SİYASAL VE TOPLUMSAL EĞİLİMLER ARAŞTIRMASI EKİM 1997 RAPORU İMV-SAM İSTANBUL MÜLKİYELİLER VAKFI SOSYAL ARAŞTIRMALAR MERKEZİ

Transkript

1 SİYASAL VE TOPLUMSAL EĞİLİMLER ARAŞTIRMASI EKİM 1997 RAPORU İMV-SAM İSTANBUL MÜLKİYELİLER VAKFI SOSYAL ARAŞTIRMALAR MERKEZİ

2 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 2 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET BULGU VE SONUÇLAR 3 I. ARAŞTIRMA NASIL YAPILDI 14 II. AMAÇ 14 III. DEMOGRAFİK YAPI 14 IV. OY VERME DAVRANIŞLARI 17 A. 24 Aralık 1995 seçimlerinden bugüne seçmen tercihlerindeki değişiklikler 17 B. Parti tabanlarına göre seçmen özellikleri Cinsiyete göre dağılım Yaş gruplarına göre dağılım Eğitim düzeyine göre dağılım Gelir gruplarına göre dağılım Mesleğe göre dağılım Sosyo-ekonomik statüye (SES) göre dağılım 20 C. Oy kaymaları 21 D. İkinci seçenek 23 E. İttifak yapılabilecek partiler 23 F. Kesinlikle oy verilmeyecek partiler 24 G. Bugün yapılacak bir seçimin favori partisi 25 H. Hükümete ilişkin değerlendirmeler 26 V. KİMLİKLER 28 A. Oy verilecek partilere göre kimlik tanımlamaları 29 B. Kimliklere göre kutuplaşma 31 VI. TÜRKİYE NİN SORUNLARI 35 A. Parti tercihlerine göre Türkiye nin sorunları 36 B. Partilerin sorunları çözme yeteneği 39 C. Hükümetin ya da erken seçimlerin çözüme katkısı 41 D. İyimserlik-kötümserlik 42 E. Durumundan memnuniyet 44 F. Sorunlar karşısında kutuplaşmalar 45 VII. KURUMLAR 48 VIII. GÜNDEMİN DEĞERLENDİRİLMESİ 52 A. Sekiz yıllık temel eğitim Eğitim reformu kimin çabasının ürünü? İmam-hatip liselerinin geleceği "Cuma gösterileri" 55 B. Refah partisi-ordu gerginliği 55 C. Refah Partisi'nin kapatılması 57 D. "Susurluk skandalı" 57 E. Yolsuzluklar 59 F. Güneydoğu sorunu 59 Gündeme ilişkin sonuç 60 G. Kıbrıs'ta füze gerginliği 61 H. Kadın-erkek ilişkileri Zina Koca dayağı 64 IX. Araştırma döneminden ekonomik veri 66

3 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 3 ÖZET BULGU VE SONUÇLAR Anket sonuçlarına göre 24 Aralık 1995 seçimlerinde İstanbul da birinci parti olan RP nin bu üstünlüğünü kaybettiği ve oy oranını korumakta olan ANAP ın biraz gerisinde ikinci sıraya yerleştiği görülmektedir. Bu dönemde en büyük oy kaybına uğrayan partinin DYP olduğu anlaşılmaktadır: DYP oylarını bir miktar artıran DSP ve CHP nin gerisinde beşinci sırada yer almaktadır. Bugün Seçim Olsa Diğer 6% ÖDP 1,9% Kararsız 5,3% Oy Kullanmaz 11,1% Boş Oy 8 % ANAP 14,9% RP 14,1% MHP 3,3% DYP 5,9% DSP 13,1% CHP 8,7% Bugün yapılacak bir seçimde sandık başına gitmeyerek ya da boş oy kullanarak sistem dışı davranmayı yeğleyecek seçmen grubu % 19 gibi yüksek bir orandadır. Seçmen tabanında kadınlar ile erkeklerin en dengeli biçimde yer aldığı partinin CHP olduğu anlaşılmaktadır. ANAP, DSP ve DYP kadınlar arasında görece daha güçlü gözükürken, RP nin oy oranı erkekler arasında ortalamanın üzerine çıkmaktadır. Özellikle MHP bir erkek partisi görünümündedir. ANAP ve CHP daha çok orta yaş üzeri gruplara seslenen partilerdir. RP nin seçmen profili ile yaş grupları arasında belirgin bir ilişki gözlenmemektedir; ama RP nin ANAP a kıyasla daha genç bir tabana seslendiği anlaşılmaktadır. DSP nin tipik bir orta yaş partisi olduğu söylenebilir. DYP orta yaş kuşağında zayıflamakta, en yaşlı ve en genç kuşakta genel oy ortalamasının üzerine çıkmaktadır. MHP ve HADEP in en güçlü olduğu kesim yaş grubudur. CHP nin yüksek öğrenimlilere, ANAP ın lise mezunlarına, DSP ve MHP nin ortaokul mezunlarına, DYP nin orta ve daha düşük düzeyde eğitim görmüş kesimlere, RP nin ise ilkokul mezunlarına en yüksek oranlarda seslendiği anlaşılmaktadır. CHP üst gelir gruplarına görece en çok seslenen partidir. DSP tabanı gelir grupları arasında dengeli bir dağılım sunarken, ANAP orta-üst, DYP orta-alt, RP ise en düşük gelir grupları arasında daha güçlü bir konumdadır.

4 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 4 CHP lilerin sosyo-ekonomik statü (SES) grupları bakımından diğer parti seçmenlerinden daha yukarıda yer aldığı, ANAP lıların ve boş oy kullanacak ya da hiç oy kullanmayacak olanların onları izlediği görülmektedir. SES grupları bakımından DYP liler ile RP lilerin alt sıralarda, HADEP lilerin ise en altta yer aldığı izlenmektedir. CHP, ANAP ve MHP seçmenlerinin ortalama sosyo-ekonomik statü (SES) düzeyinin zaman içinde yükseldiği, en çarpıcı düşüşün ise DYP tabanında gerçekleştiği görülmektedir. HADEP ve bir ölçüde de DSP, seçmen profilinde SES düzeyi düşen diğer iki partidir. SES ve Oy Verilen Parti SES 3,8 3,6 3,4 3,2 3 2,8 2,6 2,4 2,2 2 CHP ANAP MHP DSP DYP RP HADEP Genel 1995 Bugün RP nin en az yenilenen parti olduğu görülmektedir. Bu partinin oy oranı azalmakla birlikte, 1995 te %16,4 olan oy oranı içinde 12,1 lik bir kesim bugün gene RP ye oy vereceğini belirtmektedir. Buna karşılık, oy oranını koruyan ANAP hem belirli kazançlar elde etmiş, hem de bazı kayıplara uğramış ve bir bakıma tabanında bir yenilenme gerçekleşmiştir. DYP daha çok ANAP lehine oy kaybetmiş, ayrıca 1995 te DYP ye oy verenlerin bir bölümü bugün kararsız olduklarını, oy kullanmayacaklarını ya da boş oy vereceklerini belirtmişlerdir. Partileri seçime herhangi bir nedenle katılmadığı ya da katılamadığı durumda seçmenlerin öteki partilerden hangisine yöneleceklerine ilişkin soruya verilen yanıtlar, bu durumda en yaygın davranışın oy vermeme (% 16,9) olacağını ortaya koymaktadır. Öte yandan tüm seçmen kitlesinde ikinci seçenek olma şansı en yüksek iki parti ANAP (% 13,5) ve DSP dir (% 13,1). Bu arada, özellikle ANAP, CHP ve DSP lilerin tutumundan kaynaklanan bir sonuçla RP kesinlikle oy verilmeyecek partiler sıralamasında % 27,3 gibi bir oranla ilk sırada yer almaktadır.

5 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 5 Partilerin İkinci Seçenek Olma ve Reddedilme Düzeyi ANAP CHP DSP DYP HADEP MHP RP ÖDP Bugünkü Oy İkinci Seçenek Olma Oranı Kesinlikle Oy Verilmeyecek Parti ANAP lıların ikinci partisi DSP dir. CHP liler ve DSP liler karşılıklı olarak birbirlerinin partilerini ikinci parti olarak görmektedir: Her iki kesim için de daha sonra ANAP gelmektedir. Öte yandan, ANAP lıların DYP yi ikinci parti olarak görmemelerine karşın, DYP liler ANAP a önemli oranda ikinci seçenek olarak bakmaktadırlar. Herhangi bir seçim ittifakı durumunda, partilerinin hiçbir partiyle ittifak kurmasını istemeyenler % 15,4 ile önemli bir orana ulaşmaktadır. Seçmenlerin müttefik parti olarak en büyük sıklıkla andıkları parti ise DSP dir; bu partiyi ANAP izlemektedir. Seçmenler bugün yapılacak bir genel seçimde RP yi ANAP tan daha şanslı görmektedirler. Seçimlerde RP yi favori görenlerin oranı % 33,8 iken, ANAP a şans tanıyanların oranı % 32,6 dır. Seçmenlerin bugünkü hükümete genellikle uzun ömür biçmedikleri anlaşılmaktadır. İstanbul da seçmenlerin % 55,2 si hükümetin en çok bir yıllık ömrü olduğu kanısındadır. Hükümetin Ömrü % ANAP CHP DSP DYP HADEP MHP RP Genel 1 YILDAN AZ 1 YIL 2 YIL

