Daha önce kamuoyuyla paylafl lmayan belge ve bilgilerle yeni bir Dersim Dosyas :

Transkript

1 SAKLI TAR H Sinan Meydan Genç Cumhuriyetin Dersim e yönelik operasyonu hakk nda sonuçlar ndan söz edilirken olaylar n nedenlerinden hiç söz edilmemektedir e uzan p, Dersim syan n n ard ndaki gerçekleri ayd nlatmay sürdürüyoruz. Daha önce kamuoyuyla paylafl lmayan belge ve bilgilerle yeni bir Dersim Dosyas : 3 XXX 65

2 Dersim syan n n ilk iflaretleri, aras nda, A r syan devam ederken görülmüfltür: Birçok Dersim aflireti ve afliret reisi bu isyana destek olmufltur. Bu ilk iflaretleri gören genç Cumhuriyet, 1926 y l nda Mülkiye Müfettifli Hamdi Bey i Dersim e göndermifltir. Daha önce belirtildi i gibi, Dersim de incelemeler yapan Hamdi Bey Cumhuriyetin ilk Dersim raporunu haz rlam flt r. Genç Cumhuriyet daha sonra da Cemal (Bardakç ) y Dersim in ba l oldu u Elaz a vali atam flt r. Cemal Bardakç, Hozat a giderek Koçufla aflireti d fl ndaki bütün afliret reislerini Dersim e davet etmifltir. Ayr ca Diyarbak r Valisi R za Bey le Diyarbak r Umum Müfettifli zzettin Pafla y da Hozat a ça rm flt r. Cemal Bardakç, Hozat a gelen afliret reislerini askeri törenle karfl lam flt r. Toplant ya, Seyit R za ve Baytar Nuri, yöresel k yafetlerle kat lm fllard r. Atatürk ün iste iyle, Elaz Valisi Cemal (Bardakç ) ve Bölge Müfettifli zzettin Pafla, bölgeye giderek afliret reisleriyle yapt klar toplant da; Dersim de sükunet sa land takdirde isteyen Dersimliye Elaz da ve Malatya da toprak verilece ini ve daha önce sürgün edilen Dersimlilere af ç kar laca n vaat etmifllerdir. Dahas, Vali Cemal Bey, Dersimlilerden bir heyet oluflturup Dersimli Baytar Nuri ile birlikte Ankara ya götürmüfltür. Cermal Bardakç, Dersim konusundaki görüfl ve önerilerini bir raporda toplayarak hükümete sunmufltur. Daha sonra Cemal Bardakç, Atatürk ün ve Türkiye Cumhuriyeti nin Alevi-Kürtlerle dost oldu u, yeni devletin çok yak n zamanda Dersim ve civar n her bak mdan kalk nd raca gibi sözleri Dersimli afliretlere iletmek için Baytar Nuri den yard m istemifltir. Baytar Nuri, Cemal Bardakç n n bu sözlerini afliretlere iletece ini belirterek, Seyit ve R za ve di er isyanc afliret reisleri Elaz Valisi Cemal (Bardakç ) ile görüflmüfltür. Ancak bir Kürtçü 66

