MEDİNE. MUNÂFIKÛN SÛRESİ Nuzul 103 / Mushaf 63. Surenin Adı: Sûre ikiyüzlüler, münafıklar anlamına gelen Munâfıkûn adını muhtevasından alır.

Transkript

1 Surenin Adı: MUNÂFIKÛN SÛRESİ Nuzul 103 / Mushaf 63 Sûre ikiyüzlüler, münafıklar anlamına gelen Munâfıkûn adını muhtevasından alır. Tüm zamanlarda ve mekânlarda rastlanan ikiyüzlü tipin adeta psikanalizini yapar. Daha ilk nesilden itibaren bu adla anılmıştır. Surenin Nuzul Yeri ve Zamanı: Medine de inmiştir. MEDİNE 1

2 MEDİNE Tebük seferinde indiği rivayetini vakıa doğrulamaz. Zira bu seferin yapıldığı 9. yılda Medine de münafıklar etkilerini yitirmişlerdi. Münafık elebaşı İbn Ubey in 8. âyette alıntılanan sözü, siyer ve tefsir otoritelerinin çoğuna göre Mustalikoğulları seferinde söylenmiştir. Vâkı a da bunu doğrulamaktadır. Bu durumda sûrenin iniş tarihi hicretin 5. yılı olmalıdır. Sûre Mücadile sûresinin hemen öncesine yerleştirilebilir. Sûrenin inişine neden olan olay, şöyle özetlenebilir: Mustalikoğulları seferinde Ensar dan biriyle muhacirlerden biri arasında su sırası yüzünden kavga çıkar. Münafık elebaşı İbn Ubey bu kavgayı çirkin emellerine alet etmek için istismar ederek Ensar tarafını tutar. Muhacirlerden rahatsızlığını ifade eder ve Medine ye döndüklerinde şereflinin şerefsizi süreceğini söyler. Durum Hz. Peygamber e haber verilince, onu çağırtarak sözün aslını kendisinden sorar. Fakat kendisi inkar eder. Vahiy yalanını ortaya çıkarınca Rasulullah tan özür dilemesi teklif edilir, fakat o buna yanaşmaz (İbn Kesir). Nifak, imanı ciddiye almama, iman ahlâkından mahrum olma olayıdır. Bu vasfıyla bir akîde problemi olmaktan daha çok bir ahlâk problemidir. En temelinde çarpık bir Allah tasavvuru ve âhirete inanamama yatar. Kur an insanları inanç açısından üçe ayırır: Mü min, Kâfir, Münafık. Münafık; dışıyla mü mine, içiyle kafire benzer. 2

3 Surenin Konusu: Sûre bir şahsiyet parçalanması olarak nifakı tarihsel atıflar ve şahıslar üzerinden işler. Onlar inandık derken yalan söylemekte, hatta yalan yere yemin etmektedirler (1-2). Nifakı sindirdikleri için kalplerine mühür vurulmuştur (3). Başta dış görünüş ve kıyafetleri olmak üzere, her şeyleri aldatma üzerine kurgulamıştır. En güzel benzetme burada gelir: Onlar giydirilmiş kalaslar gibidir (4). Onlar için af dileyen Allah Rasulü bile olsa, münafıklar asla affa mazhar olamayacaktır (6). Sûrenin son bölümü infakla ilgilidir. İlk bakışta infakla nifak arasında bir ilişki yokmuş gibi gelse de, hem dil hem mahiyet olarak bir ilişki vardır. Bu ilişki zıtların ilişkisidir: Nifak ikiyüzlülüktür. İki yüzlü olanın tek dünyası olur. İnfak ise iki dünyalı bir imanın eseridir. Sonuç: İnfak nifakın panzehiridir. 3

4 RAHMÂN RAHÎM ALLAH IN ADIYLA ب س م للا الر ح من الر ح يم للا ي ع ل م ا ن ك ل ر س ول و للا ي ش د ا ن ال م ن اف ق ين ل اذ ب ون ١ ا ذ ا ج اء ك ال م ن اف ق ون ق ال وا ن ش د ا ن ك ل ر س ول للا و 1 İKİYÜZLÜLER sana geldiklerinde, Biz şahadet ederiz ki sen kesinlikle Allah ın Rasulü sün (1) derler. Allah da biliyor ki, gerçekten de sen O nun Rasulü sün; ve Allah şahadet eder ki, ikiyüzlüler kesinlikle yalancıdırlar.(2) (1) Tekit ve yeminlerinin çokluğu, kalplerindeki inkarın çokluğuna delalet eder. (2) Kapsamlı bir okuma Kur an da geçen münafıkların tek tip olmadığı sonucunu verir. Vahiyden yola çıkarak üç sınıfa ayırabiliriz: İnanmadığı halde inanmış görünenler (Bakara: 8-16). Bocalayanlar (Nisâ: 60-62, 137, 143; Tevbe: 44-45; 22,11). Kalbi hastalıklı olanlar (Enfal: 49; Ahzab: 12). Münafık tabiatlı birinde kimi zaman nifakın bu üç hali farklı veya eş zamanlı olarak tezahür edebildiği gibi, imanla nifak arasında geçişler de yaşanabilmektedir. (Nuzul 94 / Mushaf 2 : Bakara 8-16 Aşağıdadır.) و م ن الن اس م ن ي ق ول ام ن ا ب ا لل و ب ال ي و م ا ل خ ر و م ا م ب م ؤ م ن ين ٨ 8 İNSANLARDAN öyleleri de var ki, Allah a ve âhiret gününe inandık der(ler); ama onlar mü min değiller.