VETER NER M KROB YOLOJ VE EP DEM YOLOJ

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2317 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1314 VETER NER M KROB YOLOJ VE EP DEM YOLOJ Yazarlar Prof.Dr. K. Serdar D KER (Ünite 1) Prof.Dr. Mehmet AKAN (Ünite 2) Prof.Dr. K. Tayfun ÇARLI (Ünite 3-5) Prof.Dr. Hakan YARDIMCI (Ünite 6) Prof.Dr. Ayflin fien (Ünite 7) Prof.Dr. Mihriban ÜLGEN (Ünite 8) Doç.Dr. Bar fl SAREYYÜPO LU (Ünite 9) Prof.Dr. Cengiz ÇET N (Ünite 10) Editör Prof.Dr. K. Serdar D KER ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Doç.Dr. Murat Ataizi Yrd.Doç.Dr. Figen Ünal Çolak Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör.dr. Asl Büyükerflen Grafikerler Nihal Sürücü Ayflegül Dibek Serhat Y lmaz Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Veteriner Mikrobiyoloji ve Epidemiyoloji ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Eylül 2011

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Epidemiyoloji...2 EP DEM YOLOJ N N AMACI VE BÖLÜMLER... 3 Epidemiyolojinin Bölümleri... 3 HASTALIK BEL RLEY C LER... 4 Konak Belirleyicileri... 5 Etken Belirleyicileri... 6 Çevre Belirleyicileri... 6 Fiziksel Çevre: klim... 7 Fiziksel Çevre: Yerleflim ve Toprak... 8 Fiziksel Çevre: Bar nak... 9 Biyolojik Çevre: Flora ve Fauna... 9 Biyolojik Çevre: nsan... 9 Biyolojik Çevre: Stres... 9 M KROORGAN ZMALARIN BULAfiMASI VE YAYILMASI Mikroorganizmalar n Vücuda Girifli Mikroorganizmalar n Vücutta Yay lmas Mikroorganizmalar n Vücuttan Ç k fl Mikroorganizmalar n Bulaflma fiekilleri Vertikal Bulaflma Horizontal Bulaflma Konak Tipleri nfeksiyonun Uzaklara Tafl nmas nfeksiyonlar n Yay lmas yla lgili Faktörler Hastal k Belirleyicilerinin Rolü nkübasyon Periyodu Etkili Temas NFEKS YON T PLER Vücuttaki Konumlar na Göre Hastal k Seyrine Göre POPULASYONDA NFEKS YON Populasyondaki nfeksiyon Seyri Sporadik nfeksiyon Endemik nfeksiyon Epidemik nfeksiyon Pandemik nfeksiyon Epidemiyolojik Oranlar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Koklar STAF LOKOK Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s STREPTOKOK Genel Özellikler ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s ENTEROKOK Genel Özellikler Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s NEISSERIA D ER KOKLAR Mikrokok Planokok Stomakok Peptostreptokok Leukonostok Pediokok Peptokok Özet Kendimizi S nayal m S ra Sizde Yan t Anahtar Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 4. ÜN TE Gram Pozitif Çomaklar BAS LLUS Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s L STER A Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s RODOKOK Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s KOR NEBAKTER Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Gram Negatif Çomaklar BRUSELLA Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuar Tan s KAMP LOBAKTER Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s FRANÇ SELLA... 65

5 çindekiler v Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s PASTÖRELLA VE MANHEM A Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuar Tan s AEROMONAS VE V BR O Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuar Tan s HEMOF LUS & AKT NOBAS LLUS Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuar Tan s PSÖDOMONAS Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuar Tan s MORAKSELLA Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuar Tan s TAYLORELLA Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuar Tan s BURKHOLDER A Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuar Tan s Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Enterobakteriler EfiHER fiya KOL Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuar Tan s SALMONELLA Genel Özellikler Epidemiyoloji Laboratuar Tan s YERS NYA Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuar Tan s D ER ENTEROBAKTER LER Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuar Tan s ÜN TE

6 vi çindekiler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 7. ÜN TE 8. ÜN TE Asidorezistanslar ve Aktinomisetler M KOBAKTER Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s AKT NOM ÇES Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s ARKANOBAKTER Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s NOKARD A Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Anaeroblar KLOSTR D UM Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s BAKTERO DES Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s FUSOBAKTER UM Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Mikoplazmalar ve Spiroketler M KOPLAZMA Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s

7 çindekiler vii ÜREAPLAZMA Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s ER S PELOTR KS Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s LEPTOSP RA Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s BORREL A Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Zorunlu Hücreiçi Bakteriler KLAM DYA Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar tan s KOKS ELLA Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s R KETS YA Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s ERL fiya Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s ANAPLAZMA Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s NEOR KETS YA Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE

8 viii çindekiler 10. ÜN TE Mantarlar ve Mayalar DERMATOF TLER Mikrosporum Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s Trikofiton Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s S STEM K MANTARLAR Aspergillus Genel Özellikler Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s Blastomices Genel Özellikler Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s Histoplazma Genel Özellikler Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s Koksidioides Genel Özellikler Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s PATOJEN K MAYALAR Kandida Genel Özellikler Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s Kriptokokkus Genel Özellikler Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s Malassezia Genel Özellikleri Epidemiyoloji Laboratuvar Tan s Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar

9 Önsöz ix Önsöz Bilinçli tar m n bafllad ve evcillefltirmenin yap ld ilk ça lardan beri infeksiyöz hastal klar hayvan sa l n en çok etkileyen hastal k grubudur. Tüm teknolojik geliflmelere karfl n bu hastal klar günümüzde de önemini halen korumaktad r. nfeksiyöz hastal klar n bu önemi, çok say da hayvan etkilemeleri ve çok yüksek miktarda ekonomik kayba neden olmalar ndan kaynaklanmaktad r. Bunun yan nda, hayvan infeksiyonlar n n birço unun insanlara bulaflabilir nitelikte olmas da halk sa l aç s ndan ayr ca önem tafl maktad r. Dünya nüfusunun h zla artt günümüzde dengeli beslenme bak m ndan proteine duyulan gereksinimin bafll ca kayna hayvansal üretimdir. Tüm bu yönleri ile ele al nd nda hayvan sa l, gerek hayvan refah gerekse insan refah bak m ndan korunmas ve iyilefltirilmesi gereken bir u rafl alan d r. flte bu alanda hizmet veren bilim dallar ndan ikisi Veteriner Mikrobiyoloji ve Epidemiyoloji dir. Bu kitapta Veteriner Mikrobiyoloji ve Epidemiyoloji alanlar içinde yer alan epidemiyoloji, bakteriyoloji ve mikoloji konular 10 ünitede belirli bir düzende aktar lm flt r. lk ünitede infeksiyöz hastal klar n populasyon düzeyinde anlafl lmas n hedefleyen epidemiyoloji konusu verilmifltir. Daha sonraki ünitelerde ise bakteriyoloji ve mikoloji konular sistematik bir anlay flla düzenlenmifltir. Di er bir deyiflle, ünitelerin kapsam ndaki grupland rma hastal klara göre de il, bakterilerin temel özeliklerine göre yap lm flt r. Her bir ünitenin içinde, genel özellikler bafll alt nda mikroorganizmalar n temel yap sal özellikleri, hastal k oluflturma mekanizmalar ve oluflturduklar bafll ca hastal klar; epidemiyoloji bafll alt nda infeksiyonun bulaflmas ve yay lmas ile ilgili etkenler ve laboratuvar tan s bafll alt nda, infeksiyonun bakteriyolojik, serolojik ve moleküler tan s aç klanm flt r. Bu kitab n kullan laca e itim-ö retim alan n n özüne uygun olarak laboratuvar tan s ile ilgili bilgilere a rl k verilmifltir. Kitap kapsam tüm bakteri gruplar n içine alacak flekilde düzenlenirken, konular mümkün oldu unca özetlenmeye çal fl lm flt r. Kitapta temel bakteri gruplar n n ve cinslerinin adlar Türkçelefltirilerek yaz lm flt r. Ancak, tür isimlerinin Türkçelefltirilmesi mümkün olmad için, bunlar orijinal Latince flekilleri ile yaz lm flt r. Bunlar n d fl nda konular n anlat m nda mümkün oldu unca Türkçe ifadeler kullan lmaya çal fl lm flt r. Kitapta güncel bakteri s n flamas ve adland rmas kullan lm flt r. Yazarlar, bu ders ile elde edecekleri bilgi ve birikimlerin ö rencilere flimdi ve sonraki yaflant lar nda yararl olmas dile iyle kitab n haz rlanmas nda eme i olan herkese teflekkür ederler Editör Prof.Dr. K. Serdar D KER