3 olan ve gizlice isyanc lara destek veren Baytar Nuri, afliret reisleriyle çok baflka fleyler konuflmufltur. Baytar Nuri bu gerçe i an lar nda flöyle itiraf etmifltir: Hükümetin müsadesi olmaks z n Dersim e gitmek benim için mümkün olmad ndan bu f rsattan faydalanarak Seyit R za ile milli davam zla ilgili bütün meseleleri görüfltük ve A dat tan ayr ld m. Daha sonra Cemal Bardakç, Aslanan, Beytan, Pezgeran ve Maksudan afliret reisleriyle bir toplant yapm flt r. Bardakç, bu toplant da flunlar söylemifltir: A alar m! Gazi Pafla n n sizlere özel olarak selam var. Beni size o gönderdi. çti im su ile yemin ediyorum ki o Alevidir. Dünyadaki bütün Alevileri sevindirecektir. Ben de Aleviyim. Bir Alevi olarak size söz veriyorum. Yollar n z yap lacak, okullar n z aç lacak, topra olmayanlara Erzincan da Elaz da toprak verilecek. Ancak sizden bir hizmet bekliyorum. Yak nda hükümet kuvvetleri gelecek ve öteden beri Dersim in ad n lekeleyen Koçufla afliretini slah edecek. Sizin de bu kuvvetlere yard mc olman z diliyorum. Kocan aflireti slah edildikten sonra Dersim de her fley yoluna girecek. Hükümet, Dersim e güven duyup Dersimlilerin her çeflit isteklerini yerine getirecek. C emal Bardakç n n bu görüflmesinden sonra Dersimli afliretlerden baz lar Hükümeti destekleme karar alm fllard r. Haydar Pafla komutas ndaki BD N SAN 2012 syanc lara destek sa layan Baytar Nuri Türk ordusu, 6 Ekim 1926 tarihinde isyanc Koçufla afliretinin üzerine yürümüfltür. Ancak Kocan, Semikan, Resikan afliretleri Amutka taraflar nda Türk ordusuna karfl verdikleri mücadelede baflar l olmufllar ve Türk ordusu 20 Ekim 1926 da Ta ar derisinin gerisine çekilmifltir. Haydar Pafla, yenilginin nedenini Türk ordusunu destekleyen Dersim afliretlerin yeterince özveriyle mücadele etmemelerine ba lam flt r y l nda Türk ordusunun Dersim operasyonu s ras nda yaflad afliret yard mlaflmas na dayanan büyük direnifl, genç Cumhuriyeti Dersim konusunda daha radikal önlemler almaya yöneltmifltir y l nda ola anüstü yetkilerle donat lm fl merkezi Diyarbak r da 67

4 olan Bölge Genel Müfettiflli i (Bölge Valili i) kurulmufltur. Diyarbak r, Elaz, Van, Bitlis, Mufl, Mardin, Urfa, Siirt, Hakkari, Bingöl, Dersim ve Malatya illeri Bölge Genel Müfettiflli i ne ba lanm flt r. Bölge Genel Müfettiflli i nin bafl na Dr. brahim Tali (Öngören) getirilmifltir. Veli Salt k a göre, brahim Tali Öngören, k z n Harput Müftüsü nün o luyla evlendirmifl ve k sa zaman içinde damad n n çevresindeki Sünni esnaf ve beylerin etkisi alt na girerek Dersim in Alevi afliretlerine karfl ön yarg l davranmaya bafllam flt r y l nda A r syan bast r lm flt r. syan n liderlerinden hsan Nuri, ran a s nm flt r. A r syan n n ard ndan Do u da incelemelerde bulunan Genelkurmay Baflkan Mareflal Fevzi (Çakmak) Pafla, 18 Eylül 1930 tarihinde Baflbakanl a bir rapor sunmufl ve raporunda, bir an önce Dersim e askeri harekat düzenlenmesi gerekti ini belirtmifltir. Fevzi Pafla n n bu önerisi do rultusunda, A r syan n bast rmaktan dönen. 7. Alay, 3. Tümen Komutan Halis Pafla n n komutas nda Dersim e gönderilmifltir. Halis Pafla, afliret liderlerine haber göndererek bu askeri harekat n sadece asi Abasan afliretine yönelik oldu u belirtilerek, di er afliretlerin tarafs z kalmalar n istemifltir. Ancak bu uyar ya ra men Bal kan, Arelian, Haydaran, Demenan ve Kalan afliretleri Abasan afliretini desteklemifller ve 7. Alay a karfl çok sert bir Mareflal Fevzi Çakmak direnifl göstermifllerdir. 24 Ekim 1930 tarihinde 7. Alay sald r ya geçmifl ve baz köylerdeki asiler etkisiz hale getirilmifltir. 28 Ekim 1930 tarihinde asilerin sert direnifliyle karfl laflan 7. Alay, Da bek in kuzeyine çekilmifl, ancak orada da tutunamayarak Panciras köyünün bat s na kayd r lm flt r. Komutanl n verdi i rapora göre bu çat flmalarda 200 kadar asi Kürt imha edilirken, 6 asker flehit edilmifl, 10 asker de yaralanm flt r. Bu s rada Erzincan daki 73. Jandarma Bölü ü Do u Dersim e sevk 68