(14) (14) Veya ba nın maiyyet vurgusuyla: mü minlerle beraber değiller. Bir özneden bir eylemi fiille değil de ism-i faille nefyetmek, onun sıfatından değil zâtından ve cevherinden dışlamaktır. Buna nefyin haberinin bâ ile gelişi de ilave edilirse şu anlama ulaşılır: Onlar, özden inanma imkanlarını tercihleriyle tüketmişler, bunun üzerine Allah da onların inanma ihtimallerini ortadan kaldırmıştır. Zımnen: Sizin kendi inancınız için ne dediğiniz değil, Allah ın sizin inancınız için ne dediği önemlidir. Yine zımnen: İnancında eğrilik olan ve bunu bilen bir gün düzelebilir, fakat inancında eğrilik olan ve doğru inandığını sanan asla düzelemez. Mealde der(ler) olarak geçen yekûlu nun öznesi tekildir. Fakat aynı cümledeki âmennâ fiilinin öznesi çoğuldur. Oysa ki ikisinin öznesi aynı kipte olmalıdır. Buradaki nükte şudur: Pasajda bahsi geçen münafıklar görünürde birden çok kişidirler. Fakat hakikatte onlar tek kafayla düşünmektedirler. Zira onlar sürü güdüsüyle hareket etmektedirler. Cümlede bâ nın tekrarı ahirete iman etmemenin Allah a imanı da boşa çıkaracağına delalet eder (İşârât). ي خ اد ع ون للا و ال ذ ين ام ن وا و م ا ي خ د ع ون ا ل ا ن ف س م و م ا ي ش ع ر ون ٩ 9 Allah ı ve iman etmiş kimseleri aldatmak isterler; hâlbuki onlar yalnızca kendilerini aldatırlar; ama bunu (Allah ın ifşa edeceğinin) farkında bile değiller.(15) (15) Aldatmak isterler/aldatırlar dedikten sonra farkında değiller demek, farkında olmadan aldatırlar demektir ki, âyette söylenen asla bu değildir. şu hâlde onların farkında olmadıkları masumane söyledikleri yalanlar değil, bu yalanların Allah tarafından açığa çıkarılıp yüzlerine çarpılacağı gerçeğidir. Parantez içi açıklamamızın gerekçesi budur. ف ى ق ل وب م م ر ض ف ز اد م للا م ر ل ا و ل م ع ذ ا ا ل يم ب م ا ان وا ي ذ ب ون ١١ 10 Kalplerinde hastalık vardır;(16) Allah da onların hastalığını arttırmıştır; ve ısrarlı yalanları yüzünden can yakıcı azabı hak ederler.(17) (16) Kâlbinde hastalık olanlar zümresi bu bağlamda münafıkları oluştursa da, bazı yerlerde münafıklardan ayrı bir kategoriyi oluşturur (bkz. Müddessir: 31). (17) İmandan mahrum olmak, kişinin kendi ruhuna çektirdiği en şiddetli azaptır. İman ruh için hava gibi, su gibi, ekmek gibidir. Ruhunu bunlardan mahrum eden, öz elleriyle kendi ruhunu tarifsiz bir azaba mahkûm etmiş olur. 4

5 و ا ذ ا ق يل ل م ل ت ف س د وا ف ى ا ل ر ض ق ال وا ا ن م ا ن ح ن م ص ل ح ون ١١ 11 Kendilerine Yeryüzünde fesat çıkarmayın! denildiğinde, Biz(18) sadece ıslahatçılarız derler. (18) Suçüstü edilen ikiyüzlülerin savunmaya geçerken biz diye söze başlamaları, bir tür parmak izi bırakmaları anlamına gelir. Biz li bir söylemle sadece kendileri gibi düşünen bir grubu değil, sanki bir bedende taşıdıkları birden çok yüzü, bir yürekte taşıdıkları birden çok kişiliği ifşa etmektedirler. ا ل ا ن م م ال م ف س د ون و ل ن ل ي ش ع ر ون ١١ 12 Aman dikkat, kesinlikle onlar fesatçıların ta kendileridirler; ama bunun farkında dâhi değiller. و ا ذ ا ق يل ل م ام ن وا م ا ام ن الن اس ق ال وا ا ن ؤ م ن م ا ام ن الس ف اء ا ل ا ن م م الس ف اء و ل ن ل ي ع ل م ون ١١ 13 Kendilerine Siz de insanların inandıkları gibi inanın! denildiğinde, Ya biz, ahmakların inandıkları gibi mi inanıyoruz? dediler. Bakın!(19) Onlar var ya onlar, gerçekten de ahmaktırlar; lâkin bunun bile farkında değiller. (19) Elâ tembih edatı, inkârcılar ve ikiyüzlüler için kullanıldığı bağlamlarda muhatabın uyuyan ve uyuşan bilincini ele verir. و ا ذ ا ل ق وا ال ذ ين ام ن وا ق ال وا ام ن ا و ا ذ ا خ ل و ا ا لى ش ي اط ين م ق ال وا ا ن ا م ع م ا ن م ا ن ح ن م س ت ز ٶ ن ١١ 14 Ama inanan kimselerle karşılaştıklarında Biz iman ettik derler. Şeytanlarıyla(20) baş başa kaldıklarında ise, Biz sizinle beraberiz, biz (onlarla) sadece alay ediyorduk derler. (20) Yahudilerin ikiyüzlülerinden söz eden 76. âyette birbirleriyle baş başa kaldıklarında şeklinde gelen ibare, bu âyette şeytanlarıyla baş başa kaldıklarında şeklinde gelmiştir. Bu benzerlikten yola çıkarak buradaki şeytan, onlara sapıklıkta önderlik yapan insan şeytanları olarak da anlaşılabilir. للا ي س ت ز ئ ب م و ي م د م ف ى ط غ ي ان م ي ع م ون ١١ 15 Allah da onların alaylarına karşılık verir(21) ve onları kendi tuğyanlarına gömülmüş olarak bırakır, şaşkın şaşkın debelenirler. (21) Âyette kullanılan muşâkele sanatının bir gereği olarak Allah için alay kelimesinin kullanılması, onların alaylarına hak ettiği karşılığı verme anlamını taşır (Kurtubî). Münafıkların inananlarla alay etmesine karşılık Allah da kendisinin onlarla alay edeceğini beyan buyurmuştur. Kullanılan kelime aynı olmasına karşın, anlam tam aksidir ve tehdit içermektedir: Allah, onlara önce mühlet tanır, sonra da cezalandırır. ا و لئ ك ال ذ ين اش ت ر و ا الل ل ل ة ب ال دى ف م ا ر ب ح ت ت ج ار ت م و م ا ان وا م ت د ين ١١ 16 Onlar hidayet karşılığında sapıklığı satın aldılar, bu yüzden ticaretleri onlara kâr sağlamadı; zira onlar doğru yolda giden kimseler değiller.