10 1VETER NER M KROB YOLOJ VE EP DEM YOLOJ Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Epidemiyoloji kavram n ve ö elerini tan mlayabilecek, Hastal k belirleyicilerinin infeksiyonlar üzerindeki etkilerini aç klayabilecek, Mikroorganizmalar n bulaflma ve yay lma yollar n aç klayabilecek, nfeksiyon tiplerini tan mlayabilecek, Populasyondaki infeksiyonlar epidemiyolojik oranlarla iliflkilendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Epidemiyolojik yaklafl m Çevre belirleyicileri Bulaflma Yay lma nfeksiyon seyri Populasyon Epidemi Prevalans/insidens çindekiler Veteriner Mikrobiyoloji ve Epidemiyoloji Epidemiyoloji EP DEM YOLOJ N N AMACI VE BÖLÜMLER HASTALIK BEL RLEY C LER M KROORGAN ZMALARIN BULAfiMASI VE YAYILMASI NFEKS YON T PLER POPULASYONDA NFEKS YON

11 Epidemiyoloji EP DEM YOLOJ N N AMACI VE BÖLÜMLER Epidemiyoloji, populasyonlarda hastal klar n s kl n, da l m n ve hastal k oluflumunu etkileyen faktörleri inceleyen ve bu hastal klara yönelik hedefleri ve yöntemleri belirleyen bir bilim dal d r. Birçok bilim dal hastal klarla ilgilenmesine karfl n, bunlar n tümü hastal birey düzeyinde ele al r. Hastal klara yaklafl m aç s ndan epidemiyolojinin di er bilim dallar ndan fark, hastal klar populasyon düzeyinde incelemesidir. Epidemiyoloji, hayvan sa l ile ilgili kiflilere, hastal klar populasyon düzeyinde düflünme ve olay populasyonun genelinde çözümleme sorumlulu u kazand r r. Epidemiyolojinin çal flma alanlar veya amaçlar üç ana bölüm alt nda incelenebilir. 1. Epidemiyoloji, nedeni bilinmeyen hastal klar n kökeninin araflt r lmas nda bir teflhis arac olarak kullan labilir. Yani bu salg n neden olufltu, infekte hayvanlar n say s neden artt, neden sadece bu hayvanlar hastaland, hastal k ne zaman ve nerede olufltu infeksiyonun ç k fl nda hangi faktörler rol oynad, hastal k nas l önlenebilir gibi sorular n yan tlar aran yorsa, epidemiyolojik araflt rma yap lmas gerekir. Epidemiyoloji muhtemel hastal k nedenleri ve hastal etkileyen faktörler aras nda iliflkiyi kurar. Epidemiyoloji hastal klara geniflletici yaklafl m (holistik yaklafl m) ile, klinik ve laboratuvar ise daralt c yaklafl m (redüksiyonistik yaklafl m) yönü ile e ilir. 2. Epidemiyoloji, populasyondaki infeksiyonlar n özelliklerinin belirlenmesinde kullan labilir. Bir hastal n epidemiyolojisi dendi i zaman, hastal n populasyon düzeyindeki özellikleri ve çevreyle iliflkilerine ba l özellikleri anlafl l r. 3. Epidemiyoloji, infeksiyon kontrol programlar n n planlanmas ve izlenmesinde kullan labilir. Bir hayvan populasyonundaki hastal klar kontrol alt na almak veya ortadan kald rmak için, hastal n boyutlar n, oluflumu ile ilgili faktörleri, mücadele etmek için gerekli yöntemleri, bunun maliyetini ve olas sonuçlar n bilmek gerekir. Hastal klar n tüm bu yönleriyle epidemiyoloji ilgilenir. Epidemiyolojinin Bölümleri Epidemiyoloji, hastal klar ele alma yönüne ve kullan lan yöntemlere göre dört dala ayr labilir. Tan mlay c epidemiyoloji, sahada hastal n ve hastal k nedenlerinin gözlenmesi anlam na gelir ve epidemiyolojik bir araflt rman n ilk ad m d r. Ta-

12 4 Veteriner Mikrobiyoloji ve Epidemiyoloji Konak: nfeksiyöz etken ve hayvan iliflkisinde, hayvan n konumunu belirtmek için kullan lan ortak terim konakç n mlay c epidemiyoloji, hastal n da l m, boyutlar, görülme zaman, etkilenen türler ve populasyonlar, hastal k s kl, yeni vakalar n görülmesi, olas etken, konak ve çevre faktörleri ve bulaflma yollar gibi yönlerini kapsar. Yap lan gözlemler bazen tamamen subjektif olabilir ancak, di er bilimsel disiplinler ile birlikte yap lan gözlemlerde genellikle sonuçta bir hipotez ortaya ç kar. Tan mlay c epidemiyoloji sahada rastgele yap lan gözlem anlam na gelmez; aksine, planl, sistematik, çok yönlü ve iyi takip edilen gözlemleri kapsar. Bu gözlemlerden kalitatif ve kantitatif veriler elde edilir. Deneysel epidemiyoloji; seçilen veya oluflturulan gruplarda hastal n gözlenmesi anlam na gelir. Deneysel epidemiyolojide genellikle bir hipotezin test edilmesi amaçlanm flt r. Bu tip epidemiyolojik yaklafl m, do- al hastal k vakalar n n veya deneysel hastal k vakalar n n gözlenmesinde kullan - labilir. Do al hastal k vakalar n n gözlenmesinde, devam etmekte olan hastal kla ilgili hayvan populasyonlar nda seçilen gruplarda gözlemler yap l r veya biten bir hastal kla ilgili veriler gruplara ayr larak incelenir. Bu gruplar mevcut hayvan populasyonunun yap s na ve populasyonu etkileyen faktörlere göre, araflt rmac n n belirledi i yönde seçilir. Deneysel yolla oluflturulan hastal klardan ise çeflitli de iflkenleri kapsayan hayvan gruplar oluflturulur ve gözlemler bu gruplarda yap l r. Deneysel epidemiyolojide populasyon içinde mutlaka kontrol gruplar bulunur. Analitik epidemiyoloji; tan mlay c ve deneysel epidemiyoloji gözlemlerinin kantitatif veriler haline çevrilip, matematiksel ve istatistiksel yöntemlerle de erlendirilmesini kapsayan epidemiyoloji dal analitik epidemiyolojidir. Analitik epidemiyolojide genellikle hipotez edilen iliflkilerin istatistiksel önemi belirlenir. Teorik epidemiyoloji, do al hastal k oluflumu ve bununla ilgili faktörlerin matematiksel olarak de erlendirilip hastal k modeli oluflturulmas n kapsar. HASTALIK BEL RLEY C LER Hastal klar n büyük bir ço unlu unda, hastal a neden olan faktörler birden fazlad r. Hastal k mutlak bir etkenden kaynaklansa bile, seyrini ve gelece ini etkileyen faktörler vard r. Bir hastal n oluflumunu ve populasyondaki s kl n etkileyen her faktöre veya de iflkene belirleyici (determinant) denir. Hastal k oluflumunu etkileyen belirleyicileri tan mlayan çeflitli kavramlar vard r. Primer belirleyiciler, hastal k oluflumu için gerekli olan ve varl klar hastal k üzerine çok önemli etkiler yapan faktörlerdir. Primer belirleyici olmad nda o hastal k olmaz. Örne in; s r vebas virusuna maruz kalmak, s r vebas için primer bir belirleyicidir. Sekonder belirleyiciler, hastal k oluflumu için mutlak gerekli olmayan, ancak varl klar haz rlay c ve kuvvetlendirici etki gösteren faktörlerdir. Örne in; köpeklerde böbrek tafl oluflumunda üriner sistem infeksiyonu sekonder bir belirleyicidir. nfeksiyon, tafl oluflumunu haz rlay c bir rol oynar, ancak tafl oluflumu için mutlak gerekli de ildir. nfeksiyöz ve paraziter hastal klar n n tümünde mutlaka primer bir etken bulunur. Ancak, bu hastal klar n do adaki seyirleri incelendi inde, ayn mikroorganizmaya eflit koflullarda maruz kalmalar na karfl n sürüdeki baz hayvanlar n hastaland, baz lar n n ise etkilenmedi i görülebilir. Veya, bir hastal k co rafi bir bölgedeki hayvanlarda çok s k saptan rken, komflu bir bölgede çok seyrek bulunabilir. Bu olaylar n kökenine inildi inde, etkenin yan s ra konakç ya ve çevreye ait faktörlerinde hastal k oluflumunu etkiledikleri ortaya ç kar. Bu nedenle, hastal k determinantlar genellikle; konak, etken ve çevre determinantlar olarak s n fland r - l rlar. Bu belirleyiciler birbirleriyle iliflki içindedirler ve bunlar n iliflkisi konak-etken-çevre üçgeni olarak da bilinir.

