Bozkurt, Tolga Beypazarý ndaki Türk Devri yapýlarý / Tolga Bozkurt._ Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlýðý, 2004.

Transkript

1 Tolga Bozkurt tarihinde Ankara da doðdu. Ýlk ve orta öðreniminin lise 2. sýnýfa kadar olan kýsmýný Ankara Özel Yükseliþ Koleji nde ve lise son sýnýfý da Ankara Anýttepe Lisesi nde tamamladý yýlýnda girdiði Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü nden, 1999 yýlýnda Prof. Dr. Haþim Karpuz un danýþmanlýðýnda hazýrladýðý Ankara Kaleiçi Evleri konulu lisans tezi ile mezun oldu. Ayný yýl içerisinde mezun olduðu bölümde araþtýrma görevlisi olarak akademik hayata adýmýný atan Tolga Bozkurt, 2002 yýlýnda Prof. Dr. Remzi Duran ýn danýþmanlýðýnda hazýrladýðý Beypazarý ndaki Türk Devri Yapýlarý konulu tez ile yüksek lisansýný bitirdi. Hâlen, Selçuk Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü nde araþtýrma görevlisi olarak görev yapmakta ve doktora tez çalýþmalarýna devam etmektedir.

2 T.C. KÜLTÜR VE TURÝZM BAKANLIÐI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜÐÜ 3000 SANAT ESERLERÝ DÝZÝSÝ 443 ISBN e.posta: Bozkurt, Tolga Beypazarý ndaki Türk Devri yapýlarý / Tolga Bozkurt._ Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlýðý, s.: 403 rnk. res., 72 þek., 7 hrt.; 28 cm._ (Kültür ve Turizm Bakanlýðý yayýnlarý; Kütüphaneler ve Yayýmlar Genel Müdürlüðü sanat eserleri dizisi; 443) Eserde Ýngilizce özet vardýr. ISBN I. k.a. II. Seriler KAPAK RESMÝ 20. yüzyýl baþlarýnda Ýstiklâl Mahallesi (Bey. Bel den) UYGULAMA Altan Elmacý RENK AYRIMI Reprus BASKI DÖSÝMM Basýmevi (0.312) BÝRÝNCÝ BASKI Adet BASIM YERÝ, TARÝHÝ ANKARA

3 BEYPAZARI NDAKÝ TÜRK DEVRÝ YAPILARI Tolga Bozkurt T. C. KÜLTÜR VE TURÝZM BAKANLIÐI YAYINLARI

4

5 ÖNSÖZ Bilgi ve iletiþim teknolojilerinin yol açtýðý sorunlarý algýlamak kadar sunduðu imkân ve fýrsatlarý kavramak da son derece önemlidir. Çünkü gerek biliþim teknolojilerinin tehdit ve fýrsatlarý gerekse de küresel kültür alanýnda yeni yöneliþleri kavramadan çaðdaþ ve etkin bir kültür siyaseti yürütmek mümkün deðildir. Bu husus ülkemiz için, diðer ülkeler için olduðundan çok daha önemli, çok daha yaþamsaldýr. Zira Türkiye nin,türk insanýnýn çaðdaþ uygarlýða en özgün ve zengin katkýsý kültürel potansiyelimizden kaynaklanacak, küreselleþmeye en yetkin katýlýmda bulunacaðýmýz alan kültür olacaktýr. Kültür ve Turizm Bakanlýðý olarak dünyadaki geliþmeleri ve küreselleþmenin kültürel boyutunda olup bitenleri ve yeni yöneliþleri dikkatle izliyoruz. Bakanlýk olarak bir yandan yurt içinde özellikle gençlerimizin kitaplarla daha çok buluþmalarýný saðlayacak faaliyetlere hýz veriyoruz, diðer yandan da yabancý ülke kamuoyunu kapsayacak þekilde prestij yayýnlarýmýzý sürdürüyoruz. Her alanda rekabetin arttýðý bugünkü koþullarda yurt dýþýna dönük faaliyetlere aðýrlýk vermek ve kültürel deðerlerimizin tanýnmasýný saðlayacak politikalara yönelmek zorundayýz. Kültür ve Turizm Bakanlýðý olarak yayýn politikamýzý gözden geçirip bu yaklaþým çerçevesinde yeni bir politika açýlýmý gerçekleþtiriyoruz. Hiç kuþkusuz kültürümüzün seçkin örneklerini yansýtan eserleri yayýnlamaya devam edeceðiz. Bugüne kadar üretilmiþ olan kültür-sanat yayýnlarýmýzý çaðdaþ tanýtým mecralarýnda deðerlendirmeye öncelik vereceðiz. Ayrýca yayýnlarýmýzýn yurt dýþýnda çok daha geniþ bir okuyucu ve izleyici kitlesiyle buluþmasý için yeni yayýn stratejileri geliþtirmiþ bulunuyoruz. Ýnancýmýz odur ki, kültürel birikimimizin çaðdaþ kültür endüstrisinin gerekleriyle uyumlu bir yaklaþýmla deðerlendirilmesiyle, ülkemizin uluslararasý saygýnlýðýna ve küresel rekabetteki konumuna önemli ve özgün bir katký ve destek saðlanmýþ olacaktýr. Erkan MUMCU Kültür ve Turizm Bakaný 5

6 SUNUÞ BEYPAZARI NDAKÝ TÜRK DEVRÝ YAPILARI Beypazarý, baþkent Ankara nýn 99 km. kuzeybatýsýnda, tarihi dokusu zengin bir ilçe merkezidir. Ýlk Türk iskânýna, Anadolu Selçuklularý tarafýndan açýlan kentin asýl fiziki geliþimi 15. yüzyýldan itibaren Osmanlý döneminde gerçekleþmiþtir. 19. yüzyýla kadar Hüdavendigar Livasýna baðlý bir kaza olan Beypazarý, bu dönemde jeopolitik konumundan kaynaklanan canlý bir sosyoekonomik yapýya sahne olmuþtur. Ankara-Ýstanbul yolu üzerinde önemli bir menzil konumundaki kent, ayný zamanda sof üreticisi bir bölgenin ortasýnda yer almaktadýr. 19. yüzyýl baþlarýnda Ankara vilayetine baðlanan Beypazarý nda, eski kent merkezini teþkil eden çarþý ve çevresindeki altý mahalle bugüne kadar geçirdiði bir çok yangýn ve depremden zarar görmüþ olmasýna karþýn, yenileme ve onarýmlarla günümüze kadar ulaþabilmiþtir. 20. yüzyýlda hýzlanan yeni yapýlaþmanýn, eski yerleþimin dýþýnda geliþmesi, Beypazarý tarihi kent dokusunun büyük ölçüde korunmasýný saðlamýþtýr. Kent günümüzde, yoðun olarak 19. yüzyýl yapýlarýyla donatýlmýþ zengin bir tarihi doku sergilemektedir. Beypazarý evleri ve geleneksel el sanatlarý ile ilgili bilimsel çalýþmalar bulunmasýna karþýn, ilçedeki Türk devrine ait anýtsal yapýlarýn toplu olarak ele alýndýðý herhangi bir kapsamlý monografik araþtýrma yapýlmamýþ, mevcut yayýnlarda ise kentin tarihi geliþim süreci tam anlamýyla aydýnlatýlmamýþtýr. Araþtýrma konusunun seçiminde, Beypazarý nýn tarihi kimliði ve zengin mimari mirasý etkin olmuþtur. Bu çalýþmanýn amacý; Beypazarý ilçe sýnýrlarý içerisinde yer alan Türk devrine ait dini ve sosyal yapýlarýn mimari ve sanatsal özelliklerinin belirlenmesidir. Bu amaç doðrultusunda gerçekleþtirilen saha, arþiv ve kütüphane çalýþmalarýyla, Beypazarý yapýlarýnýn Türk sanatý tarihi ve mimarlýk tarihi içerisindeki yerleri tespit edilerek, üslûp özellikleri belirlenmiþ ve Beypazarý nýn Osmanlý kent mimarisi bakýmýndan deðer taþýyan yapýlara sahip, önemli bir Anadolu kenti olduðu sonucuna varýlmýþtýr. Ancak, mükemmellik iddiasý taþýmayan bu çalýþmada her ne kadar titiz ve ayrýntýlý bir yaklaþým izlenmiþ olsa da, gözden kaçan hususlar olabilir. 6

