Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rýzýk Kavramýnýn Tanýmlarý ve Bu Tanýmlarýn Ýçerdiði Problemler

Transkript

1 AÜÝFD XLVI (2005), sayý I, s Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rýzýk Kavramýnýn Tanýmlarý ve Bu Tanýmlarýn Ýçerdiði Problemler MUHÝT MERT Doç. Dr., GAZÝ Ü. ÇORUM ÝLAHÝYAT FAKÜLTESÝ abstract The Definition of the Conception Rýzq and Problems it Contains as a Classical Problem of Kalam. In this article, we aimed to deal with the definitions of conception rýzq as a classical Muslim theologians problem of kalam and the problems the definitions contain. Muslim theologians defines rýzq in different ways. The forms and the words they used in these definitions give clues of their main ideas on the issue. Morever, different definitions which belong to the theologians who are related to the same school point, different viwes within those schools. For these reason, analysing definitions is important from the view of scientific approach. In this context, the extent of rýzq, whther the things obtained by unjust ways and haram (unlawful) from a religious point of view can be considered as rýzq or not will be discussed. key words Rýzq, Definition, Profit, Possesion, Forbidden by religion, Unlawful. Giriþ Rýzýk kavramý klasik kelamda kader ve/veya insan fiilleri konularý çerçevesinde ele alýnmýþ; kavrama dair bir tanýmlamadan sonra kaderle/insan fiilleriyle iliþkisi kurularak incelenmiþtir. Ancak biz burada rýzýk ile ilgili tartýþmalarýn bütün yönleriyle deðil, sadece rýzkýn tanýmýyla, bu tanýmda kullanýlan kavramlarýn delaletleriyle ve tanýmlama biçimlerinin içerdiði problemlerle ilgileneceðiz. Bunu yaparken de öncelikle rýzkýn sözlük ve kelam disiplini içindeki terim anlamlarýný belirleyecek, sonra da tanýmlarýn içerdiði problemlere geçeceðiz.

2 2 AÜÝFD XLVI (2005), sayý I Rýzkýn Sözlük veterim Anlamlarý Rýzýk (er-rýzk, çoðulu el-erzâk) kelimesi, Arapça (Re-ze-ka) fiilinden türetilmiþ bir isimdir. Rýzýk sözlükte, kendisinden faydalanýlan þey olarak tarif edilir. 1 Arap dil bilimcileri rýzýk kelimesinin atâ (ihsan), pay, þükür, yaðmur ve yiyecek manasýnda kullanýldýðýný da tespit etmektedirler. 2 Rýzýk kelimesinin buradaki her bir manada ayrý ayrý kullanýldýðýný göstermek için Kur- an dan deliller gösterilir. Bunlarý þöyle sýralayabiliriz. Rýzýk kelimesi Kur an da; ister dünyevî olsun isterse uhrevî olsun maddî manevî ihsanlar manasýnda kullanýlmýþtýr. Meselâ; Onlara rýzýk olarak verdiðimiz þeylerden infak ederler. 3 âyetinde rýzýk ile, Allah ýn insana dünyada bahþettiði mal, amel, güç ve ilim gibi maddi-manevi þeyler kastedilmekte; 4 Allah yolunda öldürülenleri ölü sanmayýn, bilâkis onlar Rab leri katýnda diridirler. Allah ýn bol nimetinden onlara verdiði þeylerle sevinç içinde rýzýklanýrlar 5 âyetinde ise sadece uhrevî ihsanlar anlatýlmaktadýr. Ragýp el-isfahânî (ö:502/1106) ile Fahreddin er-razî (ö:606/1210) Vâkýa (56) sûresinin 82. âyetindeki rýzýk kelimesini pay/nasip manasýna tefsir ederek Siz nasibinizi yalanlamak için mi kullanýyorsunuz? þeklinde anlarlar. 6 Araplarýn Ezd kabilesi ise bu âyetteki rýzýk kelimesini þükür manasýna yormuþlardýr. 7 Buna göre âyetin anlamý Siz þükrünüzü yalanlayarak mý yapýyorsunuz? olmaktadýr. Bu þekildeki anlamlandýrma için kendilerinin kullandýðý; Faaltü zalike limâ razaktenî/bana teþekküründen dolayý bunu yaptým sözünü delil olarak ileri sürerler. 8 Ýbn Manzûr (ö:711/1311) ise, âyetteki rýzýk kelimesinin þükür manasýna mecaz olarak kullanýldýðýný söylemektedir. 9 Buna göre âyetin manasý Rýzkýnýzýn þükrünü yalanlayarak mý yapýyorsunuz? olur. Rýzýk yaðmur anlamýnda da kullanýlýr. Rýzkýn yaðmur manasýna kullanýlmasý ikisi arasýndaki sebep-sonuç alâkasýndan dolayýdýr. Yaðmur rýzka konu olan nesnelerin artýþýna sebep olduðu için ona mecaz olarak rýzýk da denir. 1 Murtaza ez-zebîdî, Tâcu l-arûs, Beyrut 1994, XIII, 162; Muhammed b. Yakub el-fîruzâbâdî, Kâmusu l-muhit, Beyrut 1987, s Butrus el-bustânî, Muhîtu l-muhît, Beyrut 1979, s. 333; Hasan Sid el-kermî, el-hâdî, Beyrut 1991, II, el-bakara 2/3. 4 M. Hamdi Yazýr, Hak Dini Kur an Dili, Ýstanbul ty., I, Âl-i Ýmran 3/ Fahreddin Râzî, Mefâtihü l-gayb, Beyrut 1990, II, 30; Raðýb el-isfahânî, el-müfredat, Beyrut ty., s Fîruzâbâdî, a.g.e., s Ýbn Zekeriyya, Mu cemu mekâyisi l-luða, Kahire h.1366, II, Ýbn Manzûr, Lisanü l-arab, Beyrut ty., X, 115.

3 Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rýzýk Kavramýnýn Tanýmlarý 3 Meselâ, Rýzkýnýz semadadýr. 10 âyetindeki rýzýk ile yaðmurun kastedildiði söylenmiþtir. 11 Nitekim Câsiye suresinin, Allah ýn gökyüzünden rýzýk indirip ölmüþ olan yeryüzünü onunla diriltmesinde akledenler için dersler vardýr 12 âyetinde de yaðmur hakkýnda rýzýk tabiri kullanýlmýþtýr. 13 Bu kullaným, aralarýndaki sebebiyet iliþkisi nedeniyledir. Araplar; et-temru fî ka - ri l-bi r/hurma kuyunun dibindedir derler. Halbuki gerçekte böyle deðildir. Ancak hurma kuyunun dibindeki su ile sulanarak elde edildiði için böyle söylenmiþtir. Yaðmur da rýzka sebep olduðu için ona rýzýk adý verilmiþtir. 14 Rýzýk kelimesi Kur an da sadece yenilen þeyler için de kullanýlmaktadýr. Meselâ, maðarada uzun süre uyumuþ olan Ashâb-ý kehf uyandýktan sonra içlerinden birinin diðerlerine söylediði sözü nakleden Ýçinizden birini þu gümüþ paralarla þehre gönderin de baksýn, yiyeceklerden en temizi hangisi ise size rýzýk (yiyecek) getirsin 15 ayeti ile Biz o su ile kullara rýzýk olmak üzere bahçeler, biçilecek taneli ekinler, küme küme tomurcuklarý olan boylu hurma aðaçlarý yetiþtirdik 16 âyetinde geçen rýzýk kelimeleri, sadece yenilen þeyler manasýnda kullanýlmýþtýr. Netice olarak, rýzýk kelimesinin kullanýldýðý manalarýn tümünde kendisinden faydalanýlan þey anlamýnýn hakim olduðu görülmektedir. Dinî bir terim olarak rýzýk kavramýnýn, lügat manasýndan alýnarak kelâm disiplini içerisinde ifade ettiði anlamý tam olarak belirlemek için kelamcýlarýn bu terimden ne anladýklarýný tespit etmek gerekmektedir. Biz burada önemli düþünce farklýlýklarýna delalet eden bazý tanýmlarý zikredeceðiz. Rýzýk kavramý kelamcýlar tarafýndan dört þekilde tanýmlanmýþtýr: 1-Ýster helal olsun isterse haram, beslendiðimiz gýdalar. Abdulkâhir el- Baðdâdî(ö.429/1038), Ebu Bekr Ahmed el-beyhakî (ö.458/1066), Nureddin es-sabunî (ö.580/114), Adudüddin el-îcî (ö. 756/1355), Sadeddin et- Taftazânî (ö.793/1390) ve Seyyid Þerif el-cürcânî (ö. 816/1413) bu tanýmý benimsemiþlerdir. 2-Faydalandýðýmýz þeyler. Ýmamü l-harameyn el-cüveynî (ö. 478/1085), et-taftazâni, Ýbn Haldun (ö.808/1405), Kemaleddin el-beyâzî (ö.1097/ 1686), Ýbrahim el-bâcûrî (ö.1277/1860), ve Elmalýlý Hamdi Yazýr (ö.1942) rýzký bu þekilde tanýmlamýþlardýr. 10 ez-zâriyât 51/ Ebu l-fidâ Ýsmail Ýbn Kesir, Tefsiru l-kur ani l-azim, Beyrut 1969, VI, el-câsiye 45/5. 13 Zebîdî, a.g.e., XIII, 162, el-bustânî, a.g.e., s. 333; el-kermî, a.g.e., II, Ýbn Manzûr, a.g.e., X, el-kehf 18/ Kâf 50/9-11.