13 1. Ünite - Epidemiyoloji 5 Konak Belirleyicileri Konak ile ilgili determinantlar, hayvan belirli bir infeksiyona duyarl konuma getiren faktörlerdir. Konak belirleyicilerinin bafll calar ; tür, rk, yafl, cinsiyet, genetik ve ba fl kl kt r. nfeksiyöz etkenlerin ço unlu u, birden fazla hayvan türünde hastal k oluflturabilmesine karfl n baz infeksiyonlar baz hayvan türlerinde kesinlikle görülmez. Buna do al direnç denir ve temelde o türün genetik yap s na ba l fizyolojik veya yap sal özellikleri ile iliflkilidir. Irk özelli i, baz hastal klarda, özellikle hastal n s kl nda ve fliddetinde belirleyici bir rol oynar. Örne in; Cezayir koyunlar, Brucella melitensis infeksiyonuna di er koyun rklar ndan daha dirençlidirler. Bu tip rk direnci daha çok do al seleksiyon ve selektif bask ile aç klan r. Tür ve rk düzeyindeki hastal k duyarl l özellikle hayvan nakillerinde ve ithalinde önemli sorunlar do urabilir. Belirli bir hastal a dirençli hayvanlar n bulundu- u bir bölgeye o hastal a duyarl yeni bir tür veya rk sokulursa; veya dirençli bir tür veya rk duyarl hayvanlar n bulundu u bir bölgeye sokulursa hastal k riski kaç n lmaz olur. Yafl gruplar aras nda hastal klara duyarl l k bak m ndan farkl l klar vard r ve buna yol açan faktörler çeflitlidir. Genç hayvanlarda infeksiyöz hastal klar genellikle yafll lara göre daha yüksek oranda görülür. Bunun nedeni, ba fl kl k sisteminin geliflmifllik düzeyi ve daha önceki temaslar ndan dolay yafll hayvanlarda ba fl kl n flekillenmifl olmas d r. Bundan baflka belirli bir infeksiyöz etken farkl yafllardaki hayvanlarda farkl hastal k tablolar oluflturabilir. Örne in: Histophilus ovis genç koyunlarda septisemik özellikte bir hastal k olufltururken, eriflkin koçlarda epididimitise neden olur. Pasteurella haemolytica, kuzularda genellikle pneumonik eriflkin koyunlarda septisemik infeksiyon ile seyreder. Evcil hayvanlar n yaflam süreleri genellikle k sa oldu undan, yafl faktörünü de erlendirirken, hayvan n insana göre relatif yafl n göz önünde tutmakta yarar vard r. Bir yafl ndaki bir köpe- in yafl 15 yafl ndaki insana, 10 yafl ndaki köpe in yafl ise 56 yafl ndaki bir insana eflde erdir. Ayr ca, baz hayvan gruplar, genetik ve çevresel faktörlerin etkisiyle di er gruplara k yasla fizyolojik aç dan daha h zl yafllan rlar. Hastal klar n oluflumunda cinsiyetler aras nda görülen farkl l k, anatomik, hormonal, genetik ve hayvan n kullan m alan gibi faktörlere ba l olabilir. Özellikle üreme sistemi ile ilgili hastal klarda erkek ve difli aras nda anatomik yap dan kaynaklanan bir farkl l k olaca aç kt r. Hastal k s kl n etkileyen genetikle ilgili cinsiyet farkl l klar, cinsiyetle iliflkili, cinsiyetle s n rl ve cinsiyetle artan fleklinde ayr labilir. Hayvanlar n cinsiyetlerine göre farkl ifllerde kullan lmas, bir hastal n bir cinsiyette daha fazla görülmesine neden olabilir. Epidemiyolojik aç dan cinsiyetler aras fark incelerken populasyondaki cinsiyet da l m n da göz önüne almak gerekir. Ço u hayvan populasyonlar nda erkek ve difli da l m eflit de ildir. Tür, rk, yafllanma ve cinsiyet gibi tüm konakç belirleyicilerin temelde bireyin genetik yap s ndan kaynaklanan faktörler oldu u düflünülebilir. Hatta hayvana yapt r lan ifl bile, hayvan n genetik yap s ndan kaynaklanan fiziksel özelliklerine dayanan bir belirleyicidir. Ancak, hastal n genetik belirleyicisi dendi inde bizzat genler ve DNA ile iliflkili hastal klar ele al nmaktad r. Bir populasyondaki bireyler aras nda belirli bir hastal a duyarl l k veya hastal k riski bak m ndan farkl l klar vard r. Antijenlere karfl immun yan t oluflturma gücü, doku uyuflum kompleksindeki (MHC) genlerle iliflkilidir. Farkl bireylerde bu genlerin farkl olmas, oluflan immun yan t n gücünü dolay s yla hastal a duyarl l etkiler. Tüm konak belirleyicilerinin içinde, infeksiyöz hastal klar n oluflumunu etkileyen en önemli belirle-