7 Bu çalýþmayý yönlendirmenin yanýnda, araþtýrma safhasýnda karþýlaþtýðýmýz sorunlarý her defasýnda çözüme ulaþtýran ve özellikle metin kurgusu ve anlatým üslûbuyla ilgili yardýmlarýndan ötürü deðerli hocam ve danýþmaným Prof. Dr. Remzi Duran a buradan teþekkür etmeyi bir borç bilirim. Ayrýca, her zaman düþünce ve tavsiyelerine baþ vurduðum Selçuk Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü öðretim üyelerinden Prof. Dr. Ali Baþ a, Yard.Doç.Dr. Osman Eravþar a, zengin kütüphanesinden ve bilgilerinden yararlandýðým, hocam Prof.Dr. Haþim Karpuz a, kitabelerin okunmasýnda yardýmlarýný esirgemeyen Öðr.Gör.Dr. Zekeriya Þimþir e, bilgi ve ekipman desteðinden dolayý Ýzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü - Mimari Restorasyon Bölümü öðretim üyelerinden Yard.Doç. Dr. Selim Sarp Tunçoku na ve burada adlarýný sayamadýðým ancak daima destek ve yardýmlarýný gördüðüm, tüm hocalarýma teþekkür ederim. Saha çalýþmalarýnda ve mimari çizimlerde babam Mimar Ertuðrul Bozkurt un ve annem Mimar Necla Bozkurt un büyük yardýmlarý olmuþtur. Kendilerine bütün emeklerinden dolayý büyük minnet borçluyum. Yine saha çalýþmalarýnda bizi yalnýz býrakmayarak, gözden uzak kalmýþ yapýlarýn tespitinde yardýmcý olan, Beypazarý Atatürk Ýlköðretim Okulu Müdürü Sayýn Mürsel Türkdoðan a ve Belediye Arþivi nde bulunan dokümanlardan yararlanmamýzý saðlayan Beypazarý Belediyesi Baþkaný Sayýn Mansur Yavaþ ve personeline teþekkür ederim. Saha çalýþmalarýmýz esnasýnda ellerinden gelen yardýmý yapan, münevver ve misafirperver tüm Beypazarlý hemþehrilerime þükran borçluyum. Konuyla ilgili arþiv kaynaklarýnýn saðlanmasýnda yardýmlarýný gördüðüm, Baþbakanlýk Devlet Arþivleri Genel Müdürlüðü ve Vakýflar Genel Müdürlüðü yetkililerine teþekkür ederim. Bu çalýþma, Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araþtýrma Projeleri Koordinatörlüðü tarafýndan desteklenmiþtir. Maddi desteðinden ötürü Bilimsel Araþtýrma Koordinatörlüðü ne ayrýca teþekkür ediyorum. Tolga Bozkurt 7

8 ABSTRACT TURKISH PERIOD MONUMENTS IN BEYPAZARI The subject of the study is the monuments in Beypazarý, being important architectural elements of the townscape together with the historical evolution of the town. Ritual and social buildings in the center, some districts and villages around have been examined to determine their architectural and stylistic features. As it is well known, Anatolia housed a great many civilizations since the Bronze Age where inhabitant lifestyle was already in progress, and thus, it became the scene for a long-rooted culture of urban life. By utilizing all sources of this geography, Turkish-Islamic town continued its evolution in Anatolia and developed a unique town model, which was reached its utmost level in Ottoman Period. Among other towns in Anatolia, Beypazarý is a good example of those who preserved its identity of being a historic town. In addition to residential architecture from 19th century, Beypazarý offers a rich townscape with its ritual as well as social purposed monuments. The study titled Turkish Period Monuments in Beypazarý is composed of five sections. Chapter I titled as Introduction is devoted to the introduction and the importance of the subject, literature survey, relevant sources and the method and layout of the study. In Chapter II, historical and geographical data of Beypazarý have been evaluated by the use of archival sources, traveler books, annual books as well as contemporary sources. In Chapter III, the Turkish Period Monuments in the center of the town, and, in the nearby districts and villages are introduced in a catalogue order classified as The monuments Existing Today and The Monuments Disappeared in the Past. The religious, ritual and other public buildings in Beypazarý, includes eighteen mosques and mesjid s (small scaled mosques), six türbe s (tombs), a mektep (theological school), an arasta (commercial building composed of the rows of small shops), a han (large scaled commercial building with short-term accommodation facilities), two hamam s (public baths), two stone masonry bridges and twenty fountains. In the catalogue part, each structure is examined and evaluated separately in terms of their location, architectural features, material properties, construction techniques, ornamental characteristics and their inscription panels. In addition to their dating and the previous repairs they undergone, some other buildings, such as those partially reached today and the ones not exist presently but only found in archival records are also taken into consideration. In Chapter IV, by the definition of the general characteristics of the Turkish Monuments in Beypazarý, an analogical study titled Evaluation is carried out by the consideration of the same sorts of monuments in Anatolia. The buildings with similar plân layout and spatial features are grouped firstly and evaluated in terms of their relations to the construction typology in general. Following the determination of the properties of their materials and techniques, architectural elements, structural elements, ornamentation and building inscription panels, their local and general properties have been determined. In Chapter V, devoted to the conclusion, the importance of Beybazarý Monuments has been emphasized from the point of view of the history of Turkish Art and Architecture. It is concluded that those monuments and historic townscape of Beypazarý, are the edifices from the from 19th Century Ottoman Urban Architecture, and they are worth to preserve as cultural property. The study shows that Turkish Period Monuments in Beypazarý were built in provincial style of Ottoman Architecture compatible with the social and economic structure of the town. 8

9 ÖZET Bu araþtýrma, Beypazarý kentinin tarihi geliþim süreci ile birlikte kent dokusunun önemli öðelerinden olan anýtsal yapýlarý konu almaktadýr. Bu baðlamda ilçe merkezi ile merkeze baðlý belde ve köylerde yer alan dini ve sosyal yapýlar incelenmiþ ve bu yapýlarýn mimari ve sanatsal özellikleri belirlenmeye çalýþýlmýþtýr. Anadolu, yerleþik hayatýn geliþmeye baþladýðý Bronz Çaðý ndan itibaren birçok uygarlýða ev sahipliði yapmýþ, dolayýsýyla da köklü bir kent kültürüne sahne olmuþtur. Geliþim sürecini Anadolu da sürdüren Türk-Ýslam kenti, bu tarihi coðrafyanýn kentsel kaynaklarýný özümseyerek, özellikle Osmanlý devrinde en üst düzeyine ulaþmýþ ve özgün bir kent modeli ortaya koymuþtur. Anadolu kentleri içerisinde tarihi kent olma özelliðini koruyan bir örnek de Beypazarý dýr. Tamamen Osmanlý kenti modelinde geliþen Beypazarý, 19. yüzyýl konut mimarisinin yanýnda, dini ve sosyal içerikli yapýlarýyla da zengin bir tarihi kimliðe sahiptir. Beypazarý ndaki Türk Devri Yapýlarý baþlýklý bu çalýþma, beþ ana bölümden meydana gelmektedir: I. Bölümde, Giriþ baþlýðý altýnda; konunun tanýmý ve önemi, konuyla ilgili kaynak ve araþtýrmalar, metot ve düzen üzerinde durulmuþtur. II. Bölümde, Beypazarý nýn coðrafi durumu ve kentin tarihi geliþim süreci ele alýnarak, arþiv belgeleri, salnâmeler ve seyahatnameler gibi tarihi kaynaklarla birlikte güncel yayýnlarýn ýþýðýnda kentin tarihi ve coðrafi verileri deðerlendirilmiþtir. III. Bölümde, Beypazarý ilçe merkezi ile merkeze baðlý belde ve köylerde yer alan Türk devri yapýlarý, Günümüzde Mevcut Olan Yapýlar ve Günümüze Ulaþamayan Yapýlar olmak üzere iki alt baþlýk altýnda tasnif edilerek, katalog düzeni içerisinde tanýtýlmýþlardýr. Beypazarý nda günümüzde mevcut olan dini ve sosyal yapýlar içerisinde; 18 cami-mescit, altý türbe, bir mektep, bir arasta, bir han, iki hamam, iki köprü, ve 20 çeþme yer almaktadýr. Katalog bölümünde her bir yapýnýn kent içerisindeki konumu, mimarisi, malzeme ve teknik özellikleri, süsleme ve kitabesi ayrý baþlýklarda ele alýnarak, tarihlendirme ve yapýlan onarýmlardan bahsedilmiþtir. Buna ilaveten, günümüze sadece bir bölümü ulaþabilen yapýlar ile arþiv kaynaklarýnda adý geçen, ancak bugün kendisinden hiçbir iz bulunmayan yapýlara da deðinilerek kentin tarihsel zenginliði hakkýnda bilgi verilmiþtir. IV. Bölümde, Deðerlendirme baþlýðý altýnda; Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnýn genel özellikleri belirlenerek, Anadolu ölçeðindeki benzer yapýlarla analoji yapýlmýþtýr. Plân ve mekân özellikleri bakýmýndan benzerlik taþýyan yapýlar kendi aralarýnda gruplandýrýlmýþ ve genel yapý tipolojileri ile olan iliþkileri irdelenmiþtir. Malzeme ve teknik, yapý elemanlarý, süsleme ve yapý kitabeleri toplu bir deðerlendirmeye tâbi tutularak, genel ve yerel özellikleri tespit edilmiþtir. V. Bölüm olan sonuç kýsmýnda; Beypazarý yapýlarýnýn, Türk sanatý tarihi ve mimarlýk tarihi bakýmýndan taþýdýklarý önem vurgulanarak, belirli bir senteze ulaþýlmýþ, Beypazarý tarihi kent dokusunun ve anýtsal yapýlarýnýn, özellikle 19. yüzyýl Osmanlý kent mimarisi bakýmýndan önemli bir kültürel miras olduðu belirtilmiþtir. Bu çalýþma neticesinde, Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnýn, kentin tarihi kimliðini belgeleyen ve sosyoekonomik yapýsýyla baðdaþan, Osmanlý taþra üslubûnda inþa edilmiþ eserler olduklarý anlaþýlmaktadýr. 9