4 4 AÜÝFD XLVI (2005), sayý I 3-Faydalandýðýmýz þeylerle birlikte sahip olduðumuz þeyler. Gazalî (ö.505/1111), Ebu l-muin en-nesefî (ö. 508/1115), Fahreddin er-razi (ö. 606/1210), Ýbn Teymiye (ö.728/1327), Muhammed Hüseyin et-tabatabâî rýzkýn bu þekilde tanýmlanmasý gerektiðini savunmuþlardýr. 4-Meþru (helal) olarak faydalandýðýmýz þeyler. Ebu l-hüzeyl el-allaf (H ), Kadý Abdülcebbar (ö. 415/1025), Ebu Ali el-fazl Ýbn el-hasen et-tabersî (ö.548/1153), rýzký bu þekilde tanýmlamýþlardýr. 17 Burada naklettiðimiz tanýmlardan anlaþýldýðý kadarýyla kelamcýlar rýzýk kavramýnýn anlam alanýný belirlerken onun hem sözlük anlamýný göz önünde bulundurmuþlar, hem de dildeki kullaným örfünü esas almýþlardýr. Rýzkýn Tanýmýyla ilgili Kelami Tartýþmalar Yukarýda zikrettiðimiz tanýmlar üzerinde düþündüðümüzde temelde iki þeyin problem edinildiði gözlenmektedir. Bunlardan birincisi bir þeyin rýzýk olabilmesi için ondan yararlanma þartý ve yararlanmanýn nasýl olacaðý, ikincisi rýzkta meþruiyet problemi, yani haram bir þeyin rýzýk olup olmayacaðý sorunudur. a)yararlanma Þartý ve Yararlanmanýn Þekli Rýzýk tanýmlarýna dikkat edildiðinde rýzkýn kök anlamý olan yararlanmanýn esas alýndýðý görülür. Ancak hangi çeþit yararlanmayla rýzýklanmanýn gerçekleþeceði hususunda ihtilaf edilmiþtir. Burada iki temel soru ortaya koyabiliriz: 1-Yeme-içmenin dýþýndaki faydalanmalar rýzýk kapsamýna girer mi? 2-Faydalanýlmayan fakat elimizde bulunan þeyler rýzýk olur mu? Eþ arîlerden Abdulkâhir el-baðdâdî, Kim helal veya haram bir þey yer içerse o, onun rýzkýdýr 18 demiþtir. Beyhakî rýzký, Haram olsun, helâl olsun canlýlarýn gýdalandýðý her þey onlarýn rýzkýdýr 19 þeklinde tanýmlamýþtýr. Mâturîdî kelâm bilginlerinden Nureddin es-sâbûnî rýzký; Ýster helal olsun isterse haram, insanýn yediði þey onun rýzkýdýr 20 diye tarif etmiþtir. Eþ ari ekolü kelâmcýlarýdan Adudüddin el-îcî, Ýster helal olsun isterse haram, Al- 17 Bu tanýmlarýn kaynaklarýna çalýþmanýn ilerleyen kýsýmlarýnda yer verileceðinden, burada ayrýca atýfta bulunmaya gerek duymadýk. 18 Abdulkâhir el-baðdâdi, Usulüddin, Ýstanbul 1928, s Nispeti belli olmamakla birlikte bazý kaynaklarda Baðdâdî ninkine benzer bir tarif daha zikredilmektedir. Buna göre de rýzýk Canlýlarýn beslendiði gýdalar ve içecekler dir. Seyyid Þerif el-cürcânî, Þerhu l-mevâkýf, Kahire 1907, VIII, 172; Kemaleddin el-beyâzî, Ýþârâtu l-merâm min Ýbârâti l-ýmam, Kahire 1949, s. 235; M. Ali b. Ali Tehânevî, Keþþafu ýstýlâhâti l-fünün, Ýstanbul 1984, I, Ebu Bekr Ahmed el-beyhakî, el-ýtikad, Beyrut 1985, s Nureddin es-sâbûnî, el-bidaye fî usûli d-din (Matüridiyye Akaidi), çev. Bekir Topaloðlu, Ankara 1992, s. 75.

5 Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rýzýk Kavramýnýn Tanýmlarý 5 lah ýn kiþiye yemesi için verdiði þeydir 21, Sa deddin et-taftazanî ile Seyyid Þerif el-cürcânî de rýzký, Allah Teâlâ nýn canlýya, yemesi için verdiði þeydir ki, helali de haramý da kapsar 22 diye tarif etmiþlerdir. Bu tanýmlarda öne çýkan hususlarý þöyle sýralayabiliriz: 1-Baðdâdî nin tanýmýnda yeme ile birlikte içme de rýzkýn kapsamýna alýnýrken, diðerlerinde sadece yeme tabiri kullanýlmýþtýr. Bu ya içmeyi yeme kapsamýna aldýklarýndan, ya da onu tanýmýn dýþýnda tutmak istediklerinden kaynaklanabilir. Bu ikincisi de muhtemel olmakla ki Þerhu l-mevâkýf a haþiye yazan Hasan Çelebi böyle düþünmektedir 23 - birlikte içmeyi yeme kapsamýnda düþündükleri daha muhtemeldir. Örneðin küçük çocuklar da sütle beslenmekteler ve bu da rýzýklanma anlamýna gelir. Bu yüzden biz de yemeiçmeyi birlikte düþünüyoruz. 2-Bu tanýmlarda rýzýk sadece yenilen-içilen þeylerden ibaret sayýlmakta, bu suretle giyecekler ve kendisinden deðiþik yollarla yararlanýlan diðer þeyler tanýmýn dýþýnda býrakýlmaktadýr. Bu, dilde rýzkýn aðýrlýklý olarak yenileniçilen þeyler için kullanýlmasýndan kaynaklanmaktadýr. 3-es-Sâbûnî ile el-îcî nin tanýmlarýnda sadece insan, rýzýklandýrma kapsamý içine alýnýrken, el-beyhakî, et-taftazânî ve el-cürcânî ninkinde diðer canlýlar da bu kapsama dahil edilmiþtir. Bu, onlarýn diðer canlýlarýn rýzýklanmadýðý düþüncesinde olduklarýndan deðil, Mutezile tarafýndan insanýn rýzký tartýþma konusu yapýldýðýndan ve rýzkýn kelam ilminin temel konularýndan insan fiilleri konusu içinde ele alýndýðýndan kaynaklanmaktadýr. Ancak doðru bir tanýmlama yapýlacaksa umumiyet ifade eden bir kelimenin kullanýlmasý daha uygundur. Zira diðer canlýlar da rýzýklanmaktadýrlar. 4-Bu tanýmlarda helal ve haram kavramlarýyla meþruiyet konusuna da atýf yapýlmýþtýr. Bu atýf þüphesiz ki haramý rýzýk saymayan Mutezili düþünceyi reddetmek için konulmaktadýr. Mutezile tarafýndan rýzk tanýmlarýna haram kaydýnýn konulmasý, rýzkýn diðer canlýlarý kapsayacak þekildeki tanýmýyla çeliþmektedir. Zira helallik-haramlýk mükellef insanla ilgili hükümlerdir. Eðer rýzýk bütün canlýlar içinse bu kaydýn konulmamasý gerekir. Dolayýsýyla Ehl-i sünnetin haram-helal kaydýný koymasý umumiyet ifade etmesi içindir. Ancak bu ifadeler tanýmda yine de fazlalýk kavramlar olarak durmaktadýr. 21 Adudüddin el-îcî, el-mevâkýf, Beyrut ty., s Sa deddin Taftazânî, Þerhu l- Akâid, Ýstanbul 1976, s. 127; Seyyid Þerif el-cürcânî, et-ta rîfât, Beyrut 1996, s Hasan Çelebi b. Muhammed Þah el-fenârî, Haþiyetü Þerhi l-mevâkýf (Þerhu l-mevâkýf la birlikte), VIII, 172.

