DAVRANIŞ BİLİMLERİ ATFETME SÜRECİ VE HATALARI

Transkript

1 DAVRANIŞ BİLİMLERİ ATFETME SÜRECİ VE HATALARI Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT

2 *Atfetme (Atribution) bir kişinin kendi davranışlarının veya başkalarının davranışlarının nedenlerini açıklaması ve belli hususlara dayandırılmasına verilen addır. *Geniş anlamda atfetme, bireylerin çevrelerindeki dünyaya ve çevrelerine adapte olmak için özellikle önemli, yeni, beklenmeyen ve negatif olarak görülen olaylara tepki gösterdiklerinde kullandıkları nedensel açıklamalardır. *Atfetme süreci ile birey hem kendi davranışlarının, hem de diğer insanların davranışlarının ve algıladığı olayların anlama kavuşturulması yada yorumlanmasında önemli yere sahiptir. 2

3 *Çevremizdeki insanlar hakkında yaptığımız en önemli çıkarımlardan biri, neden öyle davrandıklarıdır. *Bir bireyin bir partide çekingen olmasının ve başkasının dışa dönük olmasının nedeni nedir? *Atfetme ya da yükleme kuramı, insanların niçin? sorusunu; ne zaman ve nasıl sorduklarıyla ilgili psikoloji konusudur. *İnsanların, neyin neye sebep olduğunu nasıl ve niçin çıkarsadıklarını inceleme Fritz Heider ile başladı. *O, her insanın iki güçlü dürtüsünün olduğunu kanıtlamaya çalıştı. Dünya ile ilgili tutarlı bir anlayış geliştirme ihtiyacı ve çevreyi kontrol etme ihtiyacı. 3

4 *Bireyler, diğer insanların davranışlarını yorumlarken bunun nedenlerine inerler ve niçin meydana geldiğinin ortaya çıkararak atfetme sürecini yaşarlar. Atfetme neden-sonuç ilişkisinin ortaya çıkarıldığı bir analitik düşünme sürecidir. *Bu konu ile ilgili yapılan analizin gerçekçi ve nesnel olması, algılamanın mümkün olduğu ölçüde hatasız yapılmasına bağlıdır. *Ayrıca yükleme, birinin kendi davranışını etkileyen, anlamlı kılan faktörlere ilişkin sonuçlar çıkardığı bilişsel bir süreçtir. 4

5 *Atfetmede, neyin neye neden olduğuyla ilgileniriz. Bütün insanlarda iki temel güdü vardır. 1. Bizi çevreleyen dünyaya ilişkin tutarlı parçaları yerli yerine koyarak bir görüş sahibi olmak; 2. Buna bağlı olarak çevremizi denetim altında tutabilmek. *Bu güdüleri doyurabilmenin gereklerinden birisi, insanların nasıl davranacaklarını kestirebilme yeteneğimizdir. Diyelim ki, günaydın ya da merhaba dediğimiz bir insandan bize nasıl davranır? *Sakal tıraşı için koltuğuna oturduğumuz berber, sakalımızı mı kesecek, saçımızı sıfıra mı vuracak ya da kaşlarımızı mı kesecek? *Bütün bunları bilemediğimiz bir dünya nasıl yaşanırdı? 5

6 *Başkalarının davranışlarını kestirebilme, çevre üzerinde denetim kurabilmenin de bir aracıdır. *Yolda giderken bitişik şeritteki sürücünün aniden direksiyon kırarak sizin şeride geçmeyeceğine güvenebilmeniz gerekir. *Lokantada ısmarladığınız İskender yerine kapuska gelmeyeceğinden emin olmanız gerekir. *Dolayısıyla çevreyi denetim altında tutabilmenin yolu da çevredekilerin nasıl davranabileceğini kestirebilmektir. *İnsanların nasıl davranacaklarını kestirebilmek için onların kişiliklerine, güdülerine, heyecanlarına ve tutumlarına ilişkin bir yargıya sahip olmamız gerekir. *Bir kişinin davranışı, ya o kişiye ait özelliklerden, ya da o kişinin içinde bulunduğu koşullardan kaynaklanır. 6 * Örnek arkadaşınız sizden borç aldı ve ödemedi.