10 KISALTMALAR age. agm. agt. AKTVKK AÜDTCF Bey. Bel bk. BOA Cev. Evk. DEÜ ÝA ÝTÜ ODTÜ Res. SÜ Þek. TDV ÝA TK. KKA TOEM TTK VD Vd. VGM : Adý geçen eser : Adý geçen makâle : Adý geçen tez : Ankara Kültür ve Tabiat Varlýklarýný Koruma Kurulu : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coðrafya Fakültesi : Beypazarý Belediyesi : Bakýnýz : Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi : Cevdet Evkâf Tasnifi : Dokuz Eylül Üniversitesi : Ýslam Ansiklopedisi : Ýstanbul Teknik Üniversitesi : Orta Doðu Teknik Üniversitesi : Resim : Selçuk Üniversitesi : Þekil : Türkiye Diyanet Vakfý Ýslam Ansiklopedisi : Tapu-Kadastro Kuyûd-i Kadime Arþivi : Târihi Osmanî Encümeni Mecmuasý : Türk Tarih Kurumu : Vakýflar Dergisi : ve diðerleri : Vakýflar Genel Müdürlüðü 10

11 ÝÇÝNDEKÝLER GÝRÝÞ / 15 BEYPAZARI NIN COÐRAFÝ DURUMU VE KENTÝN TARÝHÝ GELÝÞÝMÝ / 19 Coðrafi Durum / 20 Beypazarý Kenti Tarihi Geliþimi / 20 KATALOG / 33 Günümüzde Mevcut Olan Yapýlar / 34 Cami ve Mescitler / 34 Akþemseddin Camii / 34 Sultan Alâeddin Camii (Cami-i Kebir)/39 Baloðlu Camii / 47 Eski Derbendçik (Acý) Camii / 49 Ýmaret Camii / 54 Ýncili Camii / 60 Karcýkaya Camii / 70 Kurþunlu (Evsat Hoca Nazýr) Camii / 74 Tabakhane Camii / 83 Yeni Camii / 89 Beytepe Sokaðý Mescidi / 95 Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi / 98 Hoca Kiriþ (Abbas Zâde) Mescidi / 103 Kazgancý Mescidi / 107 Uruþ Beldesi Camii / 110 Baðözü Köyü Eski Camii / 115 Dudaþ Köyü Eski Camii / 117 Üreðil Köyü Camii / 119 Türbeler / 124 Boðazkesen Türbesi / 124 Karaca Ahmet Türbesi / 132 Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi / 136 Kozalan Köyü Kara Davut Türbesi / 141 Kabaca Köyü Kaygusuz Abdal Türbesi / 143 Yediler Türbesi / 147 Mektep / 150 Taþ Mektep / 150 Arasta ve Han / 155 Hanlarönü Arastasý / 155 Suluhan (Nasuh Paþa Haný) /

12 Hamamlar / 178 Paþa Hamamý (Belediye Hamamý) / 178 Rüstem Paþa Hamamý (Beyoðlu Hamamý) / 183 Köprüler / 189 Hacýlar Köprüsü / 189 Karcýkaya Köprüsü / 191 Çeþmeler / 193 Acý Çeþme / 193 Arkbaþý Sokaðý Çeþmesi / 195 Ayvaþýk Mahallesi Çeþmesi / 197 Cevizlerkaþý Sokaðý (Çayýrlýlarýn) Çeþmesi / 199 Cumhuriyet Caddesi (Pazaraðzý) Çeþmesi / 201 Çýnar Sokaðý (Kabalýlarýn) Çeþmesi / 203 Dað Salý Sokaðý Çeþmesi / 205 Derbendçik Çeþmesi / 209 Dibekönü Sokaðý Çeþmesi / 211 Efe Hoca Sokaðý Çeþmesi (Kevgirli Çeþme) / 213 Hamidiye Çeþmesi / 215 Kalekapýsý Sokaðý Çeþmesi / 217 Kimya Çeþmesi / 219 Mescit Sokak (Hýdýrlýk) Çeþmesi / 221 Olukbaþý Sokaðý (Keleþlerin) Çeþmesi / 222 Soðuk Çeþme / 224 Yeni Birinci Sokak Çeþmesi / 226 Yenice Sokaðý Çeþmesi / 227 Karaþar Beldesi Simit Pýnarý Çeþmesi / 229 Karaþar Beldesi Söðütçük Çeþmesi / 231 Günümüze Ulaþamayan Yapýlar / 235 Günümüze Sadece Bir Bölümü Ulaþabilen Yapýlar / 235 Köprü / 235 Çeþmeler / 235 Kaynaklarda Adý Geçen Yapýlar / 237 Cami ve Mescitler / 237 Zaviyeler / 238 Medreseler / 239 Kervansaray / 239 Depo / 239 Bedesten / 239 Hamam / 239 DEÐERLENDÝRME / 241 Plân ve Mekân Anlayýþý / 242 Cami ve Mescitler / 242 Türbeler /

13 Mektep / 244 Arasta ve Han / 244 Hamamlar / 245 Köprüler / 245 Çeþmeler / 245 Malzeme ve Teknik / 247 Taþ / 247 Mermer / 247 Ahþap / 247 Tuðla / 248 Kerpiç / 248 Harç / 248 Demir / 249 Kurþun / 249 Kiremit / 249 Alçý / 249 Mimari Elemanlar / 250 Taþýyýcý ve Destekleyiciler / 250 Geçiþ Elemanlarý / 251 Örtü Sistemleri / 251 Yapý Elemanlarý / 252 Kapýlar / 252 Pencereler / 253 Mihraplar / 253 Minberler / 254 Mahfiller / 254 Minareler / 254 Süsleme / 255 Taþ Süsleme / 255 Mermer Süsleme / 255 Tuðla Süsleme / 256 Ahþap Süsleme / 256 Alçý Süsleme / 257 Kalemiþi Süsleme / 257 Yapý Kitabeleri / 258 SONUÇ / 259 NOTLAR / 262 KAYNAKÇA / 276 EKLER / 285 HARÝTA VE ÞEKÝLLERÝN LÝSTESÝ / 296 RESÝMLERÝN LÝSTESÝ / 298 DÝZÝN /

14

15 GÝRÝÞ

16 Beypazarý ndaki Türk Devri Yapýlarý adlý bu çalýþma; Ankara ili Beypazarý ilçe merkezi ile merkeze baðlý belde ve köylerde yer alan Türk devri yapýlarýný kapsamaktadýr. Bu baðlamda, çalýþma sahasýný teþkil eden tarihi coðrafyanýn özelliði de göz önünde bulundurularak, bölgedeki mevcut dini ve sosyal yapýlar incelenmiþ, bu yapýlarýn mimari ve sanatsal özellikleri belirlenmeye çalýþýlmýþtýr. Son yýllarda, Anadolu da ve diðer uzak coðrafyalarda yer alan Türk mimari eserleri ile ilgili çalýþmalar, Türk mimarlýk tarihi ve sanat tarihinin malzeme ve konu zenginliðini arttýrmakta ve her geçen gün yok olan taþýnmaz kültür varlýklarýmýzýn hiç deðilse tespit ve belgeleme yoluyla gelecek nesillere aktarýlmasýný saðlamaktadýr. Tarihte daha çok jeopolitik konumu ile önem kazanmýþ Beypazarý nda, oldukça zengin fakat iyi korunamamýþ bir mimari miras bulunmaktadýr. Kent, Ortaçaðdan yakýn geçmiþine kadar Ýstanbul u Ankara ya baðlayan yol güzergâhý üzerinde önemli bir menzil noktasý olmuþ ve özellikle Osmanlý döneminde, Anadolu daki sof ticaretinin belli baþlý merkezleri arasýnda yer almýþtýr. Tarihi ticaret merkezini çevreleyen ve yoðun olarak 19. yüzyýl sonu ile 20. yüzyýl baþlarýnda inþa edilen geleneksel konutlarýn meydana getirdiði altý mahalleden ibaret eski kent ve bu tarihi dokunun içerisindeki dini ve sosyal yapýlarý ile Beypazarý, Osmanlý imar sisteminin bir taþra kentindeki uygulamalarýný -cami, çarþý ve ev- belirgin bir biçimde sergilemektedir. Bu çalýþmada; ilçe sýnýrlarý dahilinde, 15. yüzyýldan 20. yüzyýlýn ortalarýna kadar olan süreçte inþa edilmiþ cami ve mescitler, türbeler, eðitim, ticaret ve su yapýlarý ele alýnarak, bu yapýlarýn bölgesel özellikleri tespit edilmiþtir. Günümüze ulaþabilen yapýlarýn yaný sýra, tamamen yok olmuþ ya da bir kýsmý ayakta kalabilmiþ eserlere de deðinilerek bölgenin tarihi zenginliði hakkýnda bilgi verilmiþtir. Öte yandan mevcut yapýlar baþka bölgelerde bulunan ve yayýnlarda tanýtýlmýþ benzer üslûptaki yapýlarla da karþýlaþtýrýlarak, Anadolu ölçeðinde bir deðerlendirme yapýlmaya çalýþýlmýþtýr. Çalýþma alanýyla ilgili genel kaynaklarla 1 birlikte, Beypazarý nýn tarihi coðrafyasý, sosyoekonomik ve kültürel yapýsý hakkýnda monografik yayýnlar ile ilçedeki bazý tarihi eserlerin incelendiði bilimsel çalýþmalar bulunmaktadýr. Ayrýca kent tarihine ýþýk tutan ve önemli bilgiler ihtiva eden tahrir defterleri, vakýf kayýtlarý, þer iye sicilleri, salnâmeler, seyahatname ve tescil dosyalarý bu çalýþma içerisinde deðerlendirilmiþ diðer kaynaklardýr. Ömer Lûtfi Barkan ve Enver Meriçli tarafýndan, Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi ile Ankara Tapu Kadastro Genel Müdürlüðü, Kuyûd-i Kadime Arþivi nde bulunan 2 ve 1856 ya kadar Beypazarý Kazasý ný da sýnýrlarý içerisine alan Hüdavavendigâr Livasý na ait tapu tahrir (defter-i hâkani) defterlerinin büyük bir kýsmý yayýnlanmýþtýr 3. Yayýnlanan bu arþiv malzemesi kent topraklarýnýn 16. yüzyýldaki mülkiyet, tasarruf ve vergi sistemini göstermesi bakýmýndan önem taþýmaktadýr. Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi tarafýndan yayýnlanan defter-i hâkâni dizisinin birincisinde, Beypazarý ndaki bazý vakýf ve cemaatlere dair bilgiler mevcuttur 4. Ayrýca bu çalýþma kapsamýnda, yine ayný arþivde bulunan Ýbnülemin ve Muallim Cevdet tasniflerinin vakýf kataloglarý taranarak Beypazarý nda günümüze ulaþamayan bazý cami, mescit, zaviye ve medreseler tespit edilmiþtir 5. Vakýflar Genel Müdürlüðü Arþivi nde bulunan vakfiye 6 ve vakýf þahsiyet defterleri 7, mevcut yapýlarýn tarihlendirilmesi ve günümüze ulaþamayan yapýlar için baþvurulmuþ önemli belgelerdir. 16

