (yayımlar da bunlar ışığında değerlendirilebilir)

26 Farmakoepidemiyoloji Alanları: Farmakoepidemiyolojinin asıl alanı Pazarlama Sonrası Çalışmalardır. - Spontan ADR ve farmkovijilans çalışmaları - Gözlemsel çalışmalar - Genel popülasyonda zarar risk değerlendirme - İlaç kullanım-tüketim çalışmaları - Farmakoepidemiyoloji Çalışmalarda:. Hasta özelliklerinin belirlenmesi. Genetik Polimorfizmin önemi. Bireysel tedavilerin optimzasyonu Farmoekopidemiyoloji verilerini kanıta dayalı tıp ve eczacılık uygulamalarından edinir.

27 Eczacılık Hizmetleri sırasında ilaç ile ilgili durumların dokümantasyonu önemli veriler barındırır: Hasta verileri - yaş, cinsiyet, ağırlık vb. - Hastanın adresi, reçeteleyen hekim vb. Tıbbi Hikaye İlaç Tedavisi Profili ( ATC Sınıflaması) İlaca ilişkin problemler tespit edillip çözüm önerileri oluşturulabilir Risk altında olan hastalara ilişkin bilgi ve değerlendirmeler yapılabilir

28 İlaç Tedavi Profili Verisi Kullanımı Bireysel Düzeyde ADR tespiti Etkileşim Kontrolü Bireysel doz atarlama Uyunç Kontrolü İlaç kullanımı durdururmunu tespit Bireysel özellik tespiti (örn: Cyp 450 varyasyonu) Toplumsal Düzeyde (Farmakoepidemiyoloji) ADR Prevenas hesaplama Etkileşim Prevelansı Doz aralıkları Uyunç oranı tespiti İlaç kullanımı prevelansı tespiti Farmakoepidemiyolojik değerlendirme Hastalar için standart hizmet oluşturm Farmakoepidemiyolojik Bilgi Oluşturma

29 Farmakoepidemiyoloji ve Güvenli İlaç Kullanımı Bilgi Güvenli Ürün Üretici / Sağlık Otoritesi Güvenli reçeteleme, sunma ve hizmet Eczaneler/ Hastaneler vb Farmakovijilans Farmakoepidemiyoloji Güvenli Kullanım Bilgisayar Destekli veri toplama ve değerlendirme Hastalar ve Sağlık Hizmeti verenler Tedavi Çıktısı

30 FARMAKOEPİDEMİYOLOJİ? =? FARMAKOVİJİLANS

31 Farmakoepidemiyolojik Bilginin Hizmete Dönüşümü Ürünün Güvenli Bilgi yarar-risk ilaç iletişimi ve değerlendirmesi kulanımı kullanımı Araştırma: Eğitim: Güncel hayata yansıtılabilecek değerlendirme metodları oluşturmak (örneğin medyada uzman raporlarının değerlendirilmesi ) Tıp ve eczacılık öğrencilerinin konu ile ilgili eğitilmesi (örneğin, temel epidemiyolojik makalelerin okunup değerlendirilebilmesi) Bilgilendirme: Hekim, eczacı ve sektörde görev yapan tüm birimlerin bilgilerini güncellemesi (örneğin iletişim becerileri, çatışma çözümlemeleri dahil vb)

32 İlaç Regülasyonları İlacın özelliği Güvenli (Safety) Etkili (E) Kaliteli (Q)

33 Tarihi gelişim: 1937: ABD de 100 kişi böbrek yetmezliğinden ölür. Sulfonomid (sietilen glikol içinde çözündürüldüğü için) 1938 sonrası reklinik toksisite testleri zorunlu koşulur. Bu şekilde ilaç güvenliği bilgisi toplanması hedeflenr ( ozaman ilacın ETKİNliğinin ispatı istenmemektedir larda FDA Advers İlaç Etkişeri için veri toplamaya başlar.