6 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 6 Bugünkü koalisyon hükümetinden en kazançlı çıkacak parti olarak ANAP birinci sırada belirtilmektedir. İkinci sırada RP nin yer alması ilginç bir bulgu olarak dikkati çekmektedir. Anket kapsamına giren kişilerin kendileriyle ilgili kimlik tanımlamalarında, örf ve adetlere bağlı, insan haklarına saygılı, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı, Atatürkçü, laik, Müslüman-Türk gibi ifadelerin en çok vurgulandığı görülmektedir. İlk bakışta bu tanımlamaların Türkiye toplumunun temel ortak değerlerini yansıttığı izlenimi doğmakla birlikte, bu görünümün arkasında önemli ayrışmalar olduğu anlaşılmaktadır. Kimlikleri oluşturan sıfatların kendi aralarında gruplaşma eğilimleri faktör analizi ile incelendiğinde toplum katmanlarında oluşan kutuplaşmalara ilişkin önemli ipuçları elde edilmektedir. Uygulanan faktör analizi, başlıca altı düzeyde karşıtlık ya da kutuplaşma eğilimlerinin izlenmesine olanak vermektedir. Temel vurguları göz önüne alındığında, bu karşıtlıklar şunlardır: geleneksel sağcılık - muhafazakar devletçilik solculuk - gelenekselcilik radikal sağcılık - modern sistem yandaşlığı liberallik - radikal muhafazakarlık kültürel olarak ezilenler - ezenler sistem karşıtlığı - asimilasyoncu devletçilik

7 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 7 Kutuplaşmalara Göre Parti Tabanları RP ÖDP MHP HADEP DYP DSP CHP ANAP -1,5-1 -0,5 0 0,5 1 1,5 2 ASİMİLASYONCU DEVLETÇİLİK - SİSTEM KARŞITLIĞI KÜLTÜREL OLARAK EZEN - EZİLEN RADİKAL MUHAFAZAKARLIK - LİBERALLİK MODERN SİSTEM YANDAŞLIĞI - RADİKAL SAĞ GELENEKÇİLİK - SOLCULUK MUHAFAZAKAR DEVLETÇİLİK - GELENEKSEL SAĞ

8 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 8 Anket kapsamında görüşülen kişilerden Türkiye nin en çok önem verdikleri beş sorununu kendi ifadeleriyle belirtmeleri istenmiş ve belirtilen sorunlar belirli temalar etrafında gruplandırılarak değerlendirilmiştir. Buna göre, seçmenler Türkiye nin sorunları arasında ekonomiye ilişkin olanları (hayat pahalılığı, işsizlik, yoksulluk, geçim sıkıntısı, sosyal adalet) birinci sıraya yerleştirmektedir. Toplumun Ortak Sorunu: Ekonomi RP ÖDP MHP HADEP DYP DSP CHP ANAP Demokrasi ve özgürlükler Siyaset ve siyasetçiler Terör Eğitim Yoksulluk, geçim sıkıntısı İşsizlik Ekonomi Enflasyon, hayat pahalılığı Ankette, seçmenlerin önem verdikleri ülke sorunlarını hangi partilerin çözebileceği konusundaki görüşleri sorulmuştur. Yanıtlarda en dikkat çekici sonuç, belirtilen sorunları hiçbir partinin çözemeyeceği inancının yaygınlığıdır. Belirtilen tüm sorunlar bir arada ele alındığında, varolan partilerden hiçbirinin bu sorunları çözemeyeceğini düşünenlerin oranı % 57,4 ü bulmaktadır. Seçmenlerin % 60 a yakın bir bölümü hükümetin acil ülke sorunlarını çözmekte başarılı olamayacağı kanısındadır. Bugünkü hükümeti oluşturan ve destekleyen partilerin seçmenleri ile kararsızlar, ağırlıklı olarak, hükümetin acil ülke sorunlarını kısmen çözebileceğini düşünmektedir.

9 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 9 Hükümet Sorunları Çözebilecek mi? % ANAP CHP DSP DYP MHP RP Evet Hayır Kısmen Anket uygulanan seçmenler arasında erken seçimin ülke sorunlarının çözümüne katkısı olacağına inananların oranı ancak % 27 iken, inanmayanların oranı % 59 a ulaşmaktadır. Erken Seçim Yararlı Olur mu? % ANAP CHP DSP DYP MHP RP Evet Hayır Kararsız Seçmenler genellikle Türkiye nin ve ailelerinin durumunun geçtiğimiz 5 yılda bir ölçüde kötüye gittiği kanısındadır ve gelecekte de bu kötüleşmenin süreceğini düşünmektedirler. Ama gelecekle ilgili beklentiler görece daha olumludur. Aşağıdaki grafiklerde beşli skala üzerinden verilen yanıtların ortalamaları yer almaktadır.

10 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 10 Geçtiğimiz Beş Yılın Değerlendirilmesi 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 ANAP CHP DSP DYP MHP RP Ülkenin Durumu Kendi Durumu Önümüzdeki 5 Yılın Değerlendirilmesi 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 ANAP CHP DSP DYP MHP RP Ülkenin Durumu Kendi Durumu Anket kapsamında görüşülen kişilerin, toplumdaki üç önemli sorundan kaynaklanan karşıtlık ekseninde kendilerini nasıl konumlandırdıkları konusunda bilgi edinmeye çalışılmıştır. Bu karşıtlıklar, Zenginler ve fakirler arasındaki uçurum, Laik - İslami düzen yanlıları kutuplaşması ve Türk - Kürt kutuplaşması (Güneydoğu ya da terör sorunu) olarak formüle edilmiştir. Deneklerin bu üç sorunda kendilerini taraf hissetme düzeyleri aşağıdaki grafikte gösterilmiştir:

11 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 11 Sorunlarda Taraf Hissetme 1,8 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 ANAP CHP DSP DYP HADEP MHP ÖDP RP GENEL Zengin-Fakir Türk - Kürt Laik -İslamcı Seçmenlerin anlamlı ölçüde güvendiği kurumların sırasıyla ordu ve üniversiteler olduğu anlaşılmaktadır. Siyasal partilere, parlamentoya ve milletvekillerine duyulan güvenin en düşük düzeyde kalması özellikle dikkati çekicidir. Orduya duyulan güvenin yanı sıra, seçmenler açık askeri müdahalelere giderek ihtiyatlı bir biçimde bakmaktadırlar. Ama örneğin ordu ve RP arasında ortaya çıkan gerginlikte, ordunun bir tür müdahalesini onaylar biçimde orduyu laikliğin güvencesi olarak görenlerin oranı %50 ye yaklaşmaktadır. Aşağıdaki grafikte, üç konuda partilere göre dağılım verilmiştir Ordunun Değerlendirilmesi ANAP CHP DSP DYP HADEP MHP ÖDP RP Ordu laikliğin güvencesidir 12 Eylül Gerekliydi Orduya Güven

12 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 12 Sekiz yıllık temel eğitim reformunun seçmen kitlesince önemli ölçüde desteklendiği görülmektedir. Eğitim Reformunu Destekliyor musunuz? 100% 80% 60% 40% 20% 0% ANAP CHP DSP DYP HADEP MHP RP Genel Değerlendiremiyor/Fikri Yok Hayır Evet İmam-hatip liselerini savunmak amacıyla sekiz yıllık temel eğitim uygulamasına karşı yapılan Cuma gösterilerine ilişkin olarak örneklemin % 69 u camilerin siyasete alet edilmesinin yanlış olduğu görüşünü belirtmiştir. Görüşülen kişilerin yarısı, Anayasa Mahkemesi Refah Partisi hakkında kapatma kararı verirse, bu kararı doğru bulur musunuz? sorusuna hayır yanıtını vermiştir. Buna karşılık, olası bir kapatma kararını doğru bulan yaklaşık % 34 oranında önemli bir kesimin bulunması da dikkat çekicidir. RP'nin Kapatılması Doğru mu? 100% 80% 60% 40% 20% 0% ANAP CHP DSP DYP HADEP MHP ÖDP RP Genel Fikri Yok / Değerlendiremiyor Hayır Evet Susurluk Olayı ile ilgili olarak, görüşülen kişilerin % 77 ye yakın bölümü olayın üzerine gidilmesi gerektiği yönünde görüş belirtmiştir. Buna karşılık seçmenlerin %63 ü yolsuzlukların hasıraltı edileceği görüşünü paylaşmaktadır.

