5. BÖLÜM: KISMİ PİYASA MODELİ. 5.1 Bireysel Taleplerden Piyasa Talebine

Transkript

1 1 5. BÖLÜM: KISMİ PİYASA MODELİ 5.1 Bireysel Talelerden Piyasa Talebine Bir mal için iyasa dendiğinde o malı almak ve satmak isteyen kişileri bir araya getiren sosyal kurumu anlıyoruz. Bu anlamda iyasanın belirli bir mekân içinde yer alması gerekmez. Bir semt azarı bir gün boyunca o mahalledeki insanlar için iyasadır ama Türkiye de kömür iyasası denilince böyle bir mekân düşünemeyiz. Gene de Türkiye de kömür iyasası vardır ve biz bu iyasada tolam talebi belirlemek istiyoruz. Bu bağlamda mal kavramı önemlidir. Biz burada iyasa talebini özel mallar dediğimiz tüketimde raki olan ve dışlanabilirlik özelliğini haiz mallar için ele alacağız. Bir mal tüketimde raki ise o mal bir kişi tarafından tüketildiğinde başkaları tarafından tüketilemez. Bir mal tüketimde dışlanabilirlik özelliğini haiz ise o malın tüketimine başkalarının katılmasını engellemek mümkündür. Buna göre kömür özel maldır: bir ton kömürü ben yakarsam başkası kullanamaz ve başkalarının benim yaktığım kömürden faydalanmasını engelleyebilirim. Ama benim bir saat TV yayını seyretmem ya da sokak lambasının ışığından yararlanmam başkalarının aynı hizmetlerden faydalanmasına engel değildir. Bu tür malları ileriki bölümde daha detaylı ele alacağız. 1 o D 1 D 2 D Şekil 5.1 Bireysel Tale Eğrilerinin Yatay Tolamı Olarak Piyasa Tale Eğrisi Özel bir x-malı için mala olan tolam ya da iyasa talebini, x d N i1 x i ( x, y,m ) i olmak üzere bireysel talelerin tolamı olarak tanımlıyoruz. Burada, N = tolam birey sayısı x i( x, y, M i) = i-nci bireyin x-malına olan talebi olmaktadır. Tolama işleminin nasıl yaıldığı iki bireyli durum için Şekil 5.1 de gösterilmiştir. Şekilde D 1 ve D 2 bireylerin x-malı için tale eğrilerini gösterir. Buna göre, bireylerin arasal gelirleri ve diğer malların fiyatları sabitken, x = o olduğunda birinci birey 2.5, ikinci birey ise 2 birim x-malı tale eder. Öyleyse, x = o fiyatında iyasa talebi o = = 5.5 olacaktır. Benzer şekilde x = 1 için iyasa talebi bireysel talelerin tolamı olan 2.5 birimdir. Bu yatay tolama işlemini her fiyatta tekrarlayarak D iyasa tale eğrisini elde ediyoruz. Öyleyse iyasa talebinin (x d ) malın kendi fiyatının, diğer malların fiyatlarının, ve bireylerin gelirlerinin (M 1, M ı,..., M N) fonksiyonu olacağını görebiliriz. Burada yamak istediğimiz iyasa tale fonksiyonunun özelliklerini çıkarmaktır. Örneğin, Şekil 5.1'de bireysel tale eğrileri negatif eğimli olduğundan iyasa tale eğrisi de negatif eğimli çıkar. Ama diyelim birinci bireyin (arasal) geliri artarken, ikinci bireyin geliri düşerse iyasa tale eğrisine ne olur? Ya da bireysel tale eğrilerinde sabit varsaydığımız diğer malın fiyatı artarsa, iyasa tale eğrisine nasıl etkilenir? Bu sorulara ceva vermek üzere iyasa tale fonksiyonunu

2 2 olarak yazıyoruz. Burada, x d = x( x, y x, Y, α, T) x d = bir dönem içinde tale edilen tolam x-malı miktarı, x = x-malının (nominal) fiyatı, y x = x-malı dışındaki diğer malların (nominal) fiyatları Y = dönem için ortalama nominal hanehalkı geliri α = gelir dağılımı arametresi T = tercihler olur. Buna göre iyasa talebi belirli bir dönem için tanımlı akım bir değişkendir. Bireysel tale fonksiyonlarında olduğu gibi tale malın kendi ve diğer malların fiyatlarının fonksiyonudur. Bu formülasyonda açıklanması gereken hususlar vardır. İlk olarak tüketici teorisinde esas olan bir karar alma birimidir ki biz buna tüketici dedik. Burada karar birimi olarak hanehalkını alıyoruz. Hanehalkı bir birey olabileceği gibi kolektif olarak karar alan bireylerden oluşan, bildiğimiz anlamda, hanehalkı da olabilir. Devlet İstatistik Enstitüsü (TUİK) hanehalkını aralarında akrabalık bağı bulunsun veya bulunmasın aynı evde oturan,... aynı kazandan yemek yiyen, gelir ve giderlerini ayırmayan, hanehalkı hizmet ve yönetimine katılan bir veya birkaç kişinin oluşturduğu toluluk olarak tanımlar. Hanehalkı kavramını kullanmamız önemli ölçüde ratik nedenledir. Gelir, tüketim gibi istatistikler genellikle hanehalkı bazında tolanır ve yayınlanır. Örneğin, TUİK in hazırladığı Gelir Dağılımı İstatistikleri nin örnekleme birimi hanehalkıdır. İkincisi, fonksiyonda bireysel (M 1, M ı,..., M N) nominal gelirlerin yer alması gerekirken bu tanımlamada ortalama bir hanehalkı geliri ve uygun bir gelir dağılımı arametresi yer alır. Bireysel tale fonksiyonlarından iyasa tale fonksiyonuna geçerken talebi ortalama hanehalkı geliri ve gelir dağılımı arametresi ile doğrudan ilişkilendirmek her zaman kolay bir işlem olmayabilir. Genel olarak iktisatta tolulaştırma zor bir sorundur. Çünkü tolam arçaların basit bir tolamı olmayabilir. Tolulaştırma ile ilgili sorunlar saklı kalmak üzere en azından kavramsal olarak gelir ve gelir dağılımı etkilerini ayrı ayrı tartışabilecek şekilde önerdiğimiz iyasa tale fonksiyonu ile çalışmayı sürdüreceğiz. Fonksiyonda yer alan tercihler değişkeni aslında bireysel tale fonksiyonunda da zımnen vardır. Ama burada tercihler bir bireyin değil genel olarak tolumun o mala ilişkin tercihleridir ve tahmin edileceği gibi tanımı ve ölçümü kolay olmayan bir değişkendir. Burada açıklanması gereken bir de bireysel kavramından hanehalkı kavramına geçiştir. Son olarak, gelir dağılımı arametresinin neyi ölçtüğüne değinmek gerekiyor. İktisatta gelir dağılımı fonksiyonel gelir dağılımı ve kişisel gelir dağılımı olmak üzere iki biçimde incelenir. Fonksiyonel gelir dağılımı gelirin üretim faktörleri ya da geliri kazanan faaliyetler arasında (işgücü geliri, kâr geliri, kira geliri, faiz geliri gibi) dağılımın gösterir ve iktisadın önemli sorunlarından biridir. Tale teorisi açısından fonksiyonel gelir dağılımı ek uygun değildir. Çünkü bizim soracağımız sorular Gelir dağılımı düşük gelir gurubu lehine düzelirse, x-malına olan tale ne olur? türünden olacaktır. Dolayısı ile tale teorisi açısından esas olan gelirin, nasıl kazanıldığından bağımsız olarak, hanehalkları arasında dağılımıdır. Bu da zaten kişisel gelir dağılımının konusudur. Örneğin, hanehalklarını düşük, orta, yüksek gelir gurularına ayırırsak kişisel gelir dağılımı ölçütleri bize gelirin bu üç guru arasında dağılımına ilişkin fikir verecektir. Gelirin büyüklüğüne göre oluşturulan bir guruta yer alan bir hanehalkları fonksiyonel olarak farklı sınıflandırılabilir. Kısaca, α arametresi kişisel gelir dağılımı ile ilgili olmalıdır.