7 * Atfetme süreci, özellikle motivasyonda teşvik araçları ile bireyin verimliliği artırma ve örgütle bütünleşme ilişkisinin kurulmasında önemli bir hususu oluşturur. *Atfetme süreci ile aşağıdaki hususlarda algısal yorumlar yapılabilir; 1. Belirli bir olayın nedenlerine inme ve anlama, 2. Olayın sonuçları için sorumluların kimler olduğunu ortaya çıkarma, 3. İnsanların davranışlarının nedenlerine inme bunları ortaya çıkaran kişisel özellikleri ortaya çıkarma. 7

8 * Ayşe Hanım, yeni atanan ve bitişik odada oturan bir meslektaşına hoş geldin demek için ziyarete gider. *Tokalaşmak için elini uzattığında, Ali Bey Ayşe nin uzanan elini sıkarken göz kırpar. Ali çay ikram etmek ister ve Ayşe Hanım ın oturmasını rica eder; Ayşe Hanım, odanız kalabalık, başka sefere diyerek ayrılırken, Ali Bey beklerim derken bir kez daha göz kırpar. *Bu davranışından ötürü Ayşe Hanım, Ali Bey i nasıl yorumlar? *Tartışınız. 8

9 *Atfetme sürecinde bulunan bireyin davranışları iki tip nedenden kaynaklanmaktadır: 1. İçsel Nedenler: Bireyin kontrolü altında olduğuna inanılan nedenlerdir. Bu atfetmede bireyin davranışı kişilik özellikleri, motivasyon ve yetenek gibi içsel faktörlerle nitelendirilmektedir. * Mehmet in okuldaki başarısı düşük, çünkü ders çalışmayı sevmiyor ve tembeldir. *Satış elemanı olarak çalışan Ayşe verilen hedeflere ulaşamamaktadır. Çünkü pazarlama ve satış konusunda gerekli eğitim ve tecrübeye sahip değildir. 9

10 2. Dışsal Nedenler: Kişinin kendi kontrolü dışında olduğuna inanılan nedenlerdir. Bu tip nedenler, bireyin davranışı, ekipman veya başkalarından sosyal etkilenme gibi dışsal faktörlerle nitelendirilmektedir *Ahmet in işgücü verimliliği düşüktür. Çünkü Ahmet in çalıştığı tezgah eskidir ve sık sık bozulmaktadır ve zaman kaybı ve moral bozukluklarına sebep olmaktadır. 10

11 *İçsel ve dışsal olarak açıkladığımız atfetme sürecinin dayandığı nedenlerin belirleyicilerini etkileyen üç faktör vardır: 1. Ayırdedicilik 2. Görüş Birliği 3. Tutarlılık (Consistency) 11

12 1. Ayırdedicilik: Yalnız bir olayla veya bir durumla ilgili olarak ortaya çıkan belirgin bir davranışın nedenlerine bakmaksızın değerlendirilmesine ayırdedicilik denir. 2. Görüş Birliği: Bir grup insan aynı ortamda ve eşit koşullarda bulunuyorlarsa ve bu insanlardan birisinin ortaya çıkan farklı bir davranışı o kişinin içsel özelliğine atfedilir. Çünkü o ortamdaki dışsal koşullar tüm insanlar için aynıdır. 3. Tutarlılık: Bir davranışın zaman içinde benzer durumlarda tekrar ortaya çıkması durumuna tutarlılık adı verilir. 12

13 * Atfetme hataları iki kısımda incelenebilir: 1. Temel Atfetme Hatası: Bir kişinin davranışlarını değerlendirirken, kişisel faktörlerin yani içsel nedenlerin etkilerini yüksek, dışsal yani çevresel faktörlerin etkisini düşük ölçüde dikkate alma eğilimine verilen addır. 2. Kendine Hizmet Eğilimi: Bir durumla veya bir kişinin başarısı ile ilgili bir takım sorunlar ortaya çıktığında kişisel sorumluluğu reddetme, üstün bir başarıya erişebildiğinde ise bunun nedeninin kendi kişisel özelliğine atfetme yaklaşımıdır. 13

14 1.Kendine Hizmet Eğilimi: bireylerin başarılarını içsel nedenlere, başarısızlıklarını ise dışsal nedenlere yükleme eğilimidir. * Bir durumla veya bir kişinin başarısı ile ilgili bir takım sorunlar ortaya çıktığında kişisel sorumluluğu reddetme, üstün bir başarıya erişebildiğinde ise bunun nedeninin kendi kişisel özelliğine atfetme yaklaşımıdır. * Örneğin; bir öğrencinin sınavı başarması durumunda bunu çok zeki olduğuna bağlaması, fakat sınavı başaramaması durumunda ise, bu durumu hocanın yetersizliğine bağlaması 14