17 Tarihi kent dokusunun havadan görüntüsü. Beypazarý nýn 1884 tarihinden önceki þer iye sicillerinin tamamýnýn, 21 Receb 1301 (17 Mayýs 1884) Cumartesi günü vukû bulun yangýnda yandýðýný, Halit Ongan ýn neþrettiði tarihi vesikadan öðrenmekteyiz 8. Günümüzde Ankara Etnografya Müzesi nden Milli Kütüphane Arþivine nakledilmiþ, ( ) yýllarý arasýna ait Beypazarý nýn toplam 87 adet þer iye sicil defteri mevcuttur 9. Bu çalýþmada, þer i mahkemelerde tarih sýrasýyla tutulmuþ belge ve kayýtlara doðrudan baþvurulmamýþ ancak üzerinde daha önce çalýþýlmýþ tez ve yayýnlar deðerlendirilmiþtir 10. Milli Kütüphane Arþivi nde bulunan Ankara vilayetine ait; 1300/1882, 1309/ 1891, 1311/1893, 1318/1900, 1320/1902 ve 1325/1907 tarihli salnâmelerde Beypazarý nýn yönetim teþkilatý, nüfusu, ekonomik yapýsý ve coðrafi özellikleri ile birlikte kentte yer alan dini ve sosyal yapýlarýn sayýsal verileri bir döküm halinde verilmiþtir /1898 tarihli Mâarif Salnâmesi nde, Beypazarý nda günümüze ulaþamayan dokuz medrese kýsaca tanýtýlmýþtýr 12. Osmanlý döneminde Beypazarý, Ýstanbul ile Ankara arasýndaki ana ticaret yolu üzerinde bulunduðundan bir çok gezgin, coðrafyacý, bilim adamý ve asker Anadolu ya düzenledikleri inceleme gezilerinde kente uðramýþlardýr yüzyýllar arasýnda Beypazarý ndan geçen bu seyyahlar, seyahatnamelerinde daha çok kentteki üretim faaliyetleri, etnik gruplar ve gündelik hayattan bahsetmiþlerdir 13. Söz konusu seyahatnamelerde geçen, kentin fiziki yapýsý hakkýndaki anlatýlar yine bu çalýþma kapsamýnda deðerlendirilmiþtir. Beypazarý hakkýndaki ilk ve tek monografik yayýn, Yaþar Þener in Beypazarý, Tarihte ve Bugün adlý kitabý olup, bazý tarihi eserler hakkýnda genel bilgilere yer verilmiþtir 14. Yine ansiklopedi maddeleri 15 ve coðrafya sözlüðü 16 türünde yayýnlar ile çeþitli kitap ve dergilerde, ilçedeki belli baþlý tarihi eserler kýsaca tanýtýlmýþtýr 17. Ekrem Hakký Ayverdi tarafýndan, Osmanlý Mimarisi nin baþlangýcýndan Fatih devrine kadar olan evredeki mimari eserlerinin ele alýndýðý yayýn serisinde, Beypazarý nda günümüze ulaþamayan bazý yapýlar ve vakýf olan köyler yer almaktadýr 18. Beypazarý ve çevresinde yapýlan yüzey araþtýrmalarýnda ele geçirilmiþ arkeolojik buluntular 19 ile bölgede yer alan adak yerleri ve türbeler ile ilgili 20 bilimsel yayýnlara rastlamak mümkündür. Tarihi kentin içerisinde önemli bir Osmanlý ticaret yapýsý olan Suluhan 17

18 hakkýnda Ayþýl Tükel Yavuz un III. Eyüpsultan Sempozyumu nda sunduðu bildiri, yapýnýn orijinal mimari ve yapýsal özelliklerinin deðerlendirilerek bugünkü mevcut sorunlarýnýn ortaya koyulduðu önemli bir çalýþmadýr 21. Beytepe Mahallesi Koruma ve Saðlýklaþtýrma Plâný adlý yüksek lisans teziyle Iþýk Aksulu, kentin tarihi geliþim sürecini incelemiþ ve çalýþma alanýný teþkil eden Beytepe Mahallesi nin sosyoekonomik, mimari ve fiziki verilerini dikkate alarak, alan için genel bir koruma ve saðlýklaþtýrma plâný teklif etmiþtir 22. Beypazarý ndaki bir veya bir grup Türk devri yapýsý hakkýnda hazýrlanmýþ lisans tezlerine de rastlanýlmaktadýr Mayýs 1998 tarihinde, Gazi Üniversitesi Mesleki Yaygýn Eðitim Fakültesi ile Beypazarý Belediyesi nin düzenlediði, I. Beypazarý Kültür ve Sanat Sempozyumunda sunulmuþ ancak henüz yayýnlanmamýþ bildirilerin içerisinde 24, kent tarihi ve bazý mimari eserler ile ilgili çalýþmalar yer almaktadýr 25. Ankara Kültür ve Tabiat Varlýklarýný Koruma Kurulu nda bulunan envanter fiþleri ile Vakýflar Genel Müdürlüðü Abide ve Yapý Ýþleri Dairesi Baþkanlýðý Arþivi ndeki tescil dosyalarýnda 26 yer alan resim, rölöve plâný, onarým fiþleri ve karar tutanaklarý yapýlarýn deðerlendirilmesinde dikkate alýnan diðer önemli kaynaklardýr. Araþtýrma üç aþamada gerçekleþtirilmiþtir. Ýlk olarak çalýþma konusuyla ilgili geniþ ve kapsamlý bir kütüphane ve arþiv çalýþmasý yapýlarak, konuyla ilgili kaynaklarýn tamamýna ulaþýlmýþtýr. Ýkinci aþama saha çalýþmasýdýr. Tescili yapýlmýþ mimari eserlerin yaný sýra henüz tescilli olmayan yapýlar 27 da -halkýn yardýmlarýyla- tespit edilmiþ; saha notlarý, rölöve ölçüleri ve mevcut yapý kitabelerinin ýstampajlarý alýnarak, çok sayýda genel ve detay fotoðrafý çekilmiþtir. Üçüncü aþama; kütüphane, arþiv ve saha çalýþmalarýyla elde edilen bilgiler ve belirlenen bir anahat plâný doðrultusundaki metin yazýmýdýr. Yapýlar belirli bir düzen içerisinde anlatýlarak, þekil ve resimlerle desteklenmiþtir. Kent merkezindeki yapýlar kent plânýný gösteren haritada, belde ve köylerde yer alan yapýlar ise ilçe haritasý üzerine iþlenmek suretiyle gösterilmiþlerdir. Yapýlarýn tanýtýmýnda kullanýlan rölöve plânlarýnýn tamamýna yakýný tarafýmýza ait olup, çeþitli kurum ve yayýnlardan temin edilen rölöve ve restitüsyon projeleri ile haritalar özellikle belirtilmiþtir. Yapýlarýn büyük bir kýsmýnda herhangi bir kitabe bulunmazken, mevcut kitabeler ekseriyetle onarýmlara aittir. Mevcut yapý kitabeleri, orijinal metin ve okunuþlarýyla birlikte verilerek tarihlendirme ve yapýlan onarýmlar baþlýðý altýnda deðerlendirilmiþtir. Kitabesi veya inþa tarihiyle ilgili herhangi bir yazýlý belge bulunmayan eserlerde ise stil kritiðine baþvurulmuþtur. Metin kýsmý beþ bölümden meydana gelmektedir. Giriþ bölümünden sonra, Beypazarý nýn coðrafi durumu ve kentin tarihi geliþim süreci anlatýlarak, ilçedeki mimari eserlerin tanýtýldýðý katalog bölümüne geçilmiþtir. Katalog bölümü; günümüzde mevcut olan yapýlar ve günümüze ulaþamayan yapýlar olmak üzere iki alt baþlýða ayrýlmýþ ve her bir yapý kendi grubu içerisinde alfabetik sýra esas alýnarak tanýtýlmýþtýr. Günümüzde mevcut olan yapýlar; yeri, mimari, malzeme ve teknik, süsleme, kitabe, tarihlendirme ve yapýlan onarýmlar olmak üzere altý alt baþlýkta deðerlendirilmiþ ve her yapýnýn baþýnda; kent plânýndaki numarasý, þekil ve resim sýralarý ile inceleme tarihi verilmiþtir. Günümüze ulaþamayan yapýlar ise; günümüze sadece bir bölümü ulaþabilen yapýlar ve kaynaklarda adý geçen yapýlar olmak üzere iki alt baþlýkta toplanmýþtýr. Katalog bölümünün ardýndan mevcut yapýlarýn genel özelliklerinin belirlenerek, Anadolu ölçeðinde bir analojinin yapýldýðý deðerlendirme bölümü gelmektedir. Sonuç bölümünde; bu çalýþmada elde edilen bulgular ile Beypazarý ndaki Türk Devri yapýlarýnýn, Türk sanatý tarihi ve mimarlýk tarihi içerisindeki yerleri ve taþýdýklarý önem belirtilmiþtir. Metin kýsmýnýn sonunda; notlar, genel kaynakça, dizin, Beypazarý Vakýflarý Fihristi, harita-þekil ve resimler listeleriyle birlikte yer almaktadýr. 18