13 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 13 Yolsuzluklar 100% 80% 60% 40% 20% 0% ANAP CHP DSP DYP HADEP MHP ÖDP RP Genel Fikri Yok Hasıraltı edilecek Üzerine gidilecek Güneydoğu sorununun çözüm yolu konusunda, görüşülen kişilere Ancak askeri önlemlerle çözülebilir, Demokrasi ve insan hakları gözetilerek çözülebilir ve Ekonomik kalkınmayla çözülebilir seçeneklerinden hangisine daha çok katıldıkları sorulmuştur. Önemli bir çoğunluk çözüm yolu olarak ekonomik kalkınma yı belirtmiştir (%57). Güneydoğu Sorunu İçin Çözüm ANAP CHP DSP DYP HADEP MHP ÖDP RP GENEL Askeri önlemler Demokrasi ve insan hakları Ekonomik kalkınma

14 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 14 I. ARAŞTIRMA NASIL YAPILDI? Bu araştırma Eylül 1997 tarihlerinde İstanbul da yapılmıştır. Araştırmanın gerçekleşmesinde yüz yüze anket yöntemi uygulanmıştır. İstanbul ilinin toplam 591 mahallesinden 50 tanesi, 1995 genel seçimleri toplam kayıtlı seçmen sayıları temel alınarak sistematik örnekleme yoluyla seçilmiştir. Seçilen her mahallenin iki sokağı önceden belirlenmiş ve bu sokaklarda 8 er anketten toplam 800 adet anket yapılması hedeflenmiştir. Anketlerin tamamlanmasından sonra, a) mahallelere ayrılan kotaların tamamlanması, b) kümelemeden kaynaklanacak sorunların giderilmesi ve c) nüfus kotalarının tutturulması amacıyla ağırlıklandırma yapılmıştır. Değerlendirmeler 817 anket üzerinden yapılmıştır. Hata payı, yüzde 95 güven aralığında ± yüzde 3 olarak hesaplanmıştır. II. AMAÇ Araştırmada temel olarak oy verme davranışları, siyasal-kültürel kimlikler, Türkiye nin genel sorunları ve seçmenlerin gündemden etkilenme biçimleri irdelenmiş, bunlar arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Araştırma bundan sonra her ay gündemi irdelemeye dönük olarak tekrarlanacaktır. Üç ayda bir ise siyasal davranışlar derinlikli olarak analiz edilecek, devamlılık sağlayacak şekilde barometre özelliği taşıyacaktır. III. DEMOGRAFİK YAPI Örneklemin demografik özelliklere göre dağılımı aşağıdaki tablolarda gösterilmiştir: Cinsiyete göre dağılım Cinsiyet Sayı % Erkek ,0 Kadın ,0 TOPLAM ,0 Yaşa göre dağılım Yaş * Sayı % , , , , , , , , ,7 Bilinmeyen 3 0,4 TOPLAM ,0 * Yaş ortalaması 37,8 dir.

15 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 15 Eğitime göre dağılım Eğitim Sayı % Eğitimsiz 36 4,4 İlkokul mez ,3 Ortaokul ,4 Lise ,7 Üniversite 67 8,2 Diğer 8 1,0 Cevapsız 1 0,1 TOPLAM ,0 Mesleğe göre dağılım Meslek Sayı % Kamu sektöründe yönetici, yüksek eğitimli memur 14 1,7 Kamu sektöründe uzman 12 1,5 Kamu sektöründe işçi veya yüksek eğitimi olmayan memur 25 3,0 Özel sektörde yönetici 7 0,8 Özel sektörde büro çalışanı 16 2,0 Özel sektörde uzman 10 1,2 Özel sektörde işçi 56 6,9 Esnaf, küçük üretici, zanaatkâr ,8 Büyük tüccar, sanayici, işveren 2 0,3 Yüksek eğitimli doktor, avukat, muhasebeci gibi serbest meslek sahibi 16 1,9 Tarım, hayvancılık, ormancılık, balıkçılıkla uğraşan 1 0,1 İşportacı, seyyar satıcı vb. 12 1,5 Ev kadını ,2 Emekli 86 10,5 İşsiz 26 3,1 Öğrenci 54 6,6 Diğer 46 5,7 Cevapsız 1 0,1 TOPLAM ,0 Gelire göre dağılım Gelir grupları Sayı % 30 milyondan az , milyon , milyon , milyon , milyon 84 10, milyon 24 2, milyon 13 1, milyon 10 1,2 300 milyondan çok 17 2,1 Cevapsız 39 4,7 TOPLAM ,0

16 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 16 Doğum yerlerine göre dağılım Bölgelere göre Sayı % doğum yerleri İstanbul ,2 Marmara- Ege 92 11,2 İç Anadolu ,2 Karadeniz ,4 Akdeniz 24 2,9 Doğu Anadolu ,0 Güneydoğu Anadolu 48 5,9 Yurtdışı 42 5,1 Cevapsız 1 0,1 TOPLAM ,0 Eğitim, gelir, hanenin sahip olduğu eşya ve ev sahipliği gibi değişkenler temel alınarak yapılan sosyo-ekonomik statü (SES) hesaplamasına göre seçmenler en alt kategoriden en üste doğru şu şekilde sıralanmaktadır. SES grupları Sayı % SES ,7 SES ,4 SES ,0 SES ,1 SES ,1 SES ,7 SES ,0 SES 8 9 1,1 TOPLAM ,0

17 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 17 IV. OY VERME DAVRANIŞLARI Görüşülen kişilere: - bugün bir seçim yapılsa hangi partiye oy verecekleri, - oy verecekleri parti seçime katılmazsa, diğer partilerden hangisini tercih edecekleri, - kararsız iseler, daha çok hangi iki parti arasında kararsız oldukları, - destekledikleri partinin bir seçim ittifakına girmesi halinde hangi partiyle ittifak kurmasını tercih ettikleri, - kesinlikle oy vermeyecekleri bir parti varsa hangisi olduğu sorulmuş, - ayrıca bugün yapılacak bir seçimde hangi partinin en çok oyu alacağı konusunda bir tahmin yapmaları istenmiştir. Görüşülen kişilere ayrıca, 24 Aralık 1995 seçimlerinde ne yönde oy kullandıkları sorulmuştur. Bu soruya alınan yanıtlarda, 24 Aralık seçimlerinde gerçekleşmiş olan oy dağılımına çok yakın bir dağılım elde edilmiş ve böylece örneklemin seçmen kitlesini temsil yeteneği de sınanmıştır. A. 24 Aralık 1995 seçimlerinden bugüne seçmen tercihlerindeki değişiklikler Anket sonuçlarına göre, 24 Aralık 1995 seçimlerinde İstanbul da birinci parti olan RP nin bu üstünlüğünü kaybettiği ve oy oranını korumakta olan ANAP ın biraz gerisinde ikinci sıraya yerleştiği görülmektedir. Bu dönemde en büyük oy kaymasına uğrayan ve en zararlı çıkan partinin DYP olduğu anlaşılmaktadır: DYP, oylarını bir miktar artıran DSP ve CHP nin gerisinde beşinci sırada yer almaktadır. Seçmenlerin 24 Aralık 1995 teki tercihleri ile anket tarihindeki tercihlerini karşılaştıran aşağıdaki tablo, bugün yapılacak bir seçimde sandık başına gitmeyerek ya da boş oy kullanarak sistem dışı davranmayı yeğleyecek seçmen grubunun % 19 gibi yüksek bir oranla varlığını koruduğunu göstermektedir.

18 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM Bugün Parti Sayı % Sayı % Parti ANAP , ,9 ANAP BBP (ANAP) 1 0,2 9 1,1 BBP CHP 66 8,0 71 8,7 CHP DSP , ,1 DSP DYP 86 10,5 48 5,9 DYP HADEP 20 2,4 14 1,7 HADEP MHP 20 2,5 27 3,3 MHP RP , ,1 RP 15 1,9 ÖDP 5 0,6 DTP Diğer, bağımsız 9 1,0 2 0,3 İP 2 0,2 YDP 3 0,3 Sol partiler 2 0,2 Sağ partiler 43 5,3 Kararsız Oy kullanmadım 61 7, ,1 Oy kullanmayacağım Oy veremedim 63 7,7 Boş / geçersiz oy verdim 20 2,4 65 8,0 Boş oy vereceğim Yaşım tutmuyordu 54 6,6 Cevap vermek istemiyor 60 7,4 75 9,1 Cevap vermek istemiyor TOPLAM , ,0 TOPLAM B. Parti tabanlarına göre seçmen özellikleri Partilerin seçmen tabanlarının çeşitli demografik özelliklere göre bileşimi, diğer bir deyişle anket tarihi itibariyle partilerin seçmen profili konusunda aşağıdaki bulgular elde edilmiştir. 1. Cinsiyete göre dağılım Seçmen tabanında kadınlar ile erkeklerin en dengeli biçimde yer aldığı partinin CHP olduğu anlaşılmaktadır. ANAP, DSP ve DYP kadınlar arasında görece daha güçlü gözükürken, RP nin oy oranı erkekler arasında ortalamanın üzerine çıkmaktadır. Ama daha radikal partilerin tabanında erkeklerin ağırlığı daha belirgin biçimde gözlenmektedir. Özellikle MHP bir erkek partisi görünümündedir. Öte yandan, erkekler arasında oy kullanmama eğiliminin, kadınlar arasında ise kararsızların ve parti tercihini belirtmek istemeyenlerin görece daha ağırlıklı olduğu görülmektedir. 2. Yaş gruplarına göre dağılım ANAP daha çok orta yaş üzeri gruplara seslenen bir parti görünümündedir. ANAP ın oyları 40 yaşın altındaki seçmenler arasında azalmakta, yaş grubunda genel oy oranına ulaşmakta, daha yüksek yaş gruplarında ise bunun üzerine çıkmaktadır yaş grubunda ANAP ın oyları % 27,5 e ulaşmakta, yaş grubunda ise % 11,9 a düşmektedir.