5 edilmifl, Elaz Valisi Fahri Bey de 200 kiflilik bir askeri birlikle Naz - miye ye gelmifltir sonbahar nda Dersim gene azg nd. Dersim in içindeki ve yöresindeki halk yer yer flikayet ediyordu. Haydaranlar Ki ya Yukar Abbasl lar ve yine Seyit R za n n himaye etti i Koçgirililer, Kemaliye, Refahiye, Zara ve Sivas a kadar soygunculuk yap yorlard. ki y l içinde Dersim de yap lan suçlar n takibi için ç kar lan mahkemeye ça rma, tutuklama ve yakalama müzakerlerinin ve özel müzakerlerin toplam i bulmufltu. D ersim i çevreleyen kazalar n 150 bin nüfusluk halk, Dersimlilerin art arda ve sürekli, taaaruz ve tecavüzlerinden b km flt. Dersim e yak n yörelerin kazanç ve hayatlar Dersimlilerin ayaklar alt nda çi neniyordu. Toplu ve büyükçetelerin köy basmas, sürü götürmesi, mukavemet edenleri öldürmesi, son aylar n adi vakalar aras na geçmiflti. Dersim e yak n yerlerdeki halk, mal ndan, can ndan emin de ildi, bu halk n manevi cesaret ve mukavemeti de k r lm flt. Dersim i çevreleyen kazalar n 150 bin nüfusluk halk, Dersimlilerin sürekli, taaaruz ve tecavüzlerinden b km flt. Dersim in içi daha ac kl idi. Çemizflkezek, Pertek, Mazgirt ve Hozat kazalar nda afliret hayat ndan ayr lm fl çiftçilerin de a alar n eline düfltü ü görülüyordu. Devlete asker ve vergi veren bu halk can n ve mal n korumak için kendilerine musallat olan afliretlere de haraç vermek mecburiyetindeydiler; soyuluyorlar, öldürülüyorlard. Afliretler aras ndaki düflmanl k da pek canl bir halde idi. Bu düflmanl k, tarih boyunca birbirlerini soymalar ndan baflka, eski idarelerin afliretleri birbirine k rd rmakla Dersim e hakim olunabilece ini zanneden sakat hareketlerden de hat ralar ve izler tafl yordu y l nda Genel Müfettifl Dr. brahim Tali (Öngören) görevden al nm fl yerine Sivas Valisi Vehbi Bey atanm flt r. Bu s rada Genel Kurmay Baflkan Fevzi (Çakmak) Pafla, Baflbakanl a sundu u yeni bir raporda, Dersim in devaml sorun ç kartt n, Dersim halk n n cahil oldu unu, bölgede co rafi koflullar n çok kötü oldu unu, yollar n yetersiz oldu unu, Dersimlilerin geçim s k nt s çektiklerini, arazinin tar ma uygun olmad n, topraklar n belli afliretlerin elinde oldu unu, insanlar n yaflad evlerin çok yetersiz oldu unu belirterek, al nmas gereken önlemleri flöyle s ralam flt r: 69