15 * Kendine Hizmet Eğilimi sonucu ortaya çıkan yanlılıkta, lider ve üyeler başarılarında kendilerine pay çıkarmakta ve başarısızlıklarından dolayı ise çevresel faktörleri suçlama eğilimindedirler. * Bu yanlılık, lider-üye ilişkileri açısından sorunlara sebebiyet verebilir. Çünkü bu yanlılığın mevcut olması durumunda başarısızlıklarından dolayı liderler üyeleri suçlarken, üyeler başarısızlıklarından dolayı lider dâhil dışsal kaynakları suçlama eğilimindedirler. * Sonuç itibariyle bu yanlılık, hem lider hem de üyeler açısından performansa ilişkin yüklemeler üzerinde önemli bir etkiye sahip gibi görünmektedir. 15

16 2. Oyuncu-Gözlemci Yanlılığı: Oyuncular kendi eylemlerini durumsal gereksinimlere yüklerken, gözlemci aynı eylemi durağan kişisel özelliklere yükleme eğilimindedir. * Oyuncu- gözlemci yanlılığının iki yüzü vardır. I. Oyuncuların dikkat yoğunluğunun çevre üzerinde olması nedeniyle başarı ve başarısızlığın nedenlerini durumsal faktörlere yüklemeye yönelik olarak yanlı oldukları düşüncesidir. II. Dikkatlerin oyuncu üzerinde yoğunlaşması nedeniyle gözlemcinin yüklemelerinin, oyuncunun eğilimlerine ilişkin başarı veya başarısızlığa yönelik yanlı olmasıdır. 16

17 3.Gruplararası yükleme yanlılığı: Bireyin genelde kendi üyelik grubunu (iç grup) ve üyelerini, üye olmadığı grup ve üyelerine göre daha olumlu değerlendirmesine yönelik bir eğilimdir. * Başka bir ifadeyle, bir birey, başka birinin davranışını basit olarak bireysel özelliklere yüklemeyip, onun ait olduğu grupla ilişkili özelliklere yüklerse gruplararası yükleme yanlılığı ortaya çıkar. * Yanlılıklar davranış (ayrımcılık), tutum (önyargı) ve bilişi (basmakalıp yargı veya klişe) kapsayabilir. Bu gruba hizmet etme eğilimi iç grubu destekleme (iç grup kayırmacılığı veya dış grubu değersizleştirme) şeklini alabilir. 17

18 4. Yanlış Fikir birliği Yanlılığı: Genelde insanların normatif olarak kendi davranışlarını önemsediği ve başka insanların kendi davranışlarına benzer şekilde davranmasını beklediği düşünce tarzıdır. *Özellikle gözetimcilerin sık sık diğerlerinin davranışlarını değerlendirmede standart olarak kendi davranışlarını kullandıkları ifade edilmektedir. *Dolayısıyla bu yanlılık konusundaki araştırmalar özellikle performans konusunda lider ve üyelerin algılarındaki farklılıkları anlamada yardımcı olabilir 18

19 5. Hedonik uygunluk yanlılığı: İnsanların başarısızlıktan dolayı sorumluluk almaktan ziyade daha çok başarılardan kendine pay çıkarma eğilimidir. * Bu yükleme türünün başarıyla bağlantılı hazzı maksimize ettiği ve başarısızlıktan dolayı ortaya çıkan acıyı minimize ettiği ileri sürülmektedir. *Hedonik uygunluk yanlılığı, liderlerin ödül ve çıktılarını maksimize eden yüklemeler yapmaya eğilimli olacağını ileri sürer. 19

20 *Atfetme tarzlarının en çok bilinenleri şunlardır: *İyimser atfetme: İyimser atfetme tarzı olan kişiler, şans ve talih gibi dışsal ve durağan olmayan faktörlere başarısızlığı yüklerken, içsel ve durağan faktörlere başarıyı yükleme eğilimindedirler. *Kendi kendine hizmet eden atfetme hatası, iyimser atfetme tarzı olarak ifade edilmektedir. İyimser atfetme tarzına sahip insanlar sık sık kendileri hakkında iyi düşündükleri için, bu durum onların başarılarına yansımaktadır 20

21 *Kötümser yükleme: Kötümser yükleme, bireylerin başarısızlıktan dolayı içsel ve durağan yüklemeler (bilgi eksikliği gibi) yapma ve başarıdan dolayı dışsal ve durağan olmayan yüklemeler (şans gibi) yapma eğilimidir. *İnsanların çok az bir kısmı, içsel ve durağan faktörlere başarısızlığı yükleyen, ancak dışsal ve durağan olmayan faktörlere başarıyı yükleyen kötümser yükleme sergilemektedirler. *Bu kişiler, sonuçları daha çok kontrol edilemeyen, dışsal nedenli ve durağan güçlere yüklemektedirler. 21