14 6 Veteriner Mikrobiyoloji ve Epidemiyoloji yici ba fl kl kt r. Bu konu Temel Veteriner Mikrobiyoloji ve mmunoloji kitab n n 7., 8. ve 9. ünitelerinde ayr nt l olarak aç klanm flt r. Bireysel ba fl kl k d fl nda, populasyonlar n ba fl kl k düzeylerinde de farkl - l klar olabilir. Bir populasyondaki dirence sürü ba fl kl denir ve populasyondaki dirençli hayvanlar n düzeyini ifade etmek için kullan l r. Do al sürü ba fl kl nda populasyon, etken ile daha önce karfl laflmam fl veya etkene karfl afl lanmam fl olmas na ra men infeksiyona karfl dirençlidir. Bunun nedeni tam olarak aç klanamam flt r ancak seleksiyon ile ilgisi oldu u düflünülmektedir. Kazan lm fl sürü ba fl kl, populasyonun etken ile ilk karfl laflmas ndan veya afl lanmas ndan sonra koruyucu antikorlar n geliflmesiyle oluflur. Sürü ba fl kl n n etkili olabilmesi için populasyondaki tüm bireylerin koruyucu ba fl kl k elemanlar tafl mas gerekmez. E er populasyondaki dirençli hayvanlar n oran yüksekse, infeksiyon etkeni sürüye girdi inde tüm duyarl hayvanlar n hastalanma riski azd r. Direkt temasla geçen infeksiyonlar n ço unda, sürünün %70-80 inin dirençli olmas genellikle yeterli bir sürü ba fl kl sa lar. Sürüye d flar dan veya do um yoluyla yeni duyarl hayvanlar kat ld nda sürü ba fl kl azal r ve epidemiler patlak verir. Etken Belirleyicileri nfeksiyöz etkenlerin hayvanlar infekte etme ve hastal k oluflturma kapasiteleri aras nda farkl l klar vard r. Bu durum çeflitli terimlerle ifade edilir. nfektivite, bir mikroorganizman n konakç da yerleflme yetene inin bir ölçüsüdür. Bu terim kalitatif olarak kullan ld nda düflük, orta ve yüksek infektivite fleklinde ifade edilir. Bir konakç y infekte edebilen mikroorganizma miktar n kantitatif olarak belirtmek için ise infektif doz terimi kullan l r. Patojenite, bir mikroorganizman n hastal k oluflturma yetene ini kalitatif olarak ifade eden bir terimdir. Patojenitenin ölçüsü yoktur ve bir mikroorganizma ya patojen ya da apatojendir. Ancak çevre koflullar n n mikroorganizman n çeflitli özelliklerini etkilemesi sonucunda patojenite de- iflebilir. Virulens, bir mikroorganizman n belirli bir konakç da hastal k oluflturma gücünün ve fliddetinin ölçüsüdür. Konakç da oluflturdu u hastal n fliddetine ve sonuçlar na göre mikroorganizmalar çok virulent veya az virulent olarak ayr labilir. Bir mikroorganizman n konakç da hastal k oluflturmas n etkileyen çok say da faktör vard r. Bunlar n bir k sm mikroorganizman n yap sal özellikleri ile di erleri ise yaflam flekli ve çevre koflullar ile ilgilidir. Bunlar Temel Veteriner Mikrobiyoloji ve mmunoloji kitab n n 3. ünitesinde ayr nt l olarak aç klanm flt r. Çevre Belirleyicileri Hastal k oluflumunu etkileyen faktörler aras nda, epidemiyoloji ile en ilgili olan çevre belirleyicileridir. Çünkü çevre faktörlerinin hem konakç, hem hastal k etkeni ve hem de konakç -etken iliflkileri üzerine etkisi vard r. Bu faktörler ayr ca hastal n bulaflmas nda ve tafl nmas nda rol oynayan arac lar da etkilerler. Çevre faktörleri aras nda yer alan unsurlar da birbirleriyle iliflki içindedirler. Çevre faktörleri fiziksel (abiyotik) ve biyolojik (biotik) olmak üzere iki ana bafll k alt nda toplanabilir. Fiziksel çevre, iklim, yerleflim, toprak ve bar nak gibi, biyolojik çevre flora, fauna, insan ve stres gibi çeflitli do al ve yapay de iflkenleri içerir.

15 1. Ünite - Epidemiyoloji 7 Fiziksel Çevre: klim klim koflullar hastal k oluflumunu etkileyen en önemli fiziksel unsurlardan birisidir. klim, baflta konak olmak üzere hastal k etkeni ve biyolojik çevre belirleyicileri üzerinde de etkili olur. Epidemiyolojik aç dan iklim kavram iki yönden ele al - nabilir; makroiklim ve mikroiklim. Makroiklim Hayvanlar n do ada maruz kald klar genel iklim koflullar d r. Bu iklim koflullar içine, ya fl, s cakl k, nem, rüzgar, hava bas nc, oksijen konsantrasyonu ve solar radyasyon gibi meteorolojik olaylar girer. Çevre s s primer bir hastal k nedenidir. Örne in; so uk hava, özellikle yeni do an hayvanlarda hipotermiye, s cak hava dehidrasyona neden olabilir. Hava s cakl, hastal k oluflumunu sekonder bir faktör olarak da etkileyebilir. So uk stresi sonucunda hayvanlar n çeflitli sistemlerindeki fonksiyon azalmas, infeksiyöz etkenlere duyarl l artt r r. Örne in; so uk hava hayvanlar n sindirimini yavafllatarak infeksiyöz enteritlere duyarl l artt r r. Tüm hayvanlar slak olarak do arlar ve vücut yüzeyinin vücut kitlesine oran yüksektir; bu da, hava s cakl ile daha çok temasta olmalar na yol açar ve s regülasyonunu güçlefltirir. Rüzgar ve ya fl hayvanlar n s kayb n artt r r. Rüzgar ayr ca infeksiyöz etkenlerin ve arthropod vektörlerin uzak bölgelere tafl nmas na neden olabilir. Epidemiyolojik aç dan, rüzgar n h z ve yönü önemlidir. Önemli epidemilerin haritalar incelendi inde, hastal n rüzgar yönünde yay ld dikkat çeker. Hava bas nc hayvanlar üzerinde stres yaratarak, fizyolojik ve psikolojik fonksiyonlar n n bozulmas na neden olabilir. Alçak bas nçl iklim koflullar nda hayvanlar n davran fllar nda de ifliklikler izlenebilir. Solar radyasyon direk olarak hayvanlar n sa l n etkileyebilir. Örne in; sürekli günefl fl nlar na maruz kalan s rlar n göz infeksiyonlar na duyarl l artar. Makroiklim konakç n n yan s ra, infeksiyöz etkeni ve vektörleri etkileyerek hastal k üzerinde sekonder bir rol de oynar. Baz patojenler düflük, baz lar yüksek nemli koflullarda daha dayan kl olurlar. Sporlu organizmalar nemli ve ya fll koflullarda daha infektif özellik kazan rlar. Termofilik bakteriler s cak havalarda daha iyi üredikleri için bunlardan ileri gelen infeksiyonlar yaz mevsiminde daha s k görülür. E er, iklim koflullar n n hastal k etkeni ve vektörleri üzerindeki etkileri biliniyorsa, hayvan populasyonlar n n hastal k riskinin yüksek oldu u zaman ve yeri tahmin etmek ve gerekli kontrol önlemlerini almak olas d r. Mikroiklim Makroiklim verileri, daha küçük alanlarda, örne in bir otla n zeminindeki, bir kümesteki veya flehrin bir soka ndaki gerçek iklim koflullar n yans tmayabilir. Örne in toprak üzerindeki nem ve s cakl k, atmosferik nem ve s cakl ktan bir miktar farkl olabilir. Böyle küçük alanlardaki iklim koflullar na mikroiklim denir. Mikroiklim kavram bir otlaktaki 10cm 2 lik bir alan kadar küçük veya bir kümes kadar büyük bir alan için kullan labilir. Toprak yüzeyi veya bir kümes gibi cans z bir ortamdaki mikroiklim yersel olarak nitelenir. Yersel mikroiklim koflullar, infeksiyöz etkenlerin, helmintlerin ve vektörlerin yaflam koflullar n etkiler. Bir hayvan n derisinin üstü de bir mikroiklim ortam d r ve biyolojik mikroiklim olarak nitelenir. Mikroiklim kona a ba l olarak de iflebilir ve hastal n epidemiyolojisinde önemli rol oynayabilir. Örne in; bakteriyemi veya parazitemi dönemindeki bir hasta atefllenir ve terler. Ter sivrisinek gibi vektörleri kona n derisine çeker. Aktif etkeni içeren