6 6 AÜÝFD XLVI (2005), sayý I 5-el-Îcî, et-taftazânî ve el-cürcânî nin tanýmlarýnda dikkat çeken bir husus da rýzkýn Allah a nispet edilmesidir. Taftazânî, diðer tariflerin Allah a nispet edilmekten yoksun olduðunu belirterek rýzkýn Allah a izâfe edilmesini tanýmýn önemli bir unsuru saymýþtýr. 24 Bu da yegâne rýzýklandýrýcýnýn (Rezzak) Allah olmasýndan ve Kur an ýn rýzýk kelimesini daima Allah a nispet etmesinden kaynaklanmaktadýr. Rýzkýn sadece gýdalanýlacak þeyler olarak tanýmlanmasý, bazý kelamcýlar tarafýndan dar kapsamlý bulunmuþtur. Bu yüzden tanýma, gýdalanma/yemeiçme kelimelerinin yerine daha genel bir anlamý ifade eden faydalanma kelimesini koyarak tanýmlamanýn daha uygun olacaðý kanaatine varmýþlardýr. Ýþte bunlardan birisi olan Kâdî Abdülcebbâr, rýzkýn yenilen-içilen þeyler olarak tarif edilmesini tenkit ederek; evlatlarýn ve mallarýn da Allah tarafýndan verilmiþ rýzýklar olduðunu, ancak onlarýn yenilip içilmediðini söylemiþtir. 25 Kadý Abdülcebbar ýn bu eleþtiriden amacý, rýzkýn tanýmýnýn bu kadar dar tutulmamasý gerektiðini vurgulamaktýr. Bu baðlamda Kâdý Abdülcebbâr rýzký, mutlak ve muayyen olmak üzere ikiye ayýrmýþ, bir þeyin rýzýk olabilmesi için ondan faydalanmak gerektiðini söylemiþtir. 1-Mutlak rýzýk: Su, ot, av ve denizden yakalanan mübah gýda maddeleri olup, bunlardan yararlanabilmek için her hangi bir engel yoktur. Kimse onlara sahiplenemez, kim önce davranýrsa o istifade eder ve onun rýzký olur. Bunlar hayvanlar için de rýzýktýr. Faydalanma uygunsa ve faydalanmaya engel bir þey de yoksa, o þeyin insanlar veya diðer varlýklar için rýzýk olmasý arasýnda herhangi bir fark yoktur. 2-Muayyen rýzýk: Sahip olduðumuz þeylerdir. Ancak onlar sýrf elde bulundurmak ve sahip olmakla deðil, bizzat, tasarruf ve istifade etmekle rýzýk niteliðine kavuþurlar. 26 Kâdý Abdülcebbâr ýn rýzýk tanýmýnda rýzkýn lügat manasýný, yani onun faydalanýlan þey anlamýný temel unsur olarak kabul ettiði anlaþýlmaktadýr. Böyle bir yaklaþýmla o, rýzka geniþ bir çerçeve çizerek; herhangi bir engel bulunmaksýzýn yeme, içme, giyme vs. gibi her türlü yararlanma þeklini rýzýklanma olarak deðerlendirmiþtir. Ayrýca, haram rýzýk deðildir demekle rýzýk olgusuna ahlâki açýdan yaklaþmýþtýr. Ýmamü l-harameyn el-cüveynî, Ehl-i sünnet bilginlerinin tanýmlarýnýn sýnýrýný geniþletmek amacýyla rýzký, sözlük anlamýndan hareketle faydalaný- 24 Taftazânî, Þerhu l- Akâid, s Kâdý Abdulcebbar, Þerhu usuli l-hamse, thk. Abdülkerim Osman, Kahire 1988, s Kâdî Abdülcebbâr, el-muðnî, Kahire 1965, XI, 27.

7 Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rýzýk Kavramýnýn Tanýmlarý 7 lan þeyler olarak tarif etmiþtir. 27 Buna göre faydalanýlan þeyler rýzkýn kapsamýna girer, ama kiþinin sahip olup da faydalanmadýðý þeyler rýzýk sayýlmazlar. Taftazânî Þerhu l-makasýd adlý eserinde ise yukarýda ondan naklettiðimiz tanýmdan farklý olarak yeme tabiri yerine faydalanma ifadesini kullanmýþ ve rýzký Allah Teâlâ nýn, faydalanmasý için canlýya verdiði þeydir 28 diye tanýmlamýþtýr. Bu ifadeyle tanýmýn kapsamýný geniþletmiþ ve böylece yenilen þeylerin dýþýnda faydalandýðýmýz diðer þeyleri de tarifin içine sokmuþtur. Ýbn Haldun da ayný fikre katýlarak kiþinin sahip olup faydalanamadýðý þeyleri rýzýk deðil, kesb (kazanç) olarak isimlendirmektedir. Bunu, Ölen kimsenin miras olarak býraktýðý þeyler, kendisi faydalanamadýðý için, kesbidir. Varisleri faydalandýklarý zaman, onlar için rýzýk olur cümlesiyle açýklar. 29 Kemaleddin el-beyâzî rýzký, Gýdalanmasý, ya da baþka bir yolla faydalanmasý için Allah ýn canlýya verdiði þey olarak tarif etmiþtir. 30 Bu taným yemeiçme ile beraber giyme, kullanma gibi baþka türlü faydalanma biçimlerini de içine alýr. Ayrýca Taftazânî nin hassasiyet gösterdiði rýzkýn Allah a izafe edilmesini de içerir. Ýbrahim el-bâcûrî bu tanýmdaki faydalanmayý bilfiil ifadesiyle kayýtlamýþtýr. 31 Ona göre her hangi bir kimsenin, sahip olduðu fakat bilfiil faydalanmadýðý þey onun rýzký olmaz. O þey, kendisinden faydalanan kimse için rýzýktýr. Zenginin verdiði bir sadaka, kendi rýzký olmayýp, eðer faydalanýrsa fakirin rýzýk olur. Elmalýlý Hamdi Yazýr da Bakara suresi 3. âyetindeki rýzýk kelimesinin maddi þeylerle beraber manevi þeyleri de içine aldýðýný, rýzkýn tanýmýndaki yeme ifadesinin faydalanma ile açýklanarak içecek, giyecek, ilim, marifet, kudret, amel, evlat ve zevceye de þamil olduðunu, yani mutlak bir faydalanma ifade ettiðini söylemektedir. Fakat o da bütün bunlar için bilfiil faydalanmayý þart koþar ve bilfiil faydalanýlmayan þeylerin rýzýk olmayacaðýný ifade eder. 32 Bazý kelamcýlar ise faydalanma þartý olmaksýzýn elde bulundurulan maddelerin de rýzk kavramýnýn kapsamýna girmesi gerektiði düþüncesindedirler. Bu husustaki ilk tanýmlama Mu tezile bilginlerinden Ebu l-hüzeyl el 27 Ýmamü l-harameyn Abdülmelik Cüveynî, el-ýrþâd, Beyrut 1985, s Sadeddin Taftazânî, Þerhu l- Makâsýd, Beyrut 1988, IV, Ýbn Haldun, Mukaddime, çev. Süleyman Uludað, Ýstanbul 1983, s Beyâzî, a.g.e., s Ýbrahim Bâcûrî, Þerhu Cevhereti t-tevhid, Dýmaþk 1972, s Yazýr, Hak Dini, I, 192, VII, 5230.