19 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 19 RP nin seçmen profili ile yaş grupları arasında belirgin bir ilişki gözlenmemektedir; ama RP nin ANAP a kıyasla daha genç bir tabana seslendiği söylenebilir. RP nin oyları yaş grubunda oy ortalamasının üzerine çıkmakta, ama özellikle yaş grubunda yükselmektedir. Bu partinin oyları yaş grubunda % 23,5 e ulaşırken, yaş grubunda % 12,2 ye düşmektedir. DSP, en düşük oranda oy aldığı yaş grubu (% 4,1) dışında bütün yaş gruplarında dengeli dağılmış bir seçmen tabanına sahiptir. DSP nin oy oranının en yüksek düzeyine yaş grubunda (% 19,2) ulaştığı dikkate alındığında, bu partinin tipik bir orta yaş partisi olduğu söylenebilir. CHP nin seçmen profili de ANAP ınkine benzemektedir. CHP oyları 50 üzerindeki yaş gruplarında en yüksek oranına (% 19,7) ulaşmakta, yaş grubunda ise % 4,3 e düşmektedir. Kan kaybetmekte olan DYP ise ilginç bir seçmen profili sunmaktadır. DYP özellikle orta yaş kuşağında zayıflamakta, ama hem en yaşlı kuşakta (% 7,9) hem de genç kuşaklarda, örneğin yaş grubunda (% 8,5) görece yüksek oranlara ulaşarak kayıplarını bir ölçüde telafi etmektedir. DYP nin genç kuşaklar üzerindeki çekim etkisi, Susurluk skandalı ve 28 Şubat sonrası gelişmelerle ilgili polemiklerde bu partinin benimsediği radikal üslupla ilişkilendirilebilir. Radikalleşme-kutuplaşma ile genç seçmen profili arasındaki bu ilişki, başka iki radikal parti olan MHP ve HADEP tabanlarının yapılanmasında da doğrulanmaktadır. Bu iki partinin de en güçlü olduğu kesim yaş grubudur. Kararsızların ve tercih belirtmek istemeyenlerin en yoğun olduğu kesim yaş grubudur. Buna karşılık oy kullanmama eğilimi en yoğun olarak yaş grubunda, boş oy kullanma eğilimi ise en yoğun olarak yaş grubunda gözlenmektedir. 3. Eğitim düzeyine göre dağılım Parti tercihlerinin seçmenlerin eğitim düzeylerine göre dağılımı incelendiğinde, CHP nin yüksek öğrenimlilere, ANAP ın lise mezunlarına, DSP ve MHP nin ortaokul mezunlarına, DYP nin orta ve daha düşük düzeyde eğitim görmüş kesimlere, RP nin ise ilkokul mezunlarına en yüksek oranlarda seslendiği anlaşılmaktadır. Oy kullanmama ya da boş oy kullanma gibi eğilimler görece üst eğitim gruplarında yoğunlaşırken, kararsızlığın düşük eğitim gruplarında ağırlık kazandığı görülmektedir. 4. Gelir gruplarına göre dağılım Gelir gruplarına göre bir değerlendirme yapıldığında, eğitimdekine benzer eğilimler saptanabilmektedir. CHP üst gelir gruplarına görece en çok seslenen partidir. DSP tabanı gelir grupları arasında dengeli bir dağılım sunarken, ANAP orta-üst, DYP orta-alt, RP ise en düşük gelir grupları arasında daha güçlü bir konumdadır.

20 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM Mesleğe göre dağılım En azından bazı partilerin seçmen profilinin oluşumunda, eğitim düzeyi ve gelir kadar olmamakla birlikte, meslek kategorilerinin de etkili olduğu gözlenmektedir. ANAP kamuda veya özel sektörde uzman olarak çalışanlardan, ev kadınlarından ve emeklilerden ortalamanın üzerinde oy almaktadır. CHP gene uzman statüsündeki seçmenlerin yanı sıra yönetici konumundaki meslek sahiplerinden, yüksek ögrenimli serbest çalışanlardan, emeklilerden ve öğrencilerden görece daha fazla oy toplamaktadır. DSP iki farklı kategoriden destek sağlayarak ilginç bir seçmen profili sunmaktadır. Bu kategorilerden biri özel sektör yöneticileri, diğeri ise işçi statüsündeki ücretli çalışanlar ve işsizlerdir. DSP aynı zamanda, ANAP ve CHP kadar olmasa da emekliler ve ev kadınlarından da ortalamasının üzerinde oy almaktadır. DYP nin görece avantajlı olduğu gruplar işsizler, özel sektör işçileri ve ev kadınlarıdır. RP nin görece güçlü olduğu kesimler arasında sırasıyla seyyar satıcılar gibi marjinal sektör çalışanları, kamu kesimi yöneticileri, işçiler, esnaf ve zanaatkarlar, emekliler ve ev kadınları dikkati çekmektedir. 6. Sosyo-ekonomik statüye (SES) göre dağılım Partiler, sekiz kademeli SES sıralamasında aldıkları ortalama puanlara göre yukarıdan aşağıya doğru şu şekilde sıralanmaktadır: Parti tercihi Ortalama SES puanı CHP 3,91 ANAP 3,66 Boş oy 3,65 Oy vermeyecek 3,53 MHP 3,49 Kararsız 3,38 DSP 3,37 ÖDP 3,34 DYP 3,07 CVİ 2,88 RP 2,79 HADEP 2,57 GENEL 3,37 Özetle, daha önceki bulguları doğrulayan bir biçimde CHP lilerin SES grupları bakımından diğer parti seçmenlerinden daha yukarıda yer aldığı, ANAP lıların ve boş oy kullanacak ya da hiç oy kullanmayacak olanların onları izlediği görülmektedir. DYP liler ile RP lilerin alt sıralarda, HADEP lilerin ise en altta yer aldığı izlenmektedir.

21 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 21 C. Oy kaymaları Aşağıdaki tablo, 1995 seçimlerinden bu yana parti tabanları arasında hangi kaymaların gerçekleştiğini göstermektedir. Sütunlar, her bir partinin 1995 te aldığı oyları hangi partiler lehine kaybettiğini, satırlar ise gene her birinin bugünkü seçmen kitlesinin hangi partilerden geldiğini belirtmektedir; her partiye ilişkin satır ve sütunların kesişme noktalarında koyu yazılan oranlar ise o partinin muhafaza ettiği ( sadık ) oyların yüzdelerini göstermektedir. Bütün oranlar tüm kitle içindeki yüzdelerdir. Bugün oy verilecek partiye te oy verilen partiden... ANAP CHP DSP DYP HA- MHP RP Diğer Oy ver- DEP medi Boş / geçersiz Yaşı tutmu yordu CVİ TOPLAM (Bugün) * ANAP 9,8 0,2 0,5 1,2 0,1 0,4 1,6 0,1 1,0 0,1 15,2 BBP 0,5 0,1 0,4 0,1 1,1 CHP 0,4 6,5 0,5 0,7 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 9,0 DSP 0,7 0,2 9,2 0,5 0,1 1,8 0,7 0,1 13,4 DYP 0,1 3,9 0,2 0,6 0,5 0,6 6,0 DTP 0,1 0,1 0,1 0,1 0,5 HADEP 1,0 0,4 0,4 1,7 MHP 1,9 0,1 0,1 0,2 1,0 0,1 3,5 ÖDP 0,1 0,1 0,9 0,2 0,4 0,2 2,0 RP 0,2 0,4 12,1 0,2 0,2 0,9 0,2 14,3 Diğer 0,8 0,4 0,4 1,0 Kararsız 0,7 0,1 0,6 1,1 0,1 0,9 0,8 0,1 0,2 0,5 5,4 Oy verme- 0,9 0,2 0,4 1,6 0,2 0,1 0,7 0,2 5,4 0,4 0,4 0,7 11,5 yecek Boş oy 0,7 0,5 0,7 0,6 0,9 0,2 1,7 1,2 0,6 0,7 8,1 CVİ 0,7 0,2 0,1 0,1 0,1 1,4 0,2 0,2 4,1 7,3 TOPLAM 15,2 8,0 12,7 10,3 2,4 2,6 16,4 1,2 8,0 2,4 6,5 7,0 100,0 (1995) * * 1995 te oy verilen partilerin ve bugün oy verilecek partilerin toplam oy oranları daha önceki tabloda verilen toplam değerlerle küçük farklar içermektedir. Bu farklar, sorulardan harhangi birini cevapsız bırakan 14 kişiden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla bu tablodaki veri bazı 817 değil, 803 tür. Öncelikle vurgulanabilecek bulgu, RP nin en az yenilenen parti olduğudur. Bu partinin oy oranı azalmakla birlikte, 1995 te %16,4 olan oy oranı içinde 12,1 lik bir kesim bugün gene RP ye oy vereceğini belirtmektedir. Buna karşılık, oy oranını koruyan ANAP hem belirli kazançlar elde etmiş, hem de bazı kayıplara uğramış ve bir bakıma tabanında bir yenilenme gerçekleşmiştir. Partilerin başka bir partiyle oy alışverişleri iki yönlü olabilmektedir; yani bir parti başka partiden oy kazanırken, o parti lehine oy da kaybedebilmektedirler. Bu karşılıklı ilişkiler göz önünde tutularak, tablonun sergilediği anlamlı kaymalar şu şekilde özetlenebilir : ANAP, ağırlıklı olarak DYP den, bir önceki seçimde oy kullanmamış seçmenlerden ve ilk kez önümüzdeki seçimlerde oy hakkına sahip olacak yeni seçmenlerden oy kazanmaktadır; ANAP tan uzaklaşanlar ise ağırlıklı olarak yeni bir seçimde oy kullanmamayı ya da boş oy kullanmayı yeğlemekte ya da diğer başlığı altındaki küçük partilere yönelmektedir.