3 3 5.2 Piyasa Tale Eğrisi Bu açıklamalardan sonra iyasa tale fonksiyonunun özelliklerine dönersek, ilk olarak şu tesiti yaabiliriz: Piyasa tale fonksiyonu ( x, y x, Y) değişkenlerinde sıfırıncı dereceden homojendir. Buna göre gelir dağılımı (α) sabitken ortalama hanehalkı geliri ve fiyatlar aynı oranda artarsa tale edilen miktar değişmez. Başka bir anlatımla, bireysel tale fonksiyonlarında olduğu gibi iyasa tale fonksiyonu da nominal değil göreli fiyatların ve reel gelirin fonksiyonudur. Bu özellik, gelir dağılımının sabit kaldığı varsayımıyla, bireysel tale fonksiyonlarının aynı özelliğinin doğrudan sonucudur. Bireysel tale fonksiyonları fiyatlarda ve bireysel nominal gelirde sıfırıncı dereceden homojen olduğu için, fiyatlar ve bütün bireysel nominal gelirler aynı oranda arttığında bireysel taleler, dolayısıyla da tolam tale değişmez. Bazı hanehalklarının nominal geliri fiyatlarla aynı oranda artarken bazılarının değişmezse, ortalama hanehalkı geliri artar ama gelir dağılımı da değişmiş olur. Bu durumda tale edilen miktar değişebilir. Çünkü nominal geliri fiyatlarla aynı oranda artmayan hanehalklarının reel geliri düşmüş olur. Dolayısı ile bu hanehalklarının davranışları ve buna bağlı olarak tolam tale değişecektir. Şimdi mikro iktisadi analizin temel aletlerinden olan tale eğrisine dönebiliriz. Tale eğrisi bir mala olan tale ile o malın fiyatı arasındaki ilişkiyi, ceteris aribus, gösterir. Burada ceteris aribus varsayımı ( y x, Y, α, T) değişkenlerinin sabit kaldığı varsayımıdır. Tale eğrisini x ( x ) x( x ; yx, Y,, T) notasyonuyla göstereceğiz (hangi maldan bahsettiğimiz konusunda bir karışıklık yoksa sadece = () de yazabiliriz). Buna göre ( x) fonksiyonu tale fonksiyonunun ( y x, Y, α, T) sabit kalmak üzere x değiştikçe aldığı değerleri gösterir. Bu değişkenlerin sabit kaldığını vurgulamak için ; ile ayırı üzerini çizerek gösterdik. Bu tanımla d d x x x d x olacağı açıktır. Yani fiyat değişmesinin talebe etkisi, ya da tale eğrisinin eğimi, tale fonksiyonunun x değişkenine göre kısmi türevine eşittir. Burada talebin temel yasası diyeceğimiz temel varsayım şudur: Tale eğrisi negatif eğimlidir: ceteris aribus, fiyatı artan (azalan) bir mala olan tale azalacaktır (artacaktır). Başka bir anlatımla d/d x = x/ x < 0 dır. Bu özelliğin yasa oluşu uzun dönemler itibariyle tekrarlanan deneyimlerde gerçeklenen bir özellik olmasının ifadesidir. Tiik bir tale eğrisi Şekil 5.2'de gösterilmiştir. Dikkat edilirse standart uygulamanın aksine bağımsız değişken ( x) dikey eksende, bağımlı değişken (miktar) yatay eksende gösterilmiştir. Bugünkü anlamda marjinalist iktisadın kurucusu sayılan İngiliz iktisatçı Alfred Marshall ın başlattığı bu uygulama halen devam etmektedir. Şekil 5.2'de gösterildiği biçimiyle tale eğrisine ters tale eğrisi de denir. Şekil 5.2'de gösterilen D o eğrisi ( y x, Y, α, T) değişkenleri sabitken malın fiyatı ( x) ile maldan bir dönem içinde tale edilen miktarı ( x ) gösterir. Buna göre D o eğrisi üzerinde A noktasından B noktasına hareket, ceteris aribus, malın fiyatı düştüğünde mala olan talebin arttığını gösterir. D o eğrisi üzerinde diğer malların fiyatları ve nominal ortalama hanehalkı geliri sabit olduğunda göre, A noktasından B noktasına gelindiğinde x-malının fiyatının düşmesi ile x-

4 4 malının diğer mallar cinsinden göreli fiyatı ( x/ y) düşmekte, yani x-malı hem mutlak hem de göreli olarak ucuzlar. Dolayısı ile ikame etkisi ile her bireyin talebi ve dolayısı ile tolamda x-malına olan tale artacaktır. Öte yandan x düştüğünde x-malı cinsinden reel gelir (Y/ x) artar. Dolayısı ile D o eğrisi üzerinde A-B hareketi aynı zamanda gelir etkisi de içerir. Bireysel tale fonksiyonlarında gelir etkisinin belirsiz olduğunu ve duruma göre ikame etkisini tersine çevirebileceğini gördük. x/ x < 0 varsaymakla iyasa tale eğrisi için bunun söz konusu olmadığını varsaymış olduk. Buna göre gelir etkisi tolamda, ters yönlü olsa bile, ikame etkisinden büyük olamaz. x o A 1 B D o o 1 x a) Aşağıdaki iyasa tale fonksiyonunu ele alalım: Örnek 5.1 x = yy(2 α) x 2. Bu fonksiyon α veri iken (Y, y, x) değişkenlerinde sıfırıncı dereceden homojendir: ortalama hanehalkı geliri ve iki malın fiyatı diyelim iki katına çıkınca tale değişmez. Burada α nın artışının gelir dağılımında düşük gelirliler aleyhine bozulma olduğunu ve iyasa talebini azalttığını düşüneceğiz. Diğer malın fiyatı ve Y artarsa x-malına olan iyasa talebi artar. Fonksiyonda Y = 1000, y = 1, α = 1/2 varsayarak x = ( x) = 1500/ x 2 negatif eğimli iyasa tale eğrisini, varsayılan Y ve α değerleri için, elde etmiş oluruz. Piyasa tale eğrisinin eğimi, d/d x = 3000/(( x) 3 < 0 olur. x = 1500/ x 2 tale eğrisi üzerinde her noktada Y= 1000 ve α = 1/2 olmak üzere sabittir. Bu tale eğrisi için diğer malların fiyatları talebi etkilemez. b) Doğrusal Tale Eğrisi Bir çok durumda x = ( x) = A b x, b > 0 Şekil 5.2 Piyasa Tale Eğrisi

5 5 biçiminde gösterilen tale eğrileri ile çalışmak durumunda kalacağız. Burada a > 0 koşulu negatif eğimli tale eğrisi için gereklidir. Çünkü d/d x = b < 0 olmalıdır. Eğrinin denklemindeki A değişkeninin sabit varsaydığımız diğer değişkenlerin ( y, Y, α) değerlerine bağlı ozitif değerler aldığını düşünebiliriz. Dolayısı ile bu değişkenler değiştiğinde A nın değeri de değişecektir. Örneğin, diğer malın fiyatında bir artış A nın değerini azaltıyor olabilir. Bu durumda y değiştiğinde başka bir tale eğrisi söz konusu olacaktır. 5.3 Esneklik Tale eğrisinin eğimi bize fiyat değişikliklerinin yol açacağı (ters yönlü) miktar değişikliklerini gösterir. Örneğin, d/d = 2 ise, x kadar bir fiyat artışı x = 2 x kadar bir miktar azalmasına yol açacak demektir. Yani, genel olarak x = (d/d) x yazabiliriz. Dikkat edilirse bu hesalama fiyat ve miktarın biriminden etkilenecektir. Örneğin, miktar kg olarak ölçülüyorsa tale 1 kg dan 0.9 kg a düşerse x = 0.1 kg olur. Miktarı gr olarak ölçseydik aynı azalış x = 100 gr olurdu. Sonucu birimden arındırmanın en kolay yolu değişiklikleri yüzde değişiklik olarak hesalamaktır. Böylece ele aldığımız durumda miktarı kg olarak da ölçsek, gr olarak da ölçsek, %10'luk bir azalış söz konusu olur. Fiyat değişikliklerinin miktar üzerinde etkisinin yüzde değişmeler cinsinden ifade edilmesi bizi esneklik kavramına getiriyor. Miktar ve fiyattaki yüzde değişmeleri, sırasıyla, % = 100 ve % = 100 olarak ifade edebiliriz (%Δ notasyonu yüzde değişme anlamındadır). Örneğin, fiyat başlangıçta x = 1.5 iken x = 1.6 olursa, x = 0.1 ve fiyattaki yüzde değişme, başlangıç fiyatına göre, 0.1/ = %6.67 olur. Şimdi, yukarıdaki denklemi yüzde değişmeler olarak ifade edersek: Δ = d d Δ Δ = d d Δ = ε x elde ederiz. Buna göre (miktardaki yüzde değişme) = ε x (fiyattaki yüzde değişme) olur ki burada ε x talebin kendi fiyat esnekliği olarak bilinir: Δ (Talebin Kendi Fiyat Nokta Esnekliği) ε x = % = d % d. Buna nokta esnekliği denmesinin nedeni tale eğrisi üzerinde bir noktadaki eğimin (d/d) kullanılmasıdır. Nokta esnekliği hesalayabilmek için tale eğrisinin denklemini bilmemiz gerekir. Ama birçok durumda tale eğrisinin denklemini değil sadece eğri üzerinde olduğunu düşündüğümüz iki noktaya ilişkin verileri bilebiliriz. Diyelim ki Şekil 5.2 deki gibi A noktasında x = o iken x = o B noktasında x = 1 iken x = 1 olduğunu biliyoruz.