(22) (22) Kur an ın dinî alana transfer ettiği satın alma, ticaret, kâr, terazi, tartı, rehin almak, ücret, ödünç, borç gibi ticari kavramlar hayli dikkat çekicidir. Bu, hakikati asrın idrakine söyletmekle açıklanabilir. (Nuzul 106 / Mushaf 4 : Nisa Aşağıdadır.) ا ل م ت ر ا ل ى ال ذ ين ي ز ع م ون ا ن م ام ن وا ب م ا ا ن ز ل ا ل ي ك و م ا ا ن ز ل م ن ق ب ل ك ي ر يد ون ا ن ي ت ح ا م وا ا ل ى الط اغ وت و ق د ا م ر وا ا ن ي ف ر وا ب و ي ريد الش يط ان ا ن ي ل ل م ل ل ل ب ع يد ا ١١ 60 SANA ve senden önce indirilenlere iman ettiğini sananlara bir baksana! Birbirlerini (İlâhlık rolüne soyunan) şeytani güç odaklarının hakimiyetine çağırmakta bir sakınca görmüyorlar; oysa onu inkâr etmekle emrolunmuşlardı.(85) Nitekim şeytanın tek arzusu, onları derin bir sapıklığa itmektir. (85) Allah a inandığını iddia eden birinin, bir problemin çözümünde O na güvenmeyerek pratikte kendisinde güç vehmettiği bir başka otoriteye güvenmesi, imanın tüm getirilerini sıfırladığı gibi, imanın üzerinde yükseldiği kişilik zeminini de parçalamaktadır. İşte bu durum, kişilik bölünmesinin öbür adı olan nifaka tekabül eder ve sahibini münafık durumuna düşürür. و ا ذ ا ق يل ل م ت ع ال و ا ا لى م ا ا ن ز ل للا و ا ل ى الر س ول ر ا ي ت ال م ن اف ق ين ي ص د ون ع ن ك ص د ود ا ١١ 61 Onlara, Allah ın indirdiğine ve Peygamber e gelin denildiğinde, bu münafıkların nefretle senden yüz çevirdiklerini görürsün. ف ي ف ا ذ ا ا ص اب ت م م ص يب ة ب م ا ق د م ت ا ي د ي م ث م ج اؤ ك ي ح ل ف ون ب ا لل ا ن ا ر د ن ا ا ل ا ح س ان ا و ت و ف يق ا ١١ 62 Fakat, önceden yaptıkları yüzünden başlarına öngöremedikleri bir musibet gelirse ne olacak hâlleri? Sonra sana gelecekler, Allah adına yeminle bizim amacımız sadece iyilik yapmak ve uyumu sağlamaktı (diyecekler).(86) 5

6 (86) Nifakın sosyo-psikolojik gerekçesi burada, ferdin iç dünyasıyla dış dünyası arasındaki zıtlığı rol yaparak çözme yolunu seçmesi şeklinde dile getiriliyor. İki yüzlülüğü tabiat hâline getirmiş kimi nifak sahiplerinin buna benzer gerekçelerinin Allah tarafından ciddiye alınmayacağı ifade edilmektedir. (Nuzul 106 / Mushaf 4 : Nisa 137 Aşağıdadır.) ا ن ال ذ ين ام ن وا ث م ف ر وا ث م ام ن وا ث م ف ر وا ث م از د اد وا ف ر ا ل م ي ن للا ل ي غ ف ر ل م و ل ل ي د ي م س ب ي ل ١١١ 137 İman edip sonra inkâra yönelen ve tekrar iman eden ve ardından inkâra saplanan ve en sonunda saplandığı inkâra boğazına kadar gömülenlere gelince: Allah onları affetmeyecek ve doğru yola ulaştırmayacaktır. (Nuzul 106 / Mushaf 4 : Nisa 143 Aşağıdadır.) م ذ ب ذ ب ين ب ي ن ذل ك ل ا لى ؤ ل ء و ل ا لى ؤ ل ء و م ن ي ل ل ل للا ف ل ن ت ج د ل س ب ي ل ١١١ 143 İki arada bir derede kalmışlardır; ne o tarafa ne de bu tarafa aittirler. (138) Nitekim Allah ın sapıklığını tescil ettiği kimseler için asla bir çıkış yolu bulamazsın. (138) Zımnen: Hiçbir taraf olmamak ya da her taraf olmak, bertaraf olmaktır. (Nuzul 114 / Mushaf 9 : Tevbe Aşağıdadır.) ل ي س ت ا ذ ن ك ال ذ ين ي ؤ م ن ون ب ا لل و ال ي و م ا ل خ ر ا ن ي ج ا د وا ب ا م و ال م و ا ن ف س م و ع ل يم ب ال م ت ق ين ١١ للا 44 Allah a ve Âhiret Günü ne (yürekten) güvenip inanan kimseler mallarıyla ve canlarıyla zaten cihat etmeleri hasebiyle, senden cihada çıkmak için izin isteme gereği duymazlar. (58) Allah sorumlu davranışta sebat edenleri çok iyi bilir. (58) Bir üstteki âyetin notuna bkz. Bu âyetler, 83. âyet ışığında anlaşılmalıdır:..onlar senden savaşa çıkma izni isterlerse, de ki: Bundan böyle benimle kesinlikle sefere çıkmayacaksınız.. ا ن م ا ي س ت ا ذ ن ك ال ذ ين ل ي ؤ م ن ون ب ا لل و ال ي و م ا ل خ ر و ار ت اب ت ق ل وب م ف م ف ى ر ي ب م ي ت ر د د و ن ١١ 45 Yalnızca Allah a ve Âhiret Günü ne (yürekten) güvenip inanmayan kimseler senden (cihada) katılma izni isterler; zira onların kalpleri kuşkuya teslim olmuştur, bu yüzden (katılsak mı, katılmasak mı diye) derin tereddütler içerisinde bocalayıp dururlar.