19 BEYPAZARI NIN COÐRAFÝ DURUMU VE KENTÝN TARÝHÝ GELÝÞÝMÝ:

20 Coðrafi Durum Ýç Anadolu Bölgesi sýnýrlarýnda, Ankara nýn 99 km. kuzeybatýsýnda yer alan Beypazarý, Ankara iline baðlý ilçe merkezidir. Kuzeyinde Bolu ili Kýbrýscýk ve Seben ilçeleri, batýsýnda Nallýhan ilçesi ve Eskiþehir ili, güneyinde yine Eskiþehir ili ve Polatlý ilçesi ile doðusunda Ayaþ, Güdül ve Çamlýdere ilçeleri yer almaktadýr (1. Harita). Eski Ankara Ýstanbul karayolu kent merkezinden geçer. Yüzölçümü km² olan ilçenin rakýmý 675 m.dir Harita: Ankara ili Beypazarý ilçesinin konumu (Ýki Nokta) Beypazarý nýn kuzeyini Köroðlu, güney kesimlerini ise Sündiken Daðlarýnýn uzantýlarý kaplar. Bu iki daðlýk alanýn ortasýnda, kuzeydoðugüneybatý doðrultusundaki Beypazarý Ovasý yer alýr 29. Ýlçenin en önemli yükseltileri, m.ye yaklaþan Karlýk ve Kavaklý daðlarýdýr. Hýdýrlýk, Karcýkaya ve Salihler tepeleri kent merkezinde dikkat çeken yükseltilerdir. Jeologlar, Beypazarý nýn Kuzey Anadolu Fayý 30 (KAF) güneyinde ve bu fayýn etkisi ile günümüzden milyon yýl önce oluþmaya baþlayan bir göl havzasý kenarýnda bulunduðuna iþaret ederler 31. Ýlçe sýnýrlarý içerisinde görülen baþlýca akarsular; Kirmir, Ýlhan, Aladað, Süveri ve Ýnözü çaylarýdýr. Beypazarý ovasýný Sakarya ýrmaðýnýn kollarýndan Kirmir Çayý sular. Sakarya ýrmaðý ise Beypazarý nýn Eskiþehir iliyle olan sýnýrýný çizer 32. Ýlçenin kuzey kesimi, bilhassa Karaþar Beldesi, Eðiriova, Tepel, Karagöl ve Tekke daðlarý ormanlýk sahalardýr. Ormanlarda sarýçam, meþe, köknar ve ardýç cinsleri bulunur. Dere ve çay kenarlarýný söðüt, kavak ve çeþitli meyve aðaçlarý kaplar. Kuzeyden güneye indikçe bitki örtüsü seyrekleþir. Ýlçe merkezinin büyük bir bölümü ile Kýrbaþý ve Uruþ beldelerinin bir kýsmý bozkýr bitkileriyle örtülüdür 33. Denizden uzak ve etrafýnýn daðlarla çevrili oluþu nedeniyle bölgede karasal ve yarý kurak bir iklim hakimdir. Yaz aylarýnýn sýcak ve kurak, kýþ aylarýnýn ise soðuk ve yaðýþlý geçtiði ilçede yaz ile kýþ, gündüz ile gece sýcaklýklarý arasýnda büyük farklar görülür. Bölgede hakim olan rüzgarlar kýþýn kuzeydoðu yönünden esen poyraz ile yaz ve kýþ aylarýnda güneybatý yönünden esen sýcak rüzgar lodostur yýlý sayýmýna göre nüfusu olan ilçenin ekonomisi tarým ve hayvancýlýk baþta olmak üzere küçük ve orta ölçekli sanayi, ticaret, madencilik, el sanatlarý ve son yýllarda ivme kazanan turizme dayanýr. Bölgenin jeolojik yapýsýndan kaynaklanan kömür ve özellikle tabiî soda (trona) yataklarý Beypazarý nýn geleceði için umut vermektedir. Beypazarý Kenti Tarihi Geliþimi Beypazarý ve çevresindeki yerleþik hayatýn ilk izleri; arkeologlarýn, ele geçirilmiþ buluntular ýþýðýnda, M.Ö. 3. binin ikinci yarýsýna indirdikleri Tunç Çaðý topluluklarýna aittir 35. Ýlçenin 20 km. kadar batýsýndaki Hýrkatepe ve 13 km. güneydoðusundaki Dikmen köylerinde bulunan höyüklerde gaga aðýzlý testi, tunçtan yapýlmýþ damga mühür gibi çeþitli arkeolojik buluntulara rastlanýlmýþtýr 36. Büyük Hitit Ýmparatorluðunun Ankara nýn kuzeybatýsýndaki mevcudiyeti hakkýnda kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, Hitit metinlerinde geçen Kašiia yer adýnýn, bazý bilim adamlarý tarafýndan Beypazarý olabileceði teklif edilmiþtir

21 Beypazarý ilçe merkezinin 21 km. güneyinde yer alan Tahir Köyü nün yaklaþýk 1.5 km. kuzeybatýsýndaki Kýzlar Sekisi mevkiinde, Frig dönemine tarihlenen duvar kalýntýlarý I. Derece arkeolojik sit alaný olarak tescil edilmiþtir 38. Afif Erzen, Ankara nýn ilkçaðdaki tarihi geliþim sürecini incelediði kitabýnda, M.Ö. 7. yüzyýlda Frigya devletinin çöküþünden, M.Ö. 330 larda Büyük Ýskender in Asya seferine kadar geçen devrenin þehir tarihi için karanlýk kaldýðýný fakat söz konusu süreçte -Lidya Krallýðý ve Pers Ýmparatorluðu zamanýnda- büyük yollarýn kavþaðýnda bulunmuþ olan Ankara kentinin önemli bir rol oynadýðýný belirtmektedir 39. Ayný müellif Pers kral yollarý ve Ankara dan geçen yol güzergahlarýný iþlediði haritada 40, Ankara dan sonra, kuzeybatýdaki Lagonia (veya Lagania) ve devamýnda yer alan Nikea (Ýznik) kentlerine ulaþan bir yol göstermiþtir. Lagania kenti coðrafi konumu itibarýyla Beypazarý sýnýrlarý içersinde yer almaktadýr. Helenistik dönemde, -önceleri baðýmsýz, daha sonra Roma Ýmparatorluðu na baðlý birer eyalet haline getirilen krallýklardan- kuzeybatý Anadolu da Bithynia ile Orta Anadolu da Ankara ve çevresinde yer alan Galatya arasýndaki sýnýr bölgeye tesadüf eden Lagania yer adý, antik dönem Beypazarý ve çevresi için önemli bir kaynaktýr. Ruge, Lagania nýn Bithynia da bir 1. Resim: Beypazarý kent merkezinin 23 km. güneyinde yer alan Tabanoðlu Kalesi yer adý olup, Ankara dan Iuliopolis e giden yol üzerinde ve Beypazarý civarýnda bulunduðunu, fakat Hiorokles in 41 Galatya ya verdiðini belirtmektedir 42. Ýlçe merkezinin 19 km. doðusundaki Tabanoðlu Çiftliði nin 2 km. kadar kuzeyinde, Kirmir Çayý Vadisi nde, üç yaný çay tabaný olan bir yarýmada biçimli sarp tepelik üzerinde bulunan Tabanoðlu Kalesi (1.Res.), Erken Roma döneminden Orta Çað a kadar kullanýlmýþtýr 43. Geç Roma ve Erken Bizans dönemlerinde Lagania, Ýstanbul dan Ankara ya ve buradan da Kudüs e ulaþan haç yolundaki bir konaklama noktasýdýr 44. W.M. Ramsay ýn, Eski Küçük Asya haritasýnda bu güzergahý takip etmek mümkündür 45 (2. Harita). Haritanýn Galatya bölgesini gösteren 2. Harita: Eski Küçük Asya Haritasý, Galatya Bölgesi (W.M. Ramsay dan) 21