6 6 Buradan Δ = miktarda değişme = 1 o Δ = fiyatta değişme = 1 o olarak hesalanır. Hesalamaları aynı sıra ile yatığımıza dikkat ediniz. İşte bu durumlarda eğrinin eğimini yaklaşık tahmin edecek şekilde (Talebin Kendi Fiyat Esnekliği) ε x = % % = /. tanımlanır. Burada yüzde değişmeler A ya da B noktasını referans alarak yaılabilir (Δ/ ifadesinde aydaya o ya da 1 koyabiliriz). Bu belirsizliği ortadan kaldırmak üzere genellikle orta noktalar = ( o + 1)/2 = ( o + 1)/2 kullanılarak kiriş esnekliği hesalanır. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz. Örnek 5.2 a) x = 1400/ x tale eğrisini ele alalım. Denklemini bildiğimiz için nokta esnekliğini doğrudan hesalayabiliriz. Önce d/d x = 1400/(( x) 2 < 0 bulursak, talebin nokta esnekliği ε x = d d = 1400 x 2 = 1 x 1400 olarak bulunur. Buna göre Cobb-Douglas tii bir tale eğrisinin esnekliği her noktada bire eşit olur. Bunu daha kolay görmenin yolu logaritmik türevin yüzde değişmeler, yani dln = % Δ, dln = % Δ olduğunu, hatırlamaktan geçer. Öyleyse x = 1400/ x ifadesinin logaritmasını alarak ln x = ln1400 ln x x buradan da olduğu hemen bulunur. ε x = % % = dln dln = 1 b) Bir süermarkette normal zamanlarda bir x-malı o = 2 fiyatından günde o = 500 adet satmaktadır. Promosyon uygulanan bir günde 1 = 1.8 ve 1 = 530 olduğu bilgisi verilmektedir. Buna göre malın kendi fiyat esnekliği kaçtır? Dikkat edilirse fiyattaki değişme %10 gibi yüksek bir değerdir. Dolayısı ile referans alınan noktaya göre esneklik değeri çok farklılaşacaktır. Bu nedenle burada kiriş esnekliği kullanmak uygun olacaktır. Önce gözlemlerin orta noktalarını hesalıyoruz: = ( o + 1)/2 = ( )/2 = 1.9

7 7 = ( o + 1)/2 = ( )/2 = 515 Bu noktayı referans alarak Δ 1 30 x100 0 x100 x100 % Δ x100 0 x100 x100 % buluruz ki buna göre kiriş esnekliği ε x = (Miktarda yüzde değişme)/(fiyatta yüzde değişme) = (5.83)/( ) = olur. Talebin kendi fiyat esnekliği (ε x) yüzde değişmelerin oranı olduğundan birimden bağımsızdır ve talebin temel yasası gereği her zaman negatif bir sayıdır. Ama iktisatçılar ratikte esnekliğe atıf yaarken negatif olduğunu belirtmeden talebin fiyat esnekliği 0.6'dır gibi önermeler yaarlar. Buradan anlaşılması gereken talebin kendi fiyat esnekliğinin 0.6 olduğu ve o malın fiyatında meydana gelecek %1'lik bir artışın (azalışın), o malın tale edilen miktarını %0.6 azaltacağıdır (arttıracağıdır). Genel olarak, değişmelerin ters yönlü olduğunu unutmadan, % (Miktarda yüzde değişme) = ε x % x (fiyatta yüzde değişme) yazabiliriz. Dolayısı ile esnekliğin mutlak değeri önemlidir ve tale eğrileri esnekliğin aldığı değere göre aşağıdaki gibi sınıflandırılırlar. Tablo 5.1 Talebin Kendi Fiyat Esneklik Değerleri Esnekliğin Değeri Tale Tanımı ε x = 0 Katı ε x < 1 Esnek Değil ε x = 1 Birim Esnek ε x > 1 Esnek ε x = Sonsuz Esnek D o D o o 1 A F C B D 1 D 1 (a) (b) O x y z Şekil 5.3 Esneklik ve Tale Eğrisi

8 8 Tablo 5.1'deki bilgiler bize tale eğrisinin şekli hakkında doğrudan fikir verir. Örneğin ε x = 0 ise, fiyat değiştiğinde miktar değişmiyor demektir (Şekil 5.3 (a), D o). Öte yandan, ε x = ise, miktar değişmeleri fiyat değişmelerine karşı sonsuz duyarlıdır. Bunun anlamı tale eğrisinin veri bir fiyatta yatay olmasıdır (Şekil 5.3 (a), D 1). Aynı şeklin (b) anelinde esnek ve esnek olmayan iki tale eğrisi gösterilmiştir. Buna göre, örneğin, o fiyatından başlayarak fiyatta bir düşüş (artış) esnek olan D 1 üzerinde daha büyük bir miktar artışına (azalışına) yol açar (X Y ye karşılık X Z). Örnek 5.3'de tanımladığımız doğrusal x = A b x, b > 0 Örnek 5.3 tale eğrisini ele alalım. Bu tale eğrisinin eğiminin sabittir ve d/d = Δ/Δ = b olur. Buna göre bu tale eğrisi için esnekliğin nokta ve yaklaşık tanımları aynı sonucu verir ve genel olarak bir noktada ε x = d d = b olur. Eğim sabit olduğu için esnekliğin değeri sadece / oranına bağlıdır. Öyleyse arttığında düştüğüne göre tale eğrisi üzerinde düşükken esneklik küçüktür ve arttıkça esneklik artar. Arada bir noktada da esneklik bire eşit olur. Esnekliğin bir olması için (/) = 1/b yani b = = A b olmalıdır ki bu da x = A/2b ise olur. Öyleyse tale eğrisi üzerinde x < A/2b ya da > A/2 için ε x < 1 x = A/2b ya da = A/2 için ε x = 1 x > A/2b ya da < A/2 için ε x > 1 olur. 20 ε x > 1 ε x = 1 10 ε x < 1 D 5 A Şekil 5.4 Doğrusal Tale Eğrisi Üzerinde Esneklik

9 9 Örneğin x = x tale eğrisi için ters tale eğrisi x = 20 2 olur ve Şekil 5.4 te gösterilmiştir. Ters tale eğrisi üzerinde = A/2b = 10 ve bu fiyata karşı gelen = A/2 = 5 noktasında tale esnekliği bire eşittir. Bu fiyattan yüksek fiyatlarda tale esnek, düşük fiyatlarda tale katıdır. 5.4 Esneklik ve Harcama Esneklik kavramıyla bu kitata sıkça karşılaşacak ve çeşitli uygulamalarını göreceğiz. Burada bir mala yaılan harcamanın malın fiyatı ile nasıl değiştiğinin esneklikle olan ilişkisini ele alacağız. Bir mala yaılan harcama (R) R = fiyat miktar = olarak tanımlanır. Fiyat arttığında ya da azaldığında, tale edilen miktar ters yönde hareket ettiğine göre, harcamanın nasıl değişeceği tale edilen miktarın fiyat değişikliğine duyarlılığına yani talebin kendi fiyat esnekliğine bağlı olacaktır. Örneğin, tale katı ise, fiyat değiştiğinde tale edilen miktar değişmeyeceğine göre, harcama ve fiyat aynı yönde değişir: fiyat artıyorsa artar, azalıyorsa azalır (bunu Şekil 5.3 (a) anelinde gösteriniz). Aynı şeklin (b) anelinde o fiyatında harcama her iki tale eğrisi için de OXA o dikdörtgeninin alanına eşittir. Fiyat 1'e düştüğünde harcama fiyat düştüğü için düşmekte (xδ = 1FA o alanı kadar) ama miktar arttığı için artar (Δx = xfcy ya da xfbz alanları). Miktar artışından kaynaklanan harcama artışı esnek olan D 1 tale eğrisi üzerinde (xfbz alanı) esnek olmayan D o tale eğrisi üzerindekinden (xfcy alanı) daha büyüktür. Dolayısı ile esnek tale durumunda fiyat düşüşünün miktar etkisi fiyat etkisini tersine çevirebilecektir. Nitekim tolam etki = ΔR = xδ + Δx = xδ[1 + (Δx/Δ)(/q)] = xδ(1 ε x ) olur (ε x = (Δx/Δ)(/q) ve negatif olduğu için ε x = ε x yazabiliriz). Buna göre bir fiyat değişmesinin (Δ) harcamaya etkisi (1 ε x ) in işaretine bağlıdır. Örneğin ε x = 1 ise ΔR = 0 olur ki bu da esnekliğin bir olduğu noktada harcama (marjinal) fiyat değişikliklerinden etkilenmez demektir. ε x > 1 ise (1 ε x ) ifadesi negatiftir ve ΔR ile Δ ters yönde hareket eder: artarsa, R azalır; azalırsa R artar. Çünkü tale esnekse diyelim %1 lik bir fiyat artışı tale edilen miktarı %1 den fazla düşürür. ε x < 1 ise ΔR ile Δ aynı yönde hareket eder: artarsa, R artar; azalırsa R azalır. Özetle: 1 Tablo 5.2 Esneklik ve Harcama HARCAMA Tale Esnekliği Fiyat Artarsa (Δ > 0) Fiyat Azalırsa (Δ < 0) ε x < 1 Artar Azalır ε x = 1 Sabit kalır Sabit kalır ε x > 1 Azalır Artar 1 Bu sonucu doğrudan R = () harcama fonksiyonundan elde edebiliriz. Fonksiyonun ye göre türevini (çarım kuralıyla) hesalarsak: dr d d 1 (1 ε x ) d d d elde ederiz. Buna göre dr/d yani harcamanın (marjinal) bir fiyat değişikliği ile nasıl değişeceği (1 ε x ) nın işaretine bağlıdır. Örneğin ε x < 1 ise dr/d > 0 olur ki bu da ile R aynı yönde hareket eder ( artınca R artar, düşünce düşer) demektir. ε x > 1 ise dr/d < 0 olur ki bu da fiyat ile harcama ters yönde hareket eder demektir.