(59) (59) İmanın ahlâkî karşılığı güvendir. Zımnen: Ne kadar güveniyorsanız, o kadar inanıyorsunuz. (Nuzul 114 / Mushaf 9 : Tevbe 22 Aşağıdadır.) خ ال د ين ف ي ا ا ب د ا ا ن للا ع ن د ا ج ر ع ظ يم ١١ 22 Onlar orada ebedi kalacaklar; çünkü, katında yüce ödül(ler) bulunan yalnızca Allah tır. (Nuzul 114 / Mushaf 9 : Tevbe 11 Aşağıdadır.) ف ا ن ت اب وا و ا ق ام وا الص لوة و ات و ا الز وة ف ا خ و ان م ف ى الد ين و ن ف ص ل ا ل ي ات ل ق و م ي ع ل م ون ١١ 11 Ama eğer kendilerini düzeltir, namazı istikametle kılar ve zekâtı gönülden gelerek verirlerse, o zaman sizin dinde kardeşiniz olmuş olurlar. Ve Biz âyetlerimizi, onların (değerini) bilen bir toplum için işte bu şekilde tüm boyutlarıyla açıklıyoruz. (Nuzul 95 / Mushaf 8 : Enfal 49 Aşağıdadır.) ا ذ ي ق ول ال م ن اف ق ون و ال ذ ين ف ى ق ل وب م م ر ض غ ر ؤ ل ء د ين م و م ن ي ت و ل ع ل ى للا ف ع زيز ح يم ١٩ ا ن للا 49 O zaman ikiyüzlüler ve kalbinde hastalık olanlar(56) diyorlardı ki: Bu adamlara dinleri yanlış yaptırıyor! Oysa, Allah a güvenen herkes şunu bilmeli: her işinde mükemmel olan, her hükmünde tam isabet eden yalnız Allah tır.(57) (56) Kâlbinde hastalık olanlar ile ilgili bkz. Müddessir: 31, not 12. (57) Allah ın gör dediği yerden bakanla şeytan ın gör dediği yerden bakan aynı şeye baksalar da aynı şeyi göremezler. 6

7 (Nuzul 105 / Mushaf 33 : Ahzab 12 Aşağıdadır.) و ا ذ ي ق ول ال م ن اف ق ون و ال ذ ين ف ى ق ل وب م م ر ض م ا و ع د ن ا للا و ر س ول ا ل غ ر ور ا ١١ 12 O sırada ikiyüzlüler ve kalplerinde hastalık olanlar diyordu ki(23) Allah ve O nun elçisi bizi yalnızca boş vaadlerle avuttu. (24) (23) Bu zümre ile ilgili genel bir okuma için bkz. Müddessir: 31, not 12. (24) Bu âyet şu olayla birlikte düşünüldüğünde daha iyi anlaşılır: Hendekler kazılırken Selman ve Huzeyfe nin de aralarında bulunduğu gurup kendi paylarına düşen yerde hendek kazarken bir kaya çıkmıştı. Tüm çabaları sonuçsuz kalmış, kaya değil balyoz kırılmıştı. Hz Peygamber e durum haber verildi. Olay yerine gelerek balyozu aldı ve kayaya vurdu. Her vuruşta kayanın bir parçası kopuyor ve kıvılcımlar saçılıyordu. Rasulullah o kıvılcımlara işaretle Pers, Bizans ve Yemen saraylarının ümmetinin eline geçeceğini müjdeliyordu. İşte içinde bulunulan zor zamanla bu müjde arasında makul bir bağlantı kuramayan hasta kalpliler, bunu boş vaad olarak gördüler. ا ت خ ذ وا ا ي م ان م ج ن ة ف ص د وا ع ن س ب يل للا ا ن م س اء م ا ان وا ي ع م ل ون ١ 2 Onlar yeminlerinin arkasına saklandılar;(3) bu yolla Allah yolundan saptırdılar: Elbet yaptıkları şey pek fenadır. (3) Lafzen: kalkan edindiler. ذل ك ب ا ن م ام ن وا ث م ف ر وا ف ط ب ع ع لى ق ل وب م ف م ل ي ف ق ون ١ 3 Bunun nedeni, onların önce iman edip sonra inkar etmeleridir; sonunda kalplerine mühür vurulmuştur: (4) artık onlar (imanın hakikatini) kavrayamazlar. (4) Adeta kalp suç aleti olarak tescil edilmiş, İlâhî mahkemeye suç aleti olarak getirilmek üzere mühürlenmiştir. İmandan sonra inkarın mazereti yoktur. Zımnen: Akıl tutulmasına uğramışlar, köstebek gibi gözleri görmez olmuştur. و ا ذ ا ر ا ي ت م ت ع ج ب ك ا ج س ام م و ا ن ي ق ول وا ت س م ع ل ق و ل م ا ن م خ ش م س ن د ة ي ح س ب ون ل ص يح ة ع ل ي م م ال ع د و ف اح ذ ر م ق ات ل م للا ا نى ي ؤ ف ون ١ 4 Sen onları gördüğünde kalıpları hoşuna gider; ve konuşacak olsalar sözlerine kulak verirsin: giydirilmiş(5) kalaslar gibidir onlar.(6) Her çığlığı kendi aleyhlerine sanırlar; onlar kökten düşmandırlar: artık onlara karşı dikkatli ol! Allah onları kahretsin: Nasıl da savruluyorlar!(7) (5) Musennedeh, uzun bir gömleği kısa bir gömleğin altına giymektir (Lisân). Ağaç köküyle irtibatını kaybedince haşeb olur. Yani: Münafık, fıtrat ve ruh köküyle bağını koparmış kişidir. (6) Abdullah b. Ubey, Muğis b. Kays, Ca d b. Kays ve benzeri tipler içlerindeki kokuşmuşluğu dışlarına yaptıkları yatırımla kapatırlardı. Böyle yapmak, değerden yırtıp fiyata yamamak, hakikati imaja kurban etmekti. Zımnen: Kâfirin tipik özelliklerinden biri, imanı bırakıp imaja yatırım yapmasıdır. (7) Çevirimizin gerekçesi için bkz. Fâtır: 3 (Nuzul 42 / Mushaf 35 : Fatır 3 Aşağıdadır.) ي ا ا ي ا الن اس اذ ر وا ن ع م ت للا ع ل ي م ل م ن خ ال ق غ ي ر للا ي ر ز ق م م ن الس م اء و ا ل ر ض ل ا ل ا ل و ف ا نى ت ؤ ف ون ١ 3 Siz ey insanlar: Allah ın üzerinizdeki nimetini hatırlayın! Allah tan başka sizi gökten ve yerden sürekli (6) doyuracak bir yaratıcı mı var? (7) O ndan başka ilâh yoktur: şu halde, nasıl böylesine savruluyorsunuz? (8) (6) Muzari formu sürekli anlamını içerir (bkz. İtkân, II, 317). (7) Zımnen: Haneye değil hanenin sahibine teşekkür edin! Bu teşekkür, Allah söz konusu olduğunda kulluktan başkası değildir. 7

