Yrd.Doç.Dr. HÜSEYİN YÜKRÜK GİRİŞ

Transkript

1 Yrd.Doç.Dr. HÜSEYİN YÜKRÜK GİRİŞ Geleneksel müziklerimiz, kültürümüzün bir parçasıdır. Bu parçayı yok saymak, müziğimizin aslında bu olmadığı, sonradan değiştirildiği şeklinde beyanlar vermek veya bu beyanlara inanmak kendimize zarar vermekten başka bir şey değildir. Gelenek diyince çok eskinin aynen devam etmesi gerektiğini savunmak, gelenekselleşmenin bir süreç olduğunun farkına varamamak ise en az yok saymak kadar yanlıştır. Sempozyumun konusunun Geleneksel Müziklerimiz olması, bizim bu konuda tutucu olduğumuzu, deneyselliğe kapalı olduğumuzu düşündürmemelidir. Şimdi geleneksel olmuş birçok değerin sancılı bir süreç yaşadığı unutulmamalıdır. Sözgelimi şimdi Elazığ müziğinin vazgeçemediği klarnet, kanun, ud gelenekselleşinceye kadar çok zor yollardan geçmiştir. Taşeli yöresinden, kabak kemane yapmak için uygun kabak, sap ağacı bulmayan Mut lu (Mersin) kabak kemaneci, keşfettiği kemanı alıştığı biçimde dizinin üstünde çalmış, çalgı Kıbrıs tan geldiği için de adına Gırbız Kemanesi diyerek süreci başlatmıştır. Öbür taraftan, THM ile ilgilenenleri çoban, köylü, şalvarlı gibi kavramlarla aşağılamaya çalışan sözde modern bir yapmacık kesim oluşmuş, THM nin aşılması gereken bir olgu olduğuna inanılmaya çalışılmıştır. Müzik bölümündeki bir arkadaşının ana çalgısının bağlama olduğunu öğrenen bir öğrenci şaşkınlığını nasıl olur; sen çok modern görünüyorsun sözleriyle dile getirebilmiştir. Günümüzde ise, özellikle THM ne -samimi olmasını umduğum- bir ilginin oluştuğunu görmekteyiz. Samimi olmasa bile, bu durumun geleneksel müziklerimiz lehine kullanılabileceğini düşünmekteyim. Ben bildirimde, uğradığı haksızlıklar konusunda Türk Sanat Müziğinden biraz daha şanslı olan THM konusuna değineceğim. Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT) Türk Halk Müziği (THM) repertuarı, kullanılan ölçü anahtarının usulü belirtmemesi, donanımın diziyi belirtmemesi, notalama sisteminin THM ne uygun olmaması gibi birçok eksiğiyle bir- 201

2 Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YÜKRÜK likte, bulunabilecek en geniş repertuardır. Notalar incelendiğinde Türkülerin iyi icracılardan derlenmemesi çok önemli usul hatalarına neden olmaktadır. Örneğin belli bir usulü olması gereken semah, icracı hatası nedeniyle ritim dışına çıkmakta, 9/8 lik ölçü anahtarının vuruş kalıbıyla olması gereken bir usulün, notaya alan kişinin hassasiyetinden dolayı duyduğu gibi yazması, semah dönenlerin ayaklarının birbirine dolanması pahasına yanlışlarıyla birlikte yazılmakta, öbür taraftan icracının geleneksele göre doğru çalmasına rağmen notaya alanın kendince birtakım ölçülerle bir şeyleri bir standarda sokmaya çalışması da THM repertuarının, kavram çalışmaları sırasında uğradığı haksızlıklar arasında sayılabilir. Halk ezgileri bugüne kadarki birçok uygulamada görüleceği gibi geleneksel Türk Sanat Müziğinin belirli bir makam çerçevesindeki kıstaslarına göre notaya alınırsa birtakım yapay zorlamalar göze çarpmaktadır. Ezgi yapay olarak bir makam kalıbı içine sokulmaya çalışıldığı için otantikliği zedelenmektedir 1. BULGULAR VE YORUM Bu çalışmada (TRT) Türk Halk Müziği (THM) repertuarındaki semahlar, halaylar gibi çok bölümlü olanlar dışındaki türkülerin ilk 2050 tanesi, sadece söz bölümleri dikkate alınarak, ölçü anahtarları, karar sesleri, ses alanları açısından incelenmiş ve analiz yapılmıştır. Bilindiği gibi TRT THM repertuarı notalarındaki sesler, frekanslarına göre doğru yerde değildir. Dizek üzerindeki alttan ikinci çizgideki sol anahtarına göre (şekil 1), ikinci aralığa yazılmış la notasının frekansı, duruma göre, alttan birinci ek çizgideki do, onun altındaki si, üstündeki do# veya re olabilmektedir. Bu bildiride notalar yazıldıkları yer esas alınarak değerlendirilme yapılmıştır. Asıl olan seslerin frekansları değil, THM nin notalanmasında kabul görmüş ses alanlarıdır. Şekil 1. Seslerin Harf ve Numara ile Gösterimi 1 Gedikli, N.: Bilimselliğin Merceğinde Geleneksel Müziklerimiz ve Sorunları. s