22 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 22 RP nin kazandığı oylar daha çok bir önceki seçimde yaşı küçük olanlardan (yeni seçmenlerden) gelmekte, buna karşılık kaybettiği seçmenler daha çok kararsızlar arasına katılmakta ya da oy kullanmama/boş oy kullanma tercihine yönelmektedir. Dolayısıyla, RP'den kopmaların, doğrudan bir başka parti safına geçme anlamını taşımadığı anlaşılmaktadır. DSP, 24 Aralık seçimlerinde oy kullanmamış seçmenlerin desteğini kazanırken, anlamlı bir oy kaybına uğramamıştır. DYP, daha çok ANAP lehine oy kaybetmiş, ayrıca 1995 te DYP ye oy verenlerin bir bölümü bugün kararsız olduklarını, oy kullanmayacaklarını ya da boş oy vereceklerini belirtmiştir. MHP nin kazandığı oylar, daha çok ilk kez oy kullanacak genç seçmenlerden gelmektedir. HADEP in oy kaybı ÖDP yönündedir.. Geçen seçimlerde oy kullanmamış ya da geçersiz oy kullanmış seçmenlerin önemli bir bölümünün aynı davranışı sürdürme eğiliminde olduğu görülmektedir. SES gruplarına göre oy kaymaları Partiler arasındaki oy kaymalarının sosyo-ekonomik statüyle bağlantılarını aşağıdaki tabloda izlemek olanaklıdır: 1995 te oy verdiğiniz parti SES grubu Bugün oy vereceğiniz parti SES grubu CHP 3,71 CHP 3,91 ANAP 3,57 ANAP 3,66 Boş oy 3,65 Boş oy 3,65 Oy vermedi 3,89 Oy vermeyecek 3,53 MHP 3,07 MHP 3,49 Kararsız 3,38 DSP 3,41 DSP 3,37 ÖDP 3,34 DYP 3,60 DYP 3,07 CVİ 3,07 CVİ 2,88 RP 2,79 RP 2,79 HADEP 2,82 HADEP 2,57 GENEL 3,37 TOPLAM 3,37 Tablodaki veriler CHP, ANAP ve MHP seçmenlerinin ortalama SES düzeyinin zaman içinde yükseldiğini, en çarpıcı düşüşün ise DYP tabanında gerçekleştiğini göstermektedir. Başka bir anlatımla DYP tabanındaki yüksek sosyo-ekonomik statülü kesimler başka partilere yönelmektedir. HADEP ve bir ölçüde de DSP, seçmen profilinde SES düzeyi düşen diğer iki partidir.

23 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 23 D. İkinci seçenek Partileri seçime herhangi bir nedenle katılmadığı ya da katılamadığı durumda seçmenlerin öteki partilerden hangisine yöneleceklerine ilişkin soruya verilen yanıtlar, bu durumda en yaygın davranışın oy vermeme (% 16,9) olacağını ortaya koymaktadır. Öte yandan tüm seçmen kitlesinde ikinci seçenek olma şansı en yüksek iki parti ANAP (% 13,5) ve DSP dir (% 13,1). RP nin başka partilerin seçmenleri nezdinde ikinci seçenek olma düzeyinin çok düşük kalması dikkat çekicidir; diğer partilerin seçmenlerinin ancak % 2,8 i RP yi ikinci seçenek olarak görmektedir. Bugün oy vereceğiniz parti Partiniz seçime katılmazsa hangi partiye oy verirsiniz? ANAP BBP CHP DSP DYP DTP HA- DEP MHP ÖDP RP Diğer Kararsız Oy vermez ANAP 9,2 30,8 11,7 11,7 5,8 2,5 1,6 7,5 10,0 9,2 CHP 25,4 39,4 1,4 8,5 1,4 2,8 16,9 4,2 DSP 29,2 34,9 3,8 4,7 1,9 0,9 1,8 6,6 13,2 2,8 DYP 25,5 2,1 2,1 4,3 6,4 14,9 19,1 2,1 10,6 12,8 HADEP 15,4 53,8 7,7 0,4 7,7 MHP 3,8 19,2 15,4 23,1 3,8 3,8 7,7 19,2 3,8 ÖDP 11,8 52,9 17,6 17,7 RP 11,0 21,0 1,0 21,0 1,0 6,0 1,0 7,0 24,0 6,0 Diğer 10,0 10,0 10,0 40,0 30,0 GENEL 13,5 4,8 9,4 13,1 8,0 4,3 1,8 4,6 2,3 2,8 3,4 5,5 16,9 9,6 Tablodan gözlenebileceği gibi ANAP lıların ikinci partisi DSP dir. CHP liler ve DSP liler karşılıklı olarak birbirlerinin partilerini ikinci parti olarak görmektedir: Her iki kesim için de daha sonra ANAP gelmektedir. Öte yandan, ANAP lıların DYP yi ikinci parti olarak görmemelerine karşın, DYP liler ANAP a önemli oranda ikinci seçenek olarak bakmaktadırlar. Bununla birlikte ANAP-DSP-CHP yakınlaşmasına benzer biçimde DYP ile RP ve MHP tabanları arasındaki yakınlaşma dikkati çekmektedir. Yaş gruplarına göre yapılan değerlendirmeye koşut olarak, özellikle MHP lilerin kendilerini DYP ye yakın hissettikleri görülmektedir. Tablodan izlenebilen dikkate değer bulgulardan biri, RP liler arasında partilerini alternatifsiz görme oranının en yüksek düzeyde olduğudur; RP seçime katılmazsa oy kullanamayacaklarını belirtenlerin oranı % 24 tür. Buna karşılık, RP lilerin ikinci parti olarak andığı seçenekler arasında DYP nin yüksek bir oranla BBP yle başabaş durumda olması ilgi çekicidir. MHP lilerin de partilerine bağlılığı yüksek bir başka kesim olduğu gözlenmektedir; onların ikinci seçenekleri arasında da DYP belirgin bir farkla ilk sırada yer almaktadır. E. İttifak yapılabilecek partiler Partilerin seçim ittifakı yapabilmesi durumunda, kendi partilerinin hangi partiyle ittifak kurmasını tercih edecekleri yönündeki soruya seçmenlerin iki parti adı belirterek yanıtlamalarına olanak tanınmış, ama genellikle tek yanıt alınmıştır. Aşağıdaki tabloda bu yanıtların dağılımı görülmektedir. CVİ

24 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 24 Hiçbir partiyle ittifak kurulmasını istemeyenlerin % 15,4 ile önemli bir orana ulaşması önemli bir bulgudur. Seçmenlerin müttefik parti olarak en büyük sıklıkla andıkları parti ise DSP dir; seçmenlerin % 14,2 si, partilerinin ittifak kurması halinde bunun DSP yle olmasını tercih etmektedirler. DSP yi % 12,3 ile ANAP izlemektedir. RP nin müttefik parti olarak da düşük oranda tercih edildiği görülmektedir. Bugün oy vereceğiniz parti Partinizin hangi partiyle seçim ittifakı kurmasını istersiniz? ANAP BBP CHP DSP DYP DTP MHP ÖDP RP Diğer Kararsız Hiçbiri ANAP 9,0 32,0 14,9 11,2 1,7 4,3 4,8 1,5 7,5 9,9 BBP 48,6 39,7 11,7 CHP 17,1 43,0 1,1 1,1 4,4 1,2 2,2 5,5 17,9 6,4 DSP 29,9 1,2 35,3 2,0 1,3 1,0 1,2 4,0 4,8 13,8 5,5 DYP 19,3 5,1 2,0 3,7 7,0 15,9 20,0 4,1 2,0 11,9 9,0 DTP 25,3 21,6 32,0 21,0 HADEP 14,5 63,7 7,9 14,0 MHP 20,1 27,9 3,0 23,1 4,2 17,7 4,0 ÖDP 10,8 4,1 64,6 20,5 RP 9,0 20,8 1,2 3,0 26,5 7,6 4,8 3,8 19,4 3,9 Diğer 4,5 1,5 1,5 4,5 3,0 8,9 14,9 47,9 41,8 GENEL 12,3 5,6 9,6 14,2 9,7 3,5 2,8 2,5 4,3 5,6 4,3 15,4 10,2 Müttefik parti olarak DSP yi tercih edenler arasında en büyük grubu CHP liler oluşturmaktadır; CHP yi de en çok DSP liler ititfak için uygun görmektedir. Bununla birlikte, DSP ve ANAP tabanları arasında da bir tür ittifak yakınlığı dikkati çekmektedir. ANAP tabanının ittifak için tercih ettiği birinci parti, büyük farkla, DSP dir; DSP liler arasında da ANAP la ittifak isteyenlerin oranı CHP yle ittifak isteyenlere yaklaşmaktadır. ANAP ve DYP tabanlarının ittifak tercihleri arasındaki asimetri dikkat çekicidir. DYP ile ittifakı tercih eden ANAP lıların oranı, DSP yi tercih edenlerin yarısına bile ulaşmazken, DYP lilerin ilk müttefik tercihleri arasında ANAP ve RP başabaş durumdadır. DYP tabanı öncelikle ANAP a ve RP ye, daha sonra da MHP ye yakınlık bakımından bölünmüş bir görünüm sunmaktadır. DYP tabanında RP ye duyulan yakınlığın karşılıksız olmadığı da görülmektedir; RP lilerin ittifak için yeğlediği partilerin başında, belirgin bir farkla DYP gelmektedir. F. Kesinlikle oy verilmeyecek partiler RP nin ikinci seçenek olarak sunduğu görece dışlanmış görünüm, seçmenlerin kesinlikle oy vermeyecekleri partiler sıralamasında % 27,3 gibi bir oranla, diğerlerinden büyük bir farkla ilk sırada yer almasıyla da doğrulanmaktadır. Ama bu dışlayıcı tutum seçmen kitlesine genelleştirilebilecek bir eğilimi değil, esas olarak ANAP, CHP ve DSP seçmenlerinin blok halinde RP karşısında yer almalarını yansıtmaktadır. Bir başka deyişle, seçmen tabanındaki mevcut kutuplaşma, Refahyol hükümetinin yıkılması ve Anasol hükümetinin kurulması sürecindeki saflaşmayı yansıtmaktadır. Öte yandan DYP, MHP ve RP seçmenlerinin de güçlü bir biçimde sosyalist sol karşısında bir tutum sergilemeleri, dışlanma ölçüsü bakımından sosyalist partileri ikinci sıraya yerleştirmektedir. Belirtilebilecek bir başka nokta ise % 9'luk bir kesimin "oy vermeyeceği" bir partinin olmamasıdır. Her partiye oy verebilecek olan bu kesim bir anlamda seçmen kitlesinin siyasal aidiyet bağları en zayıf olan bölümüdür. CVİ