6 1. Ana yollar n yap m, 2. Silahlar n toplanmas, 3. Reislerin, a a ve fleyhlerin, bir daha dönmemek üzere bat ya sürgün edilmeleri, 4. Reisler al nd ktan sonra halktan azg n olanlar n toplat larak uzak yerlerde öz Türk köylerine yerlefltirilmeleri; Dersim de kalacak olanlara reislerin arazilerin da t lmas. Fevzi Pafla n n raporunda, Dersim den öncelikle ç kart lmas gereken resileri s ralarken, ilk s rada Seyit R za, o ullar ve kardefl çocuklar na yer vermifl olmas, çok dikkat çekicidir. A tatürk'ün Dersim Islahat Hareketi Atatürk, 1935 y l nda Meclisi aç fl konuflmas nda Dersim de yap lacak slahat program n flöyle aç klam flt r: Yeniden iki genel ispektörlük ve yeniden baz vilayetlerin kurulmas da lüzumlu görülmektedir. Bu arada Dersim bölgesinde esasl bir slahat program n n tatbiki de düflünülmüfltür. Milletimizin lay k oldu u yüksek medeniyet ve refah seviyesine varmas n al koyabilecek hiçbir engel düflünmeye yer b rak lmad n ve b rak lmayaca n huzurunuzda söylemekle bahtiyar m. (bravo sesleri, alk fllar) Tunceli deki icraat m z neticeleri, bu hakikat n yak n ifadesidir. leri hükümetçili in fliar, halk kuderetine oldu u kadar flefkatine de samimiyetle inand rabilmesidir. Büyük, küçük bütün Cumhuriyet memurlar nda bu zihniyetin en genifl ölçüde inkiflaf na önem vermek çok yerinde olur. Uzun y llardan beri devam eden ve zaman zaman had bir flekil alan Tunçeli deki toplu flekavet (eflk yal k) hadiseleri, muayyen bir program dahilindeki çal flmalar n neticesi olarak k sa bir zamanda bertaraf edilmifl, o m nt kada bu gibi vakalar bir daha tekerrür etmemek üzere tarihe devrolunmufltur. (bravo sesleri). Cumhuriyetin feyzinden yurdun di er evlatlar gibi oradakiler de tamam yle istifade edeceklerdir. A tatürk, Tunceli (Dersim) deki eflkiyal n, Milletimizin lay k oldu u yüksek medeniyet ve refah seviyesine varmas n engellemesine izin verilmeyece ini, bunun için de Tunçeli de bir slahat program uygulanaca n 1935 y l nda aç klam flt r. Atatürk ün Dersim slahat program n aç klarken söyledi i, leri hükümetçili in fliar, halk kudretine oldu u kadar flefkatine de samimiyetle inand rabilmesidir. Büyük, küçük bütün Cumhuriyet memurlar nda bu zihniyetin en genifl ölçüde inkiflaf na önem vermek çok yerinde olur sözleri, Atatürk Dersim de soyk r m yapmak istiyordu! diyen Cumhu- 70

7 riyet tarihi yalanc lar n utand racak niteliktedir. Hükümetin halka flevkat göstermesini isteyen Atatürk, Cumhuriyet memurlar n n bu zihniyete sahip olmalar n n önemine iflaret etmifltir. Tunceli deki eflk yal bitirmek için belirli bir program çerçevesinde çal fl ld n belirten Atatürk, Cumhuriyetin feyzinden yurdun di er evlatlar gibi oradakiler de tamam yle istifade edeceklerdir. diyerek, Cumhuriyetin Dersim halk na sahip ç kaca n ifade etmifltir. D ersim Islahat Hareketi smet nönü, 1935 y l nda Do u gezisini tamamlay p dönünce, haz rlad rapor do rultusunda çal flmalar bafllat lm flt r. Dönemin iki önemli genaerali Kaz m Orbay ve Abdullah Alpdo an, Dersim i bafltan bafla gezerek, Dersim in medeniyete aç lmas için gereken önlemler konusunda raporlar haz rlam fllard r. ki komutan, I. Umumi Müfettifl le görüflmüfl, halk dinlemifl kasabalar, köyleri, yollar, afliretleri, incelemifl ve görüfllerini Baflbakan smet nönü ye sunmufllard r. Do u raporlar do rultusunda Hükümet Dersim de öncelikle yol, köprü ve k fllalar yapt rm flt r. 25 Aral k 1935 tarihinde 2884 say l Tunceli linin daresi Hakk nda Kanun ad yla özel bir kanun ç kar lm flt r. Bu kanun do rultusuna Tunceli iline, Genel Müfettifllik yetkileriyle donat lan korgeneral rütbesinde bir vali atanm flt r. Baflbakan smet nönü, Meclis te Tunceli Yasas n n Kaz m Orbay gerekçesini: Kendilerini birtak m a alar n ve mütegallibenin nüfuz tesirlerinden korumaya muktedir olamayan cahil ve zavall halk hükümet cihazlar yla korumak diye aç klam flt r y l nda 4. Genel Müfettifllik ve Tunceli Vali Komutanl na getirilen Abdullah Alpdo an Pafla, göreve gelir gelmez bölgede bir dizi önlem alm flt r. O önlemler flunlard r: 1. Dersim, Elaz ve Bingöl de s k yönetim ilan etmifl, 2. Yollar n ve köprülerin yap m na h z vermifl, 3. Kahmut, Sin, Karao lan, Amutka, Danzik, Haydaran gibi bucak merkezlerinde birer karakol yam fl, binalar n inflaat na bafllam fl, 71