8 (8) Tu fekûn: (birine) iftira etti anlamındaki efeke den meçhul fiil: İnançta haktan yola çıkıp batılda karar kılmak, sözde doğrudan yalana kaymak, eylemde güzelden başlayıp kötüye ulaşmak manalarını verir (Râğıb). Kur an ın iniş sürecinde muhtemelen ilk kullanıldığı bu yerde kelime zihni bir savruluşu ifade eder. İlk neden ve son gaye arasındaki bağı kuramamak işte bu savruluşun sonucudur. Rabbimiz!.. ayaklarımızı kaydırma! (Âl-i İmran: 8) duası, bu tür bir savruluşa karşı mücadele edenlerin duasıdır. و ا ذ ا ق يل ل م ت ع ال و ا ي س ت غ ف ر ل م ر س ول للا ل و و ا ر ؤ س م و ر ا ي ت م ي ص د ون و م م س ت ب ر ون ١ 5 Ve onlara: Gelin, Rasulullah size mağfiret dilesin! denildiğinde, başlarını çevirirler;(8) ve sen onların küstahça bir kibir içinde çekip gittiklerini görürsün.(9) (8) Hz. Peygamber in misyonunun bir parçası da mü minler için dua etmesiydi (Âl-i İmran: 159; Tevbe: 103; Bakara: 151). Zımnen: Kendileri tevbe etmedikçe senin onlar için tevbenin bir yararı yok (Tevbe: 80). (9) İbn Ubey in yalancılığı âyetle ortaya çıkınca, Rasulullah a git, kendin için istiğfar talebinde bulun! derler. Çaresiz bir baş hareketiyle, iman etmemi istediniz ettim; zekât vermemi söylediniz verdim; geriye Muhammed e secde etmekten başka ne kaldı? demişti (Taberî). Bu tarihten sonra çok yaşamayıp maskelerin sıyrılacağı yere gitti. (Nuzul 98 / Mushaf 3 : Al-i İmran 159 Aşağıdadır.) ف ب م ا ر ح م ة م ن للا ل ن ت ل م و ل و ن ت ف ظ ا غ ل يظ ال ق ل ل ن ف ل وا م ن ح و ل ك ف اع ف ع ن م و اس ت غ ف ر ل م و ش او ر م ف ى ا ل م ر ف ا ذ ا ع ز م ت ف ت و ل ع ل ى للا ا ن للا ي ح ال م ت و ل ين ١١٩ 159 Allah ın rahmeti sayesinde sen onlara yumuşak davrandın. Ama eğer onlara karşı katı yürekli davransaydın, kesinlikle senden uzaklaşırlardı: şu hâlde onları affet, affedilmeleri için de dua et(133) ve yönetim işinde onlarla istişare( ye devam) et!(134) Artık kararını verdiğin zaman da, Allah a güven! Çünkü Allah kendisine güvenenleri sever. (133) Hiçbir kaynak Allah Rasulü nün kendisine savaşı açık arazide kabul etme konusunda ısrar eden, dedikleri olunca da savaş meydanını terk edenlere sitem ettiğini nakletmez. (134) Krş. Şûrâ: 38. Hz. Peygamber savaş öncesi savaş konseyini toplamış ve istişare etmişti. Kendisi başta olmak üzere tecrübeliler şehrin içinde kalıp savunma savaşı verme taraftarıydı. Fakat çoğunluğu teşkil eden konseyin genç ve atak üyeleri meydan savaşında ısrar ettiler. Allah Rasulü o görüşte olmamasına rağmen istişare sonucuna uydu ve zırhını giydi. Bu arada durumu yeniden gözden geçiren bazıları görüşlerini Allah Rasulü nün görüşü istikametinde değiştirdiler. Bunu Rasulullah a iletince şu destani cevabı aldılar: Bir peygamber giydiği zırhı çıkarmaz! (Buhârî). (Nuzul 114 / Mushaf 9 : Tevbe 103 Aşağıdadır.) خ ذ م ن ا م و ال م ص د ق ة ت ط ر م و ت ز ي م ب ا و ص ل ع ل ي م ا ن ص لوت ك س ن ل م و للا س م يع ع ل يم ١١١ 103 Onların Allah a sadâkatlerini ifade için mallarından bir miktar sadaka al; bu sayede, onların temizlenmelerine ve inkişafına yol açmış olursun.(130) Ve onları dua ile destekle; çünkü senin duan, onlar için bir gönül ferahlığıdır: Hem Allah tüm (duaları) işitir ve (kime neyi vereceğini) çok iyi bilir. (130) Sadaka, etimolojik anlamı özünde güçlü ve sağlam olmak olan sıdk kökünden türetilmiştir. Yalan ın zıddıdır (krş. Mekâyîs). Kişinin, bağlılığındaki güç ve dürüstlük sadâkat ile ifade edilir. Kişinin sadâkatine delil olsun için malından Allah adına çıkardığı miktara da sadaka denilmiştir. Burada sözü edilen sadaka, bir mü minin arınmak amacıyla yılda bir kez vermek zorunda olduğu miktarı belli bir sosyal vergi olan zekâttan daha öte bir şey olsa gerektir. Bu âyetler çerçevesinde yaşanan örnek olaylara, özellikle de Ka b b. Malik in tevbesinden sonra malının tümünü sadaka olarak vermek istemesine bakılırsa (Buhârî, Tefsir 75), bunun adını rahatlıkla tevbe sadakası koyabiliriz (bkz. 118, not 1). Zekât la bu sadaka arasındaki fark şudur: Zekât gönüllü gönülsüz fakirin zenginin malındaki hakkı olarak mecburken, tevbe sadakası bırakınız mecbur olmayı, kişinin Allah a ve Elçisi ne olan samimiyet (nasiha, bkz. 91, not 6) derecesine göre reddedilme ihtimalini de içinde barındırıyordu. Bir sonraki âyetten açıkça anlaşılıyor ki, kişinin sadakası Allah adına Hz. Peygamber tarafından alınmışsa, bu onun tevbesinin de kabulüne işaret sayılmaktadır. 8