16 8 Veteriner Mikrobiyoloji ve Epidemiyoloji kan alan vektör infeksiyonu di er konaklara tafl r. Mikroiklim, kona n oldu u kadar, infeksiyöz etkenlerin yaflam koflullar n da etkiler. Epidemiyolojik çal flma yaparken makroiklim koflullar n n yan nda mikroiklim koflullar da göz önünde tutulmal d r. zoplet: Ayn de erdeki say sal verilerin birlefltirilmesi ile elde edilen çizgiler veya bunu içeren haritalar klim Koflullar n n Ölçülmesi ve De erlendirilmesi klim koflullar, belirli noktalarda ve yerden belli yükseklikte kurulmufl Stevenson gözlem ayg tlar ile saptan r. Buradan elde edilen veriler izopletler üzerinde birlefltirilerek daha genifl co rafik bölgeler için anlaml bilgiler elde edilir. klim koflullar birbirleriyle iliflki içinde olduklar ndan, iklim de iflkenlerinin ortak etkilerini belirlemek için çeflitli ölçütler gelifltirilmifltir. Epidemiyolojik araflt rmalarda kullan lan iklim kavramlar flunlard r. So uk-rüzgar indeksi; hava s cakl ile rüzgar h z n n ortak etkisini ifade etmek için kullan lan bir ölçüttür. So ukta vücuttan s kayb çok fazla oldu u için özellikle s f r n alt ndaki derecelerde önemlidir. Is - nem indeksi; hava s cakl n n nem ile ortak etkisini ifade etmek için kullan lan bir ölçüttür. Nemin etkisi de rüzgar n etkisine benzer. Etkili s indeksi; s cakl k, nem ve rüzgar h z n n ortak etkilerinin ifadesidir. Bu üç faktörün canl organizma üzerindeki etkisini belirten birime etkili s denir. Bu ölçüt kullan larak, populasyonlar n iklimden kaynaklanan y ll k kümülatif stres i belirlenir. Bioklimatogramlar; iklimin hastal k üzerindeki etkisini epidemiyolojik aç dan de erlendirmeye yarayan grafiklerdir. Bu grafikler bir bölge için s ve ya fl miktarlar n n ortalamas n genellikle bir y l için ayl k dilimler halinde gösterirler. Bu grafikler biyolojik verilerin (serbest yaflayan patojenlerin ve vektörlerin minimum veya maksimim yaflama koflullar gibi) de erlendirilmesinde kullan l r. 1 nfeksiyöz hastal klar n iklim ile iliflkisinden yola ç karak, epidemiyolojik aç dan en uygun iklim s n flamas n belirleyiniz. DÜfiÜNEL M SORU D KKAT DÜfiÜNEL M Fiziksel Çevre: Yerleflim ve Toprak Hayvanlar n yaflad bölgeler direkt olarak makroiklim koflullar n n etkisi alt nda oldu undan SORU farkl bölgelerde yaflayan hayvanlar n içinde bulundu u koflullar da farkl olacakt r. Örne in; flehirlerde yaflayan köpeklerde solunum sistemi hastal klar na k rsal D KKAT alanlarda yaflayanlara göre daha s k rastlan r. Jeolojik oluflumuna ve iklim koflullar na ba l olarak çeflitli bölgelerdeki toprak tipleri farkl d r. Toprak tipi iklim ile birlikte direkt olarak bitki örtüsünü ve bu da dolayl olarak hayvan populasyonlar n n yap s n etkiler. Toprak tipi, bir mikroiklimdeki nem oran ile de iliflkilidir. Geçirgenlik ve kimyasal içerik ile birlikte bu faktör patojenik etkenlerin toprak üzerindeki yaflam koflullar üzerine önemli rol oynar. Örne in; belirli keneler ve helmint vektörleri orta nemli topraklarda daha uzun süre yaflar, çok kuru ve çok nemli topraklarda k sa sürede ölürler. Kireçtafl ve dolomitten oluflmufl K T A kaya P yataklar n n bulundu u bölgeler, Leptospira pomona infeksiyonlar n n co rafik yerleflim alanlar d r. Sürekli çamurlu ve slak topraklarda yaflayan koyunlar n t rnaklar nda piyeten hastal görülür. Burada topra n yüksek nem oran TELEV ZYON hem etkene (Bacteriodes nodosus) uygun üreme ortam sa lamakta, hem de koyunlar n t rnak aras n yumuflatarak infeksiyona duyarl hale getirmektedir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET NTERNET

17 1. Ünite - Epidemiyoloji 9 Fiziksel Çevre: Bar nak Bar naklar n ana fonksiyonu hayvan iklim koflullar ndan korumakt r. Bar na n tipine göre s, hava dolafl m, nem, fl k, zemin ve altl k kontrollü koflullarda tutulabilir. Bu faktörlerin her birisi hastal k oluflumunu direkt ve dolayl olarak etkileyebilir. yi havaland r lmayan ve afl r kalabal k kümeslerde yüksek s termal flok sonu toplu ölümlere neden olabilir. Böyle ortamlarda hayvanlar n solunum sistemi infeksiyonlar na yakalanma riski artar. Bir mikroiklim ortam olan bar nakta, nem oran ve cereyan n hayvanlar üzerindeki etkisi, makroiklim koflullar ndaki nem, ya fl ve rüzgar n etkisine benzer. Yüksek nem ayr ca, patojenik etkenlerin üremesine uygun bir ortam yarat r. Bar nak zemininin yap s hayvanlar n ayak hastal klar ile iliflkili olabilir. Alt l n niteli i çeflitli hastal klar n ortaya ç kmas nda rol oynayabilir. Bar nak asl nda fiziksel bir çevre unsuru ise de, bar naktaki koflullar n niteli i insan taraf ndan belirlenir. Biyolojik Çevre: Flora ve Fauna Bir yerin bitki örtüsü flora, hayvan içeri i fauna olarak ifade edilir. Bitkiler, direkt veya indirekt yolla hayvan hastal klar n n oluflumunda rol oynayabilirler. Floradaki zehirli veya zararl bitkiler do rudan hastal a neden olabildikleri gibi, yararl bitkiler özellikle ba fl kl k sistemini destekleyerek infensiyonlara karfl direnci artt rabilirler. Belirli infeksiyöz etkenler faunadaki yabani hayvanlar taraf ndan tafl n rlar. Bir bölgede bu hayvanlar n bulunmas, evcil hayvanlar için önemli bir risktir. Biyolojik Çevre: nsan Biyolojik çevrenin bir unsuru olan insan evcil hayvanlar n sa l üzerinde en etkili faktörlerden birisidir. nsan faktörü, makroiklim belirleyicileri d fl ndaki tüm çevre belirleyicilerini de ifltirebilir. nsan unsuru taraf ndan direkt olarak belirlenen faktörler, insan n kendisi, yetifltirme, diyet, hayvan n kullan m alan ve bak md r. nsan direkt olarak hayvanlar infeksiyöz etkenlerle bulaflt rabilir. Ayr ca insan taraf ndan üretilen kimyasal maddeler, gazlar ve çevre kirlili i hayvan sa l n direkt olarak etkiler. Hayvan bar naklar nda veya yetifltirmelerindeki hayvan populasyonunun s kl hastal klar n ç k fl n ve yay l fl n kolaylaflt r r. Hayvan bar naklar ndaki tüm fiziksel koflullar ve bak m koflullar insan taraf ndan belirlenir. Biyolojik Çevre: Stres Stres, çevreden gelen ve vücudun dengesini bozan uyar mlara karfl oluflan biyolojik reaksiyonlar n bir yans mas d r. Stres yaratan faktörlere stresör denir. Örnek olarak; iklim de ifliklikleri, travma, yap lan iflin güçlü ü ve do um verilebilir. E er strese karfl geliflen biyolojik reaksiyon uygun veya yeterli de ilse patolojik lezyonlar ortaya ç kar. Stres, çeflitli hastal klar n sekonder belirleyicisidir. Stresin devam protein kayb na, anormal organ fonksiyonlar na, immun sistemin ve yang sal reaksiyonlar n bask lanmas na neden olur. Uygun olmayan tüm çevre belirleyicileri bir stres nedenidir. Ayr ca, hayvan nakli, yetersiz beslenme, afl lama, kastrasyon, boynuz, kuyruk ve kulak kesimi hayvanlarda strese neden olur. Stres, primer bir hastal k nedeni de olabilir. Örne in; yakalanan yabani hayvanlarda yakalanma sonras miyopati sendromu geliflir. Köpek, kedi, at ve domuzlarda görülen malignant