22 *Düşmanca yükleme: Düşmanca yükleme negatif işyeri olaylarını dışsal, durağan, kontrol edilebilir ve niyet ile ilgili nedenlere yükleme eğilimidir. *Sosyal ipuçları bir niyeti açıklamada yetersiz kaldığında bireyin başkalarının niyetini düşmanca yorumlama eğilimidir. *Bu tarz yüklemede birey gerçekte olmadığı halde belirsiz bir uyarıcıyı tehdit olarak algılamaktadır. Düşmanca yüklemede bireyler, başarısızlıklarından dolayı başkalarını suçlama eğilimdedir. 22

23 Yükleme Tarzı İyimser Kötümser Düşmanca Yüklemeler Üzerindeki Etkisi Pozitif sonuçlardan dolayı içsel (sık sık durağan) yüklemelere ve negatif sonuçlardan dolayı dışsal (sık sık durağan olmayan) yüklemelere yönelik yanlılık Negatif sonuçlardan dolayı içsel (sık sık durağan) yüklemelere ve pozitif sonuçlardan dolayı dışsal (sık sık durağan olmayan) yüklemelere yönelik yanlılık Negatif yüklemelerden dolayı dışsal ve durağan yüklemelere yönelik 23 yanlılık Örnekler Başarılı teşhisleri kişisel yeteneğe, başarısız olanları hastadan yetersiz bilgi almaya yükleme. Başarılı sonuçları iyi şansa yükleme, başarısız sonuçları kişinin yeteneksizliğine yükleme Çoğu işyeri sorunlarını yanlı davranan ve intikamcı eğilime sahip yöneticilere yükleme

24 *Kontrol Odağı: Yükleme ile ilişkili en çok araştırmaya konu olan değişken kontrol odağıdır. *Kontrol odağı, bireyin yaşadığı olayları nelerin kontrol ettiğine dair inancı olup, bireylerin elde ettikleri sonuçların veya ödüllerin, ya da başarı veya başarısızlık durumlarının bireyin kendi davranışlarının bir sonucuna ya da kendisi dışındaki şans, kader ve güçlü diğer insanlar gibi faktörlere atfedilmesi ile ilgilidir. *Davranışları ile karşılaştığı sonuçlar arasında ilişki olduğunu düşünen kişiler iç kontrol odaklı; böyle bir ilişkinin olmadığını düşünenler dışsal kontrol odaklı olarak tanımlanmaktadırlar. 24

25 *Özyeterlilik: Bireyin, belirli durumsal talepleri karşılamak için gereksinim duyulan motivasyonları, bilişsel kaynakları ve hareket tarzlarını yönetmeye ve kontrol etmeye ilişkin yeteneklerine olan inancıdır. *İnsan davranışları, gerçekte doğru olandan çok, insanların neyin doğru olduğu yolundaki inancına dayanır. Bu nedenle özyeterlilik inancı bireyin davranışlarını etkiler. *Yüksek özyeterliliğe sahip insanlar, düşük özyeterliliğe sahip insanlara göre daha fazla kendi kendine hizmet etme yanlılığı sergilemektedirler. Kendi kendine hizmet etme yanlılığı bağlamında başarısını kendi içsel ve durağan özelliklerine (yetenek gibi) yükleyen biren, gelecekte işinde başarılı olacağına dair inançlarını 25 ve özyeterliliğini artabilir.

26 *Negatif Duygusallık: Negatif duygusallık zaman ve durumlar karşısında bireyin bir dizi negatif duyguyu deneyimleme eğilimini ifade eden bir kişilik özelliğidir. *Negatif duygusallığı yüksek bireyler küçük engelleme ve rahatsızlıklara özellikle duyarlıdırlar. *Negatif duygusal bireyler sürekli olarak, negatif duyguları yaşama eğilimindedirler. Bu bireyler kolayca üzgün, kötümser, tatminsiz, tedirgin ve endişeli şekilde karakterize edilmekte ve yanlışlar, hayal kırıklıkları, tehditler ve eksik yönler üzerine odaklanmaktadırlar. Bu bireyler kendi varlıklarından hoşnut olmadıkları gibi kendilerine de güvenmezler. Bu durum onların sahip oldukları potansiyeli ortaya koyamamalarına sebep olur. 26