10 İkame ve Tamamlayıcı Mallar Bireysel tele bağlamında başka bir malın fiyatında değişmenin talebe etkisinin belirsiz olduğunu gördük. Piyasa tale fonksiyonunda da diğer bir malın (diyelim y) fiyatındaki, ceteris aribus, değişmenin x-malına olan talebe etkisi de belirsiz olmakla birlikte malları bu etkinin işaretine bakarak sınıflandıracağız. Önce, talebin çaraz fiyat esnekliğini ε xy = % x /% y = Δ Δ y x y (% x = x-malının tale miktarında yüzde değişme, % y = y-malının fiyatında yüzde değişme olmak üzere) tanımlıyoruz. 2 Buna göre çaraz fiyat esnekliği, diyelim, 0.8 ise, y-malının fiyatı %5 arttığında, x-malına olan tale %4 artar demektir. Çaraz fiyat esnekliği ozitif, negatif ya da sıfır olabilir ve değerine göre malları aşağıdaki gibi sınıflandırıyoruz: Tablo 5.3 Çaraz Fiyat Esnekliği ve Malların Sınıflandırılması Çaraz Fiyat x-malı ile y-malı Esnekliği ε xy < 0 tamamlayıcı mallardır ( y artarsa (azalırsa) x-malına olan tale azalır (artar)) [εx y ] [tam tamamlayıcı mallardır] ε xy = 0 tale açısından ilgili değildir ( y artarsa (azalırsa) x-malına olan tale değişmez) ε xy > 0 ikame mallardır ( y artarsa (azalırsa) x-malına olan tale artar (azalır)) [εx y ] [tam ikame mallardır] Bu sınıflandırma çaraz fiyat esnekliğinin işaretine bağlı teknik bir sınıflandırmadır ve iki mal işlevsel olarak ilgili görülmediği halde teknik anlamda ikame/tamamlayıcı mal olabilir. Ama teknik sınıflandırma birçok durumda malların günlük kullanımına bakarak yaılacak işlevsel sınıflandırmayla çakışabilir. Örneğin, farklı deterjan markaları, birini diğerinin yerine kullanabilme anlamında, açıkça ikame mallardır. A marka deterjanın fiyatı artınca (azalınca), B marka deterjana olan talebin artacağını (azalacağını), dolayısıyla da iki malın çaraz fiyat esnekliğinin ozitif olacağını, buradan da iki malın teknik anlamda da ikame mallar olacağını bekleriz. Öte yandan, kişisel bilgisayarlar ile Windows işletim sistemi birlikte kullanılan mallar anlamında tamamlayıcı mallardır ve biz bu iki malın teknik anlamda da tamamlayıcı mallar olmasını, yani Windows işletim sisteminin fiyatı azalınca (artınca) kişisel bilgisayarlara olan talebin artacağını (azalacağını), bekleriz. Çaraz fiyat esnekliğinin sonsuza yaklaştığı durumda iki mal tam ikame maldır ve bu iki malın fiyatı aynı olmalıdır. Çünkü esnekliğin sonsuz olması y-malının fiyatı artarsa (azalırsa) bütün tale x-malına (y-malına) kayar anlamına gelir. Başka bir anlatımla iki mal tam ikame mallarsa bu iki malı tek bir mal gibi düşünebiliriz. Çaraz fiyat esnekliğinin eksi sonsuza yaklaştığı durumda iki mal tam tamamlayıcı maldır diyoruz. Esnekliğin eksi sonsuz olması y-malının fiyatı artarsa (azalırsa) x-malına (y-malına) olan tale ortadan kalkar anlamına gelir. Buna göre iki mal tam tamamlayıcı mallarsa bu iki malı mutlaka birlikte tüketilen mallar olarak düşünebiliriz. 2 Eğer tale fonksiyonu biliniyorsa nokta çaraz fiyat esnekliği ( / y)( y/) olarak hesalanır.

11 11 x o A B A B D o(y o ) D 1(y 1 ) x Şekil 5.5 Diğer Malların Fiyatı ve Tale Eğrisi Diğer malların fiyat değişmelerinin tale eğrisine etkisi Şekil 5.5 te gösterilmiştir. Başlangıçta diğer malın fiyatı y o düzeyinde sabit iken D o tale eğrisi üzerinde A noktasında x = o fiyatında A kadar x-malı tale edilir. Diğer malın fiyatı değiştiğinde ( y o y1 ) şekildeki gösterime göre x = o iken x- malına olan tale x = ( B A) kadar arttmıştır. Yani x-malının fiyatı sabitken diğer malın fiyatındaki değişme x-malına olan talebi arttırır ve biz bunu tale eğrisinin sağa kayarak D 1 konumuna gelmesi ile gösteriyoruz. Şekildeki gösterimde ( y o y1 ) değişikliği sonrasında o fiyatında D 1 tale eğrisi üzerinde B noktasına gelinir. Diğer malın fiyatı değiştiğinde x-malına olan tale artmış olduğuna göre iki durum söz konusu olabilir. Tablo 5.3 teki bilgilere göre ya iki mal ikame mallardır (ε xy > 0) ve y artmıştır, ya da iki mal tamamlayıcı mallardır (ε xy < 0) ve y düşmüştür. Tersine eğer diğer malın fiyatının değişmesi x-malına olan talebi azaltmış olsaydı, ya iki mal ikame mallardır ve y düşmüştür, ya da iki mal tamamlayıcı mallardır ve y artmıştır sonucuna ulaşırdık. Burada şu temel rensibi görüyoruz: tale eğrisi üzerinde sabit varsayılan bir değişken (diğer malların fiyatları, gelir, gelir dağılımı, tercihler) değiştiğinde tale eğrisi kayar. Diğer malların fiyat değişmeleri ile ilgili sonuçları özetlersek: İkame bir malın fiyatı artarsa tale eğrisi sağa, düşerse sola kayar, Tamamlayıcı bir malın fiyatı düşerse tale eğrisi sağa, artarsa sola kayar. Doğal olarak kaymanın büyüklüğü çaraz fiyat esnekliğinin büyüklüğüne bağlıdır. Şekil 5.5 te tale eğrisinin D o konumundan D 1 konumuna kaymasının ikame bir malın fiyatının artmasından kaynaklandığını düşünelim. Herhangi bir x fiyatında tale edilen miktardaki artış yüzde olarak ifade edildiğinde % x = ε xy % y olduğuna göre, ε xy ne kadar büyükse, x ve dolayısı ile tale eğrisinin kayması da o kadar büyük olacaktır. Örnek 5.4 Bir markette x = 10, y = 8, z = 10 iken x, y, z mallarından haftada, sırasıyla, 100, 150 ve 200 birim satılmaktadır. Promosyon uygulanan bir haftada z = 9 olduğunda x ve y mallarının satışları, sırasıyla, 95 ve 160 birim olmuştur. Buna göre bu malların çaraz fiyat esnekliklerini hesalayarak ikame/tamamlayıcı mallar olduğunu belirleyelim. Burada z-malının fiyatı düştüğünde x-malına olan tale, kendi fiyatı değişmezken, azaldığına göre x ve z malları ikame mallardır. Benzer şekilde y ve z malları tamamlayıcı mallardır. Çaraz fiyat esnekliklerini hesalarken, Örnek 5.2 (b) de olduğu gibi