18 10 Veteriner Mikrobiyoloji ve Epidemiyoloji (fulminent) hipertermi stresten kaynaklanan bir sendromdur. Bu hastal n nedeni, duyarl hayvanlar n çevresel stres faktörlerini tolere edememesidir. M KROORGAN ZMALARIN BULAfiMASI VE YAYILMASI Mikroorganizmalar n Vücuda Girifli Sindirim sistemi yoluyla; mikroorganizmalar n vücuda girifl kap lar ndan en önemlisi sindirim kanal d r. nfeksiyöz etkenler, kontamine yem ve sular ile vücuda girer. Bu yolla vücuda giren etkenler aras nda sindirim sistemi patojenleri yan nda di er sistemlerde hastal k oluflturanlar da vard r. Solunum sistemi yoluyla; hava çok say da mikroorganizma içerir ve bu etkenler soluk havas ile al nabilirler. Bu etkenlerin ço u üst solunum yollar nda tutulur, daha küçük yap da olanlar (viruslar, mikoplazmalar) akci erlere kadar inerler. Solunum sistemine giren etkenler genellikle solunum sistemi infeksiyonlar na neden olurlar. Ürogenital sistem yoluyla; mikroorganizmalar difli genital kanal na çiftleflme, suni tohumlama yoluyla veya vulvadan direkt temas ile girerler (assendens yol). Erkek genital kanal na ve üriner sisteme d flar dan girifl ise çok ender görülür. Erkek ve difli genital ve üriner sistemlerine dolafl mdan geçen (dessendens yol) etkenler de vard r. Deri yoluyla; sa lam deri ço u etkenin vücuda girifline izin vermez, ancak yaralanma ve yan k gibi deri bütünlü ünün bozuldu u durumlarda deride bulunan veya çevreden bulaflan mikroorganizmalar bu yolla vücuda girebilirler. Baz etkenler sa lam deriden de vücuda girebilirler (örn; brusella, leptospira). Göz ve kulak mukozas yoluyla; ço u göz patojenleri ve baz mukoza patojeni viruslar göz mukozas ndan girebilirler. Kulak mukozas ile girifl yolunu daha çok f rsatç patojenler kullan r. Dolafl m sistemi yoluyla; normal koflullarda mikroorganizmalar dolafl m sistemine direkt olarak ulaflamazlar. Ancak, derin yaralanmalar, operasyonlar, injeksiyon ve kan emici arthropodlar n bulundu u durumlarda kan dolafl m na direkt mikroorganizma girifli olabilir. Meme bafl kanal yoluyla; çevrede veya meme bafl nda bulunan mikroorganizmalar, meme bafl kanal ndan içeri girebilirler. Normal meme bafl kanal kapal d r, ancak sa m ve sonraki bir saat için aç k kal r ve etken girifline izin verir. Mikroorganizmalar n Vücutta Yay lmas Hücreleraras yay lma; özellikle invazif karakterdeki mikroorganizmalar ve viruslar, vücuda girifl noktalar nda veya kolonize olduklar yerlerde hücreden hücreye yay labilirler. Bu yay lma flekli deride, mukoz membranlarda ve vücut dokular nda görülebilir. Fagositik hücrelerle yay lma; hücreiçi patojenlerin ço unlu u makrofajlar taraf ndan fagosite edilmelerine karfl n öldürülemezler. Dolay s yla, bakteriyi fagosite eden hücre vücudun bir baflka bölgesin göç etti i zaman bakteriyi de oraya tafl m fl olur. Kan yoluyla yay lma; invazif bakterilerin bir k sm kan sadece yay lma, bir k sm da hem yay lma hemde üreme arac olarak kullan rlar. Kan yay lma arac olarak kullanan bakteriler, vücuda girdikten sonra kana geçer, burada bakteriyemi dönemi geçirdikten sonra ilgi duyduklar organa yerleflirler. Lenf yoluyla yay lma; baz mikroorganizmalar vücutta üredikten sonra lenf dolafl m ile yay l r ve lenf yumrular na yerleflirler. Sinir yoluyla yay lma; baz infeksiyöz etkenler periferik sinirden vücuda girer ve sinir boyunca beyine do ru ilerler.