34 Tarihi Gelişim: 1961 de Tüm dünya da Talidomid facisayı yaşanır. Doğum defekti (fokomeli) Talidomid in etki nedenleri epidemiyologlar tarafından çalışılır ve araştırılır sonrasında WHO (DSÖ) İlaç İzleme örgütleri kurar.

35 Farmakoepidemiyoloji İlaçların etkileri (advers etki) ve İlaçların maliyeti (farmakoekonomi) Üzerinde yoğunlaşmış bir disiplindir.

36 Farmakoepidemiyolojik Araştırmlarada Hata Kaynakları; Araştırıan faktörler arasında ilişki 1. İlişki yok 2. Yapay ilişki var Two of them have a chance or bias(systematic variation) Note that biases once present, cannot be corrected 3. İndirekt ilişki var 4. Sebepsel ilişki var (direkt, geçerli ve doğru)

37 Doğru ilişkiyi yakalamak için: Random seçim katılımcı seçimi Dışarda bırakma Eşleştirme Veri analizi Matematik modelleme

38 Örneklem Büyüklüğü Neden önemli??? İstatistiksel olarak anlamlılık Güven aralığı (relatif risk, çıktı insidansı,..)

39 Ne zaman Farmakoepidemiyolojik Çalışmalar Yaparız? Maliyet / Yarar Risk / Yarar Fırsat Maliyeti Advers Sonuçlar Neden? Regülasyon (İlaç Ruhsatı, onayı vb) Pazarlama Yasal Klinik

40 Regulasyon Gerekli (olmazsa olmaz) Erken ruhsat alabilmek için Otoritenin sorularına cevap verebilmek için

41 Pazarlama Ürün güvenliğini sağlayarak pazara tutunabilmek için Marka ismini ve güvenini sağlamak için Ürünü yeniden konumlamak için İlacı, advers etki suçlamalarından korumak için

42 Yasal Ürünün gelecek fırsatlarını sağlamak için

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54 Teşekkür ederim... Soru ve katkılarınız... Ve küçük anketimiz...

55 Yedek Görseller

56 Epidemiyolojik Araştırmalar: Randomize Klinik Araştırmalar Koort Çalışmaları Vaka Kontrol Çalışmaları Vaka Serileri Vaka Raporları Avantaj ve Dezavantajlar;

57 Randomize Klinik Araştırmalar Avantajları Araştırma düzeni en uygun olanıdır Bilinmeyen ve ölçülemeyeni araştırma dezynı ile kontrol edebilen tek yöntemdir Dezavantajları En pahaı araştırma Yöntemi Yapay (doğal değil, oluşturulan düzenek) Ljistik olarak en zoru Etik bazı sorunları var

58 Kohort Çalışmaları Avantajları: Birçok çıktı aynı anda çalışılabilir Sık rastlanmayan etkiler çalışılabilir Seçim sırasında tarafgirlik daha az sorun olur Veri oluşumu daha az tarafgiridir İnsidans verisi elde edilebilir Dezavantajları: Verilerin oluşturduğu çıktı (sonuç) tarafgir olabilir Pahalı bir yöntem sayılabilir Prospektif yapılırsa tamamlanması çok uzun süre alabilir

59 Vaka Kontrol Çalışmaları Avantajları: Birçok sebep beraber çalışılabilir Sık rastlanmayan hastalıklar için iy bir yöntem olabilir Lojistiği daha kolay ve hızlı Çok pahalı bir yöntem değil Dezavantajları: Kontrol seçimi sorun olabilir Tarafgirlik olasılığı olabilir

60 Vaka Serileri Avantajları: İnsidans belirleme daha kolay Dezavantajları: Kontrol gurubu yok, hipotez testi için kullanılamaz

61 Vaka Raporları Avantajları: En kolay ve ucuz yöntemdir (genellemek ve hipotez testi?) Dezavantajları: Hipotez testi için kullanılamaz

62