9 (Nuzul 94 / Mushaf 2 : Bakara 151 Aşağıdadır.) م ا ا ر س ل ن ا ف ي م ر س و ل م ن م ي ت ل وا ع ل ي م اي ات ن ا و ي ز ي م و ي ع ل م م ال ت ا و ال ح م ة و ي ع ل م م م ا ل م ت ون وا ت ع ل م ون ١١١ 151 İşte böylece,(288) içinizden size âyetlerimizi okuyacak, sizi arındıracak, size ilâhî mesajı ve hikmeti öğretecek ve ayrıca bilmediklerinizi size bildirecek bir elçi gönderdik.(289) (288) Hitap zamirinin müteallakı için bkz. Râzî, Ebu Müslim den. (289) Bu âyet Hz. İbrahim ve İsmail in duası olan 129. âyete bir atıftır. Ebu Müslim bu âyeti 143. âyete atıf saymıştır. Ama bunu 129 dan ayıran tek fazlalık bilmediklerinizi size bildirecek cümleciğidir. Hz. Peygamber in Allah beni öğretmen olarak gönderdi (İbn Hanbel III, 328) sözü, bu âyetin ışığında anlaşılmalıdır. (Nuzul 114 / Mushaf 9 : Tevbe 80 Aşağıdadır.) ا س ت غ ف ر ل م ا و ل ت س ت غ ف ر ل م ا ن ت س ت غ ف ر ل م س ب ع ين م ر ة ف ل ن ي غ ف ر للا ل م ذ ل ك ب ا ن م ف ر وا ب ا لل و ر س ول و للا ل ي د ى ال ق وم ال ف اس ق ين ٨١ 80 Onların bağışlanmaları için Allah tan ister af dile, ister dileme: Onlar için Allah tan yetmiş kez af dilemiş olsan dahi, artık Allah onları asla affetmeyecektir. Bunun nedeni, onların Allah a ve O nun Elçisi ne ısrarla nankörlük etmeleridir; zira Allah (fıtrat) yolundan sapmış kimseleri doğru yola yöneltmez.(99) (99) Bu son ibareye zira Allah, yoldan sapmış kimseleri (kötü) maksatlarına ulaştırmaz anlamı verilebilir mi? Allahu a lem hayır. Çünkü hidâyet, dilde dalâlet karşılığı konulmuştur ve kullanıldığı her yerde lütuf anlamına gelir. Bu nedenle hediyye bu kökten türetilmiştir (Râğıb). Kur an da olumsuz anlamda iki âyette ullanılmıştır: Sâffât: 23 teki fehdûhum (ve hepsini gözleri faltaşı gibi açacak bir ateşe yönlendirin), Hac: 4 teki yehdîhi (ve onu yakıp kavurucu bir azaba yönlendirir). Râğıb, bu iki kullanımda da hidayet/yöneltme sözcüğünün, tıpkı onları acıklı bir azap ile müjdele (Âl-i İmran: 21) ibaresindeki tebşir/müjde gibi ironik bir tehdit anlamında kullanıldığını söyler. Bu bir yana, bu iki kullanımda da özne Allah değildir ve Kur an da Allah a atfedilen hiç bir hidayet olumsuz anlamda kullanılmaz. Burada ve bir çok yerde fiil formuyla (yehdi) kullanılan hidayet in, Kur an ın insan tasavvurunda, insanın özgür tercihini sıfırlayan ve yok sayan nedensiz ve yasasız bir tasarruf olmadığı açık. Aksine insanın seçimiyle bire bir irtibatı olan bu ilâhî tasarrufun, söz konusu boyutunu da çeviriye yansıtabilmek için, Allah ın hidayeti ni bir çok yerde yöneltme ya da yönlendirme şeklinde karşıladık. Bir yöne yöneltilen kimse, bu yönlendirmenin tam karşılığını yöneltildiği yön istikametinde çaba sarf ederek elde edebilir. Fakat şu da var ki, doğru yöne yöneltilmemiş bir çaba bütünüyle boşa gidecektir. İşte bu nedenle hidayet, çabayı anlamlandıran bir iksir mesabesindedir. س و اء ع ل ي م ا س ت غ ف ر ت ل م ا م ل م ت س ت غ ف ر ل م ل ن ي غ ف ر للا ل م ا ن للا ل ي د ى ال ق و م ال ف اس ق ين ١ 6 Onlar için mağfiret dilesen de mağfiret dilemesen de, hiçbir şey değişmez: Allah onları asla bağışlamayacaktır; çünkü Allah yoldan çıkmış bir topluluğa rehberliğini bahşetmez. م ال ذ ين ي ق ول ون ل ت ن ف ق وا ع لى م ن ع ن د ر س ول للا ح تى ي ن ف ل وا و لل خ ز ائ ن الس مو ات و ا ل ر ض و ل ن ال م ن اف ق ين ل ي ف ق و ن ١ 7 Onlar, Rasulullah ın yanındakilere yardımda bulunmayın ki (etrafından) dağılıp gitsinler diyen kimselerdir. Bakın, göklerin ve yerin hazineleri Allah a aittir; fakat münafıklar (bu gerçeği bile) kavramıyorlar. 9

10 ي ق ول ون ل ئ ن ر ج ع ن ا ا ل ى ال م د ين ة ل ي خ ر ج ن ا ل ع ز م ن ا ا ل ذ ل و لل ال ع ز ة و ل ر س ول و ل ل م ؤ م ن ين و ل ن ال م ن اف ق ين ل ي ع ل م ون ٨ 8 Onlar şehre döndüğümüzde şerefli olan (biz)ler şerefsiz olanları oradan elbet sürüp çıkaracaktır diyorlar. Ama şeref ; Allah a, O nun Rasulüne ve Mmü minlere aittir: (10) gel gör ki, ikiyüzlüler (bunu bile) bilmiyorlar. (10) Şerefin kaynağı Allah tır. İnsan şerefini Allah tan alır. Allah tan kopan, şeref ve onurdan da kopar. Onurluluk sorumluluktur, sorumluluk takvâdır. ي ا ا ي ا ال ذ ين ام ن وا ل ت ل م ا م و ال م و ل ا و ل د م ع ن ذ ر للا و م ن ي ف ع ل ذل ك ف ا و لئ ك م ال خ اس ر ون ٩ 9 SİZ ey iman edenler! Ne mallarınız ne de çocuklarınız, Allah ı sizin gündeminizden düşürmesin.