27 *İzlenim Oluşturma: İzlenim oluşturma, bir başkası hakkında farklı kaynaklardan gelen bilgileri bir yargı haline getirme sürecidir. *İzlenim yönetimi ise, insanların, başkalarının kendileri hakkında oluşturdukları algıları yönetme ve kontrol etmeye yönelik çabasıyla ilgili bir süreçtir. *Başkaları hakkında izlenim oluşturulurken, sözel olmayan iletişim kaynakları olan yüz ifadesi, göz teması, fiziksel görünüm, beden dili, rol şemaları, çarpıcılık, davranış ve kişilik özellikleri, gruplama ve bağlamın etkilerinden yararlanılmaktadır. 27

28 *Atfetme motivasyonu etkilemektedir. Atfetmeler, içsel ve durağan (zekâ gibi), dışsal ve durağan (kanunlar gibi), içsel ve durağan olmayan (çaba gibi), dışsal ve durağan olmayan (geçici örgütsel politikalar gibi) şeklinde düşünüldüğünde, motivasyon üzerindeki etkilerini anlamak kolay olacaktır. *Özellikle bireyler dışsal faktörlerden ziyade içsel faktörlere başarılarını yüklediklerinde gelecek başarıları açısından daha yüksek beklentilere sahip olmakta, başarma için daha fazla istek duymakta ve daha yüksek performans amaçları belirlemektedir. *Motivasyon, öğrenilmiş çaresizlik, saldırganlık, güçlendirme ve psikolojik dayanıklılık kavramları yardımıyla yükleme ile ilişkilendirildiğinde daha iyi açıklanabilir. 28

29 *Öğrenilmiş çaresizlik; bireylerin işlerini yürütmek için sık sık gerekli beceri ve yeteneklere sahip olduğu, fakat mevcut ortamda başarı mümkün olsa bile, onların değişime yol açmayan nedenlere öncelikle başarısızlıklarını yüklemesi nedeniyle optimal olmayan performans sergilediği bir zayıflatıcı biliş durumu olarak tanımlanır. *Başarısızlıktan dolayı işgörenler kendilerini suçlamayı neden olarak görüp hiçbir katkı yapmamakta iken, başarılar yöneticiye ve dışsal faktörlere yüklenmektedir. *Örneğin; departman başarılarından, sürekli kendine pay çıkaran bir yöneticinin başarısızlıklarından dolayı işgörenleri suçlaması ve işgörenlerin işlerinde yeteneksiz olduklarına inanması gibi. 29

30 *Saldırganlık: Davranışlar öncelikle bir başka kişi ve unsura zarar vermeyi amaçlıyorsa buna düşmanca saldırganlık denir. * Saldırganlığın üç boyutu bulunmaktadır: a. Düşmanlık ifadeleri, doğası itibarîyle sözlü veya sembolik olan davranışları kapsar, b. Engellenme, doğası itibarıyla pasif olan davranışları kapsar ve hedefle ilgili gereksinim duyulan kritik bilgiyi sınırlama yoluyla performans hedefini engeller c. Açık saldırganlık, fiziksel saldırı ve şirket mülkiyetinin yok edilmesi gibi işyeri şiddeti olarak düşünülebilen davranışları kapsar. 30

31 *Güçlendirme: İyimser çaba- ödül beklentilerinin neden olduğu yüksek motivasyon durumunu ifade eder. *Güçlendirmede aşağıdaki gibi dört temel ölçüt vardır: *Anlam; çalışanın inançları ve değerleri ile kendisinden beklenen iş rollerinin uyumlu olması ve çalışan için işinin bir değer ifade etmesidir. *Etki, çalışanların yaptıkları işlerin örgütte önemli sonuçları etkilediğini algılamasıdır, *Yetkinlik, çalışanın işini yapabilme yeteneğine sahip olduğuna inanmasıdır. *Özerklik, çalışanın görev davranışlarına kendisinin karar verebilmesi ve gerektiğinde bu davranışları değiştirebilme 31 gücüne sahip olması anlamındadır.