3 Karar Sesleri Tablo 1. Karar Seslerinin Türkülerde Kullanılma Frekansları ve Yüzdesi KARAR SESİ FREKANSI YÜZDESİ BSFK BSFK% A , B , C , ,3 G ,41 3 2,7 D , ,31 F3# 30 1, B3 18 0, ,1 E4 10 0, D3 4 0,20 E3 3 0,15 C4# 2 0, B3b 2 0, A4 1 0,05 G4 1 0,05 F3 1 0,05 B3b1 1 0,05 Toplam Repertuardaki Türkülerin % 69,51 i La kararlıdır. Onu % 8,88 ile Si, % 7,61 ile do kararlı türküler takip etmektedir. İncelemede dizileri açısından düşünüldüğünde, bazı türkülerin seyirlerinin belli olduğu, fakat seyirlerine göre olması gereken seste değil, başka seslerde karar verdiği görülmüştür. Bunlar belli seyir, farklı karar (BSFK) 2 biçiminde ifade edilmiştir. İki komalık si bemol notasında karar veren seslerin % 61,1 i BSFK dır. Görüldüğü gibi La, Si ve Fa# kararlı türkülerin hiç biri BSFK değildir. Ölçü Anahtarları Ölçü anahtarları dörtlük, sekizlik ve onaltılık birim vuruşlara göre sınıflanmış, ikilik birim vuruşa tek bir türküde rastlandığından sınıflamaya bu açıdan dâhil edilmemiştir 2 Tura, Y, 203

4 Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YÜKRÜK Tablo 2 Dörtlük Birim Vuruşlu Ölçü Anahtarlarının Türkülerde Tek Başına ve Diğer Ölçü Anahtarlarıyla Birlikte Kullanılma Frekansları ve Yüzdeleri 2/4 3/4 4/4 5/4 6/4 7/4 8/4 9/4 11/4 12/4 13/4 15/4 Toplam Yüzde Frekans ,68 Tek Başına ,83 BÖAB ,17 BÖAB % 14,93 64,52 11,38 95,00 40,68 57,14 50,00 21,67 80,00 0,00 66,67 16,67 19,17 x/4 içinde % 26,67 2,87 53,70 1,85 5,46 1,94 0,56 5,56 0,46 0,09 0,28 0,56 100,00 Türkülerin yüzde 52,68 inde dörtlük birim vuruşlu ölçü anahtarları kullanılmıştır ve bunların %19,17 si türkü içinde başka ölçü anahtarları ile birlikte (BÖAB) yer almıştır. Dörtlük birim vuruşlu ölçü anahtarlarının bu grup içinde en çok kullanılanı %53,70 oranla 4/4 lüktür. Onu %26,67 ile 2/4, %5,56 ile 9/4, %5,46 ile 6/4 lük ölçü anahtarı izlemektedir. İncelenen türkülerden 20 tanesinde 5/4 lük ölçü a- nahtarına rastlanmıştır fakat sadece bir tanesi tek başına bir türküde kullanılmış, diğerleri (%95) bir başka ölçü anahtarı ile birlikte kullanılmıştır. Yine tablo 2 de görüldüğü gibi 3/4 lüğün %64,52 si, 7/4 lüğün %57,14 ü, 7/4 lüğün %57,14 ü, 6/4 lüğün %40,68 i, türkülerde başka ölçü anahtarları ile birlikte yer almışlardır. Tablo 3. Dörtlük Birim Vuruşlu Ölçü Anahtarlarının Kendi Grubunda Ve Genel İçerisinde Kullanılma Frekansları ve Yüzdeleri 2/4 3/4 4/4 6/4 9/4 Diğer Toplam Frekans X/4 içinde % 26,67 2,87 53,70 5,46 5,56 5,74 100,00 Genel % 14,05 1,51 28,29 2,88 2,93 3,02 52,68 204