22 3. Harita: Beypazarý ve çevresindeki arkeolojik alanlar (P. Brown, Tahirler Projesinden) bölümünde bu yol, Ayaþ mevkiindeki Mnizos dan sonra Lagania Anastasiopolis e ulaþmakta, daha sonra Çayýrhan civarýndaki Sykeon köyü ve Nallýhan bölgesindeki Juliopolis e uðrayarak menzilini Göynük-Geyve güzergâhýnda devam ettirmektedir. Lagania 451 de, bir piskoposluk merkezi olarak Kalchedon Konsüllüðü ne Euphrasius Laganiae adýyla katýlmýþ, imparator Anastasius ( ) yönetiminde de Anastasiopolis adýný almýþtýr 46. Ramsay, burada Aya Yorgi ve Archangel adlarýnda iki kilisenin varlýðýna deðinmektedir 47. Beypazarý Kýrbaþý karayolunun 18. km.sinde, Tahirler Köyü ne 2 km. mesafede ve yolun sol tarafýnda yer alan iki kilise kalýntýsý vardýr 48 (3. Harita / 2. Res.). Bu kalýntýlar büyük olasýlýkla Ramsay ýn bahsettiði kiliselere aittir 49. Beypazarý ve çevresi, Anadolu nun Selçuklu hakimiyetine girdiði tarihlere kadar, Lagania Anastasiopolis adýyla bilinen bir Bizans yerleþimidir. Malazgirt zaferinden hemen sonra, de Ankara nýn Selçuklu topraklarýna katýldýðý 2. Resim: Beypazarý Kýrbaþý kara yolunun 18. km.sinde yer alan kilise kalýntýlarý belirtilmektedir 50. Dolayýsýyla Beypazarý nda da 1073 den itibaren Türk Devri nin baþladýðý kabul edilebilir. Ancak elimizde, bu tarihleri kesin olarak doðrulayabilecek herhangi bir yazýlý kaynak mevcut deðildir 51. Sultan I. Alâeddin Keykubat ( ) dönemine kadar Selçuklu devletinin siyasi belirsizlik ortamý 52 göz önünde bulundurulduðunda; Beypazarý ndaki kalýcý Türk iskânýnýn I. Alâeddin Keykubat ýn saltanat yýllarýna rastladýðý öngörülebilir 53. Günümüze restorasyonlar sonrasýnda oldukça yenilenmiþ bir Osmanlý devri yapýsý olarak ulaþan Beypazarý Sultan Alâeddin Camii nin, kitabesi bulunmamakla birlikte ilk olarak tarihleri arasýnda, Alaeddin Keykubat a atfen inþa edildiði düþünülmektedir 54. Yaþar Þener, ilk Türk iskanýnýn, ilçe merkezinin 3 km. kadar kuzeydoðusunda yer alan ve günümüzde tamamen terk edilmiþ eski bir yerleþim yeri halindeki Derbendçik Mahallesi civarýnda olduðunu ve bu havalide bulunan Sarýtepe ve civarý kazýldýðý zaman toprak altýndan yapý kalýntýlarýnýn çýktýðýný söylese de, bölgede bu tezi destekleyecek herhangi bir arkeolojik kazý gerçekleþtirilmemiþtir 55. Anadolu Selçuklularýnýn, 1243 yýlýnda Moðollara karþý yaptýklarý Kösedað Savaþý neticesinde çözülme sürecine girdikleri ve bundan sonra baþa geçen Selçuklu sultanlarýnýn da Moðol yönetiminin baskýsý altýnda kaldýklarý bilinmektedir. Ankara bu dönemde, Moðol hükümdarlarýnýn himayesindeki Ahi Reisleri ve bir süre de Germiyanoðullarý tarafýndan idare edilmiþ, Beypazarý ve çevresi ise kýsa bir süre Bizans hakimiyetine girmiþtir 56. Germiyanoðullarý Beyliði nin kurucusu olan Yakup bin Aliþir, 13. yüzyýl sonlarýndan 14. yüzyýlýn baþlarýna kadar Ankara ve çevresinde Selçuklu emirliði görevinde bulunmuþtur 57. Yakup Bey in bu dönemde, beyliðinin nüfus sahasýný geniþlettiði belirtilmektedir 58. Evliya Çelebi ise, kentin kurucusu hakkýnda þu sözleri sarf eder; Ýbtidâ bânisi ma lûmun deðildir. Lâkin ibtidâ fâtihi Kütâhiyye pâdiþahlarýndan Germiyânoðlu Ya kub Þâh ýn vezîri Dinar Hezâr feth etmeðile Germiyân Hezârý derler. 59. Bu bilgiye göre bölgenin fatihi Yakup Bey in veziri Dinar Hezâr dýr 60. Beypazarý adýnýn etimolojisi ve kent tarihçesi hakkýndaki tüm söylencelerde de; kentin Anadolu Beylikleri Devri nde, Germiyanoðlu Yakup Þah ýn veziri Dinar Hezâr tarafýndan Bizanslýlardan alýndýðý ve daha sonra Osmanlý topraklarýna katýldýðý belirtilmektedir. Þehir önceleri Germiyan Hezari olarak adlandýrýlýrken sonradan Dinarhezar 22

23 ismiyle anýlmýþtýr 61. Evliya Çelebi, halk arasýnda þehre Bebekbâzârý denildiðini ancak gerçek adýnýn Beðbâzarý olduðunu söyler 62. Beypazarý adýnýn; bugünkü Beytepe Mahallesi nde her cuma günü kurulan önemli ve büyük bir pazardan geldiði kabul edilmektedir 63. Osmanlýlarýn, Beypazarý ný ilk kez hangi tarihlerde topraklarýna kattýklarý konusunda elimizde doðrudan bir bilgi mevcut bulunmamakla birlikte, Ankara nýn yýllarý arasýnda Anadolu yu istila eden Ýlhanlýlar a tabi olduðu ve Orhan Bey tarafýndan 1356 da Eretnaoðullarý idaresinden alýnarak Osmanlý sýnýrlarýna katýldýðý, ancak I. Murat tarafýndan 1362 de tekrar zapt edildiði belirtilmektedir 64. Buradan yola çýkarak; Beypazarý nýn Osmanlý Beyliði nin kuruluþ sahasý olan kuzeybatý Anadolu daki Yeniþehir, Domaniç, Söðüt bölgesine yakýnlýðý ve bu tarihlerdeki fetihlerin yönü dikkate alýndýðýnda, Orhan Bey döneminde Osmanlý devleti sýnýrlarýna dahil edildiði söylenebilir 65. Ýlçe merkezinin 18 km. batýsýndaki Hýrkatepe köyünde, Ertuðrul Bey in babasý Gündüz Alp e ait olduðu rivayet edilen ve üzeri sonradan basit ahþap çardakla kapatýlmýþ bir ziyaretgâh yer almaktadýr 66 (3. Res.). 3. Resim: Hýrkatepe Köyü, Gündüz Alp Ziyaretgâhý 1402 de Ankara da yapýlan savaþta, Bâyezýd ýn Timur a maðlup olmasý üzerine Osmanlý hakimiyetindeki topraklarýn bir kýsmý eski sahipleri olan Anadolu Beylikleri arasýnda paylaþtýrýlmýþtýr. Timurlular, Osmanlý payitahtý Bursa ya girmiþ, Alâeddin Bey in oðullarý Mehmet ve Ali Beyler hapisten çýkarýlmýþ ve Karamanoðullarýna, Karaman, Konya ve çevresi haricinde, Osmanlý bölgesinden Beypazarý, Sivrihisar, Kýrþehir ve Kayseri yi de içine alan geniþ bir arazi verilmiþtir 67. Karamanlý topraklarýna hakim olan Mehmet Bey, Beypazarý ve çevresinde herhangi bir mevcudiyet gösteremeden Konya önlerinde Çelebi Mehmet e karþý giriþtiði savaþta aðýr bir yenilgiye uðratýlmýþ ve yapýlan antlaþma neticesinde Timur tarafýndan Karamanoðlu na verilen Beypazarý, Sivrihisar, Akþehir, Yalvaç, Beyþehir ve Seydiþehir eski hakimi olan Osmanlý devletine geri verilmiþtir 68. Ý.H. Uzunçarþýlý; II. Murad ýn, Rumeli de Haçlýlara karþý yaptýðý mücadele sýrasýnda, bu durumu fýrsat bilen Karamanoðlu Ýbrahim Bey in, damadý Turgutoðlu Hasan Bey kumandasýyla gönderdiði kuvvetlerin Ankara, Kütahya ve Afyon illeriyle, Bolvadin, Beypazarý, Hamideli taraflarýna kadar olan yerleri yakýp yýktýklarýný söylemektedir 69. II. Mehmet in (Fatih Sultan Mehmet) Akkoyunlu hükümdarý Uzun Hasan a karþý oluþturduðu ittifaka, Karaman valisi Þehzâde Mustafa ve kuvvetleri Beypazarý nda katýlmýþ ve 1473 de Otlukbeli Zaferi kazanýlmýþtýr 70. Bazý araþtýrmacýlar, Karaman valisi Þehzâde Mustafa nýn 1474 sýralarýnda hastalanarak bir süre sonra Beypazarý nda öldüðünü ileri sürerler yüzyýllar arasýndaki kent içi yerleþimin, ulu cami geleneðindeki Alâeddin Camii çevresinde, bugünkü Ýstiklâl ve Beytepe Mahalleleri dolaylarýnda, Mundarcý dere yataðý etrafýnda yoðunlaþtýðý söylenebilir 72. Ancak söz konusu eski yerleþim bölgesi, 20. yüzyýlýn ortalarýna dek geçirdiði birçok yangýn ve doðal afet sonrasýnda yeniden iskan edildiðinden, günümüze bu dönemlere ait hiçbir yapý kalýntýsý ulaþamamýþtýr. M. Akdað, 15. yüzyýldan önce Anadolu daki ticaret yollarý arasýnda Beypazarý ný, Ankara Ýzmit arasýnda bir merkez olarak göstermiþtir yüzyýla ait Hüdavendigâr Livasý (Sancaðý) tahrir defterlerine göre Beypazarý nýn bu tarihlerde 21 mahallesi, 120 köyü ve 26 mezrâsý mevcuttu 74. Refet Yinanç, 1573 te Beypazarý merkezde 1977 vergi nüfusunun bulunduðunu ve her vergi nüfusunun yaklaþýk beþ kiþilik bir aile olarak kabul edildiðinde, merkezde 9885, yaklaþýk kiþinin yaþadýðýný belirtmektedir. Araþtýrmacý buna, 120 köyde 5250 vergi nüfusunun bulunduðunu ilave ederek, 1573 te Beypazarý nýn civarýndaki nüfusuyla hem merkez olarak, hem de köyleri ile Anadolu nun en büyük kazalarýndan biri olduðuna iþaret etmektedir 75. Özer Ergenç, 16. yüzyýl Ankara þer iye sicillerine dayanarak, Ankara Yasakçýbaþýsý Ýbrahim Beþe nin ayný zamanda sadrazam Ferhad Paþa nýn Beypazarý hassýna voyvoda olduðundan bahsetmektedir