32 *Psikolojik Dayanıklılık Gücü: Psikolojik dayanıklılık, önemli değişime ayak uydurmaya ve adapte olmaya yönelik olağanüstü bir yetenek ve güçlü düzenli değerlere sahip gerçeğin sabit bir kabulü olarak tanımlanır. *Psikolojik açıdan dayanıklı insanlar doğru yüklemeleri geliştirmede nispeten iyidirler. Psikolojik açıdan dayanıklı olmayan insanlar yüklemelerinde daha çok hata yapma eğilimdedir ve başarısızlıkları nedeniyle diğerlerini veya kendilerini suçlamaktadırlar. Bu yüklemeye dair hatalar negatif motivasyon sonuçlarına yol açar. 32

33 *Son yıllarda yükleme teorileri örgütsel davranış alanında önemli bir rol oynamaktadır. Çünkü atfetme teorileri örgütsel davranışın niçin soruları ile ilişkilidir. Atfetme teorileri kişisel, sosyal algı, kişilerarası davranış ve ilişkilerle ilgilidir. Bu teoriler aşağıdaki varsayımları ileri sürmektedir: 1. İnsanların dünyasını anlamlı kılmayı amaçlar. 2. İnsan eylemlerini ya içsel ya da dışsal nedenlere yükler. 3. Oldukça mantıklı şekillerde nedensel yüklemeler yapar. 33

34 *Atfetme teorileri, günlük yaşamda karşılaşılan davranış ve olaylardan dolayı algılayıcıların nedensel açıklamalarını nasıl oluşturduğu ile ilgili bilişsel süreçleri ele alır. *Atfetme teorisi, bilişsel sosyal psikolojinin bir parçasıdır ve insanların belli bir şekilde neden davrandıklarını açıklamaya ilişkin eğilimler üzerine odaklanır. *Olayları açıklama gereksinimi, insanlar için doğal bir süreçtir. İşlerin nasıl vuku bulacağına ilişkin bir duyuya sahip olamadığımızda dünyada bu süreç güçleşecektir. 34

35 *Atfetme teorileri motivasyonu kapsayan nedenselliğe ilişkin bilişsel yükleme üzerinde odaklanır. *Ayrıca bu teorilere göre, birinin yaptığı nedensel yükleme onun kararlarına rehberlik edebilir. * Örneğin; akademik başarıda şansın en önemli etken olacağına inanan bir öğrenci çok çalışmayacaktır. Bu yüzden atfetme teorileri, atfetme sürecinin merkezindeki bilişe değil, davranışta etkili olan bilişe önem vermektedir. 35

36 *Fritz Heider ilk olarak olgusal nedensellik üzerine yaptığı çalışmada yükleme sorunlarının felsefî bir analizini yapmış ve daha sonra Kişilerarası İlişkiler Psikolojisi isimli çalışmasında sosyal davranışta atfetme süreçlerine ilişkin biçimsel bir teori ileri sürmüştür. *Heider, bütün insanların, davranışları ve davranışların sonuçlarını anlamak için kalıtsal bir isteğe sahip olan naif psikologlar olduğunu ileri sürmüştür. *Ayrıca insanların sağduyu psikolojisinden önemli şeyler öğrenebileceğini savunur. *Heider insanların davranışlarının inançlarına dayandığını varsaymaktadır. 36

37 *Heider in atfetme teorisi iki temel varsayıma dayanır: 1. İnsanlar hem diğer insanlara, hem de fiziksel objelere ilişkin algılarında benzer ilkeler kullanmaktadırlar. 2. İnsanlar, dünyalarını kavramaya ve onunla ilgili öngörüler yapmaya çabalamaktadırlar. *Bu iki varsayım kullanılarak, bir kişinin, değişmez temel koşullara ilişkin geçici olaylara atıfta bulunarak hem kişisel, hem de fiziksel ortamlarda tutarlılık ve öngörülebilirliğe sahip olduğunu ileri sürülmektedir. 37

38 *Heider gözlenen davranışın bir kişiye (içsel/yaradılış) veya ortama (dışsal/ durumsal) yüklendiğini ileri sürmektedir. *İnsanlar içsel veya dışsal olarak yüklenip yüklenmediklerine bağlı olarak gözlenen davranışlara tepki göstermeyi tercih etmektedirler. *Bu kuramda içsel yükleme, bir kişinin davranışının nedenlerini, o kişinin içsel özelliklerinden (kişilik özelliği, çaba, ruh hali, tutum, yetenek vs.) kaynaklandığını varsayar. *Dışsal yüklemede ise, davranışın nedeni söz konusu kişinin dışında gerçekleşen herhangi bir durum ya da davranışla açıklanır. 38