8 8 AÜÝFD XLVI (2005), sayý I Allaf a nispet edilmekte ve onun rýzký ikiye ayýrdýðý söylenmektedir. Bunlardan birisi, Allah ýn kullara rýzýk olmak üzere yarattýðý faydalanýlacak þeyler, diðeri ise kullarýna verdiði bu rýzýktan helâl ve haram diye belirledikleridir. Helâl kýldýðý onun rýzkýdýr, haram kýldýðý ise rýzký deðildir. 33 Ebu l-hüzeyl in sözlerinden anlaþýlmaktadýr ki o, faydalanma olmasa da elde bulunan þeylere rýzýk adýný vermektedir. Ayrýca rýzký sadece insanla iliþkilendirerek ahlaki alana çekmekte ve haram olan bir nesneyi rýzýk olarak kabul etmemektedir. Bu onun diðer canlýlarýn rýzýklanmadýðýna dair bir görüþ taþýdýðýndan deðil, yalnýzca insan rýzkýný tartýþma konusu yaptýðýndan kaynaklanmaktadýr. Ebu l-hasen el-eþ arî nin (ö. 324/936) Makâlat ýnda genel bir nispetle Ehl-i Sünnet in rýzký, Allah ýn insana mülk olarak verdiði þeyler ve haram dahi olsa insana gýda olarak verdiði þeyler þeklinde ikiye ayýrdýklarýný söylemektedir. 34 Bu tanýmlama Ebu l-hüzeyl in tanýmýyla kalýp olarak benzerlik arzetmekte ancak, haramýn rýzýk sayýlýp sayýlmamasý noktasýnda ondan ayrýlmaktadýr. Ebu l-hüzeyl in veya Eþ arî nin kendilerine görüþ nispet ettiði Ehl-i sünnetin, faydalanma olmasa da elde bulunan þeyleri neden tanýmýn kapsamýna aldýklarýna dair her hangi bir açýklama yapýlmamakla birlikte bu þekildeki anlamlandýrma, daha sonra temas edeceðimiz üzere muhtemelen rýzýk kelimesinin Kur anda geniþ kapsamlý olarak kullanýlmasýndan kaynaklanmaktadýr. Ebu l-muin en-nesefî de rýzýk kelimesinin bazen gýdalandýðýmýz þeyler için, bazen de sahip olduðumuz þeyler için kullanýldýðýný söylemektedir. 35 Bu tarif, Eþ arî nin Ehl-i sünnete atfettiði tanýmlamaya uymaktadýr. Rýzýk kavramýnýn daha geniþ bir anlam alanýna sahip olmasý gerektiðini düþünen Gazâlî de rýzký dört gruba ayýrarak tanýmlamaya çalýþmýþtýr. 1-Mazmun (garanti altýna alýnan) rýzýk: Diðer sebepler olmaksýzýn bünyenin hayatiyetini saðlayan gýda gibi þeylerdir. Cenab-ý Hak bu nevi rýzký garanti etmiþtir. 2-Maksum (taksim edilmiþ) rýzýk: Yiyecek, içecek ve giyeceklerden Allah ýn insanlara taksim edip Levh-i Mahfuz da yazdýðý þeylerdir. Bunlarýn her biri yazýldýðý þekilde, muayyen zamanlarda ve belirlenmiþ miktarlarda verilir, artmaz, eksilmez, erken gelmez ve gecikmez. 33 Ebul-Feth Muhammed eþ-þehristânî, el- Milel ven-nihal, thk. Muhammed Seyyid el-kilânî, Beyrut 1986, II, Ebu l-hasen el-eþ arî, Makalatü l-ýslâmiyyîn, nþr. Hellmut Ritter, Almanya 1980, s Ebu l-muin en-nesefî, Tabsýratü l-edille, thk. Hüseyin Atay, Þ. Ali Düzgün, Ankara 2003, II, 279.

9 Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rýzýk Kavramýnýn Tanýmlarý 9 3-Memluk (sahip olduðumuz) rýzýk: Dünya mallarýndan Allah ýn takdir ederek insanlarýn mülkiyetine verdiði þeylerdir. Zira Allah ýn; Sizi rýzýklandýrdýðýmýz þeylerden infak edin 36 emri, malik olduklarýnýzdan infak edin demektir. 4-Mev ud (va d edilen) rýzýk: Allah ýn müttakî kullarýna takva þartýyla, helâl yoldan ve meþakkatsiz olarak vermeyi vad ettiði rýzýklardýr. Nitekim; Kim Allah tan sakýnýrsa Allah ona bir kurtuluþ yolu hazýrlar ve ummadýðý yerden rýzýklandýrýr 37 âyetinde bahsedilen rýzýk bu tür içerisinde deðerlendirilir. 38 Görüldüðü gibi Ýmam Gazâlî, bedende kullanýlarak veya depo edilerek vücudun kývamýný saðlayan þeyleri, sahip olduðumuz mallarý, yediðimiz, içtiðimiz ve giydiðimiz þeyleri ve bize va d olunanlarý rýzkýn kapsamý içine dâhil etmiþtir. Bu verdiðimiz bilgilerden anlaþýlýyor ki tanýmda taksimi tercih eden kelamcýlar, sahip olduðumuz fakat istifade etmediðimiz, baþkalarýný da istifade ettirmediðimiz þeyleri de göz önünde bulundurarak bu tarifin kapsamýný biraz daha geniþ tutmak amacýyla bunu yapmýþlardýr. Rýzkýn sadece yenilen-içilen/faydalanýlan þeyler olarak tanýmlanmasýna karþý çýkan kelamcýlardan biri de Fahreddin er-râzî dir. Râzî, Allah ýn Sizi rýzýklandýrdýðýmýz þeylerden infak edin 39 âyetiyle, rýzýklandýrdýðý þeylerden infak etmemizi emrettiðini, rýzýk yenilen þeyler olarak tarif edildiði takdirde yediðimiz þeylerin infakýnýn bizden istenmiþ olacaðýný, böyle bir infakýn ise mümkün olmadýðýný ileri sürerek bu tanýmýn yanlýþ olduðunu söyler. 40 Ona göre elde bulundurulan þeyler de rýzýk kapsamýna alýnmalýdýr. Ýbn Teymiye de rýzký, sahip olduðumuz þeyler ve faydalandýðýmýz þeyler olarak ikiye ayýrýr, ancak o, faydalanmayý yiyerek faydalanma þeklinde açýklýða kavuþturur. 41 Bu tanýmlama biçimi Þiî müfessirlerden Tabatabâî tarafýndan da kabul görmüþtür. Tabatabâî rýzkýn, gýdalanýlan þeyler veya insana verilen maddimanevi þeyler ya da faydalanýlan þeyler gibi muhtelif kapsamlý olarak kullanýldýðý ve bu kullanýmlarýn hepsinin de doðru olduðu kanaatini taþýmaktadýr el-münafikun 63/7. 37 et-talâk 65/7. 38 Muhammed b. Mahmud el-gazâlî, Minhâcü l-âbidin ( Sirâcu t-talibin ile birlikte), Kahire 1953, s el-münafikûn 63/ Râzî, Tefsir, 2/ Takiyüddin b. Ahmed Ýbn Teymiye, Mecmuu l-fetava, Beyrut h.1398, VIII, Muhammed Hüseyin et-tabatabâî, el-mizan fî tefsiri l-kur an, Beyrut 1972, III, 137.