12 12 tale eğrileri üzerinde olduğunu düşündüğümüz iki gözleme dayalı bu durumda da kiriş esneklik kavramını kullanmak uygun olacaktır ki bu da yüzde değişiklikleri gözlemlerin orta noktaları ile hesalayarak yaılır. Orta noktaları z-malının fiyatı için (10 + 9)/2 = 9.5 x-malının miktarı için ( )/2 = 97.5 y-malının miktarı için ( )/2 = 155 olarak hesalıyoruz. İlgili değişkenlerdeki değişme (farkları aynı sırayla hesalayarak) z-malının fiyatı için z = 9 10 = 1 x-malının miktarı için x = = 5 y-malının miktarı için y = = 10 olur. O halde yüzde değişmeleri % z = ( z/ z) 100 = ( 1/9.5) = % % x = ( x/ x) 100 = ( 5/97.5) = % 5.13 % y = ( y/ y) 100 = (10/155) = %6.45 olarak hesalarız. Buradan, ε xz = % x /% z = ( 5.13)/( 10.53) = > 0 ε yz = % y /% z = (6.45)/( 10.53) = < 0 buluruz. Buna göre, x-malının (y-malının), z-malının fiyatına göre çaraz fiyat esnekliği ozitif (negatif) olduğuna göre iki mal ikame (tamamlayıcı) mallardır. 5.6 Normal ve Düşük Mallar Bu bölümde ortalama hanehalkı gelirindeki (Y), ceteris aribus, bir değişmenin x-malına olan talebe etkisini ele alıyoruz. Önce, talebin gelir esnekliğini η x = % x /% Y = Δ x ΔY Y (% x = x-malının tale miktarında yüzde değişme, % Y = ortalama hanehalkı gelirinde yüzde değişme olmak üzere) tanımlıyoruz. 3 Buna göre gelir esnekliği, diyelim, 0.8 ise, ortalama hanehalkı gelirinde%5'lik bir artış, x-malına olan talebi %4 arttıracaktır. Gelir esnekliği ozitif, negatif ya da sıfır olabilir ve değerine göre malları Tablo 5.4 teki gibi sınıflandırıyoruz. 3 Eğer tale fonksiyonu biliniyorsa nokta gelir esnekliği ( / Y)(Y/) olarak hesalanır.

13 13 Tablo 5.4 Gelir Esnekliği ve Malların Sınıflandırılması Gelir Esnekliği x-malı η x < 0 düşük maldır (Y artarsa (azalırsa) x-malına olan tale azalır (artar)) η x = 0 Gelir artışları, en azından belirli bir gelir aralığında, talebi etkilemez η x > 0 (η x > 1) normal maldır (Y artarsa (azalırsa) x-malına olan tale artar (azalır)) (lüks maldır) Normal mal olu da gelir esnekliği birden büyük olan mallara bazen lüks mal denir. Gelir esnekliği genellikle gelirin düzeyine bağlıdır. Örneğin, düşük gelir guruları için ekmek normal mal iken, orta ve yüksek gelir guruları için gelir esnekliği muhtemelen sıfıra yakındır. Dolayısı ile gelir dağılımı sabit olmak üzere ortalama hanehalkı geliri arttığında düşük gelir gurularından kaynaklanan tale artışı nedeniyle ekmek normal mal olacaktır. Ortalama hanehalkı geliri zaman içinde artmaya devam ederse, tolam ekmek talebinin gelirden etkilenmediği, hatta ekmeğin düşük mal olduğu, gelir aralıklarına gelinebilir. Gelir düzeyi ile tale arasındaki ilişki Y düzleminde gösterilir ve Engel eğrileri olarak bilinir (Şekil 5.6). Şeklin (a) anelinde normal bir mal için Engel eğrisi gösterilmiştir: gelir arttıkça mala olan tale artar. Şeklin (b) anelinde ise mala olan tale gelir ile birlikte düşük gelir düzeylerinden başlayarak hızla artar. Y 1 düzeyine kadar olan aralıkta mal normal bir maldır. Ama Y 1 gelir düzeyinden sonra gelir artışlarının etkisi azalır ve gelir arttıkça gelir esnekliği sıfıra yaklaşır. Y* gelir düzeyinden sonra ise mal düşük maldır. Bu aralıkta Engel eğrisi negatif eğimlidir ve mala olan tale gelir arttıkça azalır. x x normal mal (a) Y Şekil 5.6 Engel Eğrileri Y1 (b) Y* Y Ceteris aribus, gelir değişmelerinin tale eğrisine etkisini de Şekil 5.5'i kullanarak gösterebiliriz (Şekli D o(y o) ve D 1(Y 1) olarak yeniden çiziniz). Başlangıçta D o tale eğrisi üzerinde gelir (Y o) düzeyinde sabit iken o fiyatında A kadar x-malı tale edilir. Şekildeki gösterime göre malın fiyatı sabitken gelir değişmesi (Y o Y 1) x-malına olan talebi x = ( B A) kadar arttırmıştır. Bu her fiyat düzeyinde geçerli olacağına göre gelir değişikliğinin etkisinin tale eğrisinin D 1(Y 1) konumuna kayması ile gösteriyoru. Gelir değiştiğinde x-malına olan tale artmış olduğuna göre iki durum söz konusu olabilir. Tablo 5.4 teki bilgilere göre ya x-malı normal maldır (η x > 0) ve gelir artmıştır, ya da x-malı düşük maldır (η x < 0) ve gelir düşmüştür. Tersine eğer gelir değişmesi x-malına olan talebi azaltmış olsaydı, ya x-malı normal maldır (η x > 0) ve gelir düşmüştür, ya da x-malı düşük maldır (η x < 0) ve gelir artmıştır sonucuna ulaşırdık. Gelir değişmeleri ile ilgili sonuçları özetlersek: Normal mallar için gelir artarsa tale eğrisi sağa, azalırsa sola kayar, Düşük mallar için gelir artarsa tale eğrisi sola, azalırsa sağa kayar. Kaymanın büyüklüğü gelir esnekliğinin büyüklüğüne bağlıdır. Şekil 5.5 te tale eğrisinin D o

14 14 konumundan D 1 konumuna kaymasının normal bir mal için gelir artmasından kaynaklandığını düşünelim. Herhangi bir x fiyatında tale edilen miktardaki artış yüzde olarak ifade edildiğinde % x = η x % Y olduğuna göre, η x ne kadar büyükse, x ve dolayısı ile tale eğrisinin kayması da o kadar büyük olacaktır. Örnek 5.5 Avrua ülkelerinde ortalama hanehalkı geliri 2005 yılında %3 artmıştır. Bu ülkelerden Türkiye ye gelen turist sayısı da 3 milyondan 3.2 milyona çıkmıştır yılında Türkiye ye yaılan tur fiyatlarının önceki yıllara göre sabit kalmış olduğu bilgisi de verilmektedir. Bu verilerden gelir esnekliğini hesalayalım. Gelen turist sayısındaki yüzde değişme (orta nokta kullanarak) ( x/ x) 100 = [(3.2 3)/3.1) 100 = %6.45 olarak hesalanır. Buradan, η x = % x /% Y = (6.45)/(3) = 2.15 buluruz. Buna göre Türkiye de tatil yamak lüks maldır. 5.7 Gelir Dağılımı, Tercihler ve Piyasa tale Eğrisi Buraya kadarki açıklamalardan iyasa tale eğrisini elde ederken sabit varsaydığımız gelir dağılımı ve tercihler değişkenlerindeki değişmelerin tale eğrisini kaydıracağını öngörebiliriz. Burada gelir dağılımını kısaca ele alırsak, etkinin gelir dağılımının nasıl değiştiğine ve hangi malın tale eğrisini ele aldığımıza bağlı olacaktır. Örneğin, gelir dağılımının en düşük gelir guruları lehine düzelmesi ekmek talebini arttırır diyebiliriz. Bu durumda ekmek tale eğrisi sağa kayacak, yani her ekmek fiyatında daha fazla ekmek tale edilir olacaktır. Öte yanda aynı değişiklik muhtemelen eğlence talebini (lokantada akşam yemeği, tiyatro gibi) etkilemeyecek ya da azaltabilecektir diyebiliriz. 5.8 Piyasa Arz Eğrisi Bir mal için iyasa arz eğrisi bize belirli bir dönemde her fiyatta o maldan tolam ne kadar arz edileceğini gösterecektir. Buradan iyasa arz eğrisinin, iyasa tale eğrisinde olduğu gibi, malı üreten fiyat kabullenici firmaların bireysel arz eğrilerinin yatay tolamı olacaktır. Yatay tolama işlemini yaabilmek için firma sayısı bilmek gerekir ve bir malı üretecek kaç firma olacağı sonradan göreceğimiz gibi iyasa dinamiklerine bağlı olacaktır. Ayrıca, firma sayısına bağlı olarak malı üreten endüstrinin maliyetleri değişebilir. Örneğin, şehrin belirli bir bölgesinde açılan işyeri sayısı arttıkça o bölgedeki işyeri kiraları artmaya başlarsa, bütün firmaların bireysel arz eğrileri etkilenir. Burada firma sayısının sabit ve firmaların maliyetini etkileyen bütün etmenler veri (endüstri maliyetleri sabit) olduğu varsayımıyla tolama işleminin nasıl yaıldığını göstereceğiz.