19 1. Ünite - Epidemiyoloji 11 Mikroorganizmalar n Vücuttan Ç k fl Deri yoluyla; deride infeksiyon oluflturan etkenler yine deri salg lar ile vücuttan ç kar ve çevreye yay l rlar. Solunum sistemi yoluyla; solunum sistemine yerleflen etkenler buradan burun ak nt s, mukoid salg lar ve öksürük vas tas yla d flar ç - karlar. Öksürük ile d flar ç kart lan ve içinde patojenleri tafl yan çok küçük s v zerrelerine damlac k denir. Damlac k infeksiyonu kümes ve ah r gibi kapal bar naklarda tutulan hayvanlar n solunum sistemi hastal klar nda önemli role sahiptir. Sindirim sistemi yoluyla; infeksiyöz etkenler sindirim sisteminden d flk veya kusma ile yolla ç karlar. Sa l kl, hasta veya tafl y c hayvanlar n vücutlar ndan en çok mikroorganizma ç kartan at k d flk d r. D flk infeksiyöz ve paraziter etkenlerin yay lmas ndaki en önemli faktördür ve hemen tüm infeksiyon etkenleri d flk ile ç - karlar. Kusma da midedeki infeksiyöz etkenlerin vücut d fl na ç kmas n sa lar. Ürogenital sistem yoluyla; idrar ile ancak spesifik hastal k etkenleri vücut d fl na ç kar. nfeksiyöz etkenler difli genital kanal ndan vajinal ak nt lar, amnion s v s ve at k fetus vas tas yla ç karlar. nfeksiyöz etkenler erkek genital kanal ndan sperm yoluyla ç karlar. Salg lar yoluyla; mastitis etkenleri ve baz sistemik infeksiyon etkenleri süt ile vücut d fl na ç karlar. Göz infeksiyonu oluflturan etkenler veya sistemik infeksiyon etkenleri gözyafl ile de vücut d fl na ç karlar. Mikroorganizmalar n Bulaflma fiekilleri Vertikal Bulaflma nfeksiyöz etkenlerin bir nesilden di erine tafl nmas na vertikal bulaflma denir. Di- er bir deyiflle, vertikal bulaflma infeksiyonlar n annedan embriyoya veya fetusa geçmesidir. Vertikal bulaflma herditer veya kongenital bulaflma fleklinde olabilir. Herediter Bulaflma Anne veya baban n genomuna entegre olabilen baz infeksiyon ajanlar n DNA kopyalar n n embriyoya tafl nmas d r (örn; retroviruslar). Kongenital Bulaflma Çiftleflmenin herhangi bir an ndan do uma kadar geçen sürede olan bulaflmaya kongenital bulaflma denir. Bu bulaflma flekli memelilerde uterusta, kanatl larda yumurta kanal nda gerçekleflir. Kongenital bulaflma abortus, malfarmasyonlu yavru do umu veya gizli infekte yavru do umu ile sonuçlanabilir. Kongenital bulaflma germinal, plasental veya do um an nda olabilir. Germinal bulaflma, ovumun bizzat kendisinin veya yüzeyinin infeksiyöz etkeni bar nd rmas na ba l olarak embriyonun infekte olmas d r. Germinal bulaflmaya kanatl hayvanlarda çok rastlan r. Kanatl larda hastal klara neden olan infeksiyöz etkenlerin bir k sm yumurtal klara yerleflirler. Böyle yumurtalardaki infeksiyonlar embriyolar n ölmesine veya yumurtadan zay f ve hasta civciv ç kmas na neden olabilir. Yumurtadan ç kan civcivler ise tafl y c olurlar. Germinal bulaflma nadiren memeli hayvanlarda da görülebilir. Sperm ile uterusa etken tafl nmas da germinal bulaflmada dolayl olarak rol oynayabilir. Plasental bulaflma, annedeki infeksiyöz etkenlerin plasentadan geçerek yavruya bulaflmas d r. Plasenta, normal koflullarda ço u mikroorganizmalar n geçifline izin vermez. Ancak, baz viruslar plasenta katlar n direkt olarak veya fötal dolafl m vas tas yla geçerek fetusa ulaflabilirler. Baz durumlarda gebe hayvan n alt genital kanal ndaki infeksiyon etkenleri assendens olarak plasenta ve amnionu bu-

20 12 Veteriner Mikrobiyoloji ve Epidemiyoloji laflt rabilirler. Plasental yolla geçen etkenler genellikle plasentada patolojik de iflikliklere neden olurlar. Örne in; brusella ve kampilobakter gibi at k etkenleri annenin dolafl m ndan plasentaya geçer ve plasentada patolojik de ifliklikler oluflturduktan sonra fötusa bulafl rlar. Plasentan n infekte olmas her zaman fötusun bulaflaca anlam na gelmez. Do umda bulaflma, annenin alt genital kanal nda bulunan etkenlerin do um an nda yavruyu bulaflmas fleklinde olur. Bu yolla genellikle d flk kökenli mikroorganizmalar bulafl r. Horizontal Bulaflma Horizontal bulaflma do umdan sonra oluflan her türlü bulaflmad r; bu nedenle postuterin bulaflma da denir. nfekte bir hayvanla fiziksel temas veya hayvan n her türlü at ile temas sonucu oluflan horizontal bulaflma flekline direkt bulaflma denir. Bu bulaflma fleklinde hastal k etkeni, bir hayvandan veya hayvan n at k ve ak nt lar ndan baflka bir hayvana, herhangi bir arac olmaks z n deriden veya mukozadan direkt olarak geçer. Derideki mantar infeksiyonlar hayvanlar n birbirlerine sürtünmeleri sonucu bulafl r. Ayr ca, derideki yaralanmalardan anthraks etkeni, klostridyum, stafilokok, fransisella gibi etkenler direkt olarak bulaflabilir. nfekte hayvanlar n burun ak nt lar, d flk lar ve sütleri ile temas sonucu da bulaflma olur. nfekte hayvanlar n d flk lar çok say da hastal k etkeni tafl r. Böyle d flk lar yemleri, meralar ve sular bulaflt r r. Duyarl hayvanlar bunlar a z yoluyla ald klar nda infekte olurlar. Bu bulaflma flekline fekal-oral bulaflma da denir. Duyarl hayvanlar etkenleri çiftleflme s ras nda alabilirler; bu bulaflma flekline veneral bulaflma denir. nfekte hayvanlar n solunum sisteminden burun ak nt s ve öksürük yoluyla ç kan etkenler de çevredeki duyarl hayvanlar bulaflt rabilir. Bu bulaflma flekline damlac k infeksiyonu veya hava kökenli bulaflma denir. Hastal k etkenlerinin bir hayvandan di erine canl veya cans z arac lar veya insan vas tas yla bulaflmas na indirekt bulaflma denir. T bbi veya cerrahi bir müdahale s ras nda, hekimin hayvan infekte etmesi fleklinde oluflan indirekt bulaflmaya iatrojenik bulaflma denir. Cerrahi müdahale s ras nda hekimin elinin, örtülerin, cerrahi aletlerinin veya enjektörlerinin kontamine olmas bulaflmaya neden olabilir. Ya da tedavi amac yla kullan lan preparatlar n, koruma amac yla kullan lan afl lar n ve serumlar n kontamine olmas mikroorganizmalar n bulaflmas na neden olabilir. Cans z Arac larla Bulaflma ndirekt bulaflman n di er bir yoludur. Hastal k etkenlerinin tafl nmas nda rol oynayan cans z arac lar koflum ve t mar tak mlar, kuluçka makinalar, yumurta violleri, yem ve su kaplar d r. Ayr ca, insan taraf ndan haz rlanan et unu ve kemik unu gibi haz r yemler de bulaflmada rol oynayabilir; böyle arac lara fomit ad verilir. nfeksiyöz etkenlerin uzun mesafelere rüzgar ile tafl nmas indirekt bulaflma içinde de erlendirilebilir. Canl Arac larla Bulaflma Genellikle konaktan farkl türde vertebral veya vertebras z hayvanlar n rol oynad bulaflma fleklidir. nfeksiyon etkenlerini vücutlar nda tafl y p, di er tür hayvanlara bulaflt ran vertebral arac lara rezervuar veya rezervuar konak denir. nfeksiyöz etken rezervuarda yaflay p ço alabilir, ancak genellikle hastal k oluflturmaz. Böyle hayvanlar çevrelerindeki di er tür duyarl hayvanlar direkt temas veya at k-