10 10 AÜÝFD XLVI (2005), sayý I Demek ki rýzkýn faydalanýlan þeyler olarak tanýmý esas alýnabilir ve yeme-içme daha genel bir ifade olan faydalanma kelimesiyle açýklanabilir. Faydalanýlmasa bile faydalanmak üzere elde bulundurulan þeyler de rýzk kapsamýna sokulabilir. Daha sonra bahsedeceðimiz üzere bu tür bir yaklaþým, rýzkýn hem dildeki yaygýn kullanýlýþýna, hem de dinî metinlerde kullanýlýþýna uygun düþmektedir. b) Meþruiyet Sorunu Rýzkýn yukarda zikredilen tanýmlarýnda dikkatimizi çeken diðer bir problem de haram bir þeyin rýzýk olup olmayacaðý tartýþmasýdýr. Bizzat haram olan (haram li aynihi), yani Þari tarafýndan haram olduðu bildirilen veya bizzat helal olduðu halde haram bir yolla elde edilmiþ olan (haram li gayrihi) bir þeyin insana rýzýk olup olmayacaðý konusu da kelamcýlar tarafýndan geniþ bir þekilde tartýþýlmýþtýr. Ehl-i Sünnet bilginleri helâl olan bir þeyi rýzýk olarak kabul ettikleri gibi, haram olan bir þeyi de rýzýk olarak kabul ederler. Çünkü insan/canlýlar, helâl olan bir þeyle beslendiði gibi, haram olan bir þeyle de beslenebilir. Rýzkýn helâl (meþru) veya haram (gayr-ý meþru) olmasý ahlâkî-hukukî bir sorundur. Halbuki bir þeyin rýzýk olup olmamasý, canlýnýn ondan yararlanmasý ya da dar anlamda onunla beslenmesiyle ilgilidir. Ýlk dönemlerden itibaren yapýlan bu tanýmlama daha sonraki Ehl-i sünnet kelamcýlarý tarafýndan da benimsenmiþtir. 43 Ehl-i Sünnet kelâmcýlarý Mu tezile bilginlerinin, rýzký malikin mülkünden faydalandýðý ya da kendisinden faydalanmaya herhangi bir mani bulunmayan þey olarak tarif ettiklerini söylemektedir. 44 Bu tanýmlardan birincisinde mülkiyet þartý konulmasý haram ligayrihiyi rýzkýn kapsamý dýþýnda tutmak içindir. Ýkincisi ise daha geniþ kapsamlý olup haram li aynihiyi de tanýmýn içine almaktadýr. Mutezile haramý kötü saydýðý için, Allah haramla kullarýný rýzýklandýrdý demeyi uygun görmemektedir, ancak bu durumda haram bir þeyle rýzýklananlarýn rýzký kime nispet edilecektir? Ýþte Ehl-i Sünnet bu konuda Mu - tezile yi tenkit ederek; Eðer haram rýzýk deðilse, haram yiyenler rýzýklanmýyor mu? Þayet rýzýklanýyorsa onlarý Allah tan baþka biri mi rýzýklandýrýyor? gibi sorular yöneltmiþlerdir. 45 Ayrýca Ehl-i sünnet kaynaklarýnda Mu- 43 Ebul-Feth Muhammed eþ-þehristânî, Nihâyetü l-ikdâm fî ilmi l-kelam, nþr. Alfred Guillaum, Kahire ty., s Taftazânî, Þerhu l-akâid, s.128; a.mlf., Ta rîfât, s. 147; Aliyyü l-kârî, Þerhu Fýkhi l-ekber, Beyrut 1987, s Eþ arî, Makâlât, s. 247; Ebu Bekir el-bâkýllâni, Temhidü l-evâil ve Telhisü d-delâil, Beyrut 1987, s ; Sâbûnî, a.g.e., s. 75; er-râzî, a.g.e., II, 30-31; Bâcûrî, a.g.e., s

11 Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rýzýk Kavramýnýn Tanýmlarý 11 tezilîlerin, Kul fiilini kendi yapar yaklaþýmlarýndan hareketle haram yiyenin de kendi kendini rýzýklandýracaðý görüþünde olduklarý ileri sürülür. 46 Ehl-i Sünnet kelâmcýlarý, bir þeyin canlýya rýzýk olabilmesi için onun, kiþinin mülkü olmasý gerekmediði görüþünü savunmuþ ve Mu tezile nin, rýzký mülk olarak tarif etmelerini tenkit etmiþlerdir. Mutezilenin bu görüþünün yanlýþlýðýný ispat etmek için, Þayet rýzýkda mülkiyet þart ise, her þey Allah ýn mülküdür; o halde her þey Allah ýn rýzkýdýr demek mümkün müdür? Yine, çocuklarýn emdiði sütlerle, hayvanlarýn yediði otlar mülkleri olmadýðýna göre onlarýn rýzýklarý deðil midir? gibi sorular yöneltmiþlerdir. 47 Ancak Mutezileye nispet edilen bu rýzýk tanýmlamasý bütün Mutezililerin ortak görüþünü yansýtmamaktadýr. Çünkü Mutezilîler bu konuda ittifak içerisinde deðildirler. Meselâ Ebu Hâþim el-cûbbâî nin (ö.321/933) görüþlerini tercih ederek izahlarýný o doðrultuda yapan Kâdî Abdülcebbâr ve baðlý bulunduðu ekol, Mu tezileye nispet edilen bu rýzýk anlayýþýna muhalefet ederek rýzka mülkiyet þartýný koymamýþtýr. Kâdî Abdülcebbâr rýzký, faydalanýlan þeyler olarak tarif etmiþ ve rýzkýn gerçekleþebilmesi için faydalanmayý engelleyecek bir þeyin olmamasýný þart koþmuþtur. O, faydalanma olmadýðý takdirde bir þeyin insanýn mülkü olsa da rýzký olmayacaðýný ileri sürmüþtür. 48 Ayný zamanda o, Üstadý Ebû Ali el-hallad ýn el- Usûl isimli kitabýnda rýzký böyle tarif ettiðini ve ekolün üstadlarýndan Ebu Haþim el-cübbâî nin (ö. 321/933) de ayný görüþte olduðunu söyler. 49 Rýzkýn mülk olarak tanýmlanmasýný kabul etmeyen ve hatta böyle bir tarifin olur yönü bulunmadýðýný söyleyen 50 Kâdî, bu hususu þöyle izah etmektedir: Mülkiyet rýzýk olmayý gerektirmez. Bir þeyin birisine rýzýk olmasý için onun sahibi olmasý ve malikin mülkünü kendine tahsis ettiði gibi tahsis etmesi þart deðildir. Çünkü rýzýk olarak tahsis etmek, tasarruf etme veya tasarrufun faydasýný elde etmek üzere sahip olmayý gerektirir. Bu sebeple insanýn sahip olmadýðý, meselâ baþkasýnýn verdiði yiyecek gibi bir þey de olsa, kullanmasý ve faydalanmasý mubah olduðunda onun için rýzýk olur. Yine hayvanlarýn istifade ettiði þeyler onlarýn rýzký olsa bile mülkü deðildir. Çocuklar ise her ne kadar mükellefiyeti gerektirecek seviyede akýllý olmasalar da durumlarý hayvanlardan farklýdýr. Çünkü çocuklar mülklerinin sahipleridir ve tasarruflarý- 46 Nâsýruddin el-ýskenderi, el-ýnsaf (Zemahþeri nin Keþþaf ýyla birlikte), Beyrut ty., I, Ebu l Hasen el-eþ arî, el-ýbâne an usûli d-diyane, Beyrut 1993, s ; a. mlf., Makâlât, s.247; Bâkýllânî, Temhid, s ; es-sâbûnî, a.g.e., s. 75; Bâcûrî, a.g.e., s Kâdî, a.g.e., XI, Kâdî, a.g.e., XI, Kâdî, el-muðnî, XI/30.