8 4. Kulan da yeni bir ilçe oluflturmufl, 5. Askere gidilmesini ve vergi verilmesini istemifl, 6. Baflkalar n n mal na göz koyulmamas n istemifl, 7. Bütün afliret liderlerini Elaz da toplayarak görüflmeler yapm fl; silahlar n, kanun ve asker kaçaklar n n teslimini ve Devrim Knaunlar na uyulmas n istemifl, 8. Bu istekleri sonuçsuz kal nca da bölgeye yeni askeri birlikler kayd rm flt r. O günlerde 11 yafl nda olan Mehmet Kangutan, Abdullah Alpdo an Pafla n n Dersim de yapt klar n flöyle gözlemlemifltir: Abdullah Pafla üç fley istiyordu: Askere gideceksiniz, verginizi vereceksiniz, birbirinizin mal na göz koymayacaks n z... "Abdullah (Alpdo an) Pafla buraya geldi i zaman adli ve idari tüm yetkilere sahipti. stese adam öldürebilirdi... Bütün afliret reislerine emir ç kard. Dedem Karabali afliretinin reisi oldu u için ona da emir ç kard : Herkes afliretin silahlar n göndersin, fes yasak... Dedem belki yüz-yüz elli tüfe i kat rlara odun yükler gibi yükledi, gönderdi. Herkes flapka giydi. Tüccarlarda flapka kalmad. Ve adam yol yapmaya bafllad. Atatürk'ün hastal zaman ndaym fl... Abdullah Pafla üç fley istiyordu: Askere gideceksiniz, verginizi vereceksiniz, birbirinizin mal na göz koymayacaks n z... Abdullah Pafla'n n bu icraat na ra men tek tük hadiseler oluyordu. Tabii bunlar büyük bir katliam icap ettirmiyordu." ktisat Vekili Celal Bayar, Dersim e gitti inde Vali Abdullah Alpdo- an la da görüflmüfl ve bu görüflme sonundaki izlenimlerini raporuna, General Abdullah Alpdo an bafll yla flöyle aktarm flt r: Geçen haftaki Do u seyahatimde Dersim meselesi en kötü devrelerden birini yafl yordu. Bu defaki seyahatimde Dördüncü Umumi Müfettifl, General Abdullah Alpdo an n izahat n dinledim. Onun, kan dökülmeden bu meseleinin halli ve Dersim halk n n di er vatandafllardan farkl olmayarak birer vatandafl haline gelebilecekleri hakk ndaki ümidi bafll bafl na bir hadisedir. M nt kas ndaki ifllerle ciddiyetle u raflan ve esasl malumata sahip bulunan Alpdo an, buna muvaffak oldu u takdirde, yaln z bundan dolay vazifesini iyi yapm fl say l r ve takdir olunur. Celal Bayar n bu aç klamalar ndan, Dersim afliretlerinin isyan ateflini iyice alevlendirmeye bafllad klar bir dönmemde bile Abdullah Alpdo an Pafla n n, Dersim e silahl bir müdahale yapmadan bu sorunu halletmeye çal flt anlafl lmaktad r. (Dersim Dosyas devam edecek) sinanmeydan@butundunya.com.tr 72