25 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 25 Bugün oy vereceğiniz parti Kesinlikle hangi partiye oy vermezsiniz? ANAP CHP DSP DYP HA MHP RP Sol Sağ Diğer DEP partiler partiler Kararsız Oy vermeyeceği parti yok ANAP 3,5 1,6 7,0 3,0 1,8 44,2 6,3 2,0 1,4 3,6 10,2 15,5 CHP 1,4 11,4 5,6 58,4 2,1 6,1 1,5 2,5 4,8 6,2 DSP 0,9 2,9 6,3 4,4 5,4 46,3 3,1 5,1 4,0 15,2 6,4 DYP 10,3 10,4 2,9 5,2 4,6 27,0 5,0 1,5 12,6 20,4 HADEP 5,6 19,5 37,6 8,3 28,9 MHP 3,0 2,5 2,5 10,7 25,3 9,5 29,2 6,0 8,3 3,0 ÖDP 2,6 3,9 38,4 21,7 27,6 5,7 RP 18,5 17,7 9,9 3,1 3,0 24,3 1,2 3,0 3,6 10,0 5,7 Diğer 5,5 5,5 8,3 6,9 6,9 9,7 16,7 11,1 8,3 6,9 2,7 8,3 Kararsız 10,5 6,9 10,5 6,4 26,5 8,7 2,3 3,8 12,1 12,3 CVİ 9,7 6,5 2,3 3,2 1,6 6,2 9,8 4,1 56,5 GENEL 5,7 6,4 3,3 6,5 4,0 5,9 27,3 10,9 5,1 1,8 2,5 9,0 11,6 RP lilerin, sosyalist partilerden sonra ikinci sırada ANAP ı, CHP den bile daha fazla karşıt parti olarak konumlandırmaları yukarda anılan saflaşmanın etkisini yansıtmakta ve RP tabanının, Refahyol un akıbetinden en çok ANAP ı sorumlu tuttuğunu göstermektedir. Buna karşılık, ittifak için en çok yeğlenen DSP nin aynı zamanda en az dışlanan parti konumunda olması, bu partinin merkez i en fazla temsil yeteneği bulunan parti olduğu yorumuna olanak vermektedir. CVİ G. Bugün yapılacak bir seçimin favori partisi İstanbul da seçmenlerin parti tercihlerinde RP nin ANAP ın ardından ikinci sıraya gerilemiş olmasına karşın, seçmenler bugün yapılacak bir genel seçimde RP yi ANAP tan daha şanslı görmektedirler. Seçimlerde RP yi favori görenlerin oranı % 33,8 iken, ANAP a şans tanıyanların oranı % 32,6 dır. Bugün oy vereceğiniz parti Sizce seçimlerden hangi parti birinci çıkacak? ANAP CHP DSP DYP MHP RP Diğer Bilmiyor CVİ ANAP 72,0 0,8 2,5 16,1 0,8 4,2 3,4 CHP 45,1 11,3 7,0 14,1 4,2 14,1 DSP 43,8 3,8 27,6 3,8 10,5 5,7 DYP 12,8 2,1 38,3 34,0 4,2 4,3 HADEP 13,3 86,7 MHP 29,2 4,2 8,3 16,7 29,2 4,2 RP 3,7 2,8 87,2 0,9 1,8 Diğer 23,5 2,9 2,9 61,7 2,9 5,9 Kararsız 38,6 2,3 9,1 13,6 15,9 11,4 Oy vermeyecek 25,3 6,6 2,2 3,3 1,1 35,2 13,2 Boş oy 23,4 7,8 9,4 29,7 4,7 CVİ 18,9 1,9 3,8 1,9 22,6 11,3 GENEL 32,6 2,8 6,7 5,9 0,6 33,8 2,3 6,7 8,4

26 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 26 Tablodaki veriler, partilerini iktidarda görme beklentisinin RP liler arasında en yüksek düzeyde olduğunu ortaya koymaktadır. RP lilerin % 87,2 si RP nin seçimlerde birinci parti olacağına inanırken, ANAP lılar arasında kendi partilerini favori görenlerin oranı % 72 dir. HADEP lilerin de RP ye yüksek şans tanımaları dikkati çekicidir. H. Hükümete ilişkin değerlendirmeler Seçmenlerin bugünkü hükümete genellikle uzun ömür biçmedikleri anlaşılmaktadır. İstanbul da seçmenlerin % 55,2 si hükümetin en çok bir yıllık ömrü olduğu kanısındadır. Öte yandan, hükümetin ömrü konusunda tahmin belirtmeyenlerin % 24 gibi yüksek bir orana ulaştığı da belirtilmelidir. Bu bulgu, seçmenlerin önemli bir bölümünün henüz hükümetin performansını sınama aşamasında olduğu biçiminde yorumlanabilir. Hükümetin ömrü Bugün oy vereceğiniz parti Sizce hükümetin ömrü ne kadar olacak? 1 yıldan 1 yıl 2 yıl Daha Fikri az çok yok ANAP 13,2 17,4 20,7 21,5 27,3 CHP 24,6 39,1 20,3 4,3 11,6 DSP 21,9 23,8 19,0 14,3 21,0 DYP 47,8 23,9 2,2 2,2 23,9 HADEP 40,0 26,7 13,3 20,0 MHP 40,7 33,3 18,5 25,0 ÖDP 25,0 43,8 6,3 25,0 RP 50,0 30,7 0,9 3,5 14,9 Diğer 23,8 38,1 19,0 0,5 14,3 Kararsız 9,3 30,2 18,6 4,7 37,2 Oy vermeyecek 20,4 33,3 6,5 4,3 35,5 Boş oy 37,5 23,4 10,9 9,4 18,8 CVİ 13,0 25,9 1,9 11,1 48,1 GENEL 27,3 27,9 12,1 8,6 24,1 Ankette, bugünkü koalisyon hükümetinden hangi partilerin en kazançlı çıkacağı konusundaki soruya iki partiyi anarak yanıt verme olanağı tanınmıştır. Yanıtların değerlendirilmesi, ANAP ın % 30,5 sıklıkla en kazançlı parti olarak görüldüğünü ortaya koymaktadır. İkinci sırada % 20,8 sıklıkla RP nin yer alması ve DSP (% 16,7) ile CHP yi (% 11,2) geride bırakması ilginç bir bulgudur. Başta RP liler olmak üzere hükümet dışı partilerin seçmenleri, hükümetin olası başarısızlıklarının RP nin işine yarayacağı kanısındadır.