12 12 AÜÝFD XLVI (2005), sayý I nýn faydasý mümkündür. Dolayýsýyla sahip olduklarý þeylerde akýllý/mükellef konumundadýrlar. 51 Kadý Abdülcebbar meseleyi sadece mülkiyet açýsýndan düþünüyor, oysa diðer Mutezililer hýrsýzlýk, gasp gibi haksýz yollarla elde edilmiþ haram li gayrihi olan þeyleri tanýmýn dýþýnda tutmak için mülkiyet þartýný koymuþlardýr. Mezhebin sistematiði açýsýndan diðerlerinin yaklaþýmý daha tutarlý gözükmektedir. Þiî müfessir Tabersi, itikadi konularda genellikle Mu tezile ile ayný düþündüðünden rýzký, Kâdý Abdülcebbâr gibi tanýmlamýþtýr. Ona göre de rýzýk, Kendisinden faydalanýlmasý uygun olan ve istifadeye bir engel bulunmayan þeydir. 52 Daha önce belirtildiði gibi Mutezilîler rýzkýn tarifine yararlanmaya bir engel bulunmamasý þartýný koymuþlardýr. 53 Onlarýn bu þartý, ister liaynihi olsun isterse ligayrihi olsun, haramý rýzkýn kapsamý dýþýnda tutmak için ileri sürdükleri görülmektedir. Bunu ise üç temel esasa dayandýrýrlar: 1- Haramla rýzýklandýrma onlarýn salah-aslah anlayýþlarýna ters düþmektedir. Çünkü onlar, Allah ýn kullarý için aslah/en iyi olaný yapmasýnýn vacip olduðu inancýný taþýrlar. Buna göre Allah kullarýný helâl olan þeylerle rýzýklandýrmalýdýr Onlar Allah ý tenzih maksadýyla kabih (kötü) olaný Allah a isnat etmeyi uygun görmezler. Haram da kabih olduðundan onu Allah a nispet ederek kullarýný haramla rýzýklandýrdý demeyi inanç bakýmýndan doðru bulmazlar Mutezile ye göre, hüsün ve kubuh aklî olup, teklif de aklî olan hüsün ve kubha göre yapýldýðýndan onlar haramý rýzýk saymamaktadýrlar. Çünkü onlara göre haram olan þey bizzat kötüdür. Allah da o sebeple onu yasaklamýþtýr. O, yasakladýðý bir þeyi kullarýna rýzýk yapmaz. 56 Ne var ki Mutezilenin bu üç temel anlayýþý da Ehl-i sünnet tarafýndan tenkit edilmiþtir. Buna göre Mu tezile Allah ý herhangi bir fiille zorunlu tutmuþ olmaktadýr ki, Ehl-i sünnet kelamcýlarý Allah ýn mutlak iradesine zorunluluk nispet edilemeyeceðini savunurlar. Ayrýca kabihliðin, rýzkýn yaratýlýp kullara ulaþtýrýlmasýnda mý yoksa insan iradesinin kötüye kullanýlmasýnda mý olduðunun ayýrt edilememesini de bir baþka eksiklik olarak görürler. Allah ýn rýzký yaratmasý ve kullarýna ulaþtýrmasýnda kabihlik yoktur. Allah, haramý rýzýk olarak tercih etmeleri konusunda kullarýný zorlamaz. Hat- 51 Kâdî, a.g.e., XI, Ebu Ali el-fazl b. El-Hasen et-tabersî, Mecmau l-beyan, Beyrut ty., I, Kâdî, a.g.e., XI, Kâdî, a.g.e., XI, Kâdî, a.g.e., XI, Kâdî, a.g.e., XI, 40.

13 Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rýzýk Kavramýnýn Tanýmlarý 13 ta onlarýn rýzýklarýný helal olan þeyden ve helâl yoldan talep etmelerini ister. Fakat kul haramý tercih ediyorsa Allah da ona istediðini verir. Eðer kulun istediðini Allah vermezse o zaman insanýn dünyada imtihan için bulunmasýnýn manasý kalmaz. Çünkü bu durumda, kul için zorunluluk söz konusu olur ve dolayýsýyla onun sorumluluðu üzerinden kalkmýþ olur. Halbuki Allah insaný, yarattýðý þeylerle deðil, teklifleriyle, yani emir ve yasaklarýyla imtihan etmektedir. Meselâ, Allah sarhoþluk veren bir içeceði yaratmakla deðil, onu içmeyi yasaklamakla insaný imtihan eder. Tercih eden insan olduðu için hüsün ve kubuhla, yani iyilik ve kötülükle onun fiilleri sýfatlanýr. Ýnsanýn itab ve ceza görmesi de fiilinin kabih olmasýndandýr. Yoksa Allah ýn yaratmasý daima iyidir. Bazý þeylerde zararýn ve dolayýsýyla kötülüðün olmasý da bazý hikmetlere binaendir. Ehl-i sünnetin bu eleþtirilerini Kâdî Abdülcebbâr ýn göz ardý ettiði görülmektedir. Hatta o, konuyu takdir noktasýndan ele almakta ve rýzkýn takdir edilmesiyle haramýn rýzýk olmasýný birbiriyle baðdaþtýramamaktadýr. Bunun için Kâdî Abdülcebbâr, hýrsýzýn çaldýðý þeyi Allah ýn hýrsýza rýzýk yapmasýnýn, sonra da eþyasý çalýnan kimseye eþyasýný geri almasýný, idarecilere hýrsýzý cezalandýrmalarýný ve diðer insanlara da hýrsýzý kötülemelerini, ondan uzak durmalarýný emretmesinin nasýl mümkün olduðunu sorar. Ona göre bu mümkün deðildir. 57 Hatta bunun da ötesinde o, Allah birini haramla rýzýklandýrýyorsa bu, onu Allah ýn ezelde takdir ve taksim ettiði ve dolayýsýyla kulun da bu takdire rýza göstererek yemesi gerektiði neticesine götürür ki böyle bir neticeye varmak insaný dinden çýkarýr 58 diyerek kendisini haklý çýkarmaya çalýþmaktadýr. Bu sözlerden anlaþýlmaktadýr ki, kader veya takdir denilince Mu tezile nin aklýna cebir anlayýþý gelmektedir. Bu yüzden de onlar, kullarýn iradî fiillerinin Allah tarafýndan takdir edilmediði inancýný taþýmaktadýrlar. Allah ýn takdirini bu þekilde anlamalarý onlarý isabetli olmayan bir sonuca götürmektedir. Kadý Abdülcebbar, haramýn rýzýk olmadýðýna dair görüþlerini desteklemek için bir takým naklî deliler de ileri sürmektedir. Bu delillerden birincisi, Kendilerini rýzýklandýrdýðýmýz þeylerden infak ederler 59, ikincisi ise; Sizi rýzýklandýrdýðýmýz þeylerden infak edin 60 âyetleridir. Bu âyetlerin birincisinde Allah, infak edenleri övmekte, ikincisinde ise infaký emretmektedir. Kadý Abdülcebbar, Eðer haram rýzýk olsaydý onu infak eden de övgüye hak kaza- 57 Kâdî, el-muðnî, XI, Kâdî, a.g.e, XI, el-bakara 2/3. 60 el-münafikun 63/0.

14 14 AÜÝFD XLVI (2005), sayý I nýrdý ve Allah onun infakýný da emretmiþ olurdu ki bunlar mümkün deðildir. Meselâ, gasbedilmiþ bir þeyin infaký caiz deðil, bilakis onu sahibine geri vermek vaciptir der. 61 Bize göre bu iki âyetteki rýzýkdan, rýzýk olmak üzere verilen þeyler kastedilmektedir. Yani henüz faydalanýlmamýþ, ama insanýn elinde bulunan þeydir. Ýnfak bu mülkten istenmekte ve övülmektedir. Yoksa insanýn yiyip tükettiði þeyi infak etmesi zaten mümkün deðildir. Diðer yandan Kâdý Abdülcebbâr ýn dediðine göre elde bulunan bir þey henüz kullanýlmamýþsa o, rýzýk deðildir. Dolayýsýyla bu iki âyetin Mutezilenin iddialarý için tutarlý birer delil olmadýklarý söylenebilir. Mu tezile nin nakli delillerinin üçüncüsü, Allah ýn lütfundan rýzýk ararlar 62 ; dördüncüsü ise, Diðerleri de yeryüzünde gezer ve Allah ýn lütfundan rýzýk ararlar 63 âyetleridir. Mu tezileye göre bu iki âyette Allah, lütfunun kullar tarafýndan talep edilmesini istemektedir. Þâyet haram rýzýk olsaydý, Allah onun da talebini istemiþ olurdu. Böyle bir þey ise mümkün deðildir. 64 Halbuki Allah bu âyetlerde helâlin talebini istemektedir. Zaten helâli fazl (lütuf) olarak nitelendirmiþtir. Ama kullar Allah ýn bu isteðinin dýþýna çýkýp rýzký haram yoldan taleb ediyorlarsa bunun sorumluluðu kula aittir. Çünkü rýzký haram olarak taleb eden insandýr. Netice olarak bu iki âyetin de onlara delil olmaktan uzak olduklarýný söyleyebiliriz. Öte yandan Mu tezile nin kendilerine delil olarak kullandýklarý Safvan b. Ümeyye hadisi de bilakis onlarýn aleyhine delildir. Bu hadiste anlatýldýðýna göre Amr b. Kurre Hz. Peygamber in yanýna gelerek Ey Allah ýn Resûlü! Allah bana þekaveti takdir etti. Bu sebeple rýzkýmý elimle çaldýðým defimde görüyorum. Ahlâksýzlýk telkin etmediði sürece þarký söylemem için bana izin ver demiþ, Hz. Peygamber de ona cevaben, Sana ne izin, ne ikram, ne de nimet vardýr. Ey Allah ýn düþmaný! Yalan söyledin. Allah seni güzel rýzýklarla rýzýklandýrdý ama sen, Allah ýn sana helâl olarak verdiði rýzkýn yerine haram kýldýðý rýzkýný tercih ettin buyurmuþtur. 65 Bu hadisteki Sen Allah ýn sana haram kýldýðý rýzkýný tercih ettin sözü haramýn rýzýk olduðunu açýkca ifade etmektedir ki, böyle bir delil onlarýn lehine olarak algýlanamaz. Mutezilenin delillerinin beþincisi, Yetimlerin mallarýný haksýz yere yiyenler karýnlarýna ateþ doldurmuþ olurlar 66 ayetidir. Bu âyette haksýz yere 61 Kâdî, el-muðnî, XI, el-cuma 62/ el-müzemmil 74/ Kâdý, el-muðnî, XI, Ýbn Mace, Hudud, en-nisa 4/10.