(11) Kim bunu yaparsa, işte onlar kaybedenlerin ta kendileridir. (11) Krş. Beni anın ki ben de sizi anayım (Bakara: 152). Zımnen: Dilin zikri akleden kalbin zikrinin neticesi, eylemin zikrinin de şahidi olmalıdır. Bu ikisinden kopuksa zikir değildir. Allah ı unutmanız, Allah ın sizi unutması ve sizi size unutturmasıyla sonuçlanır (Haşr: 19). Mal ve evlad kesif olan dünyaya aittirler. Latif olan Allah ile Latif in letafetinin tecellisi olan ruh arasına kesif olanı sokmayınız. İnfak, insanın malı Allah la arasından çekip çıkarması demektir. (Nuzul 94/ Mushaf 2 : Bakara 152 Aşağıdadır.) ف اذ ر ون ى ا ذ ك ر ك م و ا ش ر وا ل ى و ل ت ف ر ون ١١١ 152 Şu hâlde, beni anın ki ben de sizi anayım!(290) Ve bana şükredin, sakın nankörlük etmeyin! (290) İki âyetin başında yer alan edatlar gerekçe gösterilerek âyetlerin birbirinin devamı olduğu söylenmiştir (Râzî). Bu durumda mâna şöyle olur: İçinizden, size âyetlerimi okuyacak, sizi arındıracak, size Kitab ı ve hikmeti öğretecek bir elçi göndererek sizi andığım gibi siz de Beni anın Bundan farklı olarak Ferrâ, 151. âyetin, bu âyetin cevabı olarak okunabileceğini söylemiştir. (Nuzul 102 / Mushaf 59 : Haşr 19 Aşağıdadır.) و ل ت ون وا ال ذ ين ن س وا للا ف ا ن سي م ا ن ف س م ا و لئ ك م ال ف اس ق ون ١٩ 19 Aman ha, kendileri Allah ı unutan, bunun sonucu olarak da Allah ın kendilerini bizzat kendilerine unutturduğu sorumsuzlar gibi olmayın!(27) İşte onlar, evet onlardır yoldan sapanlar. (27) Bir önceki âyet sorumlu davranma çağrısıydı, bu âyet ise sorumsuzluğa karşı uyarı. Tevbe 68 ile de teyit edilen bu psikanalitik ifade, nifak psikolojisinin iç yüzünü ortaya serer. Zımnen: Münafık yalnızca başkalarına münafıklık yapmaz. Nifakı giderek öyle benimser ki, artık kendi kendisinin de münafığı olur. Kendi kendini unutmak budur. Kendini unutan kendine yabancılaşır, Kendine yabancılaşan giderek kendisiyle kavgalı hale gelir. Kendini unutandan, şahdamarından yakın olan Allah ı hatırlaması beklenemez. Dolayısıyla insanın kendine uzaklaşması, aynı anda Allah tan uzaklaşması anlamına gelir. Tıpkı tersinin de doğru olduğu gibi. İnsanın Allah ı unutmasından Allah zarar görmez, fakat bu kendine yabancılaşmayı getirdiği için, insan zarar görür ve hepten kaybeder. 10

11 و ا ن ف ق وا م م ا ر ز ق ن ا م م ن ق ب ل ا ن ي ا ت ى ا ح د م ال م و ت ف ي ق ول ر ل و ل ا خ ر ت ن ى ا لى ا ج ل قري ف ا ص د ق و ا ن م ن الص ال ح ي ن ١١ 10 Sizden birine ölüm gelip de, Rabbim! Bana bir miktar daha süre tanısaydın da ben de hayır hasenat yapıp(12) iyilerden olsaydım! diyeceği (o gün) gelip çatmadan önce, size rızık olarak verdiklerimizden bir kısmını infak edin!(13) (12) Sadaka için bkz. Tevbe: 103. (13) Ana konusu nifak olan bir sûrenin infak ile bitmesi manidardır (Sûrenin girişinin son üç paragrafına bkz). Bu nifak-infak karşıtlığına ve infakın, nifakın panzehiri oluşuna delalet eder (bkz. İnfâk ın ilk geçtiği Yâsîn: 47). (Nuzul 114 / Mushaf 9 : Tevbe 103 Aşağıdadır.) خ ذ م ن ا م و ال م ص د ق ة ت ط ر م و ت ز ي م ب ا و ص ل ع ل ي م ا ن ص لوت ك س ن ل م و للا س م يع ع ل يم ١١١ 103 Onların Allah a sadâkatlerini ifade için mallarından bir miktar sadaka al; bu sayede, onların temizlenmelerine ve inkişafına yol açmış olursun.(130) Ve onları dua ile destekle; çünkü senin duan, onlar için bir gönül ferahlığıdır: Hem Allah tüm (duaları) işitir ve (kime neyi vereceğini) çok iyi bilir. (130) Sadaka, etimolojik anlamı özünde güçlü ve sağlam olmak olan sıdk kökünden türetilmiştir. Yalan ın zıddıdır (krş. Mekâyîs). Kişinin, bağlılığındaki güç ve dürüstlük sadâkat ile ifade edilir. Kişinin sadâkatine delil olsun için malından Allah adına çıkardığı miktara da sadaka denilmiştir. Burada sözü edilen sadaka, bir mü minin arınmak amacıyla yılda bir kez vermek zorunda olduğu miktarı belli bir sosyal vergi olan zekâttan daha öte bir şey olsa gerektir. Bu âyetler çerçevesinde yaşanan örnek olaylara, özellikle de Ka b b. Malik in tevbesinden sonra malının tümünü sadaka olarak vermek istemesine bakılırsa (Buhârî, Tefsir 75), bunun adını rahatlıkla tevbe sadakası koyabiliriz (bkz. 118, not 1). Zekât la bu sadaka arasındaki fark şudur: Zekât gönüllü gönülsüz fakirin zenginin malındaki hakkı olarak mecburken, tevbe sadakası bırakınız mecbur olmayı, kişinin Allah a ve Elçisi ne olan samimiyet (nasiha, bkz. 91, not 6) derecesine göre reddedilme ihtimalini de içinde barındırıyordu. Bir sonraki âyetten açıkça anlaşılıyor ki, kişinin sadakası Allah adına Hz. Peygamber tarafından alınmışsa, bu onun tevbesinin de kabulüne işaret sayılmaktadır. 