5 Tablo 4. Sekizlik Birim Vuruşlu Ölçü Anahtarlarının Türkülerde Tek Başına ve Diğer Ölçü Anahtarlarıyla Birlikte Kullanılma Frekansları ve Yüzdeleri Top 3/85/8 6/8 7/8 8/8 9/8 10/8 11/8 12/8 14/8 15/8 16/8 18/8 20/8 21/8 23/8 27/8 lam % Frekans ,6 8 Tek Başına ,5 BÖA B ,5 BÖA25, 18,5 14,9 29,4 21,4 71,4 B % ,92 4,12 3 x/8 içinde 1,1 44,1 % 1 6,48 6,20 6,30 1, ,8 5 85,7 1 50,0 0 50,0 0 27,7 8 16,6 12,5 7 0,00 0,00 0, ,9 6 0,65 9,35 0,65 0,93 0,56 3,33 0,56 0,19 0,09 0, Tablo 4 te görüldüğü gibi, 17 değişik sekizlik birim vuruşlu ölçü anahtarının kullanıldığı türkülerin oranı dörtlük birim vuruşla aynı oranda, yüzde 52,68 dir ve bunların %12,5 i türkü içinde başka ölçü anahtarları ile birlikte yer almıştır. Bu oran yukarıda anlattığımız dörtlük birim vuruşlu türkülerdekinden %6,67 daha azdır. Bu grup içinde en çok kullanılan ölçü anahtarı %44,17 ile 9/8 liktir. Onu %17,96 lık bir oranla 10/8, %6,48 ile 5/8, %6,30 ile 7/8, %6,20 ile 6/8 lik ölçü anahtarları takip etmektedir. Bu grupta 11/8, 14/8, 15/8, 16/8 lik ölçü anahtarları %50 ve üzeri bir oranda başka ölçü anahtarları ile birlikte kullanılmışlardır. Tablo 5. Sekizlik Birim Vuruşlu Ölçü Anahtarlarının Kendi Grubunda Ve Genel İçerisinde Kullanılma Frekansları ve Yüzdeleri 5/8 6/8 7/8 8/8 9/8 10/8 12/8 18/8 Diğer Toplam Frekans x/8 içinde % 7,43 7,11 7,22 1,49 50,64 20,59 10,72 3,82 5, Genel % 3,43 3,28 3,33 0,69 23,35 9,50 4,94 1,76 2,59 52,86 205

6 Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YÜKRÜK Tablo 6. Onaltılık Birim Vuruşlu Ölçü Anahtarlarının Türkülerde Tek Başına ve Diğer Ölçü Anahtarlarıyla Birlikte Kullanılma Frekansları ve Yüzdeleri 5/16 7/16 9/16 10/16 Toplam Frekans Tek Başına BÖAB BÖAB % 0,00 0,00 6,67 25,00 7,89 x/16 içinde % 2,63 7,89 78,95 10,53 100,00 İncelenen türkülerin 38 tanesinin onaltılık birim vuruşlu olduğu %7,89 unun başka ölçü anahtarları ile birlikte kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu grubun % 78,95 ini 9/16 lık ölçü anahtarı oluşturmaktadır. Ses Alanları: Tablo 7. Ses Alanları Karşılaştırması En Pest Ses D3 E3 E3 # F3 F3# G3 G3 # A3 A3 # B3 B3 C4 C4 # D4 Toplam C C4# En Tiz Ses D D E4b E F F4# G A B4b B C D Toplam