39 *Weiner ve arkadaşları öncelikle kendine yükleme ile yani, birinin kendi performansını nasıl değerlendirdiği ile ilgilenmişlerdir. *Örneğin; Ahmet in sınavda AA alması durumunda, onun bu başarısını çok zeki olduğuna (yetenek), çok sıkı çalıştığına (çaba), sınavın kolay olduğuna (görev güçlüğü) veya sadece iyi bir tahminci olduğuna (şans) dair nedenlerle açıklaması. 39

40 *Weiner in atfetme teorisi bütün sonuçların nedenlerinin odak, kontrol edilebilirlik ve durağanlık bileşenlerine göre karakterize edilebileceğini ileri sürer. *Odak, bir nedeninin konumunu ifade eder. Kontrol edilebilirlik, nedenin iradeli değişime maruz kalma durumudur. *Durağanlık ise zaman içerisinde bir nedenin nispî dayanıklılığı ile ilgili olmaktadır. *Bu yüzden, bir başarı nedeni olarak eğilim, sık sık içsel, kontrol edilebilir ve durağan olarak düşünülmektedir. *Oysa başarısızlığın bir nedeni olarak kötü şans ise, kontrol edilemez ve durağan olmayan şeklinde düşünülmekte ve 40 oyuncuya dışsal olarak yüklenmektedir

41 Weiner ve Arkadaşlarının Yükleme Modeli İçsel Nedenler Dışsal Nedenler Durağan Durağan Olmayan Durağan Durağan Olmayan Kontrol edilebilir Çaba Sadece bir sınav için gösterilen çaba Öğretmenin yanlı davranması Başkalarından bir defalık yardım görme Kontrol edilemez Yetenek Sınavda ruh hali Sınavın zor olması Şans 41

42 *Weiner ve arkadaşları, insanları dikkate alan olaylar nedeniyle dört farklı nedensel atfetme tipinin sonuçları üzerinde odaklanmaktadırlar. *Özellikle, Weiner olayın nedeninin; 1. İçsel veya dışsal, 2. Durağan veya durağan olmayan, 3. Kontrol edilebilir veya kontrol edilemeyen, 4. Global veya spesifik olup olmadığım kavrayarak bireylerin beklentilerinin, duygularının ve davranışlarının belirlenebileceğini ileri sürer. 42

43 1. İçsel-Dışsal: Gözlemci, bir olayın kişinin kişisel bazı özelliklerinden dolayı ortaya çıktığına inanıyorsa içsel, dış dünyadaki olay veya koşuldan kaynaklandığını düşünüyorsa dışsaldır. *Yetenek ve çaba bireyin niteliklerini tanımlaması nedeniyle içsel olarak karakterize edilmektedir. Yetenek bir bireyin beyin ve fiziksel maharetinin doğuştan gelen yanıdır. Çaba bireyin işte nasıl sıkı göründüğünü ifade eder. *Görev güçlüğü ve şans, bireyin bir parçası değil de daha ziyade çevrenin önemli bir parçası olarak görüldüğü için dışsal olarak karakterize edilmektedir. Görev güçlüğü, sık sık aynı görevde başkalarının nasıl performans gösterdiğini gözlemleyerek ve karşılaştırarak açıklamaktadır. Şans ise sık sık gözlemlenen sonucun görünüşte tesadüfiliğine dayalı olarak belirlenmektedir. 43

44 2. Durağan/Durağan Olmayan: Durağanlık boyutu, zaman içinde sabit veya değişen nedenler olarak tasarlanmaktadır. *Yetenek ve görev güçlüğü nedensel olarak durağan düşünülür. Yani birinin yeteneği veya belli bir görevin güçlüğü değişmemektedir. *Diğer yandan, bir durumdan sonraki duruma geçmek için bireylerin ne kadar sıkı çalıştıkları ve nasıl hissettiklerine dair çaba, şans ve anlık duygu ise değişken faktörlerdir ve nedensel olarak durağan olmayan faktörler olarak ifade edilmektedirler. 44

45 3. Kontrol Edilebilir-Kontrol Edilmeyen: Olağanüstü çaba veya koşullarda bir kişinin sonucu bir dereceye kadar etkilemek için yönetebileceğine inanması (Kontrol edilebilir) veya inanmaması (Kontrol edilememesi) ile ilgili boyuttur. *Kontrol edilebilirlik, kişisel sorumluluğu veya bir nedenin, bireyin kendi iradeli etkisine maruz kalıp kalmadığını ifade eder. *Bireyler, sıkı çalışmadan sorumlu olduklarına inandıkları için çaba kontrol edilebilir. Aksine, eğilim ve şans, genelde 45 kişisel kontrolün ötesinde algılanmaktadır