24 larda, Afyon dan (Karahisar), bir buçuk günde Beypazarý na gelen Polonyalý seyyah Simeon, kentte bol miktarda meyve yetiþtirildiðini ve bunlarýn içinde kavun karpuzun pek tatlý olduðunu söyleyerek, hünkâra götürüldüðünden bahsetmektedir. Simeon, kentte altý hane Ermeni bulunduðundan söz eder 77. Beypazarý na 1648 de gelen Evliya Çelebi nin anlattýklarýna göre 17. yüzyýl ortalarýnda Beypazarý; tiftik pazarý, dere yataðýnýn iki yanýndaki kayalar üzerine kurulmuþ kalesi, 20 mahallede toplam 41 cami ve mescidi, ikiþer katlý 3060 evi, medresesi, darülhadisi, darülkurrasý, 70 sýbyân mektebi, çarþý içinde yanýk olan bir büyük han ile birlikte 7 haný, hamamlarý ve 600 dükkâný bulunan, Ýstanbul- Ankara güzergâhý arasýnda önemli ve büyük bir taþra kentidir. Söz konusu kale, Mundarcý deresinin iki yanýnda yer alan ve doðal bir sur duvarý gibi kenti kuþatan kalker tepelerinin -Hýdýrlýk ve Üç Kýzlarüzerlerine yerleþtirilmiþ gözetleme kulelerinden ibaret olmalýdýr. Evliya, kentte büyük ve önemli camilerin bulunmadýðýný ve medreselerin kâgir olmadýðýndan söz etmektedir. Çarþý içindeki güzel cami, Kurþunlu Camii olmalýdýr. Ancak Evliya Çelebi, Alâeddin Camii, Suluhan ve Boðazkesen Türbesi gibi kentte dikkat çeken önemli yapýlardan, seyahatnamesinde hiç bahsetmez 78. S. Faroqhi, 17. yüzyýlda Beypazarý nýn ekonomik açýdan taþýdýðý önemi, büyük oranda sof üretimine ve pirinç üreticisi bir bölgenin ortasýnda bulunmasýna borçlu olduðuna ve kentteki hanlarda da muhtemelen bu iki malýn ticaretinin yapýldýðýna dikkat çeker senesinde, Ayaþ tan dokuz saatlik bir yürüyüþten sonra Beypazarý na ulaþan Fransýz hekim ve botanikçi Pitton de Tournefort, kentin aþaðý yukarý birbirine denk üç tepenin ortasýnda, bir vadide bulunduðunu ve evlerin ahþaptan iki katlý olduklarýný belirtir. Tournefort, bölgenin meyve bahçeleri haricinde kuru ve çýplak yapýsýna dikkat çekerek, Ýstanbul da satýlan harika armutlarýn burada yetiþtirildiðinden bahseder de Eskiþehir üzerinden Beypazarý na gelen bir baþka Fransýz hekim-seyyah Paul Lucas (4. Harita), her Cumartesi þehirde büyük bir pazarýn kurulduðunu ve çarþýlarýnýn çok güzel olduðunu söyler ve kentin bir voyvoda tarafýndan idare edildiðine deðinir 81. Her iki seyyahýn verdiði bilgilerden; 18. yüzyýl baþlarýnda Beypazarý nýn Hýdýrlýk, Üç Kýzlar ve Karcýkaya tepelerinin eteklerindeki vadi yamaçlarý 24

25 ve içerisinde yer alan düzlüklerde yayýlmýþ olduðu ve kentte belirgin bir ticari hayatýn yaþandýðý anlaþýlmaktadýr. 19. yüzyýlda kente uðrayan seyyahlarýn sayýsýnda bir artýþ dikkat çeker de Beypazarý ndan geçen Fransýz mimar-seyyah Charles Texier, evlerin ahþap malzeme ile inþa edildiklerini ve damlarýnýn da tahta kiremitlerle kaplandýðýný belirtir 82. Texier, kervanlarýn konaklama yeri olmasýndan dolayý kentteki ticari hayatýn canlý olduðuna, burada öküzlerin dahi nallanarak yük taþýmacýlýðýnda kullanýldýklarýna iþaret eder ve Beypazarý nýn Avrupaî bir yapýya sahip olduðunu söyler de Beypazarý na gelen Ýngiliz seyyah William J. Hamilton ise, hasat zamaný kent merkezinde kimseyi bulamadýðýný ancak bir buçuk mil kadar kuzeybatýda, taþ malzeme ile inþa edilmiþ olan yayla evlerindeki ahþap tezgahlarda halý dokumacýlýðýnýn yapýldýðýný belirtir de Beypazarý na uðrayan Fransýz seyyah J.E. Dauzats, kentin önemli bir tiftik merkezi olduðundan söz eder 85. Dauzats, þehrin kenarýna kurduðu çadýrýnýn karþýsýnda yer alan abide harabesini -Boðazkesen Türbesi ni- incelemiþ ve bu yapýnýn içi zengin bir surette ve Rum üslubunda tezyin edilmiþ bir kilise olduðunu iddia ederek, ortasýnda bir mezarýn bulunduðunu ve Türklerin yapý için vaktiyle merhameti ile meþhur bir zatýn mezarý olduðunu söylediklerini belirtmiþtir 86. Fransýz arkeolog Georges Perrot, 1864 de Edmond Guillaume ile birlikte gelip Hacý Mustafa Efendi adýnda bir zâtýn evinde birkaç gün ikamet ettiði 87 Beypazarý nýn 800 haneli olup 88, üzerinde evlerin bulunduðu iki kayalýk duvarýn arasýnda, bir çok köprü kemerinin atýldýðý dar bir boðazda kurulduðunu yazar 89. Þehirde herhangi bir yazýta veya geçmiþten ize rastlamamýþ ancak Ýnözü vadisinde bulunan kaya içine oyulmuþ odalarýn, Ürgüp, Kapadokya daki benzerleriyle olan iliþkisine dikkat çekerek, bunlarýn Frig dönemine ait, düþman saldýrýsýna karþý yapýlmýþ sýðýnaklar olduklarýna deðinmiþtir 90. Perrot, þehirde sakin bir yaþantýnýn olduðunu, tüccarlarýn yýlýn belirli zamanlarýnda burada kaldýklarýný, ailelerinin ise Ankara da ikamet ettiklerini belirtir ve kentte Hýristiyan nüfusun olmadýðýndan söz eder da Beypazarý üzerinden Ankara ya geçen Ýngiliz subayý Frederick Burnaby, seyahatnamesinde kent hakkýnda herhangi bir yorum yapmamýþtýr 92. Fransýz coðrafyacý, yazar seyyah Vital Cuinet 1890 da gördüðü Beypazarý nýn çok canlý bir görüntü sunduðu söylemektedir 93. Kentte, kervan ticaretinin yoðunluðundan dolayý araba yapýmcýlýðý ve nalbantlýðýn raðbet gören meslekler olduðunu belirtir. Cuinet, Sakarya nýn küçük bir çayý üzerinde kurulmuþ Beypazarý nda, tarýmdan zengin ve bol mahsûl elde edildiðine deðinmektedir yüzyýl seyyahlarýnýn anlattýklarýndan, Beypazarý nýn bu dönemde tarým ve bilhassa tiftik üretimiyle dýþa açýk bir merkez olduðunu 95 ve Ankara ile Ýstanbul arasýndaki kervan ticaretinin kentte canlý bir ekonomi yaratarak iþ gücünün de daha çok bu alanda yoðunlaþtýðýný öðreniyoruz. Beypazarý, 19. yüzyýl ortalarýna kadar Ankara nýn tiftik ipliði ihtiyacýnýn en büyük kýsmýný saðlayan iki-üç günlük uzaklýktaki bir merkez konumundadýr 96. Ancak her iki kentin de ana faaliyet alaný olan tiftik üretimi, Osmanlý Ýmparatorluðu nun bütün iktisadi hayatýný sarsan 1838 ticaret antlaþmasý ile yýkýlmaya mahkum kýlýnmýþtýr 97. Kent, 19. yüzyýlda baþ gösteren ekonomik darlýðýn yaný sýra, geçirdiði büyük yangýnlarla da çok kez sarsýlmýþtýr da çarþý büyük bir yangýn geçirmiþ ve bir gayrimüslim mühendisin kontrolünde sokak ve dükkânlar ebniye nizamnamesi 98 ne göre ýzgara plân lý ve kâgir olarak yeni baþtan inþa edilmiþtir 99 (6. Harita) yýlýnda Beytepe mahallesi tamamen, 1884 de 100 Nerdübandede (Rüstem Paþa Mahallesi) ve Karcýkaya mahallerinin dýþýndaki bütün mahalleler ile çarþýnýn bir kýsmý, 1894 de ise çarþýnýn tamamý yanmýþtýr 101. Dolayýsýyla kent, 19. yüzyýlda geçirdiði büyük yangýnlar ve durgunlaþan ekonomik yapýsý ile 1856 yýlý eyalet teþkilatý verilerine göre 102 nahiyesi olduðu Ankara Livasý ile ayný kaderi paylaþmýþtýr 103. H / 1882 tarihli Ankara Vilayeti Salnâmesi nde Beypazarý nda, birer askeri depo, koðuþ, cephanelik, rüþdiye mektebi ile 36 sýbyan mektebi, 77 cami-mescit, 15 medrese ve 61 çeþme kayýtlýdýr 104. Vilayet salnâmelerinde, Beypazarý kasabasýnda Karaca Ahmet Sultan Makamý, Birgivi merhum Mehmet Efendi, Ývaz Baba ve Üç Kýzlar ile kasaba civarýnda Kara Davud, Necmeddin Kübra 105, Yediler ve -ceddi âli Osmaniyandan- Gündüz Alp ziyaretgâhlarýnýn bulunduðu belirtilmiþtir 106 (3. 4.Res.). H / 1898 tarihli mâarif salnâmesinde Beypazarý nda dokuz medrese yer almaktadýr yüzyýl sonlarýnda kentte yeni mahaller oluþur 108. Nerdübandede Mahallesi (Rüstem Paþa 25