15 15 S 1 S 2 S 1 o Şekil 5.7 Sabit Firma Sayısı ve Endüstri Maliyeti ile Yatay Tolama İşlemi Yatay tolama işlemi iki firma için Şekil 5.7'da gösterilmiştir. Şekildeki duruma göre fiyat o dan düşük olduğunda iyasa arzı sıfırdır. Fiyat o 1 arasında iken sadece ikinci firma üretim yaar ve iyasa arz eğrisi bu aralıkta S 2 ile aynıdır. Fiyat 1 olduğunda birinci firma da üretime başlar ve iyasa arzı 3 birime sıçrar. Bu koşullarla iyasada örneğin 2 birim mal üretilmez. Buradan itibaren iyasa arzı her iki firma üretim yaar ve iyasa arz eğrisi daha esnektir. Özetle, Şekil 5.9'daki duruma göre iyasa arz eğrisi üç arçalıdır: < o iken = 0 o < 1 iken = 2 1 iken = Firma sayısı arttıkça bu basamaklı yaının kaybolacağını ve iyasa arz eğrisinin Şekil 5.8'da gösterildiği gibi düzgün bir eğri olacağını düşüneceğiz. Piyasa arz eğrisi bir dönem için her fiyatta iyasada yer alan fiyat kabullenici firmaların tolam üretimini gösterir. Eğri üzerinde girdi fiyatları, firmaların teknolojik olanakları ve firma sayısı sabittir. Girdi fiyatlarında bir artış (azalış) iyasa arz eğrisini sola-yukarıya (sağaaşağıya) kaydırır. Firma sayısında bir artış (azalış) iyasa arz eğrisini sağa-aşağıya (solayukarıya) kaydırır. S 1 S o Şekil 5.8 Sabit Firma Sayısı ve Endüstri Maliyeti ile Piyasa Arz Eğrileri Arz eğrisinin sola-yukarıya (Şekil 5.8 da S 1 konumuna) kayması üreticilerin her fiyatta daha az üreti satmak isteyecekleri anlamına gelir. Ayrıca üretilen malın özelliklerine bağlı bazı değişkenler de iyasa arz eğrisini etkileyecektir. Örneğin, buğday arz eğrisinde o yılın hava koşulları hesaba katılmalıdır. Ortalamadan kurak bir yılda arz eğrisi sola kayacaktır.

16 16 Arz esnekliği (ε s) tahmin edileceği gibi ε s = (malın arz miktarında yüzde değişme)/(malın fiyatında yüzde değişme) Δ ε s = = Δ d d olarak tanımlanır. Örnek 7.3 (b) de elde edilen = 0.5/w arz fonksiyonu için d/d = 0.5/w olduğuna göre ε s = (0.5/w)[/(0.5/w)] = 1 olur. Buna göre, fiyatta meydana gelecek %1'lik bir artış (azalış) arz edilen miktarı %1 arttıracaktır (azaltacaktır). Arz eğrisi MC nin azalmayan bölümleri ile çakıştığına göre arz esnekliği her zaman ozitif (ya da sıfır olan) bir sayıdır. İşareti dışında arz esnekliği tale esnekliği gibi yorumlanır. Buna göre ε s = 0 ise arz katı, ε s > 1 ise arz esnek, ε s < 1 ise esnek değil, ε s = ise arz sonsuz esnek olur. Farklı esneklik değerleri için Şekil 5.3 te tale eğrileri için yaıldığı gibi farklı arz eğrilerini şekil üzerinde göstermeyi okuyucuya bırakıyoruz. 5.9 Rekabetçi Piyasa Modeli Sosyal bir kurum olarak iyasa karar birimlerinin, yani tüketici ve firmaların, temel iktisadi faaliyet olan mübadeleyi gerçekleştirdiği kamusal alandır. Rekabetçi iyasada, ya da tam rekabet iyasasında, karar birimleri fiyat kabullenicidir. Dolayısı ile hiç bir karar birimi mübadelenin koşullarını etkileyecek güce sahi değildir ve iyasanın sağladığı olanakları kullanarak kendisi için, tüketici ise faydasını, üretici ise kârını maksimize etme anlamında, en iyisini elde etmeye çalışır. Piyasa kurumunun sosyal işlevi kendi menfaati eşinde koşan karar birimlerinin kararlarının koordine edilmesidir ve bizim amacımız da bu koordinasyon işlevinin mekanizmasını ki buna iyasa ya da fiyat mekanizması denir, anlamaktır. Bu bölümde tek bir mala ilişkin iyasada fiyat mekanizmasının nasıl çalıştığını ele alacağız. Bunu yaarken bu iyasada olanların diğer iyasalara, diğer iyasada olanların bu iyasaya etkilerini hesaba katmayacağımız için yaacağımız analiz kısmi iyasa dengesi modeli olarak bilinir Tam Rekabetin Koşulları Tam rekabetçi bir iyasada karar birimleri fiyat kabullenicidir ve o iyasa ile ilgili kararlarını verebilmek için malın fiyatından başka gereksinimleri yoktur. Böyle bir ortamın oluşması için gerekli koşulları vardır. İlerleyen bölümlerde bu koşullar sağlanmadığında iyasa kurumunun ne tür ek düzenlemelere ihtiyaç duyduğunu göreceğiz. Tam rekabet için gerekli olan koşulları maddeler halinde ele alıyoruz. Piyasada çok sayıda karar birimi vardır. Öyle ki, tek bir birimin kararları mübadele şartlarını doğrudan etkileyemeyecek kadar küçüktür. Dolayısı ile bir malın tek bir, ya da anlaşmalı çalışan az sayıda, üreticisi varsa, bu koşul sağlanmaz. Çünkü bu üreticinin malın arzını ayarlayarak fiyatını doğrudan etkileme gücü olacaktır. Benzer şekilde tek alıcılı bir iyasa da rekabetçi olmayacaktır. Piyasaya giriş ve çıkış serbesttir. Buna göre, firmalar herhangi bir engelleme ile karşılaşmadan ilgili iyasaya girerek üretime başlayabilir, ya da istediklerinde işlerini tasfiye edi ayrılabilirler. Piyasaya girişin engellenmesi durumunda, mevcut firmaların mübadele koşullarını etkileme gücü doğabilir. Bu varsayım ilk varsayımı destekler mahiyettedir. Piyasada homojen bir mal üretilir. Öyle ki, malın birimleri arasında doğrudan gözlenemeyen kalite farkları yoktur ve malı kimin üreti, kimin aldığı fark etmeyecektir. Örneğin, markalı bir gömlek ile işortada satılan bir gömlek arasında tüketicilerin bildiği ve doğrudan gözleyebildiği kalite farkı vardır. Bu fark da zaten iki malın fiyatına yansır ve tüketici ahalı gömleğin markalı,