47 Kendilerine Allah ın size verdiği servetten (Allah yoluna) cömertçe sarf edin (35) denildiğinde, inkârda ısrar edenler imanda sebat gösterenlere Ne yani, Allah ın isterse pekala doyuracağı kimseyi biz mi doyuralım? şimdi siz açık bir şaşkınlık içinde değil de nesiniz! derler. (35) Muhtemelen infak ın nüzul sürecinde geçtiği ilk yer. Nefeka kökü elden çıktı, bitti mânasına gelir. İnfak, yarar veren bir şeyi ona muhtaç olanlarla karşılıksız paylaşmaktır. Geçişli olması, öteki olmaksızın bu ibadetin gerçekleşmeyeceği anlamına gelir. Farz olanına zekât, nafile olanına sadaka, Ramazan a has olanına fıtr, sırf maldan yapılanına hayr denir. İnfak ile nifak aynı köktendir. İnfak iki dünyalılığı, Nifak iki yüzlülüğü ifade ettiği için kökleri aynıdır. Bununla beraber tek dünyası olanın iki yüzü olur. İşte bu yüzden bu ikisi kavramsal bir zıtlık içerirler ve Kur an da infak nifakın panzehiri olarak sunulur. Münafikun sûresi bunun en çarpıcı örneğidir (bkz. Sûrenin girişi ve 9-11, ilgili notlar; infakla korunmak için bkz. Teğabün: 16-17). 11

12 Kur an da sadece üç şey Allah yoluna (fî-sebilillah) isnat edilir: Cihad, İnfak, Hicret. و ل ن ي ؤ خ ر للا ن ف س ا ا ذ ا ج اء ا ج ل ا و للا خ ب ير ب م ا ت ع م ل ون ١١ 11 Ama vakti geldiği zaman, Allah hiçbir canı ertelemez.(14) Sonuçta Allah yaptığınız her şeyden haberdardır. (14) Zira ecel, sonu yasayla belirlenmiş bir vâdedir (Hûd: 3 ve Nahl: 61). (Nuzul 70 / Mushaf 11 : Hud 3 Aşağıdadır.) و ا ن اس ت غ ف ر وا ر ب م ث م ت وب وا ا ل ي ي م ت ع م م ت اع ا ح س ن ا ا لى ا ج ل م س م ى و ي ؤ ت ل ذ ى ف ل ل ف ل ل و ا ن ت و ل و ا ف ا ن ى ا خ اف ع ل ي م ع ذ ا ي و م ب ير ١ 3 Haydi, Rabbinizden kusurlarınız için af dileyin ve bilincinizi yenileyerek O na yönelin;(6) O da size, sonu yasayla belirlenmiş bir süre doluncaya kadar(7) (akıbeti) güzel bir hayat bahşetsin ve erdem sahibi herkese erdeminin karşılığını versin. Ama eğer yüz çevirecek olursanız, iyi bilin ki ben korkunç bir günün azabının üzerinize kopmasından korkuyorum! (6) Tevbe bir dönüş tür; bu dönüş bir bilinç yenileme sonucunda gerçekleşir (bkz. Tevbe: 27, not 1). (7) Ecel, sözlükte bir eylem için konulan belirli süre mânasına gelir. Bu yüzden yalnızca hareketli varlıklar için kullanılır. Ecelle ilgili tüm ifadeler; Allah insanların canlarını ölümleri sırasında alır, henüz ölmemiş olanları da uykusunda alır (Zümer: 42) ve Her ecelin bir yazılımı vardır (Ra d: 38) âyetleri ışığında anlaşılmalıdır. Söz konusu yasa ölümün Allah tarafından konulan yasasıdır. İnsanı hayata bağlayan solunum sistemi, sinir sistemi ve kan dolaşımı sistemi bu yasaya bağlı olarak çalışırlar. Üçünün birlikte devreden çıkması ecel kanunu gereği ölüm olarak adlandırılır. Esasen ecel, zerreden kürreye yaratılmış her varlığın ölümlü olduğunu, baki olmadığını ifade eder. (Nuzul 74 / Mushaf 16 : Nahl 61 Aşağıdadır.) و ل و ي ؤاخ ذ للا الن اس ب ظ ل م م م ا ت ر ك ع ل ي ا م ن د اب ة و ل ن ي ؤ خ ر م ا لى ا ج ل م س م ى ف ا ذ ا ج اء ا ج ل م ل ي س ت ا خ ر ون س ا عة و ل ي س ت ق د م ون ١١ 61 Nitekim, eğer Allah insanları zulümleri nedeniyle hemen cezalandıracak olsaydı, yeryüzünde bir tek canlı bırakmazdı; fakat onları belirli bir süreye kadar ertelemektedir.(60) Ama vâdeleri dolduğu vakit, akıbetlerini ne bir an geciktirebilirler ne de çabuklaştırabilirler.(61) (60) Buradaki ecel, tüm canlıları kapsayan bir anlama sahiptir. Dolayısıyla hücrenin yazılımında mevcut bulunan biyolojik ömür takvimine dair ilâhî yasaya bir atıf olarak da okunabilir. Zira biyolojik bir varlığın hücre düzeyinde sonsuz yaşamasına imkan tanınmamıştır. Muhal farz hücre yaşlanması durdurabilse dahi, hücre mutasyonla ömrünü doldurma emr ini baştan almıştır. Bu ona verilen ilâhî emr gereğidir ve bu emr eşyaya yüklenen nedensellik kanununa tekabül eder (bkz. Fussilet: 12,). Yani her hücre doğduğu andan itibaren kendi ölümüne doğru yürümeye mâhkumdur (bkz. Hûd: 3). (61) Lafzen: öne alabilirler. Açıktır ki öne almaktan amaç, acı çekmemek için cezalandırma sürecini çabuklaştırmayı ve kısa tutmayı istemektir. 12