21 1. Ünite - Epidemiyoloji 13 lar ile bulaflt rabilirler. Örne in; tavuklar koyunlar için Campylobacter jejuni nin rezervuar d r; çünkü tavuk barsaklar nda yerleflen etken d flk yla ç k p koyunlara bulaflt nda yavru at klar na neden olur. Hastal k etkenlerini vertebral hayvanlara tafl yan veya bulaflt ran vertebras z arac lara vektör denir. Vektörler genellikle arthropod olarak nitelenen hayvanlard r. Hastal k etkeninin geçirdi i evrelere göre vektörler mekanik ve biyolojik olmak üzere ikiye ayr l r. E er hastal k etkeni vektörde hiç bir üreme ve geliflme dönemi geçirmiyorsa, böyle tafl y c lara mekanik vektör denir. Mekanik vektörler, bir hayvandan ald klar etkeni di er hayvana tafl rlar. Örne in; sinekler bir s r n infekte gözünden ald klar Moraxella bovis i, duyarl bir s r n gözüne tafl rlar. E er hastal k etkeni, duyarl konakç hayvana geçmeden önce vektörün vücudunda yaflam siklusunun bir bölümünü geçiriyorsa veya ço al yorsa, böyle vektörlere biyolojik vektör denir. Biyolojik vektörler vas tas yla üç tip bulaflma olur. 1. Hastal k etkeni yaflam siklusunun gerekli bir evresini mutlaka vektörde geçirmek zorundad r. Ancak bu devreyi geçirdikten sonra duyarl kona infekte edebilir. 2. Hastal k etkeni ancak biyolojik vektör içinde üredikten sonra duyarl konakç lar ifekte edebilir. 3. Hastal k etkeni duyarl konakç hayvana geçmeden önce vektörün vucudunda hem bir yaflam evresi geçirir, hem de ço al r. Bazen de etken vektörde geliflim evresi geçirir ve vektörün d flk s ile d flar ç kar. Duyarl hayvan etkeni bu d flk vas tas yla al r; hayvan n infekte olmas için vektörle direkt temas gerekli de ildir. Buna sterkoraryan bulaflma denir. Konak Tipleri Bulaflma yönünden ele al nd nda, bulaflmaya hedef olan konaklar epidemiyolojik aç dan çeflitli terimlerle tan mlan rlar. Bu terimlerde dikkat edilmesi gereken nokta; vektörlerin de bir konak olarak de erlendirilmesidir, çünkü vektörler de hastal k etkenlerine konakl k etmektedirler. Tan mlaman n amac na göre bir hayvan afla daki tan mlardan birkaç n n içine girebilir. Tüm bulaflma olaylar n n sonunda hastal k etkeninin son olarak bulaflt hayvana son konak denir. Bu, bulaflma ile ilgili dinamik olaylar n tamamland konakç y ifade eder. Örne in; kuduz hastal n köpeklerdeki hastal k yönünden ele al yorsak son konak köpektir. Parazitolojide son konak ile efl anlaml olarak belirleyici konak terimi kullan l r. Bu terim, etkenin seksüel üreme faz n tamamlad - konakç y ifade eder. Bir infeksiyonun endemik olarak seyretti i bir bölgede, infeksiyon etkenini bar nd ran veya hastalanan hayvanlara primer konak denir (örn; distemper virusu ile infekte köpekler, flap virusu ile infekte s rlar). Baflta viruslar olmak üzere infeksiyöz etkenlerin, yaflamlar n devam ettirebilmeleri için genellikle bir primer kona a gereksinimleri oldu u için, bunlara kal c konak da denir. Etkeni tafl yan ve genellikle hastalanmayan, fakat bulaflmada rol oynayan kona a sekonder konak denir. Örne in; yabani kufllar barsaklar nda Campylobacter jejuni tafl rlar, koyunlar ise bu etkenden dolay at k yaparlar. Bu durumda Campylobacter jejuni için koyunlar primer konak, yabani kufllar sekonder konakd r. Sekonder konak terimi ile eflanlaml olarak parazitolojide paratenik konak, entomolojide mekanik vektör terimleri kullan labilir. Böyle konaklarda parazitin geliflme dönemi yoktur. Örne in; bir parazit larvas tafl yan ötücü bir kufl y rt c bir

22 14 Veteriner Mikrobiyoloji ve Epidemiyoloji kufl taraf ndan yendi inde, ötücü kuflun pozisyonu paratenik konak olur. Vücudunda geliflme evrelerinden birini, genellikle aseksüel üreme geçiren parazit bulunduran konaklara arakonak denir. Bir hayvan popülasyonuna girerek duyarl hayvan say s n n artmas na dolay s yla infeksiyöz etkenin yay lmas na olanak sa layan hayvanlara güçlendirici konak denir. Bu terim daha çok viral infeksiyonlarda kullan l r. nfeksiyöz etkenleri genellikle bulaflt rmayan hayvanlara rastlant sal konak veya geçici konak denir. Di er konakç tipleri aras nda ba lant kuran kona a ba lant kona denir. Bunlar n vücutlar nda etkenin herhangi bir geliflme evresi geçmez. Etkeni uzun süre bulaflt rmadan vücudunda tutan kona a gizleyen konak denir. nfeksiyonun Uzaklara Tafl nmas Hayvan hareketleri, duyarl hayvanlar n bulundu u bölgelerde salg nlar n ç kmas - na neden olan en önemli faktördür. Hayvan hareketleri iki flekilde olabilir; infeksiyonu tafl yan yabani hayvanlar göç edebilir veya infeksiyonun endemik olarak seyretti i bölgelerdeki hayvanlar insanlar taraf ndan nakledilebilir. Her iki durumda da hayvanlar üzerindeki vektörler de bunlarla tafl n rlar. Böyle infekte vaya tafl y c hayvanlar, duyarl bir populasyonun bulundu u bir bölgeye girerlerse, genellikle önemli salg nlar patlak verir. Ülkeler aras yasal nakillerde hayvanlar karantinaya al n rlar ve bulaflma riski azal r. Ancak inkübasyon periyodu çok uzun olan infeksiyonlar karantinada da belirlenemezler. Nakillerin deniz yoluyla yap lmas, kara ve hava nakline göre daha güvenlidir, çünkü deniz yolculu u daha uzun sürer. Afl gibi biyolojik ürünlerinin ve hayvanlardan haz rlanan yemlerin nakli de infeksiyonlar n ülkeleraras nda yay lmas na neden olabilir. Ayn tür mikroorganizmalar n de iflik ülkelerde infeksiyona neden olan tipleri farkl olabilir. Bir ülkede belirli bir sufla karfl haz rlanan canl attenüe bir afl, baflka bir ülkedeki hayvanlara uyguland nda klinik infeksiyonlara neden olabilir. nfekte hayvanlardan haz rlanan yem ürünleri de infeksiyonlar n çok uzak bölgelere yay lmas na neden olabilir. Örne in; yavafl virus infeksiyonu tafl yan koyun ve s rlardan haz rlanan et ve kemik unlar n n baflka k talarda tüketilmesi infeksiyonlar n görülmesine neden olmufltur. Rüzgar ve akarsular gerek respiratorik ve veziküler hastal k etkenlerini gerekse vektörleri uzak bölgelere tafl yabilirler. nfekte hayvanlardan ç kan damlac klar, hemen zemine çöktükleri için direkt olarak rüzgarla tafl nmazlar. Bunlar havada veya toprak üzerinde buharlafl r ve 2-10 µm çap nda damlac k çekirde i oluflur. Oluflumlar s ve nisbi neme ba l d r. Küçük damlac k çekirdekleri oldukça dayan kl d r. Havada as l kalabilir, rüzgarla uzak mesafelere tafl nabilir ve ya fl ile topra a çökebilirler. Damlac k çekirde inin rüzgarla tafl nmas nda baz kompleks hava hareketleri de rol oynar. Rüzgar esifli yönündeki tepelerde dairesel hareket yaparak ve patojenleri tafl yan çekirdekler afla ya do ru çekilir. Bu olaya siper dalgas denir. Atmosferik hareketler ile Bat Afrikadan Güney Amerikaya infeksiyöz etkenlerin, Kuzey Afrikadan Avrupaya vektörlerin tafl nd saptanm flt r. Akarsular ve seller de infeksiyöz etkenle bulaflt klar nda, etkeni ak fl yönündeki tüm yerlere tafl yabilirler.