46 4. Global-Spesifık: Sözü edilen neden, sadece bir sonuç ile ilişkili ise spesifik olarak ifade edilir. Oysa neden çok sayıda sonuç ile ilişkili ise global olarak tanımlanır. 46

47 *Jones ve Davis e göre yükleme süreci, eylem-niyet-eğilim sırasına sahiptir. *Bu model algılayan açısından iki temel sorunu kapsar: 1. Eylemin etkilerinden oyuncunun niyetlerini ortaya çıkarmak. 2. İmalardan eğilimleri çıkarmak. *Örneğin, sınıfta Ayşe nin kızgın bir biçimde aniden ayağa kalktığını ve hocaya yaklaştığını görenler, onun hocaya hakaret edeceğine dair niyetini ve hocanın dürüst olmayan kişisel eğilim içinde olacağı sonucunu çıkartır. *Yüklemeler güçlüden zayıfa doğru yapılmaktadır. Bu yüzden yükleme süreçleri eylemden niyete oradan da eğilime doğru devam eder. 47

48 *Bu kuramda ana kavram, bir kişinin bir davranışının, onun kişiliğinden kaynaklandığı çıkarımının yapılmasıdır. *Örneğin; bir tanıdığınız bir yerde söylenmemesi gereken bir söz söylediğinde, ona patavatsız demeniz; böyle konuşmuş olmasını patavatsız olmasına bağlıyorsunuz anlamına gelmektedir. *Tanıdık biri, patavatsız biri olarak belleğimizde yer edinirse, ona karşı davranışlarımızı şekillendirir ve anlatılacak konuları seçerken daha dikkatli davranabiliriz. 48

49 *Kelley in modeli, tutarlılık, ayırt edicilik ve konsensüs bilgisini dikkate alarak faktörlerin davranışla birlikte değiştiğini saptamak için tasarlanmıştır. *Normal insanlardaki niteleyici yanlılıklara ilişkin bulguları toplama, perspektifte değişikliğe yol açmıştır. *Örneğin, kendine hizmet eden yükleme yanlılığı başarıdan dolayı övgü alma eğilimimizi (pozitif olayların içsel yüklemesi: kendi kendini zenginleştiren yanlılık) ve başarısızlıktan dolayı sorumluluk kabul etmeme eğilimimizi (negatif olaylara ilişkin dışsal yükleme: kendi kendini koruyan yanlılık) tanımlar 49

50 *Kelley e göre atfetme sürecinin dayandığı nedenlerin belirleyicilerini etkileyen üç faktör vardır. *Konsensüs (Uzlaşı): Benzer durumlarda başkalarının benzer algısıdır. Davranışın ve olayın nasıl paylaşıldığı ile ilgilidir. Bir grup insan aynı ortamda ve eşit koşullarda bulunuyorlarsa ve bu insanlardan birisinin ortaya çıkan farklı bir davranışı o kişinin içsel özelliğine atfedilir. Çünkü o ortamdaki dışsal koşullar tüm insanlar için aynıdır. *Örneğin Ali bu gün sınıfa geç geldi. Eğer herkes geciktiyse, konsensüs var demektir. Dolayısıyla davranışın nedeni kendinde değil, çevrededir. 50

51 *Tutarlılık: Bir davranışın zaman içinde benzer durumlarda tekrar ortaya çıkması durumuna tutarlılık adı verilir. Bir davranışın veya olayın benzer bağlam ve zamanlarda ne kadar tutarlı olduğunu ifade eder. *Sürekli başarılı olan Mehmet in bir kez ortaya çıkan başarısızlığının dışsal nedene; Sürekli başarılı olan Atıf ın durumunun içsel nedene atfedilmesi. *Tutarlı olduğu durumda, davranışın nedeni kişiye yüklenirken, tutarsız olduğu durumlarda davranışın nedeni çevrede aranmaktadır. 51

52 *Ayırt edicilik: Bir bireyin davranışının bir durumdan diğerine açıkça farklılaşıp farklılaşmadığıdır. Belirli bir durum için davranışın ne kadar özgün olduğunu vurgular. *Örneğin Pınar, bir ders hariç bütün derslerde iyi puanlar alırsa, bir ders dışsal yüklemeden dolayı olabilir (örneğin; kötü hoca, zor ders gibi). *Buna karşın bir öğrenci her zaman kötü puanlar alırsa, içsel bir yükleme olma olasılığı daha fazla olabilir (örneğin; motive olmama vs.). 52

53 53