17 17 ucuz olanın sıradan gömlek olduğunu bilir. Bu durumu iki farklı iyasa olarak ele alabiliriz: markalı gömlek ve sıradan gömlek iyasası. Dikkat edilirse burada marka gibi bir kurum söz konusudur ve bu kurumun güvenirliği önemlidir. Eğer taklit gömleklerin markalı olarak satılma olasılığı varsa ve ortalama bir tüketici önüne konulduğunda bu ikisi arasındaki farkı doğrudan göremiyorsa, ahalı gömleğin markalı olduğundan emin olamaz. Bu durumda iki iyasayı ayıramayız ve malı kimin sattığı önemli olur. Fiyat mekanizmasının çalışma rensilerini esastan değiştiren ve ileride üzerinde duracağımız bu gibi durumların olmadığını varsayıyoruz. Tam ve maliyetsiz bilgi akışı vardır. Karar birimleri iyasada alacakları kararları etkileyecek her türlü bilgiye eksiksiz ve maliyetsiz ulaşabilir. Başkalarının bilmediği şeyleri bilmek bazı birimlere mübadele koşullarını etkileme gücü verebilir. Bilgiye ulaşmanın maliyetsiz olduğu varsayımı da önemlidir. Maliyet varsa bilgi özel bir mal olur ve bu durumda iyasanın çalışma esasları farklılaşır. Dikkat edilirse tam ve maliyetsiz bilgi varsayımı bir yönüyle homojen mal varsayımını destekler mahiyettedir. Bu koşullar bir özel mal iyasasında tam rekabetin ortamını yaratır. Tam rekabetin özellikle etkinlikle ilgili sonuçları için bir de Yarar ve zarar bireyseldir. Bir birimin kararları başka birimlere doğrudan yarar sağlamaz, maliyet de yüklemez. varsayıyoruz. Özel bir mal tüketirken bile bir birimin kararları başkalarına zarar verebilir ya da yarar sağlayabilir. Örneğin, atıkları ile çevreyi kirleten bir firmanın kararları başkalarına zarar verir. Dolayısı ile başkaları kendi kararlarını verebilmek için bu fabrikanın ne yaacağını bilmek isteyecektir. Kendine özel bilgi sorunları yaratan bu gibi durumlarda iyasa mekanizmasını ileride ele alacağız. İsteyen herkes bu varsayımların sağlanmadığı bir kaç iyasa örneği verebilir. Ama bu varsayımların amacı da zaten isabetli bir tasvir yamak değil, bizim odaklanmak istediğimiz olguyu açığa çıkarmaktır. Şöyle ki bu varsayımlar altında karar birimlerin iyasa ile ilgili bilmeleri gereken bir tek fiyatlar (malın ve girdilerin) kalır. Dolayısı ile tam rekabet modeli karar birimlerinin sadece fiyata bakarak karar aldıkları bir ortamda kararlarının nasıl koordine edileceğini görmemizi sağlayacaktır Kısa-Dönem Piyasa Dengesi Homojen bir malın alını satıldığı bir iyasada, hesi kendi hesabına bakan, çok sayıda tüketici ve üreticinin kararlarının nasıl koordine edildiğini arz ve tale koordinasyonu olarak görebiliriz. Çünkü iyasa tale eğrisi bize her fiyatta, ceteris aribus, tüketicilerin o maldan bir dönem içinde, faydalarını maksimize edecek şekilde, ne kadar tale edeceğini gösterir. Benzer şekilde iyasa arz eğrisi de bize her fiyatta, ceteris aribus, firmaların o maldan bir dönem içinde, kârlarını maksimize edecek şekilde, ne kadar üreti satmak isteyeceklerini gösterir. Dolayısı ile arz ve tale çakıştığında bunları oluşturan kararlar da koordine edilmiş olur. Arz eğrisi ile ilgili bir noktayı açıklığa kavuşturmak gerekiyor. Hatırlanacağı gibi iyasa arz eğrisi belirli sayıda firmanın arz eğrilerinin yatay tolamı olarak elde edilir. Öte yandan, tam rekabet varsayımları altında iyasaya giriş-çıkış serbest olduğuna göre, belirli bir dönem için firma sayısı belirsizdir. İşte bu nedenle iyasa dengesini başlangıçta firma sayısının sabit olduğu kısa-dönem için ele alacağız. Dolayısı ile buradaki anlamıyla kısa-dönem iyasaya homojen bir mal üreten firma sayısının sabit olduğu zaman aralığıdır. Maliyet bahsinde kısa dönemi, firmanın bazı girdilerinin ve bunlara ilişkin maliyetlerinin sabit olduğu zaman aralığı olarak tanımladık. Bu iki zaman aralığının genel olarak çakışması gerekmez. Ama biz burada aksi belirtilmedikçe her iki anlamda da kısa dönemde olduğumuzu düşüneceğiz. Ayrıca bütün firmaların maliyet açısından özdeş olduklarını da varsayacağız. Kısa dönemde firma sayısı sabit olduğuna göre, arz ancak mevcut firmaların kendi arz

18 18 eğrileri üzerinde daha fazla ya da daha az üretmesi ile değişebilir. Piyasa arz ve tale eğrileri Şekil 5.9'de gösterilmiştir. Diyelim ki başlangıçta fiyat 1 olarak verilmiştir. Bu fiyatta arz edilen miktar arz eğrisi üzerinde B noktasında, tale edilen miktar ise tale eğrisi üzerinde A noktasındadır. Dolayısı ile iyasada bu fiyatta AB kadar arz fazlası oluşacaktır: arz edilen miktar tale edilen miktarı aşmaktadır. Aksine başlangıç fiyatı o olsaydı, tale edilen miktar (tale eğrisi üzerinde F noktasında) arz edilen miktarı (arz eğrisi üzerinde C noktasında) aşacaktır ki bu durumda da iyasada CF kadar tale fazlası vardır. S 1 A Arz Fazlası B e E o C Tale Fazlası e F D Şekil 5.9 Kısa Dönem Kısmi Piyasa Dengesi Arz fazlası durumunda firmalar ürettikleri miktarın hesini 1 fiyatından satamazlar. Bazı firmalar veri fiyattan satabildikleri kadar satı kalan miktarı, malın niteliğine bağlı olarak, stoklama yoluna gidebilirler. Ama malın 1 fiyatından satılamayan bölümünü daha düşük fiyattan satmaya razı olanlar da olacaktır. Bu firmalar başlangıçta fiyatın 1'den düşük olacağını bilselerdi üretim B noktasında olmayacaktı. Ama üretim yaıldıktan sonra üstlenilen maliyet batık maliyet olmuştur: firmalar malı 1'den düşük bir fiyatla satsalar da satmasalar da ilgili miktarı üretirken üstlendikleri maliyeti değiştiremezler. Aksine daha düşük bir fiyattan satmak suretiyle maliyetin en azından bir kısmını karşılayabilirler. Özetle, iyasada ya arz fazlası kadar mal satılamayı stok edilecek ya da bir miktar mal 1 fiyatından, kalanı daha düşük fiyattan satılacaktır. Her iki durumda da firmaların B noktasında üretim kararlarını dayandırdıkları varsayımlar gerçekleşmemiş olur. Dolayısı ile üretim kararlarının yenilendiği döneme gelinince, firmalar yeni dönemde fiyatın düşük olacağı algısıyla artık B noktasında değil, daha düşük bir miktar üreteceklerdir. Başka bir anlatımla arz edilen miktar arz eğrisi üzerinde B den E noktasına doğru azalarak hareket eder. Aksine tale fazlası durumunda bu mala o fiyatından fazla ödemeye razı tüketiciler vardır ve fiyat yükselir. Böylece firmalar o fiyatından satmaya razı oldukları miktarı daha yüksek bir fiyattan satabilecektir. Yani her firma için > MC olacak ve firmalar yeni karar dönemi geldiğinde üretimi arttıracaktır. Böylece arz edilen miktar arz eğrisi üzerinde C den E noktasına doğru artarak hareket eder. Öte yandan fiyatın yükselmesine bağlı olarak tale edilen miktar tale eğrisi üzerinde D den E noktasına doğru azalarak hareket eder. Özetle, iyasada arz ya da tale fazlası olduğu sürece fiyat değişmeye devam eder. Burada temel varsayımımız şudur:

19 19 Bir iyasada tale fazlası varsa malın fiyatı artar, arz fazlası varsa malın fiyatı düşer. Fiyat değişikliği karar birimlerine kararlarını ne yönde değiştireceklerine ilişkin gerekli sinyali verir. Fiyat artınca firmalar arz miktarını arttırırken, tüketiciler tale miktarını kısar. Bu davranış birimlerin kendi amaçları açısından rasyonel karar alıyor olmalarının sonucudur. Şöyle ki kâr maksimize eden firmalar > MC olduğu için arzı arttırırken, fayda maksimize eden tüketiciler ise malın göreli fiyatı arttığı için (diğer malların fiyatlarının nominal olarak sabit olduğunu hatırlayınız) talebi kısarlar. Tersine arz fazlası varsa fiyat düşer ve gene birimlerin rasyonel davranışı sonucu arz miktarı azalırken, tale miktarı artar. Dolayısı ile hiç kimsenin kararlarını değiştirmek istemeyeceği bir duruma gelene kadar bu devinim devam edecektir. Devinimin durması için de iyasada arz ya da tale fazlası olmaması gerekir ki biz buna denge durumu diyoruz: Kısa dönem iyasa dengesi arz edilen miktarın tale edilen miktara eşit olduğu, dolayısıyla da arz ya da tale fazlası oluşmayan, bir fiyatta ve buna karşı gelen miktarda oluşacaktır. Piyasa dengesinin oluştuğu fiyata denge fiyatı, miktara ise denge miktarı diyeceğiz. Şekil 5.9'de E noktası iyasa dengesinin oluştuğu noktadır. Çünkü bu nokta hem arz hem de tale eğrisi üzerindedir ve denge fiyatı olan e fiyatında tüketiciler e denge miktarını tale ederken, üreticiler de aynı miktarı arz etmektedir. Kısa dönem iyasa arz ve tale eğrileri d = 10 (tale eğrisi) s = (arz eğrisi) Örnek 5.6 olsun. Dengede tale = arz olması gerektiğine göre: d = 10 = = s 3 = 9 e = 3 bulunur. Bu fiyatta d = 7 = s olacağı kolaylıkla sağlanır Karşılaştırmalı Statik Sonuçlar Şekil 5.9 incelendiğinde E dengesinin D o ve S o tale ve arz eğrilerinin konumuna bağlı olduğu görülür. Bildiğimiz gibi tale eğrisi üzerinde diğer malların fiyatları, ortalama hanehalkı geliri, gelir dağılımı sabittir. Arz eğrisi üzerinde de girdi fiyatları, teknoloji ve üretilen malın niteliğine bağlı bazı değişkenlerin (buğday üretiminde hava koşulları, ihracatçılar için döviz kuru gibi) değeri sabittir. Tale ya da arz üzerinde sabit olan değişkenlerden birisi değiştiğinde bunların ve iyasa dengesinin konumu değişir. Sonuçları dört guruta ele alacağız: talete artış (tale eğrisinin sağa kayması), talete azalış (tale eğrisinin sola kayması), arzda artış (arz eğrisinin sağa kayması) ve arzda azalış (arz eğrisinin sola kayması).

20 20 S o 1 E 1 o E o A D 1 D o o 1 Şekil 5.10 Talete Bir Artış Talete bir artışın karşılaştırmalı statik etkileri Şekil 5.10'de gösterilmiştir. Arz ve tale eğrilerinin başlangıç konumlarında (sırasıyla S o ve D o) iyasa E o dengesindedir. Talete artışı tale eğrisinin D 1 konumuna gelmesiyle gösteriyoruz. Buna göre tüketiciler her fiyatta eskisine göre daha fazla tale ederler. Bu nedenle o denge fiyatında başlangıçta arz ve tale eşit iken, tale artışıyla birlikte aynı fiyatta E oa kadar tale fazlası ortaya çıkar. Bu fazlanın yarattığı iyasa dinamiği ile denge sabit kalan arz eğrisi üzerinde hareketle E 1 konumuna gelir ki bu denge fiyat ve miktarının (sırasıyla 1 ve 1 değerlerine) artması demektir. Hareket arz eğrisi üzerinde olduğuna göre fiyat ve miktarın artışı arz eğrisinin esnekliğine bağlıdır. Öyleyse, Talete bir artış denge fiyat ve miktarını arttırır. Arz eğrisinin esnekliği arttıkça (azaldıkça) fiyat artışı az (fazla) miktar artışı fazla (az) olur. Talete bir artış (a) ikame bir malın fiyatının artması, (b) tamamlayıcı bir malın fiyatının düşmesi, (c) normal (düşük) bir mal için ortalama hanehalkı gelirinin artması (azalması), (d) kişisel gelir dağılımının malı çok tale eden gelir guruları lehine düzelmesi (e) tercihlerde mala yönelik olumlu bir değişiklik olması gibi nedenlerle olur. Farklı esneklikte arz eğrileri ile bu sonucu şekil üstünde teyit etmeyi okuyucuya bırakıyoruz. Örneğin, arz eğrisi sonsuz esnek ise, denge fiyatı değişmezken, denge miktarı tale artışı kadar artacaktır. Tale artışının nedenleri ise tale eğrisi bahsinde elde ettiğimiz sonuçların tekrarından ibarettir. Talete bir azalmayı da Şekil 5.10 yardımıyla inceleyebiliriz. Başlangıçta iyasanın E 1 dengesinde olduğunu düşünerek, tale eğrisinin D 1 konumundan D o konumuna kayması olarak gösterebileceğimiz tale azalmasının karşılaştırmalı statik etkilerini, detayları sağlamayı okuyucuya bırakarak, ortaya koyabiliriz: Talete bir azalış denge fiyat ve miktarını düşürür. Arz eğrisinin esnekliği arttıkça (azaldıkça) fiyat düşüşü az (fazla) miktar düşüşü fazla (az) olur. Talete bir azalış (a) ikame bir malın fiyatının düşmesi, (b) tamamlayıcı bir malın fiyatının artması, (c) normal (düşük) bir mal için ortalama hanehalkı gelirinin azalması (artması), (d) kişisel gelir dağılımının malı çok tale eden gelir guruları aleyhine bozulması (e) tercihlerde mala yönelik olumsuz bir değişiklik olması gibi nedenlerle olur. Örnek 5.7

21 21 Bu yıl Yunanistan adalarına Avrua dan düzenlenen turların fiyatları düştü. Bu haberi duyan ortalama hayat tecrübesine sahi herkes bunun Türkiye turizmi için iyi olmayacağını çünkü Türkiye ye gelen turist sayısının azalacağını söyleyecektir. Bizim iktisatçılar olarak farkımız esas itibariyle aynı cevabı bir model çerçevesinde veriyor olmamızdır. Bu tür bir önermeyi incelerken ilk yamamız gereken önermedeki değişikliğin iyasa tale/arz eğrilerinden hangisini nasıl etkileyeceğini belirlemektir. Bu örnekte fiyatı düşen malın, Avrua dan Türkiye ye düzenlenen turlarla ikame mal olacağını düşünmek makuldür. Buna göre Türkiye ye düzenlene turlar iyasasında (Şekil 5.10 de fiyatın Türkiye ye düzenlenen tur fiyatları, miktarın ise yıllık tur sayısı olduğunu düşününüz) talete bir azalma olacaktır (tale D 1 den D o a kayar). Öyleyse, Türkiye ye düzenlenen tur sayısında azalma ve tur fiyatlarında düşme olacaktır. Eğer, Türkiye deki arz fazla esnek değilse ki kısa dönemde olmamasını bekleriz tur sayısından ziyade tur fiyatlarında düşme olacaktır. Şimdi arzda artışı Şekil 5.11 yardımıyla ele alabiliriz. Arz ve tale eğrilerinin başlangıç konumlarında (sırasıyla S o ve D o) iyasa E o dengesindedir. Arzda artışı arz eğrisinin S 1 konumuna gelmesiyle gösteriyoruz. Buna göre üreticiler her fiyatta eskisine göre daha fazla arz ederler. Bu nedenle o denge fiyatında başlangıçta arz ve tale eşit iken, arz artışıyla birlikte aynı fiyatta E ob kadar arz fazlası ortaya çıkar. Bu fazlanın yarattığı iyasa dinamiği ile denge sabit kalan tale eğrisi üzerinde hareketle E 1 konumuna gelir ki bu denge fiyatının 1 düzeyine düşmesi, denge miktarının ise 1 düzeyine artması demektir. Hareket tale eğrisi üzerinde olduğuna göre fiyatın düşüşü ve miktarın artışı tale eğrisinin esnekliğine bağlıdır. Öyleyse, Arzda bir artış denge fiyatını düşürür, denge miktarını arttırır. Tale eğrisinin esnekliği arttıkça (azaldıkça) fiyat düşüşü az (fazla) miktar artışı fazla (az) olur. Arzda bir artış kısa dönemde genel olarak maliyetlerde azalma ile olur. Maliyetlerde azalama girdi fiyatlarının düşmesi, ya da faktör verimliliğinde artış ile olabilir. S o S 1 o E o B 1 E 1 O o 1 D o Şekil 5.11 Arzda Bir Artış Farklı esneklikte tale eğrileri ile bu sonucu şekil üstünde teyit etmeyi okuyucuya bırakıyoruz. Örneğin, tale eğrisi sonsuz esnek ise, denge fiyatı değişmezken, denge miktarı arz artışı kadar artacaktır. Şekil 5.11 te başlangıçta iyasanın E 1 dengesinde olduğunu düşünerek, arz eğrisinin S 1