15 Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rýzýk Kavramýnýn Tanýmlarý 15 yetim malý yemenin karna ateþ doldurmak olduðu bildirilmektedir. Mu tezililer, haram rýzýk olsaydý Allah onu, karna ateþ doldurmak olarak nitelemezdi demektedirler. 67 Halbuki âyetin onlara delil olamayacaðý hususu çok açýktýr. Çünkü âyet haksýz yere yetim malý yemenin kötülüðünü anlatmaktadýr. Onlarýn delillerinden altýncýsý, De ki: Allah ýn size verdiði rýzkýn bir kýsmýný haram, bir kýsmýný helâl kýldýðýnýzý görmüyor musunuz? De ki: size Allah mý izin verdi yoksa Allah a karþý yalan mý uyduruyorsunuz? 68 ; yedincisi ise; Beyinsizlikleri yüzünden körü körüne çocuklarýný öldürenler ve Allah ýn kendilerine verdiði nimetleri Allah a iftira ederek haram sayanlar mahvolmuþlardýr 69 âyetleridir. Mu tezililer bu iki âyetin de kendileri için delil olduðunu iddia ederek, haram rýzýk olsaydý insanlarýn bazý þeyleri helâl, bazý þeyleri de haram saymalarýný Allah zemmetmezdi demektedirler. 70 Ancak bu iki âyetin de konuyla ilgisi bulunmamaktadýr. Bu âyetler hükmün Allah a ait olduðunu, insanýn kendi kafasýndan hükümler koymasýnýn, haddi aþmak olduðunu ifade etmektedir. Bütün bu delilleri incelenmesinden Mu tezile nin kendi iddialarýný desteklemek için ileri sürdükleri delillerin hiç birisinin onlar için geçerli birer delil olmadýðý anlaþýlmaktadýr. Bu durumda onlarýn haramý rýzýk saymama yaklaþýmlarý, hem Kur an a, hem hadise hem de kendi temel kurallarýna aykýrý gözükmektedir. Þiîler de Mutezile gibi haramý rýzýk olarak kabul etmemiþlerdir. Onlar da bu konuda Bakara suresinin 3. ayetini delil gösterirler. Ancak Þii bilginlerden Tabatabâî Ehl-i Sünnet ile Mu tezile arasýnda orta bir yol ile problemi halletmeye çalýþmaktadýr. O, yaratma cihetiyle haramý rýzýk saymakta ise de teþri cihetiyle rýzýk saymamakta, dahasý bu ikisi arasýnda her hangi bir zýtlýk da görmemektedir. 71 Muhammed Bâkýr el-mecâlisî de konuyu ayný þekilde izah eder: Hayatýn devamý rýzka baðlýdýr. Allah rýzký bu sebeple yaratmýþtýr. Bu yönüyle rýzýk tekvînî bir emirdir. Yaratma cihetiyle rýzýk zorunludur ve bu cihetten ona haramlýk taalluk etmez. Ama insanýn fiili olarak onu elde etmesine teklif taalluk eder. Bunda da haramlýk helâllik söz konusudur. Teþrîî rýzýk, insanýn hayatýnda kullandýðý, haram olan deðil, helâl olandýr. Çünkü haram, Allah ýn meþrû kýldýðý rýzýk deðildir Kâdî, a.g.e., XI, Yunus 10/ el-en âm 6/ Kâdî, el-muðnî, XI, Tabatabâî, a.g.e., III, Muhammed Bâkýr el-mecâlisî, Bihâru l-envâr, Beyrut 1983, V, 149.

16 16 AÜÝFD XLVI (2005), sayý I Þîa bilginlerinin bu izah tarzý da anlaþýlýr gibi deðildir. Çünkü, tekvînî cihetten rýzýk olan bir þey, sonra kulun tercihinin kötü olmasý sebebiyle, rýzýk ismini nasýl ve neden yitirmektedir? Kaldý ki, el-mecâlisî, yukarýda zikrettiðimiz; Haram Allah ýn meþru kýldýðý rýzýk deðildir sözüyle haramý rýzýk olarak kabul ettiðini ortaya koymaktadýr. Öte yandan Þia nýn bu izah tarzýnýn, Mu tezile nin anlayýþýyla paralellik arzettiði görülmektedir. Çünkü Mu tezile de haramý Allah dan baþkasý yarattý iddiasýnda deðildir. Onlar da konunun teþrîî yönünü problem olarak algýlamaktadýrlar. Þîa nýn Mu tezile ye paralel bir izah tarzý ile bu konuya yaklaþmasý, onlarýn salah-aslah, hüsün-kubuh ve kader meselelerinde Mu tezile ile ayný anlayýþta olmalarýndan kaynaklanmaktýr. 73 Tabatabâî, Kâdî Abülcebbâr ile ayný görüþü paylaþarak, Allah insanýn rýzkýný vermeyi üzerine almýþtýr. Buna göre Allah, insaný hem haramla rýzýklandýrýp hem de nehyederek cezaya çarptýrmaktan münezzehtir 74 demektedir. Allah ýn takdir etmesi olgusuna yaklaþýmýnýn farklý oluþu sebebiyle o, problemi karmaþýk bir hale sokmuþtur. Þîa nýn cebrî bir anlayýþ içerisine düþmemek için böyle bir yaklaþýmda bulunduðu söylenebilir. Halbuki insanýn iradî fiillerinde Allah ýn takdirinin kulun iradesi ile beraber olduðu fikrinden çýkýþ yapýlsa idi cebrî bir anlayýþ içerisine düþülmemiþ olurdu. Eðer Þîa nýn Teþrî cihetiyle haram olan, Allah tarafýndan rýzýk deðildir sözlerinden maksatlarý Haram, yenmesine Allah ýn rýzasý olan rýzýk deðildir demek ise bu kabul edilebilir bir sözdür. Fakat Þîa nýn söz konusu ifadeyle bu manayý kasdetmedikleri açýktýr. Çünkü Þîa daha önce de belirttiðimiz gibi hüsün-kubuh, salah-aslah ve kader konusunda Mu tezile ile ortak bir anlayýþý paylaþmaktadýr. Bu yüzden de fikirleri paralellik arzetmektedir. Anlaþýlan o ki rýzýk tanýmlanýrken haram veya helal kaydýnýn konulmasý pek isabetli deðildir. Mutezile bu kaydý koyarken rýzký sadece insan için ve hukukî-ahlakî alanýn bir problemi olarak düþündüðü görüntüsü veriyor. Halbuki diðer canlýlarý da rýzýklandýrma kapsamý içinde düþünmek gerekir. Deðerlendirme Buraya kadar verdiðimiz bilgilerden rýzýk kavramýnýn, hakiki manada yenilerek faydalanýlan gýda maddeleri için kullanýldýðý anlaþýlmaktadýr. Rýzýk tabirinin, yemenin dýþýnda faydalanýlan þeyler için kullanýlmasý ise mecazdýr. Þehabeddin Mahmud el-âlûsî (ö. 1872) bunu þöyle ifade etmiþtir: 73 Abdülaziz Gulam Hakim ed-dehlevi, Muhtasaru t-tuhfetü l-ýsnâ Aþeriyye, Ýstanbul 1979, s Tabatabâî, a.g.e., III, 140