27 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 27 Hükümetten kazançlı çıkacak parti Bugün oy vereceğiniz parti Sizce hükümetten hangi parti en kazançlı çıkacak? ANAP DSP DTP CHP RP DYP Diğer Hiçbiri Fikri yok ANAP 58,2 13,8 5,1 2,5 11,4 3,6 3,1 3,9 14,1 CHP 33,8 3,8 4,9 43,8 6,5 2,1 2,9 11,2 DSP 31,7 42,7 5,4 12,1 9,3 2,4 1,0 1,8 11,9 DYP 18,7 3,5 1,9 4,7 36,6 27,0 1,9 24,7 HADEP 6,9 12,2 6,9 28,2 56,6 6,9 8,6 8,9 MHP 32,4 19,2 7,3 33,5 10,0 12,3 7,1 ÖDP 22,1 18,1 47,8 36,0 5,4 RP 12,1 13,5 2,1 3,3 51,1 12,3 0,9 2,5 17,1 Diğer 28,6 7,1 7,1 42,8 7,1 7,1 7,1 Kararsız 43,2 23,1 2,1 11,7 6,4 11,0 3,0 18,3 Oy vermeyecek 27,6 8,5 6,4 8,0 12,7 2,9 2,2 11,3 23,0 Boş oy 25,3 22,1 3,3 9,6 11,2 8,7 7,4 25,9 CVİ 23,0 10,5 1,6 4,1 17,4 4,0 13,5 38,6 GENEL 30,5 16,7 4,5 11,2 20,8 7,1 1,7 4,2 17,7

28 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 28 V. KİMLİKLER Anket kapsamında, siyasal parti tercihlerinin yanı sıra, siyasal aidiyetleri de içeren kimlik oluşumlarına ilişkin bulgular elde edilmeye çalışılmıştır. Özellikle siyasal partilere güvenin azaldığı bir ortamda, derinden derine varlığını sürdüren ya da değişmekte olan kimliklerin zamanla siyasal aidiyetleri de köklü biçimde etkilemesi beklenebilir. Bu etkileşimin hangi yönlerde olduğunu saptayabilmek ve seçmenlerin farklı konulara duyarlılıklarını çözümleyebilmek amacıyla, görüşülen kişilerin kendilerini tanımlama biçimleri sorgulanmıştır. Görüşülen kişilere, günlük yaşantılarında açıkça dile getirsinler ya da getirmesinler, Türkiye deki çeşitli kutuplaşmalara, ayrımlara, aidiyetlere, kısacası kimlik oluşum biçimlerine denk düşen bir dizi siyasal ve kültürel tanımlama sunulmuş ve bunlardan hangileriyle kendilerini tanımladıkları sorulmuştur. Her kişiden en çok beş yanıt alınmıştır. Anket soru formunda daha çok hipotez olarak sunulan kimlik tanımlamalarının seçmenler tarafından da paylaşılması, seçmen topluluğunda oldukça ilginç sentezlerin ve kutuplaşmaların varlığına işaret eden bulgular ortaya koymuştur. Aşağıda, görüşülen kişilere sunulan tanımlamaların her birinin toplam seçilme sayıları ve oranları yer almaktadır. Kimlik tanımlamada kullanılan sıfat Yanıt Sayı Yanıt % Kişi % Örf ve adetlere bağlı ,6 57,6 İnsan haklarına saygılı ,9 54,3 TC vatandaşı ,7 48,9 Atatürkçü 302 8,2 37,5 Laik 273 7,4 33,9 Müslüman-Türk 272 7,4 33,7 Demokrat 188 5,1 23,3 Dindar 180 4,9 22,3 Müslüman 173 4,7 21,4 Sosyal adaletçi 157 4,3 19,5 Türk 131 3,6 16,2 Milliyetçi 123 3,3 15,2 Sağ eğilimli 115 3,1 14,3 Dünya vatandaşı 115 3,1 14,2 Sol eğilimli 100 2,7 12,4 Modern 87 2,4 10,8 Muhafazakar 62 1,7 7,7 Ülkücü 25 0,7 3,1 Liberal 22 0,6 2,7 Radikal 20 0,5 2,4 Alevi 17 0,4 2,0 Kürt 16 0,4 1,9 Azınlık 9 0,3 1,2 Batılı 4 0,1 0,5 TOPLAM ,0 456,9

29 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 29 Görülduğu gibi en çok seçilenler, örf ve adetlere bağlı, insan haklarına saygılı, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı, Atatürkçü, laik, Müslüman-Türk gibi tanımlamalardır. İlk bakışta bu tanımlamaların Türkiye toplumunun temel ortak değerlerini yansıttığı izlenimi doğmakla birlikte, bu görünümün arkasında önemli ayrışmalar yer almaktadır. Bir başka deyişle, bu ortak değerler alt-kimlikler arasındaki kutuplaşmaları engelleyememektedir. Söz konusu ayrışmaları belirleyebilmek amacıyla araştırma kapsamında uygulanan faktör analizi, seçmenlerin kendilerini tanımlamak için kullandıkları kimlik kümelerinin irdelenmesine olanak vermektedir. Bu değerlendirmede, hiçbir kimliğin tek başına oluşmadığını, aynı zamanda karşısındakini de tanımladığı dikkate alınmalıdır. Belirli bir kimliğin anlaşılması, aynı zamanda onun karşısında da nasıl bir kimliğin oluştuğunu da anlamayı gerekmektedir. A. Oy verilecek partilere göre kimlik tanımlamaları Partilerin tabanında hangi kimlik tanımlamalarının daha yüksek oranlarda vurgulandığının incelenmesi, partilerin kimlik kompozisyonlarına ilişkin ipuçları vermektedir. Aşağıdaki tabloda, koyulaştırılmış yüzdeler her parti tabanında genel ortalamanın üzerinde vurgulanan tanımlamaları göstermektedir.

30 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 30 Kimlik tanımlamada kullanılan sıfat ANAP CHP DSP DYP HA- DEP MHP ÖDP RP Kararsız Oy Kullanmaz Boş oy Cevap yok GENEL Örf ve adetlere bağlı 14,0 5,9 10,7 16,1 9,2 13,0 1,4 16,8 12,2 13,5 10,9 15,8 12,6 İnsan haklarına saygılı 10,8 12,5 13,7 10,9 18,4 5,3 15,4 11,6 9,7 12,8 11,9 12,8 11,9 TC vatandaşı 10,0 11,6 10,2 10,7 5,2 5,5 6,6 9,6 16,1 11,0 12,6 13,8 10,7 Atatürkçü 10,0 14,0 12,8 8,0 2,6 9,3 4,0 2,4 7,1 6,4 8,0 7,8 8,2 Laik 9,5 15,0 12,2 3,1 2,7 2,9 1,2 0,8 10,7 7,0 7,8 6,8 7,4 Müslüman-Türk 7,5 2,0 4,0 11,7 2,6 12,1-13,0 7,0 5,8 5,6 10,2 7,4 Demokrat 5,6 7,4 5,3 0,8 7,4 1,5 19,2 1,4 6,5 6,6 8,5 2,3 5,1 Dindar 3,2-1,8 5,2 5,9 3,9 1,5 14,1 4,3 2,7 3,1 5,8 4,9 Müslüman 2,9 2,3 2,8 3,8 3,3 4,0 1,8 9,6 5,8 3,9 4,5 6,3 4,7 Sosyal adaletçi 2,4 9,4 6,9-10,0-16,2 1,9 2,4 5,0 4,5 2,6 4,3 Türk 3,0 2,3 3,7 5,1 1,4 6,1 1,8 3,7 2,7 3,4 3,7 5,9 3,5 Milliyetçi 4,1 1,2 3,0 4,0-12,4 1,8 2,5 3,0 2,6 3,5 2,8 3,3 Dünya vatandaşı 2,5 4,5 2,9 1,6 4,5 1,4 7,4 1,6 2,3 5,5 3,9 1,8 3,1 Sağ eğilimli 4,7 0,3-9,7-5,2-5,7 3,6 3,1 1,4 0,9 3,1 Sol eğilimli 0,6 6,3 6,5-8,4-15,3 0,7 0,9 1,9 3,2-2,7 Modern 3,9 2,7 1,7 0,3 3,3 3,7 3,7 0,3 2,5 3,5 2,4 1,8 2,4 Muhafazakar 1,1-0,3 7,3-0,8-3,4 1,0 2,1 1,7 0,6 1,7 Ülkücü 0,4 0,5-0,5-10,8-0, ,2 0,9 0,7 Liberal 3, ,4 0,3 0,7 0,6 Radikal - 0, ,0-0,2 1,0 1,7 1,1 0,4 0,5 Kürt ,5 9,3-2,6 0, ,0-0,4 Alevi 0,4 1,3 0,7 0,6 2, ,5 0, ,4 Azınlık 0,4 0,3 0,7 0,3 3, ,3 Batılı ,5 0,4 0,3-0,1