26 4. Resim: Baðözü Köyü, Necmeddin Kübrâ Ziyaretgâhý Mahallesi), Gülhaniye Mahallesi (Zafer Mahallesi) ve II. Abdülhamit döneminde, Beypazarý na gelen muhacirler için, Ýstanbul Caddesi üzerinde ayný tipte karþýlýklý evlerin yapýmýyla geliþen 109 Hamidiye Mahallesi (bugün Zafer Mahallesi hudutlarý içerisindedir) ile kent 19. yüzyýlýn ikinci yarýsýndan sonra kuzeybatý ve güneybatý akslarýnda geniþlemeye baþlamýþtýr. Aksulu, yýllarý arasýnda kent içinde 17 mahallenin var olduðunu söyler ve bu mahalle adlarýnýn bir çoðunun bugünkü sokak adlarý olduðuna deðinir yüzyýla gelindiðinde Beypazarý nda artýk belli baþlý tüm kamu kurumlarý mevcuttur 111. H.1325 / 1907 tarihli Ankara Vilayeti Salnâmesinde kent genelinde toplam nüfusun olduðu belirtilmekte ve ihracat iskelesi olarak Eskiþehir e baðlý Sarýköy istasyonu gösterilmektedir 112 (4.Harita) de yapýmýna baþlanan Ýzmit- Ankara þose yolu, Anadolu nun en iyi araba yollarýndan biri olup, Ankara Ayaþ Beypazarý Nallýhan Ýzmit hududu km.dir 113. Ankara Ýstanbul baðlantýsý olarak kullanýlan ve Beypazarý ndan geçen bu kara yolunun daha sonra Kýzýlcahamam a kaydýrýlmasý ile Beypazarý nýn iktisadi yapýsý sarsýlmýþ ve ilçe kendi imkânlarýyla ayakta durmaya çalýþan bir taþra kenti olarak geliþimini sürdürmüþtür de kenti ziyaret eden Seyyah Kandemir in Beypazarý hakkýnda söylediði þu sözler kentin 20. yüzyýldaki görünümünü çok iyi özetlemektedir; Tamamile rüsubi tabakalardan ibaret, sert meyillerle, dik uçurumlarla dolu bürkâni erazi ortasýnda Beypazarý, limanýna sýðýnmýþ bir transatlantik halile sakin ve mütevazi yatýyordu. Dik meyilli bir tepenin üzerinde, hemen üstüste yýðýlmýþ denecek kadar birbirine yakýn beyaz cepheli, irili ufaklý evler arasýndan geçerken kendimi dördüncü Murat devrinde yaþýyor zannettim. Büyük taþlý kaldýrýmlar, fazla çýkýk þahniþli, büyük pencereli evler, dik ve dar sokaklar; gürül gürül akan çeþmeler yanýnda abtest almakla meþgul beyaz sakallý ihtiyarlar ve bütün çarþýyý kaplayan asýrlýk aðaçlar. Sonra dükkânlar, dükkânlar... Hepsi bir þekilde, bir boyda, bir ende yüzlerce dükkân... Buralarda hararetli bir faaliyet içinde zamanýn geçiþini ve akýþýný duymayan esnaflar, sanatkârlar... Terziler, kunduracýlar, yemeniciler, demirciler, semerciler, fýrýnlar, bakkallar, yemiþçiler Kandemir, kasaba merkezinde 1100 hane, 500 dükkân, 3 hamam, 14 cami, 8 mescit ve 6600 nüfusun var olduðunu söyler ve kentte beþ sýnýflý üç adet ilk mektebin bulunduðunu ve bunlarýn 600 talebeye ve 17 muallime sahip olduðunu belirtir. Seyyah, mekteplerin eski ahþap evlerden ibaret olup, yalnýz bir tanesinin iyi sayýlabileceðine iþaret eder 115 ( Res.) li yýllarda, Ýstanbul dan Ankara ya, Beypazarý üzerinden geçen Alman gezgin- fabrikatör Julie Boehringer, Beypazarý nda Selçuklu Devleti nin en uzak batý noktasýna vardýklarýný söyler ve Suluhan ýn içerisinde kentten geçen araçlarýn tamir edildiðinden ve bu manâda ilk amacýna hizmet ettiðinden söz eder. Boehringer in gezi notlarý içerisinde Suluhan ýn eski bir renkli fotoðrafý yer almaktadýr yüzyýl baþlarýnda kentin ileri gelen aileleri, eski Ýstanbul yolunun doðusunda, bugün Ayvaþýk Mahallesi olarak bilinen mevkide ve kuzeyde Ýnözü vadisi içlerinde yazlýk konutlar inþa ettirmiþlerdir 117 (11. Res.). Kent, 20. yüzyýldan itibaren yeni yerleþim sahalarý ile birlikte, daha çok güney ve doðu akslarýnda büyümeye baþlamýþtýr. Bugün, Ankara ili Beypazarý ilçesi; merkezde 11 mahalle (Ayvaþýk, Baþaðaç, Beytepe, Cumhuriyet, Gazipaþa, Hacýkara, Ýstiklâl, Kurtuluþ, Rüstempaþa, Yeþilaðaç, Zafer), merkeze baðlý üç belde (Karaþar, Kýrbaþý, Uruþ) ve 64 köy ile 1997 yýlý sayýmý verilerine göre toplam nüfusa sahiptir. Eski ve yeni olmak üzere iki ayrý mekânsal düzenleme gösteren ilçenin tarihi dokusu, eski Ankara Ýstanbul yolunun kuzey bölümünde; yeni kýsmý ise bu yolun güneyinde yerleþmiþtir 118 (6. 7.Harita). Eski kýsmý teþkil eden tarihi kent dokusu, çarþý ve çevresindeki altý mahalleden (Beytepe, Cumhuriyet, Ýstiklâl, Kurtuluþ, Rüstempaþa, Zafer) oluþmaktadýr ( Res.). Sert eðimli kalker tepeleri ile üzeri sonradan betonarme kanal þeklinde kapatýlan Mundarcý dere yataðý çevresinde yayýlan tarihi kent, yoðun olarak 19. yüzyýl yapýlarýyla donatýlmýþ zengin dokusuyla tipik bir Osmanlý taþra kenti görünümü sergilemektedir

27 5. Resim: 20. yüzyýl baþlarýnda Ýstiklâl Mahallesi (Bey. Bel den) 6. Resim: Ýstiklâl Mahallesi nin bugünkü görüntüsü 27

28 7. Resim: 20. yüzyýl ortalarýnda Ýstiklâl Mahallesi ve Karcýkaya kesimi (Bey. Bel den) 8. Resim: Ýstiklâl Mahallesi ve Karcýkaya kesiminin bugünkü görüntüsü 28

29 9. Resim: 1950 lerde Beytepe Mahallesi (Bey. Bel den) 10. Resim: Beytepe Mahallesi nin bugünkü görüntüsü 29

30 11. Resim: 20. yüzyýl ortalarýnda Ýnözü vadisi (Bey. Bel den) 12. Resim: Ýnözü vadisinin bugünkü görüntüsü 30

31 13. Resim: Ýmaret Meydaný, Cumhuriyetin 10. yýl kutlamalarý (Bey. Bel den) 14. Resim: 20. yüzyýl ortalarýnda Beypazarý nda ilköðretim (Bey. Bel den) 31

32

33 KATALOG