17 Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rýzýk Kavramýnýn Tanýmlarý 17 Yiyerek istifade ettiðimiz þeylere rýzýk isminin verilmesi hakikat olup, sahip olduðumuz veya baþkalarýnýn istifade etmesi için infak ettiðimiz þeylere rýzýk isminin verilmesi ise mecazdýr. Çünkü onlar, gerek bize gerekse infak ettiðimiz kimselere rýzýk olmak üzere verilmiþtir. 75 Hakiki manada rýzýk, canlýnýn yiyerek gýdalandýðý þeylerdir. Nitekim Kur- an da bu manayý ifade eden ayetler mevcuttur. Analarýn rýzkýný ve giyeceðini uygun bir þekilde saðlamak çocuk kendisine ait olan babaya aittir 76 ve Allah- ýn sizi koruyucusu kýlmýþ olduðu mallarýnýzý sefihlere vermeyin. Kendilerini onlarýn gelirleriyle rýzýklandýrýn ve giydirin 77 âyetlerinde, giyeceðin rýzýktan ayrý olarak zikredilmesi, bu ikisinin ayrý þeyler olduðunu göstermektedir. Hatta cehennemliklerle cennetlikler arasýnda geçen bir konuþmayý anlatan A raf suresindeki; Cehennemlikler cennetliklere, bize biraz su veya Allah ýn size verdiði rýzýktan gönderin 78 âyetinde, suyun rýzýktan ayrý olarak zikredilmesi de rýzýk isminin sadece yenilen þeyler için hakikat olarak kullanýldýðýný ifade eder. Kâf suresindeki, Biz o su ile kullara rýzýk olmak üzere bahçeler, biçilecek taneli ekinler, küme küme tomurcuklarý olan boylu hurma aðaçlarý yetiþtirdik 79 âyeti de bu fikri desteklemektedir. Sadece yenilen þeylerin rýzka dahil edilmesi ve baþka þeylerin tanýmýn dýþýnda býrakýlmasý, tarifin biraz daraltýldýðý fikrini vermektedir. Çünkü, rýzkýn hem lügat anlamý, hem bu konudaki âyet ve hadislerin ifadeleri ve hem de halkýn bu kelimeyi mecazi anlamda kullanýþý (kullaným örfü) tarifin daha kapsamlý olabileceðini göstermektedir. Rýzkýn sözlükteki, kendisinden faydalanýlan þey, atâ ve pay þeklindeki tarifi esas olarak alýnýrsa, yenilen içilen þeylerle beraber, kendilerinden diðer yollarla istifade edilen þeylerin de rýzkýn içine girmesi gerekir. Kur an daki, Kendilerini rýzýklandýrdýðýmýz þeylerden infak ederler 80 âyeti sahip olduðumuz mallarýn; Dünya dört kimsenindir. Bunlardan biri de Allah ýn kendisini mal ve ilimle rýzýklandýrdýðý kimsedir 81 hadis-i þerifi ise hem mallarýn hem de ilim gibi manevi þeylerin; Allahým þeytaný, bizden ve bize rýzýk olarak vereceðin çocuktan uzaklaþtýr 82 þeklindeki Hz. Peygamber in duasýnýn ise çocuklarýn, rýzkýn kapsamý içine girebileceðini göstermektedir. Hz. Peygamber in; Ýnsan oðlu malým, malým 75 Þehabeddin Mahmud el-âlûsî, Rûhu l-maânî, Beyrut ty., 1/ el-bakara 2/ en-nisa 4/5. 78 el-a râf 7/ Kâf 50/ el-bakara 2/3. 81 Tirmizi, Zühd, Tirmizi, Nikâh, 8.

18 18 AÜÝFD XLVI (2005), sayý I der, senin yiyip tükettiðin, giyip eskittiðin ve sadaka olarak verip ahiret için ebedileþtirdiðinden baþka malýn var mýdýr? 83 hadisi de böyle genel bir faydalanmayý anlatmaktadýr. Anlaþýlan o ki, yenilen þeyler dýþýndaki maddi-manevi faydalandýðýmýz diðer þeyler için rýzýk teriminin kullanýlýþý mecazdýr. Rýzka sebep olduðu için su, istifade etsek de etmesek de bize rýzýk olmasý için verilen mallar ve baþkalarýna infak ettiklerimiz mecâzen rýzýk olarak adlandýrýlmýþtýr.yiyecek ve gýdalar bedenin rýzký olduðu gibi; ilim ve marifet aklýn; zevce ve evlat da kalbin rýzkýdýr. Ýnsanýn nasibi olduðu için bu gibi manevi þeylere de mecâzen rýzýk adý verilmiþtir. Maddi þeylerin dýþýnda manevi þeylere de rýzýk adý verilebileceði konusuna Kur an, Hz. Þuayb ýn (a.s); Ey milletim! Rabbimden benim bir belgem olduðu ve bana güzel bir rýzýk verildiði halde O na karþý gelebilir miyim? 84 sözünü nakleden âyetiyle iþaret etmektedir. Çünkü burada güzel rýzýktan maksat peygamberliktir. 85 Hatta insanýn zevk aldýðý, ruhen hoþlandýðý ve huzur duyduðu þeyler de rýzýk konusu içinde deðerlendirilebilir. Nitekim bir âyette, Yeryüzünde rengârenk þeyleri de Allah sizin için yaratmýþtýr 86 buyurulmaktadýr ki, böyle güzel manzaralar psikolojik tatmin vasýtalarýdýr ve bunlar da mecazen rýzýk kapsamýnda kabul edilmelidir. Ehl-i Sünnet alimlerinin rýzký farklý þekillerde tanýmlamalarýnýn sebebi, onun dildeki kullanýmýdýr. Bazý kelamcýlarýn, insanýn sadece beslendiði gýda maddelerini rýzýk saymalarý, onun hakiki anlamýný esas almalarýndandýr. Bazý kelamcýlarýn yeme-içmenin dýþýnda baþka yollarla insanýn faydalandýðý diðer þeyleri de rýzýk kapsamý içine sokmalarý ise, mecazi anlamýný temel almalarýndan kaynaklanmaktadýr. Mu tezile bilginleri de kendilerine yapýlan bazý itirazlarý dikkate, alarak daha makul bir taným yapmaya gayret etmiþlerdir. Þîa ise genelde Mu tezile nin itikad esaslarýný benimsediðinden, onlarýn tanýmlarýna ortak olmuþtur. Cüveynî nin rýzký yararlanýlan þeyler olarak tarif etmesi ve Kâdî Abdülcebbâr ýn mülkiyet þartýný tariften çýkartmasýyla, ekoller arasý farklýlýk hemen hemen kapanmýþ, sadece haramlýk problemi bir ihtilaf konusu olarak kalmýþtýr. Netice olarak þunu söyleyebiliriz: Rýzýk üç kategoride ele alýnabilir; 1- Hususi ve dar manasýyla insan bedeninin gücünü ve dolayýsýyla hayatýn devamýný saðlayan gýdalardýr. Bu bazý kelâmcýlarýn tarifine uymaktadýr Müslim, Rikâk, 29, Hûd 11/ Ebu l-fidâ Ýsmail Ýbn Kesir, Tefsiru l-kur ani l-azim, Beyrut 1969, II, en-nahl 16/13.

19 Klasik Bir Kelam Problemi Olarak Rýzýk Kavramýnýn Tanýmlarý 19 Geniþ anlamýyla, Allah ýn insana verdiði, yararlansýn veya yararlanmasýn insanýn elinde bulundurduðu mal ve mülktür. Bu da bazý kelâmcýlarýn tarifine ve halkýn kullaným örfüne (mecaz) uymaktadýr. 3-Ýktisadi anlamda da insan hayatýnýn devamý için kullanýlan, hatta insan elde etsin veya etmesin evrende potansiyel olarak bulunan, insanlýðýn istifadesine sunulabilecek mal ve kaynaklarýn tamamýna rýzýk adý verilebilir. Bu anlamda rýzýk iktisadi hayatýn objesi olmakta ve iktisat ilmindeki kaynak teriminin ilahi boyutu da içeren bir karþýlýðý olarak kullanýlmýþ olmaktadýr. Kur an-ý Kerim in rýzýk kelimesini sadece dar anlamda kullanmayýp, geniþ kapsamlý kullanýþý konuya ýþýk tutmaktadýr.