7 Tablo 7 de repertuarda kullanılan türkülerin en pest sesi ile en tiz sesi pesten tize doğru sıralanarak karşılaştırılmış, ses alanları belirlenmeye çalışılmıştır. Başta da belirtildiği gibi seslerin frekansı beşli veya altılı kadar aşağıdan düşünülmelidir. Okullarda söyletilebilecek türkülerin ses aralığı öğrencinin yaşına göre değişebilecek, örneğin ilköğretime yeni başlayan öğrenci için beşli ses aralığı civarında türküler seçilecektir. Daha sonraki sınıflarda öğrencinin ses sağlığı da düşünülerek (mutasyon vb), aralık duruma göre artabilecektir. Tablodan anlaşılacağı gibi kullanılan en pest ses sıralamasında 811 türkü ile A3 (ikinci çizgi sol anahtarına göre alttan ikinci aralıktaki la) notası, ondan sonra 727 türkü ile ikinci çizgideki Sol (G3), 195 türkü ile birinci aralıktaki Fa# (F3#) ve 182 türkü ile üçüncü çizgideki Si (B3) notası gelmekte. En tiz ses sıralamasında ise dizeğin üstündeki sol (G4) notası 609 türküde, üstteki birinci ek çizgideki la (A4) 457, dördüncü aralıktaki mi (E4) notası 394 türküde gelmekte Sonuç TRT THM repertuarının incelenmesi sonucunda, türkülerin 14 farklı seste karar verdikleri saptanmıştır. Karar seslerinin %70 e yakın çoğunlukla la notası olduğu görülmüştür. Kullanılan sesler ikinci çizgi sol anahtarında alttan birinci çizginin altındaki re (D3) sesinden başlayıp üstteki ikinci ek çizginin üzerindeki re ye (D5) kadar olan, bağlama üzerindeki iki oktavlık ses sınırındadır. Şekil 2. İncelenen türkülerdeki karar sesleri ve kullanım sıklıkları 3 La (A4) Do (C5) Re (D5) Sib2 (Bb24) Re (D4) Fa (F4) Mi (E4) Yükrük, H. Yayınlanmamış Doktora Tezi, s:

8 Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YÜKRÜK Araştırma sonuçlarına göre, GTHM nde kullanılan 43 değişik ölçü anahtarı vardır. Bunların 7 tanesi yalnızca 1 türküde, 2 tanesi yalnızca 5 türküde, 3 tanesi de yalnızca 3 türküde kullanılmıştır 4. İncelenen 2050 türküde en çok kullanılan ölçü anahtarları ise sırasıyla 580 türküde 4/4, 477 türküde 9/8, 288 türküde 2/4 ve 194 türküde 10/8 liktir. 5/8, 7/8, 9/8, 10/8, 9/4, 5/16, 7/16, 9/16, 10/16 gibi aksak ölçü anahtarının kullanılma oranı %44,24 tür. Ses alanlarının büyük bir çoğunluğu bir sekizliden (oktavdan) azdır. Öneriler: TRT, Kültür Bakanlığı gibi arşivleri ellerinde bulunduran kurumlar, arşivlerin araştırmacılar tarafından kullanılmasını kolaylaştırmalıdır. Öğretmenler ulaşabildikleri türkülerin ses alanlarını, ölçü anahtarlarının zorluk derecesini saptayıp bulundukları çevrenin özelliklerini göz önünde, çok önemlisi türkülerin sözlerinin ilgili yaşa uygunluğunu göz önünde bulundurarak bir repertuar oluşturmalı, bu repertuarı öğrencileri ile paylaşmalıdır. Repertuardaki notalarda bulunmayan usul, dizi, vb aydınlatıcı bilgiler notaların üzerine eklenmelidir. Türkülerin genel müzik eğitiminde kullanılması, okulun içinde bulunduğu coğrafya, bu coğrafyaya ait kültürel değerler, öğrencilerin sosyal durumları gibi birtakım önemli unsurlara bağlıdır. Öğretmen, tüm bu kriterleri göz önünde bulundurarak, öğreteceği türkü repertuarını iyi belirlemelidir. Öğretilecek türkülerin sözleri de çok önemlidir. Türkülerin söz içerikleri öğrencilerin gelişim dönemi özelliklerine uygun olmalıdır. Türkü repertuarının seçiminde ölçü anahtarı seçimi kolaydan zora ilkesiyle olmalıdır. Zorluk, bulunulan çevreye göre değişebilen bir unsurdur; Karadenizli için 7/8, 7/16 kolaydır, ama doğulu için zor olabilir. 4 Yükrük, H. Age, s: