İFA İLE GEÇERLİLİK KAZANAN SÖZLEŞMELER

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (MEDENİ HUKUK) ANABİLİM DALI İFA İLE GEÇERLİLİK KAZANAN SÖZLEŞMELER Yüksek Lisans Tezi Ersin TÜRK Ankara-2006

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (MEDENİ HUKUK) ANABİLİM DALI İFA İLE GEÇERLİLİK KAZANAN SÖZLEŞMELER Yüksek Lisans Tezi Ersin TÜRK Tez Danışmanı Doç. Dr. Hüseyin ALTAŞ Ankara-2006

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK (MEDENİ HUKUK) ANABİLİM DALI İFA İLE GEÇERLİLİK KAZANAN SÖZLEŞMELER Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Doç. Dr. Hüseyin ALTAŞ Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Tez Sınavı Tarihi...

4 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER KAYNAKÇA KISALTMALAR I VIII XII GİRİŞ 1 İFA İLE GEÇERLİLİK KAZANAN SÖZLEŞMELER BİRİNCİ BÖLÜM SÖZLEŞME KAVRAMI VE SÖZLEŞME TÜRLERİ I- GENEL OLARAK 3 II- SÖZLEŞME TÜRLERİ 5 1-Hukuki Sonuçlarına Göre Sözleşme Türleri 5 A-Borç Sözleşmeleri 5 B-Tasarruf Sözleşmeleri 6 2-Bağımsız Olup Olmamalarına Göre 6 3-Kanunla Düzenlenmiş Olup Olmamalarına Göre 6 A-İsimli Sözleşmeler 6 B-İsimsiz Sözleşmeler 6 4-Tek Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler - İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler 7 A-Tek Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler 7 B-İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler 8

5 5- Ani Sözleşmeler ve Sürekli Sözleşmeler Özel Sözleşme Görünümleri 10 A- Çerçeve Sözleşmeler 10 B- Üçüncü kişi yararına sözleşmeler 11 C- İltihaki Sözleşmeler Şekle Bağlı Sözleşmeler - Bağlı Olmayan Sözleşmeler 12 A-Şekle Bağlı Sözleşmeler 12 B-Şekle Bağlı Olmayan Sözleşmeler 12 İKİNCİ BÖLÜM SÖZLEŞME ÖZGÜRLÜĞÜ VE SÖZLEŞMELERDE GEÇERLİLİK ŞARTLARI I-SÖZLEŞME ÖZGÜRLÜĞÜ 13 1-İrade Özerkliği 13 2-Sözleşme Özgürlüğü 14 A-Sözleşme Yapma Hürriyeti 15 B-Sözleşmenin Diğer Tarafına Seçme Hürriyeti 15 C-Sözleşmeyi Ortadan Kaldırma ve Değiştirme Hürriyeti 16 D-Sözleşmenin Şeklini Belirleme Hürriyeti 16 E-Sözleşmenin İçeriğini Düzenleme Hürriyeti 16 II-SÖZLEŞMELERDE GEÇERLİLİK ŞARTLARI 17 1-Taraf Ehliyeti 17 2-Sözleşmenin Konusunun Hukuka ve Ahlaka Aykırı Olmaması 17 ii

6 A- Hukuka Uygunluk 17 B- Ahlaka Uygunluk 18 3-Sözleşmenin İçeriğinin İmkânsız Olmaması 19 4-İrade Beyanlarının Sıhhatli Olması 19 A- İrade ile Beyan Arasında İstenerek Meydana Getirilen Uygunsuzluk 19 a-tek Taraflı Uygunsuzluk Halleri 20 aa- Latife Beyanı 20 bb- Zihni Kayıt 21 b-iki Taraflı Uygunsuzluk Halleri (Muvazaa) 21 B- İrade ile Beyan Arasında İstenmeden Meydana Gelen Uygunsuzluk (İrade Sakatlığı) 22 a-hata 23 aa-saik Hatası - Beyan Hatası 23 bb-esaslı Hata-Esaslı Olmayan Hata 24 aaa-sözleşmenin Niteliğinde Hata 25 bbb-eşyanın Aynında Hata 26 ccc-şahısta Hata 26 ddd-edim veya Karşı Edimin Miktarında Hata 26 eee-temel Hatası 27 b-hile 27 c-ikrah Gabin Bulunmaması 29 iii

7 6- Şekil Kurallarına Uyulması 30 A- Şeklin Tanımı 30 B- Şeklin Amacı 31 C- Şeklin Yararları ve Sakıncaları 32 D- Şeklin Türleri 33 a- Kaynaklarına Göre Şekil Türleri 33 aa- Kanuni Şekil 33 bb-iradi Şekil 34 b-takip Edilen Amaca Göre Şekil Türleri 35 aa-geçerlilik Şartı Olarak Şekil 35 bb-ispat Şartı Olarak Şekil 36 c-yapılış Tarzına Göre Şekil Türleri 37 aa-sözlü Şekil 37 bb-yazılı Şekil 38 aaa-adi Yazılı Şekil 38 bbb-mevsuf Yazılı Şekil 38 ccc-resmi Şekil 39 E-Şekle Bağlı Sözleşmelerin Değiştirilmesi ve Ortadan Kaldırılması 41 a-şekle Bağlı Sözleşmelerin Değiştirilmesi 41 b-şekle Bağlı Sözleşmelerin Ortadan Kaldırılması 42 III- SÖZLEŞMELERİN GEÇERSİZLİĞİ Genel Olarak 42 A- Yokluk 43 iv

8 B- Geçersizlik 43 a- Eksiklik 44 b- Butlan 45 aa- Tam Butlan 45 bb- Kısmi Butlan 46 c- İptal Kabiliyeti 46 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İFA I-GENEL OLARAK İFA KAVRAMI 47 II-İFANIN NİTELİĞİ 49 III-İFANIN TARZI 49 1-İfanın Konusu İfanın Tarafları 55 A- İfada Bulunacak Kişi 55 B- İfa Yapılacak Kişi İfa Yeri 58 4-İfa Zamanı 58 IV- PARÇA VE CİNS BORÇLARININ İFASI 59 V- İKİ TARAFA BORÇ YÜKLEYEN AKİTLERDE İFA 61 v

9 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM GEÇERSİZ SÖZLEŞMELERİN İFA İLE GEÇERLİ HALE GELMESİ I- ŞEKLE AYKIRI SÖZLEŞMELERİN İFA İLE GEÇERLİLİK KAZANMASI 63 1-Genel Olarak Şekle Aykırı Sözleşmelerin İfa İle Geçerlilik Kazanmasının Şartları 66 A- İfa Edilmiş Olma 67 a- Tam Olarak İfa 67 b- Tama Yakın İfa 69 c- Kısmi İfa 71 aa- Sözleşmenin Hiç İfa Edilmemiş Olmasıyla Bir Tutulan Kısmi İfa 72 bb- Tama Yakın İfa İle Bir Tutulan Kısmi İfa 74 B- Şekil Kuralının Amacının Gerçekleşmiş Olması 75 C- Bilerek ve İsteyerek İfa 76 D- Hatadan Uzak İfa 78 2-Tam İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmelerde İfanın Sözleşmenin Geçersizliğine Etkisi 80 A- Genel Olarak 80 B- İfa Durumları 82 a-taraflardan Birinin Edimini Hiç İfa Etmemesine Karşılık, Diğer Tarafın Kısmen İfa Etmesi 82 b- Bir Tarafın Edimini Hiç İfa Etmemesine Karşılık, Diğer Tarafın Tam İfası 84 c- Her İki Tarafın da Borçlanmış Oldukları Edimleri vi

10 Kısmen İfa Etmeleri Hali 85 aa- Edimlerini Kısmen Yerine Getiren Her İki Tarafın da Kalan Kısımları İfaya Hazır Olmaları Hali86 bb- Kısmi İfada Bulunan Her İki Tarafın da Kalan Kısımları İfaya Hazır Olmamaları Hali 87 cc- Kısmi İfada Bulunan Taraflardan Birinin Kalan Kısımları İfaya Hazır Olması, Diğerinin Hazır Olmaması 88 dd- Bir Tarafın Tam, Diğer Tarafın Kısmi İfa Hali 89 ee- Her İki Tarafın da Edimlerinin Tam veya Tama Yakın İfası 90 aaa- Genel Olarak 90 bbb- Hatadan Uzak Tam İfa 91 ccc- Taraflardan Birinin Edimini Bilmeden İfası 91 ddd- İfaya Taraflardan Birinin Kusurlu Davranışının Neden Olması Sürekli Borç İlişkisi Doğuran Sözleşmelerde İfanın Şekle Aykırılığa Etkisi93 A- Genel Olarak 93 B- İfa Edilmeyen Sürekli Borç Sözleşmelerinde Şekle Aykırılık 96 C- Sürekli Borç Doğuran Şekle Aykırı Sözleşmenin İfası 97 II- İRADE İLE BEYAN ARASINDA İSTENMEDEN MEYDANA GELEN UYGUNSUZLUK (İRADE SAKATLIĞI) HALLERİNDE SÖZLEŞMELERİN İFA İLE GEÇERLİLİK KAZANMASI 99 vii

11 1- Dürüstlük Kuralı Gereği Sözleşmenin Geçerli Hale Gelmesi Sözleşmeye İcazet Verilmesi 101 SONUÇ 104 viii

12 KISALTMALAR A.Ü.H.F.D. : Ankara Üniversitesi hukuk Fakültesi Dergisi b. : bent BK bkz. : Borçlar Kanunu : bakınız C. : Cilt dp. H.D. : dipnot : Hukuk Dairesi m. : madde S. : Sayı sh. TBMM TMK vd. : sayfa : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türk Medeni Kanunu : ve devamı ix

13 KAYNAKÇA ALTAŞ, Hüseyin : Şekle Aykırılığın Olumsuz Sonuçlarının Düzeltilmesi, Ankara 1998 AKYOL, Şener : Tam Üçüncü kişi Yararına Sözleşme, İstanbul, 1976 AYAZLI, Pervin : Arsa Payı Karşılığı Kat Yapım Sözleşmesi Unsurları- Hukuki Özellikleri-Şekil Sorunu, Hukuk Araştırmaları, Ocak-Nisan 1987, sh AYBAY, Aydın : Borçlar Hukuku Dersleri, Genel Bölüm İstanbul 1975 BAŞPINAR, Veysel : Borç Sözleşmelerinin Kısmi Butlanı, Ankara, 1998 BECKER,H : İsviçre Medeni Kanunu Şerhi Borçlar Kanunu I Cilt, I Kısım Genel Hükümler, Çev. Bülent Olçay, Ankara, 1967 ÇELİKTAŞ, Demet : Şekle Aykırılık ve Şekle Aykırılığı İleri Sürmenin Sınırı Olarak Hakkın Kötüye Kullanılması, Prof. Dr. Kudret Ayiter e Armağan, Ankara 1987 EDİS, Seyfullah :Medeni Hukuka Giriş ve Başlangıç Hükümleri, 6. Basım, Ankara, 1997 ESENER, Turhan :Borçlar Hukuku, Ankara EREN, Fikret : Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Gözden geçirilmiş 8. Baskı, İstanbul,2003 FEYZİOĞLU, N. Feyzi :Borçlar Hukuku Genel Hükümler Cilt II. 2. Bası, İstanbul, 1977 x

14 HATEMİ, Hüseyin :Taşınmazlarla İlgili Sözleşmelerde Şekil,(Noterlerin Yetkileri),TNBHD.,Sa.93,İstanbul 1997 (Hatemi- Taşınmaz) HATEMİ, Hüseyin : Hukuka ve Ahlaka Uygunluk Kavramı ve Sonuçları, İstanbul, 1976 (Hatemi Hukuka Uygunluk). HAVUTÇU, Ayşe : Tam İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmelerde Temerrüt Ve Müsbet Zararın Tazmini, İzmir 1995 İNAN, A.Naim : Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Ankara, 1971 KANETİ, Selim : İsviçre Federal Mahkemesinin Borçlar Hukuku Kararları ( ), Ankara, 1968 KALPSÜZ, Turgut : Ticari Satışta İfa Mahalli, Ankara 1960 KARAHASAN, M. Reşit : Türk Borçlar Hukuku Genel Hükümler, C. 1, İstanbul,1992 KARTAL, Bilal : Kat Karşılığı İnşaat Sözleşmesi, İstanbul, 1995 KAYA, Özgür Katip : Arsa Payı Karşılığı Kat Yapım Sözleşmesi, İstanbul, 1993 KILIÇOĞLU, Ahmet M. : Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Genişletilmiş 4. Bası, KOCAYUSUFPAŞAOĞLU, Ankara, 2004 Yusuf : Güven Nazariyesi Karşısında Borç Sözleşmelerinde KOCAYUSUFPAŞAOĞLU/ HATEMİ/SEROZAN/ Hata Kavramı, İstanbul, 1968 xi

15 ARPACI : Borçlar Hukuku Genel Bölüm 3. Cilt Prof. Dr. Rona Serozan, İfa, İfa Engelleri; Haksız Zenginleşme, Gözden geçirilip genişletilmiş 4 üncü baskı, İstanbul 2006 KOSTAKOĞLU,Cengiz : Eser Sözleşmesinin Bir Türü Olan Arsa Payı Karşılığı Kat Yapım Sözleşmesi, YHD, Ankara 1984 OĞUZMAN, Kemal/ ÖZ, Turgut : Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 3. Bası, İstanbul, 2000 (Oğuzman-Öz) OĞUZMAN, Kemal/ SELİÇİ, Özer ÖZKAYA, Eraslan : Eşya Hukuku,8. Bası, İstanbul, 2001 (Oğuzman-Özer) : Açıklamalı-İçtihatlı Hata Hile İkrah Davaları, Ankara 2000 REİSOĞLU, Safa : Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 14. Bası, İstanbul, 2000 SELİÇİ, Özer : Sürekli Borç İlişkilerinin Sona Ermesi, İstanbul, 1977 SEROZAN, Rona : Geçersiz Satım Sözleşmesinin Karşılıklı İfa Sonrası Çözülmesi SHÖNENBERGER, W :Borçlar Hukuku, Çev. Recai Seçkin, Ankara 1947 SUNGURBEY, İsmet : Medeni Hukuk Sorunları, İstanbul 1973 TEKİNAY/AKMAN /BURCUOĞLU/ALTOP : Borçlar Hukuku Genel Hükümler,7.Bası, İstanbul 1993 TUĞ, Adnan : Türk Özel Hukukunda Şekil, 2. Basım, Konya, 1994 TUHR, Andreas :Borçlar Hukukunun Umumi Kısmı Cilt 1 2, Çev. Cevat Edege, Ankara, 1983 xii

16 TUNÇOMAĞ, Kemal :Türk Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, Cilt 1, 6. Bası, İstanbul, 1976 YAVUZ, Nihat : Tapulu Taşınmazların Haricen Satışı, Yargıtay Dergisi,1993, Cilt 19, sayı 3 YILDIRIM, Mustafa Fadıl : Borçlar Hukukuna Göre Sözleşmenin Kuruluşunda Hile, Ankara 2002 ZEVKLİLER, Aydın :Medeni Hukuka Giriş ve Başlangıç Hükümleri, Kişiler Hukuku, Aile Hukuku, Ankara xiii

17 GİRİŞ Türk Hukuku, sözleşme hürriyetini temel bir ilke kabul etmiştir. Anayasamızın 48/1 maddesine göre, Herkes sözleşme hürriyetine sahiptir demek sureti ile bu ilkeyi açıkça ortaya koymuştur. Yine Borçlar Kanunu nun 19. maddesi, buna paralel olarak Bir sözleşmenin içeriği, kanunun gösterdiği sınırlar dairesinde serbestçe tayin olunabilir... Tarafların kanundaki düzenlemelere aykırı biçimde yaptıkları sözleşmeler, ancak kanunun emredici bir kuralına veya kamu düzenine, genel ahlaka ya da kişilik haklarına aykırı olmadıkça geçerlidir. Demektedir. Sözleşme hürriyeti, sözleşme yapma, sözleşmenin diğer tarafını seçme, sözleşmenin içeriğini düzenleme, sözleşmenin şeklini seçme ve sözleşmeyi ortadan kaldırma veya sözleşmenin içeriğini değiştirme anlamlarını taşımaktadır. Temel ilke sözleşme hürriyeti olmasına karşın Kanun koyucu sözleşmeler için belli geçerlilik şartları belirlemiş ve bu geçerlilik şartlarını taşımayan sözleşmelerin bazı hallerde tamamen geçersiz olacağını, bazı hallerde ise kısmının geçersiz olacağını kabul etmiştir. Sözleşmelerin geçerli kabul edilmesi için gerekli geçerlilik şartları; ehliyet, hukuka ve ahlaka uygunluk, imkânsız olmama, irade beyanlarının sıhhatli olması, gabin bulunmaması ve şekil şartlarına uyulmasıdır. Kanunun aradığı geçerlilik şartlarını taşımayan sözleşmeler geçersiz kabul edilmekte ve bu tür sözleşmeler yokluk ve geçersizlik müeyyidesi ile karşı karşıya kalmaktadır.

18 Kural olarak kanunun aradığı sözleşmeler yok ya da geçersiz sözleşmeler kabul edilmekle birlikte bu kuralın katı bir şekilde uygulanması bazı haksızlıklara yol açabilmektedir. İrade özgürlüğünün esas olduğu sözleşmeler hukuku gibi bir alanda taraflardan her ikisi tarafından da geçerli olması arzu edilen ya da sözleşmenin güçsüz tarafı lehine hükümler içeren bir sözleşmenin sırf bazı kanuni eksiklikler nedeni ile geçersiz olması tarafların ikisi ya da kanun tarafından korunmak istenen sözleşmenin zayıf tarafı aleyhine sonuçlar doğurabilmektedir. Hele ki taraflarca bir takım geçerlilik şartlarına uyulmadan yapılan sözleşmede taraflardan birisi ya da her ikisi sözleşme ile kendisine düşen yükümlülükleri tam veya kısmen yerine getirmiş ise bu sözleşmenin geçersiz kabul edilmesi pek çok sorunu da beraberinde getirmektedir. Bu durumda taraflar arasında iade sorunları doğmakta, iadenin niteliği ve miktarı konusunda çözümü güç surumlar ortaya çıkabilmektedir. İşte bu yüksek lisans tez çalışmamızda, birinci bölümde sözleşme kavramı incelenecek, ikinci bölümde sözleşme özgürlüğü, sözleşmelerin geçerlilik şartları ve geçersizlik yaptırımları açıklanacak, üçüncü bölümde ifa kavramı anlatıldıktan sonra dördüncü bölümde ifanın geçersiz sözleşmelere etkisi ve geçersiz sözleşmelerin ifa ile geçerli hale gelebileceği haller üzerinde durulacaktır. Sonuç kısmında da yapılan değerlendirmeler sonrası varılan sonuçlar özetlenecektir. 2

19 BİRİNCİ BÖLÜM SÖZLEŞME KAVRAMI VE SÖZLEŞME TÜRLERİ I- GENEL OLARAK Çok taraflı hukuki işlemlerin en önemlisi, iki taraflı bir işlem olan sözleşmelerdir. Sözleşmelerde tarafların karşılıklı ve birbirlerine uygun irade beyanlarına ihtiyaç vardır. 1 Sözleşme tarafların birbirine uygun karşılıklı irade açıklamalarını gerektirir, sözleşme, tarafların kendi aralarında hukuki ilişkiler ihdas, tadil ve ortadan kaldırmak için kullandıkları normal bir vasıtadır. 2 Sözleşme ile taraflar, kendi iradeleriyle kendi aralarında uygulanacak hukuk normunu; kendi kanunlarını, sözleşme kanununu koyarlar. Hukuki açıdan sözleşme kavramı, hem bir hukuki işlem, hem de bir hukuki ilişkidir 3. Sözleşme, her şeyden önce hukuki bir işlemdir. BK.1/1 e göre; iki taraf karşılıklı ve birbirine uygun surette rızalarını beyan ettikleri takdirde, akit tamam olur. BK1/1 de hukuki sonuçtan bahsedilmemiştir. Fakat sözleşme belirli bir hukuki sonuç doğurmaya yönelik, karşılıklı ve birbirine uygun irade beyanlarından oluşan hukuki bir işlemdir 4. Bu nedenle sözleşme aynı zamanda hukuki sonuca yönelik irade açıklamalarından 1 Reisoğlu, sh. 44; Kılıçoğlu, sh. 37; Karahasan, sh Tuhr, sh Eren, sh. 185, Oğuzman/Öz sh.41 4 Karahasan, sh.104; Aybay, sh.12; Kocayusufpaşaoğlu, sh.115 3

20 oluşur. Bu hukuki sonuç bir hakkı veya hukuki ilişkiyi kurmak, devretmek, değiştirmek veya ortadan kaldırmaktır. 5 Sözleşme, belirli bir borç ilişkisi meydana getirmek üzere, iki kişinin karşılıklı ve birbirine uygun irade açıklamalarıyla kurulan bir hukuksal işlemdir şeklinde tanımlanmaktadır 6. Sözleşmenin oluşabilmesi için iradenin beyanı, iradelerin birbirine uygunluğu ve anlaşması ve son olarak da sebep (causa) unsurlarının bulunması gereklidir. 7 İrade beyanın şartları şunlardır: Beyan, istenen şeyin ifade edilmesidir, diğer bir deyişle işlem yapmak iradesini anlatmak maksadıyla vuku bulan irade(izharına) açığa vurmasına irade beyanı denir 8. Muhteva, şekle bağlı hukuki muamelelerde kanun tarafından kesin olarak tespit edilmiştir. Kanun tarafından tespit edilmeyen hallerde ise her halde beyan, neyin temin edileceğini ve edanın ivazlı olup olmadığını açıkça göstermelidir. Beyanda bulunma iradesi, yani beyanda bulunulan şahsa iradeyi bildirme niyetidir. Hareket tarzı öyle olmalıdır ki ilgili her kimsenin ondan iş hayatındaki adetlere göre beyan iradesini anlaması gerekir. Aksi halde beyanda bulunanının kastettiği değil karşı tarafın bundan ne anladığına bakılması gibi bir sonuç doğar. Muamele yapma iradesi, yani bahis konusu beyan ile bir hukuki münasebet meydana getirme (veya değiştirme yahut kaldırma iradesi) niyetidir. 5 Eren, sh. 191; Esener sh Karahasan, sh. 104, Eren, sh Becker, sh.11 vd.; Oğuzman/Öz, sh.42 8 Shönenberger, sh. 29 4

21 İradelerin birbirine uygunluğu ve anlaşması: İradelerin birbirine uygun olabilmesi için, muhtevalarının(beyanların) kesin olarak bilinmesi veya tespitinin mümkün olması şarttır. İradelerin anlaşması ise iradelerin her ikisinin de ahenk arz etmesi demektir, yani icabın kabul vasıtasıyla kesinleşmesi ve böylece anlaşmanın temini şarttır. Sonraki beyanın evvelki beyan dikkate alınarak yapılması gerekir: Birbiri ile karşılaşan aynı mahiyetteki iki icaptan akit tekemmül etmez. Sebep (Causa): Kural olarak, mameleki işlemler iktisadi bir sebep (causa) mevcut olmadıkça yapılmaz. Tarafların iradelerinden doğan hukuki netice ile birlikte, buna karşılık diğer bir hukuki tesir bir hukuki işlem halinde birleşmektedir; bağışlamada bu ikinci hukuki tesire karşılık olmak üzere bir sosyal tesir mevcut bulunmaktadır. Sebep çeşitleri olarak; ifa sebebi, alacak sebebi, teberru (bağışlama) sebebi, teminat sebebini gösterebiliriz. 9 II- SÖZLEŞME TÜRLERİ 1- Hukuki Sonuçlarına Göre Sözleşme Türleri A- Borç Sözleşmeleri Borç sözleşmeleri, taraflar arasında bir borç ilişkisi kuran ve dolayısı ile en azından bir borç ve alacak doğuran sözleşmelerdir İnan, sh. 91 vd. 10 Eren, sh. 189; Kılıçoğlu, sh. 32 5

22 B- Tasarruf Sözleşmeleri Tasarrufi sözleşmelerle taraflardan biri diğeri yararına bir hakkı veya hukuk ilişkiyi kesin olarak devrede, değiştirir, kısıtlar veya ortadan kaldırır Bağımsız Olup Olmamalarına Göre Sözleşmeler ilke olarak bağımsız olmakla birlikte, temel bir işleme ya da özellikle başka bir sözleşmeye bağlı olan sözleşmelere bağımlı sözleşmeler denir 12. Örneğin başka bir sözleşmeyi değiştiren ya da ortadan kaldıran sözleşmeler bağımlı sözleşmelerdir. 3- Kanunla Düzenlenmiş Olup Olmamalarına Göre A- İsimli Sözleşmeler İsimli Sözleşmeler (tipik sözleşmeler) kanunla düzenlenmiş sözleşmelerdir. Bu sözleşmeler, Borçlar Kanunu nun ikinci kısmında düzenlenmişlerdir. B- İsimsiz Sözleşmeler İsimsiz sözleşmeler, Borçlar kanunu ya da diğer özel kanunlarla düzenlenmemiş sözleşmelerdir. Borçlar hukukumuzun sözleşme serbestîsi ilkesi gereğince isimsiz sözleşmeler yapılabilmektedir. İsimsiz sözleşmeler, kendi aralarında ihtiva ettikleri unsurların tipik sözleşmelere ait olup olmaması yönünden ikiye ayrılırlar Eren, sh.189; Kılıçoğlu, sh Eren, sh Eren, sh

23 Bunlardan birincisi kendine özgü (sui generis) sözleşmelerdir. Bu sözleşmeler, kanunda düzenlenmiş sözleşmelerin unsurlarından hiç birini taşımamaktadırlar. İkinci tür isimsiz sözleşmeler ise karma sözleşmelerdir. Bu tür sözleşmelerde ise, kanunda düzenlenmiş bulunan (tipik) birden çok sözleşmeye ait unsurların kanunun öngörmediği biçimde tek bir sözleşmede birleşmesi ile oluşurlar. Bu sözleşmelerin en tipik örneğini, hizmet sözleşmesi ile kira sözleşmesinin unsurlarının birleştiği kiracılık sözleşmesi oluşturmaktadır. 4- Tek Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler - İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler Bu ayrım borç altına giren taraf bakımından yapılan bir ayrımdır. İşleme katılanların sayısına göre hukuki işlemler tek taraflı ve iki tarafa borç yükleyen sözleşmeler olmak üzere ikiye ayrılır. 14 Eğer yalnız bir tarafın irade açıklaması hukuki sonuç meydana getirmeye elverişli ise işlem tek taraflıdır. Birden fazla kimsenin hukuki işleme iştirak etmeleri gerekmekte ise işlem iki taraflıdır. 15 A- Tek Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler Tek taraflı borç sözleşmeleri de nitelikleri itibariyle bir sözleşme oldukları için, burada da sözleşmenin kurulabilmesi için iki tarafın karşılıklı ve birbirine uygun irade beyanında bulunmaları gerekir 16. Ancak bu tür sözleşmelerde taraflardan yalnız biri 14 Oğuzman- Öz, sh.45; Karahasan, sh Tuhr, sh. 134; Kılıçoğlu, sh Eren, sh. 192; Kılıçoğlu, sh.31 7

24 borç altına girmekte, diğer tarafın yerine getireceği herhangi bir borcu bulunmamaktadır. Bağışlama taahhüdü bu yönü ile tek tarafa borç yükleyen sözleşmelere bir örnek teşkil etmektedir. B- İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler İki taraflı borç sözleşmeleri; her iki tarafın da hem talep hakkı sahibi (alacaklı), hem de ifa ile mükellef (borçlu) olduğu akdi münasebetlerde iki taraflı (karşılıklı) akitler söz konusu olur 17. Bu tür sözleşmeler her iki tarafa da borç yükler. Bir edimin değişimi söz konusudur 18. İki tarafa borç yükleyen sözleşmeler de kendi aralarında ikiye ayrılır. Bunlar; tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmeler ve eksik iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerdir. Tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde her iki taraf da birbirine karşı asli bir edim (borç) yüklenmektedir. Taraflardan birinin edimi, diğer tarafın ediminin sebep ve karşılığını oluşturur. Edimler arasında tam anlamıyla karşılıklılık ve bağımlılık ilişkisi vardır. Bu tip sözleşmelerde edimler birbiriyle değiştirilmektedir. Edimlerin birbiriyle olan bu değişim ilişkisine synallagma adı da verilmektedir 19. Satım sözleşmesi, kira sözleşmesi, hizmet ve istisna sözleşmeleri bu gibi sözleşmelerin tipik örnekleridir. Mesela satım sözleşmesinde tarafların, yani alıcı ve satıcının birbirine karşı borçlandıkları iki asli edim vardır. Satıcının borçlandığı edim, satılan şeyin zilyetlik ve mülkiyetini alıcıya devretmektir. Alıcının edimi ise, bu devir karşılığında satıcıya 17 İnan, sh. 102; Kılıçoğlu, sh Oğuzman -Öz, sh. 45; Karahasan, sh Eren, sh

25 semeni, yani satım parasını ödemektir. Burada satıcının edimini teşkil eden şey ile alıcının edimini teşkil eden semen birbirinin karşılığı olup, birbirleriyle değiştirilmektedir. Ödemezlik defi bu tip sözleşmelerde kullanılır. BK. 106 da hükme bağlanan temerrüdün sonuçları ile BK. 117 ye göre kusursuz sonraki ifa imkânsızlığı tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde söz konusu olur. 20 Eksik iki tarafa borç yükleyen sözleşmeler; Bunlarda aslolarak bir taraf için borç doğar. Fakat hususi bazı hallerde diğer taraf için de borç doğabilir 21. Bu tür sözleşmelerin tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerden farkı, tarafların yüklendikleri edimlerin birbiriyle mübadele edilmesi, değiştirilmesi amacı taşımamasıdır. Gerçi, bu sözleşmeler de karşılıklı borç doğururlar. Ancak burada edimlerin birbiriyle değiştirilmesi yoktur. Edimler birbirine bağlı olmayıp, birbirinin sebep ve karşılığını teşkil etmezler. Taraflardan biri edimini diğer tarafın edimi karşılığında borçlanmamaktadır. Mesela ivazsız vekâlet sözleşmesi, ariyet sözleşmesi, vedia sözleşmesi, faizsiz ödünç sözleşmesi bu tip sözleşmelere örnek oluşturur 22. Eksik iki tarafa borç yükleyen bir borç sözleşmesi taraflarca irade özerkliği gereğince tam iki tarafa borç yükleyen bir sözleşme haline getirilebilir. Mesela vekâlet sözleşmesi bir ücret veya ödünç sözleşmesi, faiz karşılığı yapılmış ise ortada tam iki tarafa borç yükleyen bir sözleşme söz konusu olur Eren, sh Oser-Shönenberger, sh Eren, sh. 195; Karahasan, sh Eren, sh. 195; Karahasan, sh.105 9

26 5- Ani Sözleşmeler ve Sürekli Sözleşmeler Borcun ifası sırasında alacaklının ifaya olan çıkarının zaman birimiyle ölçülemeyecek kadar bir an içinde meydana gelmesi halinde ani edim söz konusu olur. Bu tür sözleşmelerde asli edim yükümü zamanla bir ilişki içinde değildir. Asli edimleri ani edim olan borç ilişkileri ani edimli borç ilişkileri ve bu sözleşmeler adi sözleşmelerdir. Böyle bir ilişkiye örnek olarak alım satım akdi gösterilebilir 24. Bir akdi ilişkide asli borçlardan en az biri sürekli, aralıklı veya dönemli edimleri gerektiriyorsa sürekli sözleşme söz konusu olur. 25 Bu tür sözleşmeler sürekli borç ilişkilerini içeren sözleşmelerdir. Sürekli sözleşmelerde asli edim yükümü ile zaman unsuru arasında sürekli bir ilişki vardır. Süreklik, belirli veya belirli olmayan bir zamanı kapsar. Mesela, hizmet sözleşmesinde işçinin veya kira sözleşmesinde kiralayanın asli edim yükümlerinde (borçlarında) bu süreklilik mevcuttur. Sürekli sözleşmelerde asli edim, sözleşme sona erinceye kadar ifa edilir 26. Mesela, bir yıl boyunca her an asli edimini ifa eder. 6- Özel Sözleşme Görünümleri A- Çerçeve Sözleşmeler Burada taraflar, önce bir genel, yani çerçeve sözleşme kurarlar; daha sonra da yapmış oldukları özel, ferdi sözleşmeler ile bu genel çerçeveyi tamamlarlar. Bu tamamlama, bazen tek taraflı işlem ile de olabilir. Mesela taraflar ard arda teslim şartlı 24 Eren, sh Oğuzman- Öz, sh Eren, sh.196; Seliçi, sh.8 10

27 bir hukuki işlemde bireysel (münferit) edimlerin zaman ve miktarını özel sözleşmelerle ayrıntılı olarak belirleyebilirler. Keza tek temsilcili veya tek satım sözleşmelerinde satıcı veya temsilcinin satım yükümlerinin belirlenmesi, özel (ferdi) sözleşmelere bırakabilir. Çerçeve sözleşmelerin en önemli türlerinden biri de toplu sözleşmelerdir 27. B- Üçüncü Kişi Yararına Sözleşmeler Her ne kadar borç sözleşmesi ilke olarak taraflar için borç ve alacak doğurursa da taraflar yapmış oldukları sözleşmede üçüncü kişi lehine hükümlere de yer verebilirler. Buna karşın üçüncü kişi aleyhine sözleşme yapılması mümkün değildir 28. C- İltihaki Sözleşmeler İltihaki sözleşmelerde, taraflar sözleşmenin içeriği veya şartları üzerinde görüşüp tartışamazlar. Bu tür sözleşmelerde sözleşmenin içeriğinin ya tamamını ya da belirli bir kısmı, daha önce taraflardan biri veya üçüncü bir şahısça belirlenmiş, düzenlenmiştir. İltihaki sözleşmelerde görüşme (müzakere) olmadığından, sözleşmenin bir tarafı için tek alternatif (seçim imkânı) vardır. Gerçekten, o, ya söz konusu sözleşmeyi kendisine teklif edilen şartlarla kabul edecek ya da böyle bir sözleşmeyi yapmaktan vazgeçecektir 29. Havagazı, su, elektrik, telefon işletmeleri veya tren vapur, uçak şirketleriyle yapılan sözleşmelerde durum böyledir Eren, sh Akyol, sh.1 vd.; Eren, sh Yarg. 4. HD T.; 1671 E., 3675 K. ; Eren, sh Eren, sh

28 7- Şekle Bağlı Sözleşmeler - Şekle Bağlı Olmayan Sözleşmeler A- Şekle Bağlı Sözleşmeler Kanun, bazı sözleşmelerin geçerli olarak meydana gelmesi için belirli şekil şartlarına tabi tutmuştur 31. Kanunun şekil şartına tabi tuttuğu sözleşmelerin geçerli olarak kurulabilmesi için bu şekil şartlarına uyulması gereklidir. Örneğin taşınmaz satım vaadinin geçerli olabilmesi için kanunda öngörülen şekilde resmi şekilde yapılmış olması gereklidir 32. B- Şekle Bağlı Olmayan Sözleşmeler Türk Hukuku nda sözleşmeler açısından esas olan şekil serbestîsidir (BK.11). Borçlar Kanunu nda düzenlenen sözleşmelerin çoğunluğu için Kanun da geçerli bir şekil öngörülmemiştir. Bu tür sözleşmeler, tarafların irade beyanlarının uyuşması ile kurulmuş sayılırlar. Ancak taraflar, irade serbestîsi gereği, şekil şartı olmayan bir sözleşme için geçerlilik şartı belirleyebilirler. Bu durumda, sözleşme tarafların belirledikleri şekle uygun olarak yapılması gereklidir. Ayrıca, taraflar ispat şartı olarak da şekil şartı getirebilirler 33. Bu konu ileride ayrıntılı olarak incelenecektir. 31 Kılıçoğlu, sh Eren, sh Eren, sh

29 İKİNCİ BÖLÜM SÖZLEŞME ÖZGÜRLÜĞÜ VE SÖZLEŞMELERDE GEÇERLİLİK ŞARTLARI I- SÖZLEŞME ÖZGÜRLÜĞÜ 1- İrade Özerkliği Türk Hukuku, sözleşme hürriyetini temel bir ilke kabul etmiştir. Anayasamızın 48/1 maddesine göre, Herkes sözleşme hürriyetine sahiptir demek sureti ile bu ilkeyi açıkça ortaya koymuştur. Yine Borçlar Kanunu nun 19. maddesi, buna paralel olarak Bir sözleşmenin içeriği, kanunun gösterdiği sınırlar dairesinde serbestçe tayin olunabilir... Tarafların kanundaki düzenlemelere aykırı biçimde yaptıkları sözleşmeler, ancak kanunun emredici bir kuralına veya kamu düzenine, genel ahlaka ya da kişilik haklarına aykırı olmadıkça geçerlidir. Demektedir. Sözleşme özgürlüğü, gerçekte liberalizmin ve bireyciliğin savunduğu irade özerkliği fikrine dayanır 34. Bu fikre göre fertler, irade özgürlüğüne sahip olup, hukuki ilişkilerini ve özellikle borç ilişkilerini diledikleri gibi düzenlerler 35. İrade özerkliği, aslında insanın kendi kendisini yönetme, kendi kaderini, kendi geleceğini bizzat belirleme ilkesinin bir parçasını oluşturur Kaneti, sh.152; Eren, sh Eren, sh.275; Karahasan, sh Oğuzman/Öz, sh. 18; Eren, sh.267; Kılıçoğlu, sh

30 Özel hukukta kişiler, kendi kararları ve dolayısı ile kendi sorumlulukları içinde özel ilişkilerini bizzat düzenleyip biçimlendirirler. Bu düzenlemede ve biçimlendirmede başvurulan en önemli araç sözleşmelerdir. İrade özerkliği, ferde özel hukuk ilişkilerinde kendi kanunu bizzat yapma yetki ve gücünü verir. 37 İrade özerkliği, her hukuk düzeninde mutlaka yer almakla birlikte, hukuk düzeninin liberal ya da sosyalist olmasına göre tanınan özerkliğin sınırları değişmektedir 38. En geniş anlamda irade özerkliği ferde hukuki ilişkilerini düzenlemede sınırsız bir hürriyet tanır. Ancak tüm modern hukuk sitemlerinde olduğu gibi Türk Borçlar Hukuku nda da irade özgürlüğü mutlak değil sınırlı olarak kabul edilmiştir 39. Bunun sebebi, insanın tek başına değil toplum içinde yaşamasıdır. Diğer yandan, toplum içinde yaşayanların birbirleri ekonomik ve sosyal yönden eşit olmamaları nedeni ile kanun koyucu, toplumun zayıf kesimlerini korumak amacı ile irade özerkliğine sınırlama getirmektedir. 2- Sözleşme Özgürlüğü Fertlerin, özel borç ilişkilerini, hukuk düzeninin sınırları içinde yapacakları sözleşmelerle özgürce düzenleme yetkisine sözleşme özgürlüğü denir 40. Sözleşme hürriyeti Anayasanın 48. maddesinde temel hak ve hürriyetler arasında sayılmış ve güvence altına alınmıştır. 37 Eren, sh Eren, sh Kılıçoğlu, sh.52; Karahasan, sh Tekinay/Akman/Burcuoğlu/Altop, sh.362; Kılıçoğlu, sh.149; Eren, sh

31 Sözleşme özgürlüğü, sözleşme yapma, sözleşmenin diğer tarafını seçme, sözleşmenin içeriğini düzenleme, sözleşmenin şeklini seçme ve sözleşmeyi ortadan kaldırma veya sözleşmenin içeriğini değiştirme anlamlarını taşımaktadır 41. A- Sözleşme Yapma Hürriyeti Borçlar Hukuku nda kural, sözleşme yapma hürriyeti ve buna bağlı olarak da ferdin dilediği sözleşmeyi herhangi bir dış baskıya maruz kalmadan yapabilmesidir 42. Ancak kural bu olmakla birlikte bu hürriyetin kanundan ve hukuki işlemden doğan bir takım sınırlamaları (sözleşme yapma mecburiyeti) vardır 43. Miras sözleşmesi yapma mecburiyeti, müşterek mülkiyet durumunda taksim sözleşmesi ve Elektrik dağıtım şirketlerinin vatandaş ile bu maddeleri sağlama yönünde yaptıkları abonelik sözleşmesi kanundan doğan sözleşme yapma mecburiyeti doğuran hallerden bazılarıdır 44. Buna karşılık sözleşme yapma vaadi neticesi ortaya çıkan sözleşme yapma mecburiyeti ise hukuki işlemden doğan bir mecburiyettir. B- Sözleşmenin Diğer Tarafını Seçme Hürriyeti Sözleşme serbestîsi, taraflara, sözleşmenin diğer tarafını seçme hürriyetini de verir. Hiç kimse, ilke olarak istemediği kimse ile sözleşme yapmak zorunda değildir Eren, sh.270; İnan, sh.138; Tekinay/Akman/Burcuoğlu/Altop, sh.362; Kılıçoğlu, sh Eren, sh.270; Kılıçoğlu, sh Esener, sh.195; Eren, sh.271; Kılıçoğlu, sh Kılıçoğlu, sh Eren, sh.284; Kılıçoğlu, sh.52 15

32 Ancak burada da şuf a hakkında olduğu gibi kanundan doğan bir takım nedenlerle bu hürriyet sınırlanabilmektedir. C- Sözleşmeyi Ortadan Kaldırma Ve Değiştirme Hürriyeti Taraflar, yapmış oldukları sözleşmeleri değiştirme veya ortadan kaldırma hürriyetine de sahiptirler. D- Sözleşmenin Şeklini Belirleme Hürriyeti Borçlar kanunu na göre, sözleşmelerde ilke olarak şekil serbestîsi geçerlidir 46. Ancak, Kanunun veya tarafların belirledikleri özel bir şekil var ise sözleşme bu şekle uygun yapılmalıdır. E- Sözleşmenin İçeriğini Düzenleme Hürriyeti BK. Md. 19/1 taraflara sözleşmenin içeriğini düzenleme yetkisi vermiştir. Bu madde uyarınca taraflar sözleşmenin gerek tipini ve gerekse de içeriğini serbestçe belirleyebilirler. Ancak, tüm özgürlüklerde olduğu gibi burada da sınırsız bir özgürlük söz konusu değildir. Sözleşmenin tipini belirleme özgürlüğü, sadece borç sözleşmelerinde söz konusu olup, evlenme sözleşmesi ya da evlat edinme sözleşmesi gibi sözleşmelerde geçerli olamaz 47. Sözleşmenin içeriği yönünden de Borçlar kanunu mad. 19 ve mad. 46 Kılıçoğlu, sh İnan, sh.138; Eren, sh

33 20 de bir takım sınırlamalar getirilmiştir. Buna göre, sözleşmelerin içeriğinin hukuka ve ahlaka uygun olması gerekmektedir 48. II- SÖZLEŞMELERDE GEÇERLİLİK ŞARTLARI 1- Taraf Ehliyeti İki taraflı bir hukuki işlem olan sözleşmelerin geçerli olabilmesi için öncelikle tarafların sözleşme yapmaya ehil olmaları gerekmektedir. Medeni kanunumuzun 10. vd maddelerine göre, ayırt etme gücüne sahip, kısıtlı olmayan her ergin kişinin fiil ehliyeti vardır. Ayırt etme gücüne sahip kişi ergin değil ya da kısıtlı ise, yapacağı sözleşmeye sözleşmenin akdinden önce ya da sözleşmenin akdinden sonra veli ya da vasisinin vereceği izinle sözleşme geçerli hale gelecektir. 2- Sözleşmenin Konusunun Hukuka Ve Ahlaka Aykırı Olmaması A- Hukuka Uygunluk Borçlar Kanunu mad. 19, sözleşmelerin hukuka aykırı olamayacağını belirtmiş, 20. maddesinde ise hukuka aykırı olarak yapılan sözleşmelerin butlan ile batıl olduğunu düzenlemiştir. Ancak bu maddelerde hukuka aykırılığın bir tarifi yer almamaktadır. Kanun koyucu hukuka aykırılığın tarifini, doktrin ve uygulamaya bırakmıştır 49. Bir sözleşmenin içeriği yani içerdiği hak ve borçlar itibariyle hukuk düzeninin emredici bir 48 Kılıçoğlu, sh.52; Karahasan, sh.228 vd. 49 Eren, sh.286; Hatemi-Hukuka Uygunluk, sh.12; Başpınar, sh.124; Karahasan, sh

34 normuyla çatıştığı takdirde, hukuka aykırılığın söz konusu olacağı kabul edilmektedir 50. Bu normlar, yürürlükte bulunan tüm normlardır. Tarafların emredici hukuk normunun aksine bir sözleşme yapmış olmaları, sözleşmenin butlanı için yeterli olup taraflarda ayrıca bir kasıt aranmaz. Taraflar, emredici hukuk normlarının aksine bir sözleşme yapmışlarsa, sözleşme hükümleri değil, emredici normlar uygulanır 51. Bir normun emredici olup olmadığı, onun yorumlanması ile anlaşılır. Emredici normlardan bir kısmı her iki taraf açısından da değiştirilemez iken, bazı normlar tek taraflı emredici olup, sadece koruduğu taraf aleyhine değiştirilemez. Kanunun koruduğu taraf lehine değişiklik yapmak mümkündür. İş hukukunda işçiyi koruyan kanunlar bu şekildedir 52. Bun karşılık taraflar düzenleyici hukuk kurallarının aksine sözleşmeler yapabilirler. Kamu düzenini ilgilendiren normlar, kişilik haklarını ilgilendiren normlar ve genel ahlakı koruyan normların kural olarak emredici normlar oldukları kabul edilir 53. Hukuk düzeni, sözleşmelerin yapılmasını (vasinin vesayet altındaki kişinin malları ile ilgili bağış sözleşmesi yapması gibi), sözleşmede öngörülen edimi (uyuşturucu madde alım satımını düzenleyen bir sözleşme gibi), sözleşmenin amacını (memura rüşvet vermek amacı ile borç para alımını düzenleyen bir sözleşme) yasaklamaktadır Eren, sh.287; Kılıçoğlu, sh.65; Karahasan, sh.229; Yarg. 4. HD., T., 2315 E., 5606 K. 51 Tunçomağ, sh. 249; Esener, sh.202; İnan, sh.139; Eren, sh Eren, sh Hatemi, sh.36; Eren, sh İnan, sh.142; Tunçomağ, sh.252; Eren, sh

35 B- Ahlaka Uygunluk Bir toplumda, belirli bir devirde orta zekâda, dürüst ve makul kişilerin düşünce ve telakkileri, o toplumun genel ahlakını meydana getirir 55. BK. 19 ve 20 de yer alan ahlak kavramından amaç, genel ahlaktır 56. Kişinin hayat ve vücut bütünlüğüne aykırı sözleşmeler, ferdin vicdan hürriyetine aykırı sözleşmeler, kişinin ekonomik hürriyetine aykırı sözleşmeler ve ticari doğruluk ve dürüstlüğe aykırı sözleşmeler genel olarak ahlaka aykırı kabul edilirler. Burada, bizzat sözleşmenin yapılması ahlaka aykırı olabileceği gibi (para karşılığı din değiştirme) sözleşmenin içeriği de ahlaka aykırı olabilir (rüşvet vaadi gibi) Sözleşmenin İçeriğinin İmkânsız Olmaması Buradaki imkânsızlık, sözleşmenin edimlerinden birinin başlangıçtan itibaren objektif olarak imkânsız olmasıdır 58. Eğer sözleşmenin içerdiği edimlerden bir başlangıçtan itibaren objektif olarak imkânsız ise sözleşme batıldır (Bk. Md. 20). 4- İrade Beyanlarının Sıhhatli Olması Sözleşmelerin geçerli olabilmesi için tarafların iradeleri ile beyanları arasında uyum olması, diğer bir deyişle beyanın iradeyi tam ve doğru olarak yansıtması gerekmektedir 59. İrade beyanlarının uygun olmaması taraflar tarafından bilerek ve 55 Oğuzman/Öz, sh. 72; Hatemi, sh.83; Başpınar, sh.136; Eren, sh Eren, sh. 300; Kılıçoğlu, sh Eren, sh.291 vd.; Oğuzman/Öz, sh Eren, sh.295; Kılıçoğlu, sh.68; Karahasan, sh Kılıçoğlu, sh.114; Karahasan, sh.271 vd. 19

36 isteyerek yapılabileceği gibi, tarafların istemi dışında da (irade sakatlığı) ortaya çıkabilirler. A- İrade İle Beyan Arasında İstenerek Meydana Getirilen Uygunsuzluk İrade ile beyan arasında istenerek meydana getirilen uygunsuzlukta taraf veya taraflar beyanın esasen mevcut olmayan işlem veya beyan iradesine uymadığını hem bilmekte hem de bunu istemektedirler 60. İstenerek meydana getirilen uygunsuzluk tek taraflı olabileceği gibi, iki taraflı uygunsuzlukta olabilir. a- Tek Taraflı Uygunsuzluk Halleri aa- Latife Beyanı Bir kimse herhangi bir şekilde hukuki sonuç doğurmasını istemediği halde karşı tarafın ciddiye almayacağı düşüncesiyle bir icap veya kabul beyanında bulunursa latife beyanı söz konusu olur 61. Latife beyanı halinde karşı tarafta bulunan kimsenin, halin icabından bunun ciddi bir irade beyanı olmadığını anlaması gerekiyorsa latife beyanı hukuki sonuç doğurmaz. Ancak karşı taraftan bunun latife beyanı olduğunu anlamasını bekleyemiyorsak o durumda latife beyanı ciddi bir irade beyanının sonuçlarını doğurur 62. Ancak bu takdirde latife beyanı sahibi hata hükümlerinden yararlanabilir. 60 Eren, sh Oğuzman/Öz, sh. 78; Eren, sh Eren, sh.313; Kılıçoğlu, sh

37 bb- Zihni Kayıt Beyan sahibi iradesini beyan etmekle birlikte beyan sonucunu istemediğini kendi gizleyip saklı tuttuğu takdirde, zihni kayıt söz konusu olur 63. Zihni kayıt halinde beyan sahibi beyan iradesini bilerek ortaya koyduğu için hatadan söz edilemez 64. b- İki Taraflı Uygunsuzluk Halleri (Muvazaa) Muvazaa, iki tarafın iradesiyle beyanları arasında istenerek meydana getirilen bir uygunsuzluk halidir 65. Tarafların, üçüncü kişileri aldatmak maksadı ile fakat kendi gerçek iradelerine uymayan ve aralarında hüküm ve sonuç meydana getirmeyen bir görünüş yaratmak hususunda anlaşmalarına muvazaa denir 66. Muvazaa ile taraflar, üçüncü kişilere karşı aslında istemedikleri beyanlarıyla meydana gelen akitle görünmeyi, fakat gerçekte, yaptıkları akdin ya hiçbir sonuç doğurmamasını veya başka bir akdin hükümlerini meydana getirmesini arzu etmekte ve bu hususta anlaşmaktadırlar 67. Yargıtay a göre, Muvaza, tarafların, üçüncü kişileri aldatmak amacı ile ve fakat kendi iradelerine uymayan ve aralarında hüküm ve sonuç doğurmayan bir görünüş yaratmak hususunda anlaşmalarıdır Tekinay/Akman/Burcuoğlu/Altop, sh. 424; Eren, sh.313; Oğuzman/Öz, sh.178; Kılıçoğlu, sh Eren, sh Eren, sh.315; Kılıçoğlu, sh Eren, sh.324; Tekinay/Akman/Burcuoğlu/Altop, sh. 407; Oğuzman/Öz. sh.104; Kılıçoğlu, sh Oğuzman/Öz, sh. 106; Karahasan, sh Yarg. HGK., T., 979/ E., 966 K. 21

38 Muvazaa halinde, şayet muvazaalı akit hiç hüküm doğurmayacaksa adi (mutlak) muvazaadan, şayet muvazaalı akdin arkasında başka bir akit gizlenmekte ise yani taraflar böyle bir gizli akdin hükümlerinin meydana gelmesi hususunda anlaşmışlarsa mevsuf (nisbi) muvazaadan söz edilir 69. Muvazaa durumunda, muvazaalı akit (görünüşteki akit) hiçbir hüküm doğurmaz 70. Zira BK. Md. 18 uyarınca tarafların gerçek arzuları dikkate alınır. Mevsuf muvazaada ise, gizli akit muvazaadan etkilenmez, şayet geçerlilik şartlarını haiz ise muteber bir akit olarak hüküm ifade eder 71. Gizli akdin geçerli olarak kabul edilmesi için, bu gizli akdin kanunun kendisi için aradığı geçerlilik koşulunu taşımış olmasıdır. Örneğin, taraflar görünüşte bağışlama sözleşmesi gibi görünen bir gayrimenkul satış sözleşmesi yapmışlar ise, bağışlama sözleşmesi muvazaa nedeni ile geçersiz olacak, buna karşılık satış sözleşmesi de şekil kurallarına uyulmadığı için geçersiz olacaktır. B- İrade İle Bayan Arasında İstenmeden Meydana Gelen Uygunsuzluk (İrade Sakatlığı) Bir sözleşme yapılırken taraflardan birinin sözleşme iradesinin oluşum veya beyanı safhasında ortaya çıkan bozukluklara irade sakatlığı denir 72. Burada iradesi sakatlanan kişi, beyanını istemeden kendi arzu ve iradesi dışında bir şekilde ortaya koymaktadır. İradeyi sakatlayan sebepler hata, hile ve ikrah olarak sıralanmaktadır. 69 Eren, sh.318 vd. ; Kılıçoğlu, sh Oğuzman/Öz, sh. 107; Eren, sh Oğuzman/Öz, sh Eren, sh.340; Kılıçoğlu, sh

39 a- Hata Borçlar Kanunu nda hata tarif edilmemiştir. Hata, bir kimsenin olayları yanlış algılaması, bunları yanlış değerlendirmesi, beklenti ve tahminlerinin isabetsiz olması olarak tanımlanabilir 73. Daha teknik anlamda ise hata irade ile beyan arasında istenilmeyerek meydana gelen uyumsuzluk hali olarak tanımlanmaktadır 74. Hata, ya irade beyanının istenmeyerek arzuya uygun olmaması veya arzunun oluşumunda etken olan bir hususta düşüncenin gerçek duruma uygun olmamasıdır 75. Borçlar Kanunu nun 23. maddesine göre, Akit yapılırken esaslı bir hataya düçar olan taraf, o akit ile iltizam olunamaz. Yalnız, Borçlar Kanunu nun 23. maddesi metninden de açıkça anlaşılacağı üzere, hatanın ileri sürülebilmesi için hatanın esaslı olması gerekir. Bir hatanın esaslı olup olmadığını anlamaya çalışırken sadece hataya düşenin subjektif değerlendirmesi ile yetinilmemeli, iş hayatındaki objektif iyiniyet kurallarının da hatanın esaslı olduğunu kabul etmesi aranmalıdır 76. Hata çeşitleri aşağıdaki şekilde sayılabilir: aa- Saik Hatası- Beyan Hatası Saik hatası, hata edenin, belirli bir kimseyle belirli içerikte bir sözleşme yapma iradesinin gerçekler uymayan, yanlış tasavvurlar sonucunda sakat oluşmasıdır 77. Saik 73 Kılıçoğlu, sh Özkaya, sh Oğuzman/Öz, sh Yarg. 1. HD tarih., 4870 E K 77 Eren, sh.352; Oğuzman/Öz, sh.82, Esener, sh

40 hatasında, sözleşme yapma iradesi oluşum anında sakatlanmaktadır. Örneğin, Bir memur tayininin çıkacağı düşüncesi ile gideceği yerde ev kiralar, ancak tayini bu yere çıkmaz ise saik hatası meydana gelir 78. Borçlar Kanunu nda kural olarak saik hatası esaslı hata olarak kabul edilmemiş, sadece bu maddenin 4. bendindeki koşulların varlığı halinde saik hatasının esaslı hata sayılacağı ve sözleşmenin geçerliliğine etki edeceği kabul edilmiştir. BK. Mad. 24/II sözleşmenin yalnız saiklerine ilişkin hatayı esaslı hata olarak kabul etmemektedir. Saik hatasının esaslı kabul edilmesi için karşı tarafça bilinmesi ya da en azından bilinebilir durumda olması şarttır. Beyan hatası ise, bir kimsenin akdi yapmak hususunda iradesini beyan ederken farkında olmadan arzusundan farklı bir beyanda bulunması halidir 79. Bu hatada kişinin iradesi tam ve doğru olarak teşekkül eder. İrade oluşurken hiçbir sakatlık söz konusu değildir. Ancak iradenin açıklanması, bildirilmesi anında bozukluk meydana gelir ve bildirim ile irade farklılaşır 80. bb- Esaslı Hata Esaslı Olmayan Hata Borçlar Kanunu mad. 23, sadece esaslı hata hallerinin sözleşmelerde önem ifade edeceğini düzenlemiş, esaslı hatanın tanımı yapılmamıştır 81. Ardından 24. maddesinde, esaslı hata halleri sayılmıştır. Yargıtay, 24. maddede gösterilen hallerin sınırlayıcı olmadığını, sadece örnekleme anlamında konulduğunu kabul etmektedir 82. Esaslı 78 Özkaya, sh Oğuzman/Öz, 79; Eren, sh Özkaya, sh Yarg. 1. HD, tarih, 7159 E., 7540 K.; Eren, sh Yarg. 1. HD tarih., 4870 E., 4826 K.; Eren, sh

41 hataya düşen taraf, o akid ile ilzam olunamaz (BK. Mad. 31). Esaslı hata halindeki hükümsüzlük düzelebilir hükümsüzlük olarak nitelendirilmektedir 83. Yargıtay a göre, hatanın esaslı sayılabilmesi ve iptal hakkını bahşedebilmesi Borçlar Kanunu nun 24 ve 25. maddelerinde yazılı koşulların bir arada gerçekleşmesine bağlıdır 84. Yargıtay, bir kararında esaslı hata ile şuurlu bilgisizlik halini ayırmış, belgeyi okumadan imzalayan kişinin hata iddiasını esaslı hata kabul etmemiştir 85. Beyan hataları, ilke olarak; saik hataları ise istisnai olarak esaslı hatadır 86. Buna göre esaslı hata halleri şunlardır 87 : aaa- Sözleşmenin Niteliğinde Hata Burada hata eden taraf bir akit hakkında rızasını beyan ederken başka bir akdi kastetmiş olmaktadır (Evini kiraya vermek isteyen kişinin yanlışlıkla satım beyanında bulunması gibi). Sözleşmenin niteliğindeki hatanın esaslı hata kabul edilip sözleşmenin geçersizliği sonucunu doğurabilmesi için hatanın sözleşmenin asıl hususlarında olması gereklidir. Sözleşmenin tali unsurlarında yapılan hata esaslı hata kabul edilmemektedir Oğuzman/Öz, sh Yarg. 1. HD tarh, E., 2682 K. 85 Yarg. 4. HD., T., 9842 E., 7238 K. 86 Kocayusufpaşaoğlu; sh.157; Eren, sh Eren, sh.346 vd; Tekinay/Akman/Burcuoğlu/Altop, sh.433 vd.; İnan, sh.193 vd. 88 Özkaya, sh.93; Eren, sh

42 bbb- Eşyanın Aynında Hata Hata ettiğini iddia eden taraf, sözleşme konusunu teşkil eden şeyden başka bir şeyi kastederek beyanda bulunması halidir. Farklı bir taşınmazı temlik etmeyi amaçlarken yanlış taşınmazı temlik eden kişinin eşyanın aynında hataya düştüğü ve bu hatanın esaslı olduğu kabul edilmelidir 89. Kişi, gerçekten de almak istediği eşyayı almış, ancak aldığı eşyada beklediği vasıfları bulamamış ise burada eşyanın aynında hatadan söz edilmez. Koşulları var ise saik hatası söz konusu olabilecektir. ccc- Şahısta Hata Hata eden taraf, sözleşme yapacağı şahsın kimliğinde yanılmıştır. Ancak, şahısta hatanın esaslı olabilmesi için, sözleşme yapılan kişinin kimliği dikkate alınarak böyle bir sözleşmenin yapılmış olması gerekir 90. Genellikle karşı tarafın kişiliğine ve ehliyetine beslenen güvene dayanan sözleşmelerde şahıstaki hata esaslı hatadır 91. ddd- Edim Veya Karşı Edimin Miktarında Hata Hata eden tarafın, borçlandığı edimin miktarı, yapmak istediği düşündüğünden önemli ölçüde çok veya karşı tarafın edimi önemli ölçüde az ise miktarda hata söz konusu olur Yarg. 1. HD T., 9812 E., K. 90 Eren, sh. 357; Kılıçoğlu, sh Özkaya, sh Eren, sh.347; Kılıçoğlu, sh

43 eee- Temel Hatası BK. Mad. 24 bend 1 e göre, Hata ettiğini iddia eden tarafça akdin lüzumlu vasıflarından olarak nazarı itibare alınmasına ticari doğruluğun müsait olduğu şeylerde hata edilmiş olması esaslı hatadır. Bir kimse belirli şartlarla bir akdi yapmaya karar verirken çeşitli hususları dikkate alır. Şayet kararına etki yapan bu hususlardan birinde veya bir kaçında yanılmışsa, iradesinin oluşmasında bir saik hatası (temel hatası) söz konusudur 93. Bir hatanın temel hatası olabilmesi için 94 ; - Bir taraf akid yapma arzusunun oluşmasına etki yapan bir hususta yanılmış olmalıdır. - Hata edilen husus, hata eden için akdi yapması için onsuz akid yapamayacağı bir unsura ilişkin olmalıdır. - İş hayatındaki dürüstlük kuralları hata edilen hususun akdin muteberliğini etkilemesini haklı göstermelidir. Örneğin Yargıtay, bir kimsenin başka bir kimseye inek satarken satıcının ineğin günlük 14. kg süt verdiğini beyan etmesi, buna karşılık ineğin sadece 4 kg. süt vermesi halini vasıfta hata olarak kabul etmiştir 95. b- Hile Bir kimseyi bir irade beyanında bulunmaya, özellikle sözleşme yapmaya sevketmek için, onda kasden hatalı bir kanaat uyandırmaya veya esasen mevcut olan 93 Oğuzman/Öz, sh. 84; Kılıçoğlu, sh Eren, sh.349 vd. ; Kılıçoğlu, sh.130 vd. 95 Yarg. 13. HD tarih, 2113 E., 2492 K. 27

44 hatalı bir kanaati koruma veya sürdürme fiiline hile denir 96. Yargıtay uygulamalarında hile, bir sözleşmenin yapılması sırasında, hileye uğrayan tarafın iradesinin, yapılan sözleşmenin sağlayacağı fayda ve konusu bakımından gerçeğe aykırı olarak, olmayan bazı yönlerin varmış gibi veya gerçekten başka türlü gösterilerek birleşmesinin sağlanmasıdır 97. BK. Mad. 28 e göre, taraflardan bir, diğer tarafın kasıtlı aldatmasıyla bir sözleşme yapmaya sevkedilmişse, sözleşme, esaslı olmasa bile aldatılan taraf için bağlayıcı değildir. Hilenin oluşabilmesi için aşağıdaki şartların gerçekleşmesi gerekir 98 : - Bir taraf, akit yapma hususunda aldatılmış, yani karşı tarafın davranışı ile hataya düşmüş olmalıdır. - Akidi hataya düşüren davranış kasden yapılmış olmalıdır. - Hile akdin yapılmasına sebep olmuş olmalıdır. - Hileyi teşkil eden davranışı, karşı akit veya akdin yapılmasında yardımından yararlandığı bir kimse tarafından yapılmış olmalıdır 99. Hile üçüncü bir şahıs tarafından yapılmış ise, bu hilenin Borçlar kanunu nda belirtilen şekilde akdin muteberliğini etkilemesi için karşı tarafın bu hileyi bilmesi veya bilebilecek durumda olması gerekir. Hilenin gerçekleşmiş olması halinde, hileye maruz kalan tarafın hileyi öğrenmesinden itibaren bir yıl içinde akdi hükümsüz kılmak üzere beyanda bulunması gerekir. Aksi takdirde akit muteber hale gelir. Buna düzelebilir hükümsüzlük denir. 96 Tekinay/Akman/Burcuoğlu/Altop, sh. 444; Oğuzman/Öz, sh.89; Yıldırım, sh.8 97 Yarg. HGK tarih, 4/1166 E., 84 K. 98 Eren, sh.359 vd.; ; Kılıçoğlu, sh.138 vd. 99 Oğuzman/Öz, sh. 92 vd. ; Kılıçoğlu, sh.138 vd. 28

45 c- İkrah Bir kimsenin diğer tarafı sözleşme yapmaya sevketmek amacıyla bilerek onda korku yaratmasına veya mevcut bir korkudan yararlanmasına ikrah denir 100. Hileden farklı olarak üçüncü kişinin yaptığı tehdidi bundan yararlanan bilmese bile işlemin hükümsüzlüğü ileri sürülebilecektir. İkrahın şartları aşağıdaki gibidir 101 : - İradesi sakatlanan taraf bir tehdide maruz kalmış olmalıdır. - Yapılan tehdit, ağır ve derhal vuku bulacak bir tehlikenin mevcut olduğu kanaati uyandırılmalıdır. - Tehditte belirtilen tehlike akidin şahsına veya yakınlarına yönelik olmalıdır. - Tehdit hukuka aykırı olmalıdır. - Akid, tehdidin yarattığı korku sonucu yapılmış olmalıdır. İkrah sonucu yapılan sözleşmeler de düzelebilir hükümsüzlük yaptırımı ile karşı karşıyadır 102. İkraha maruz kalan taraf bir yıl içinde iptal davası açmaz ise akid muteber hale gelir. 5- Gabin Bulunmaması Gabin, bir akitte bir tarafın edimi ile diğer tarafın edimi arasında açık bir nispetsizlik bulunmasıdır. Şayet böyle bir nispetsizlik bir tarafın müzayaka halinde 100 Eren, sh.373; Kılıçoğlu, sh Kılıçoğlu, sh.143 vd. 102 Oğuzman/Öz, sh.97; Kılıçoğlu, sh

46 olmasını, hiffetini veya tecrübesizliğini diğer tarafın istismar etmesi sonucu ise, gabin akdin muteberliğini etkiler 103. Gabin bulunması halinde aşağıdaki şartlar varsa sözleşme iptal edilebilir: - Edimler arasında açık nispetsizlik - Karşılıklı edimler arası açık nispetsizlik, zarar görenin müzayaka halinde olmasını, hiffetini veya tecrübesizliğini karşı tarafın istismar etmesi ile meydana gelmiş olmalıdır. 6- Şekil Kurallarına Uyulması A-Şekil Tanımı Şekil geniş ve dar olmak üzere iki anlama sahiptir. Geniş anlamda şekil, sözleşmeye taraf olanların iradelerini açıklama biçimi, kalıbıdır. Bu anlamda her irade açıklamasının, hukuki bir anlam ifade edebilmesi için, mutlaka belirli bir kalıpla dış dünyaya aksettirilmesi gerekir. İrade açıklaması muhatabın anlayacağı şekilde yapılmalıdır 104. Aslında her irade beyanı bir şekildir, şekli olamayan bir irade beyanı yoktur 105. Taraflar irade beyanlarını açıklarken istedikleri araçları kullanabilirler, bunlar; söz, yazı, resim ve işaret olabilir 106. Dar anlamda şekil ise, özel hukukta istisnai olarak kabul edilen şekil zorunluluğunu ifade eder. Buna göre şekil; tarafların amaçladıkları hukuki işlemin kurulması, geçerli olması veya ispatı için, iradelerin 103 Oğuzman/Öz, 111; Elbir, H.K., s Eren, sh. 236; Altaş, sh Eren, sh.236; ; Altaş, sh Serozan, sh.1 30