31 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 31 Tablodaki dağılımlar, partilerin tabanlarındaki kimlik kompozisyonlarının aşağıdaki gibi belirlenmesine olanak vermektedir: ANAP: Örf ve adetlere bağlı, Atatürkçü, laik, sağ eğilimli, milliyetçi, modern, liberal CHP: Laik, Atatürkçü, insan haklarına saygılı, TC vatandaşı, sosyal adaletçi, demokrat, sol eğilimli, dünya vatandaşı, Alevi DSP: İnsan haklarına saygılı, Atatürkçü, laik, sosyal adaletçi, sol eğilimli DYP: Örf ve adetlere bağlı, Müslüman-Türk, sağ eğilimli, muhafazakar, dindar, Türk, milliyetçi HADEP: İnsan haklarına saygılı, sosyal adaletçi, Kürt, sol eğilimli, demokrat, dindar, dünya vatandaşı, modern, azınlık, Alevi MHP: Milliyetçi, Müslüman-Türk, ülkücü, Atatürkçü, Türk, sağ eğilimli, modern, radikal ÖDP: Demokrat, sosyal adaletçi, insan haklarına saygılı, sol eğilimli, dünya vatandaşı, modern, Kürt RP: Örf ve adetlere bağlı, dindar, Müslüman-Türk, Müslüman, sağ eğilimli, muhafazakar Kararsızlar: TC vatandaşı, laik, demokrat, Müslüman Oy vermeyecekler: Örf ve adetlere bağlı, insan haklarına saygılı, demokrat, dünya vatandaşı, modern Boş oy verecekler: TC vatandaşı, demokrat Parti tercihini belirtmeyenler: Örf ve adetlere bağlı, TC vatandaşı, insan haklarına saygılı, Müslüman-Türk, Müslüman, Türk, dindar B. Kimliklere göre kutuplaşma Kimlikleri oluşturan sıfatların kendi aralarında gruplaşma eğilimleri faktör analizi ile incelendiğinde toplum katmanlarında oluşan kutuplaşmalara ilişkin önemli ipuçları elde edilmektedir. Aşağıda bu kutuplaşmaların parti aidiyetleri ile ilişkileri kurulmuştur. Ancak bu kutuplaşmaların ve partilerle ilişkilerin değerlendirilmesinin mutlak gerçeklikler olmadığının altının çizilmesi gerekir. Araştırmanın yalnızca İstanbullu seçmenleri kapsadığı ve yapılan yorumların ampirik verilerin yanı sıra teorik bir çözümleme içerdiği göz önünde tutulmalıdır. Dolayısıyla elde edilen bulguların, bu çalışmayı izleyecek araştırmalarda geliştirilebilecek bir model çalışmasına yönelik hipotez özellikleri taşıdığı kabul edilmelidir. Uygulanan faktör analizi, başlıca altı düzeyde karşıtlık ya da kutuplaşma eğilimlerinin izlenmesine olanak vermektedir. Temel vurguları göz önüne alındığında, bu karşıtlıklar şunlardır: 1. geleneksel sağcılık - muhafazakar devletçilik 2. solculuk - gelenekçilik 3. radikal sağcılık - modern sistem yandaşlığı 4. liberallik - radikal muhafazakarlık 5. kültürel olarak ezilenler - ezenler 6. sistem karşıtlığı - asimilasyoncu devletçilik Kimliklerin oluştuğu kümelerin birbirlerinden farklılaşarak edindikleri iç boyutlar (yani kendileri için vurguladıkları tanımlamalar) ve karşılarına koydukları öteki gruplar ve ilgili tanımlamalar aşağıda gösterilmektedir. Bu karşıtlıklar içinde her grupta daha belirgin bir

32 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM 32 biçimde yer alan partiler belirtilmiştir. Görüldüğü gibi her parti farklı referans grupları yla bağlantı kurabilmekte ve onların tümüne ortak bir anlam yükleyebildiği ölçüde parti olabilmektedir. Bir başka deyişle, parti tabanları homojen değildir ve aynı anda farklı duyarlılıkları içerdikleri için farklı kutuplaşmalardan beslenmektedir. 1. Geleneksel sağcılık - muhafazakar devletçilik geleneksel sağcılık muhafazakar devletçilik sağcı, insan haklarına saygılı, Türk, Müslüman, TC muhafazakar, Müslüman- vatandaşı ; Türk ; MHP, CHP DYP Bu kategoride izlenen gruplaşma, Cumhuriyet tarihinin geleneksel, hatta kronikleşmiş kutuplaşmasına dayanmaktadır. Bu kutuplaşmanın bir yanında modernleşmeci ya da modernleşmeyi kendi tekelinde tutmaya çalışan devlet, öbür yanında ise devlet yönlendirmesiyle modernleşmeye karşı direnen ve geleneksel değerlere dayalı yaşam biçimini korumanın güvencesini sağ politikalarda gören kesimler yer almaktadır. Demokrat Parti ya da 1946 ruhu aidiyetini sürdüren bu sağ kesimi esas olarak DYP temsil etmektedir. Karşı cephede ise, kendi başına bir muhafazakarlık türü haline gelen ve dolayısıyla modernliği ciddi olarak sarsılan devletçiliği, ideolojik olarak farklı konumlarda görünen iki parti -MHP ve CHP- temsil etmektedir. 2. Solculuk - gelenekçilik solculuk solcu, demokrat, laik, sosyal adaletçi, dünya vatandaşı, Atatürkçü ; ÖDP, CHP, HADEP, DSP, boş oy verecekler gelenekçilik örf ve adetlere bağlı, dindar, Müslüman-Türk, sağcı, muhafazakar ; RP, MHP, DYP Bu kategoride izlenen ayrışma da Türkiye için geleneksel denebilecek ve bir öncekinin türevi sayılabilecek bir kutuplaşmadan beslenmektedir. Bu kutuplaşmanın bir yanında, 1960 larda devletçiliğe sosyalist bir misyonla yeni bir soluk kazandırmış olan solculuk, modernist ve volontarist ideoloji olarak kendi karşısına, modernleşmenin cemaatleri parçalayıcı işlevine direnen gelenekçiliği yerleştirmektedir. Gelenekçi cephe ise, tepeden inme modernleşmeyle özdeşleşen solculuğu bir dış güç gibi algılayarak içe kapanmakta, yerel-geleneksel kültürleri kendi kabuğu içinde yeniden üreterek bu yabancı güce karşı mücadele etmektedir.

33 STE ARAŞTIRMASI İMV-SAM Radikal sağcılık - modern sistem yandaşlığı radikal sağcılık modern sistem yandaşlığı ülkücü, milliyetçi, radikal, TC vatandaşı ; MHP DSP, CHP Bu kategoride, önceki iki kutuplaşmanın radikalleşmiş dışavurumu izlenmektedir. Direnen geleneksellik modern bir ideoloji olan milliyetçiliğe sarılmakta, ama milliyetçiliği etnik homojenlik (soy birliği) temelinde özümsemekte ve onu, modernleşme projesinin vatandaşlık (toprak birliği) temeline dayalı teritoryal milliyetçiliğini temsil eden kesimlere karşı bir silaha dönüştürmektedir. Bu kutuplaşma, bir bakımdan, Türkiye de ulusal kimlik inşasında yaşanan bunalımı yansıtmaktadır. Modernleşmenin ulusal kimlik projesi toplumun entegrasyonunu sağlayacak ortak üst kimliği Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığı olarak tanımlamakta, ama toplumsal ve siyasal bunalım nedeniyle bu üst kimliğin oluşumu tamamlanamamakta ve kendi içine kapanan kesimlerde, toplumu etnik bir cemaat olarak görme eğilimi sağcı gelenek temelinde radikalleşmektedir. 4. Liberallik - radikal muhafazarkarlık liberallik radikal muhafazakarlık liberal, modern, batılı ; radikal, milliyetçi, solcu, ANAP HADEP, MHP, DSP Bu kategorideki gruplardan liberallik, Türkiye de 1970 lerde yaşanan siyasal bunalım ve şiddet ortamının 12 Eylül darbesiyle sona erdirilmesinin ardından 1980 lerde yükselen liberal söylemi içselleştirmekte ve kendi karşısına 1970 lerde kalan radikal kimlikleri yerleştirmektedir. Kendisini modern niteliklerle tanımlayan liberal kimliğin gözünde 1980 öncesi adeta bir tarih öncesi dir ve 1980 öncesinin ideolojileri bir bakıma geri, zamana ve dünyanın yeni çehresine uyum sağlayamayan kimliklerin ideolojileridir. Karşı cephede ise, halka ve halkın sorunlarına yabancı bir kimliğe karşı halkçı bir söylem eşliğinde, bir yanıyla solcu bir yanıyla sağcı ve gelenekçi bir kimlik konumlanmaktadır. Bu kimlik ya geleneksel sol söyleme ya da geleneksel yerli-sağ söyleme tutunmakta ve onları yeniden üretmektedir. Her iki kesim de birbirlerinden duydukları korkuyla ( 1980 öncesine döndürecekler / kapitalizm değerlerimizi yok edecek ) beslenmektedir. Liberal kimlik global dinamiklerin desteğinde saldırıya geçmiş bir görünüm sunmakta, buna karşılık radikalleşen muhafazakarlık ise savunmaya geçmiş bir profil çizmekte ve yerelliğe mevzilenmektedir. 5. Kültürel olarak ezilenler - ezenler kültürel olarak ezilenler kültürel olarak ezenler Alevi, Batılı, azınlık ; liberal, ülkücü, radikal; HADEP, kararsızlar MHP, ÖDP Görece yeni ortaya çıkan bu kutuplaşma çeşitli paradokslar içermekte ve çok önemli radikalleşme eğilimlerine ortam hazırlamaktadır. HADEP in ve MHP nin temsil ettiği radikalleşme eğilimleri kolayca anlaşılabilecek niteliktedir. Özellikle HADEP cephesinde görülen altta kalma duygusu, MHP cephesinde somutlanan etnik Türk cemaatine aidiyet yönündeki dayatmayla beslenmektedir. Öte yandan, toplumsal dengelerin bozulmasından ciddi biçimde endişe duyan ve oy verecekleri parti konusunda kararsız olan kesimlerin