RAYMOND GEUSS University of Cambridge de felsefe profesörü olan Raymond Geuss, ABD ve Almanya daki çeşitli üniversitelerde de ders vermiştir.

Transkript

1 RAYMOND GEUSS University of Cambridge de felsefe profesörü olan Raymond Geuss, ABD ve Almanya daki çeşitli üniversitelerde de ders vermiştir. Özgürlük kavramı, Nietzsche, Adorno nun estetik teorisi ve siyaset felsefesi üzerine çeşitli çalışmaları yayımlanmış olan Geuss, Eleştirel Teori: Habermas ve Frankfurt Okulu nun yanı sıra Morality, Culture, and History (Cambridge, 1999), History and Illusion in Politics (Cambridge, 2001) ve Public Goods, Private Goods (Princeton, 2001) adlı kitapların yazarıdır. Aynı zamanda klasik çağ şiirlerinden derleyip İngilizce ye çevirdiği bir seçki Parrots, Poets, and Philosophers and Good Advice başlığıyla yayımlanmıştır.

2 Ayrıntı: 369 İnceleme Dizisi: 181 Eleştirel Teori Habermas ve Frankfurt Okulu Raymond Geuss Kitabın Özgün Adı The Idea of A Critical Theory Habermas and the Frankfurt School İngilizce den Çeviren Ferda Keskin Yayıma Hazırlayan Kaan Atalay Son Okuma Mehmet Celep 1981 by Cambridge University Press Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım 2002 İkinci Basım 2013 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

3 Raymond Geuss Eleştirel Teori Habermas ve Frankfurt Okulu

4 İNCELEME DİZİSİ YEŞİL POLİTİKA/J. Porritt Ë MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATIN ELEŞTİRİSİ/B. Brown Ë KADINLIK TAHAKKÜM VE DİRENİŞ SANATLARI/J.C. Scott Ë SAĞLIĞIN GASPI/I. Illich Ë SEVGİNİN BİLGELİĞİ/A. Finkielkraut Ë KİMLİK VE FARKLILIK/W. Connolly Ë ANTİPOLİTİK ÇAĞDA POLİTİKA/G. Mulgan Ë YENİ BİR SOL ÜZERİNE TARTIŞMALAR/H. Wainwright Ë DEMOKRASİ VE KAPİTALİZM/S. Bowles-H. Gintis Ë OLUMSALLIK, İRONİ VE DAYANIŞMA/R. Rorty Ë OTOMOBİLİN EKOLOJİSİ/P. Freund-G. Martin Ë ÖPÜŞME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZERİNE/A. Phillips Ë İMKÂNSIZIN POLİTİKASI/ J.M. Besnier Ë GENÇLER İÇİN HAYAT BİLGİSİ EL KİTABI/R. Vaneigem Ë EKOLOJİK BİR TOPLUMA DOĞRU/M. Bookchin Ë İDEOLOJİ/T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRKİYE/A. İnsel Ë AMERİKA/J. Baudrillard Ë POSTMODERNİZM VE TÜKETİM KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ER- KEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL İNSANIN ÇÖKÜŞÜ/R. Sennett Ë POPÜ- LER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLEĞİNİ YİTİREN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARŞI HAYAT/N. O. Brown Ë SİVİL İTAATSİZLİK/Der.: Y. Coşar Ë AHLÂK ÜZERİNE TARTIŞMALAR/J. Nuttall Ë TÜKETİM TOPLUMU/J. Baudrillard Ë EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HAS- TALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK BİR ŞEYLERİ OLMAYANLARIN ORTAKLIĞI/A. Lingis Ë VAKİT ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AŞKI/M. Viroli Ë KİMLİK MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZERİNE/S. Lynch Ë KİŞİSEL İLİŞKİLER/H. LaFollette Ë KADINLAR NEDEN YAZ- DIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë İTİRAF EDİLE- MEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZERİNE/A. Phillips Ë FELSEFEYİ YAŞAMAK/R. Billington Ë POLİTİK KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHURİYETÇİLİK/P. Pettit Ë POSTMODERN TEORİ/S. Best-D. Kellner Ë MARKSİZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHŞETİ KAVRAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJİK DÜŞÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ETİK/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL CİNSİYET VE İKTİDAR/ R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAŞLIK/W. Kymlicka Ë KARŞIDEVRİM VE İSYAN/H. Marcuse Ë KUSURSUZ CİNAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAŞTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ NİHİLİST/K.A. Pearson Ë HOŞGÖRÜ ÜZERİNE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARŞİZMİ/Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ETİĞİ/G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR/ Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DEĞERİ/J. Harris Ë POSTMODERNİZMİN YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DEĞİŞTİRMEK ÜZERİNE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YENİDEN DÜŞÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJİ/A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇEKLİK/G. Sartwell Ë KENTSİZ KENTLEŞME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARŞI/P. Feyerabend Ë HAKİKAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. İnceoğlu Ë ANARŞİZMİN BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOLİ KADINDIR/D. Binkert Ë SİYAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODERNİZM, EV- RENSELLİK VE BİREY/Ş. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYALİZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN VİCDANI/R. Sennett Ë KÜRESELLEŞME/Z. Bauman Ë ETİĞE GİRİŞ/A. Pieper Ë DUYGUÖTESİ TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEBİYAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë İMAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAŞAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇAĞI/J. Kovel Ë KOLONYALİZM POSTKOLONYALİZM/A. Loomba Ë KREŞTEKİ YABANİ/A. Phillips Ë ZAMAN ÜZERİNE/N. Elias Ë TARİHİN YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAŞLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARŞİZ- MİN SİYASET FELSEFESİ/T. May Ë ATEİZM/R. Le Poidevin ËAŞK İLİŞKİLERİ/O.F. Kernberg Ë POST- MODERNLİK VE HOŞNUTSUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE DİĞER HAYAT STRATEJİLERİ/Z. Bauman Ë TOPLUM VE BİLİNÇDIŞI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUŞ DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFERİ/B. Sanders ËEDEBİYATIN YARATILIŞI/F. Dupont Ë PARÇALANMIŞ HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKSİZM VE DİL FELSEFESİ/V. N. Voloşinov Ë MARX IN HAYALETLERİ/J. Derrida Ë ERDEM PEŞİNDE/A.MacIntyre Ë DEVLETİN YENİDEN ÜRETİMİ/J. Stevens Ë ÇAĞDAŞ SOSYAL BİLİMLER FELSEFESİ/B. Fay Ë KAR- NAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë PİYASA/J. O Neill Ë ANNE: MELEK Mİ, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL İNSAN/G. Agamben Ë BİLİNÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAŞADIĞIMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAŞAMA SANATI FELSEFESİ/A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë EĞİTİMDE ETİK/F. Haynes Ë DUYGUSAL YAŞANTI/D. Lupton Ë ELEŞTİREL TEORİ/R. Geuss Ë AKTİVİSTİN EL KİTABI/R. Shaw Ë KARAKTER AŞINMASI/R. Sennett Ë MODERNLİK VE MÜPHEMLİK/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: BİR AHLÂK KARŞITININ ETİĞİ/P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, KİMLİK VE SİYASET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIŞ ANARŞİ/M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLERİ/D. Crane Ë BİLİM ETİĞİ/D. Resnik Ë CEHENNE- MİN TARİHİ/A.K. Turner Ë ÖZGÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen Ë KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë SİYASAL İKTİSADIN ABC si/r. Hahnel Ë ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison Ë MARX VE MAHDUMLARI/J. Derrida Ë ADALET TUTKUSU/R.C. Solomon Ë HACKER ETİĞİ/P. Himanen Ë KÜLTÜR YORUMLARI/Terry Eagleton Ë HAYVAN ÖZGÜRLEŞMESİ/P. Singer Ë MODERNLİĞİN SOSYOLOJİSİ/P. Wagner Ë DOĞRUYU SÖYLEMEK/M. Foucault Ë SAYGI/R. Sennett Ë KURBANSAL SUNU/M. Başaran Ë FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVENİ/J. W. Bernauer Ë DELEUZE & GUATTARI/P. Goodchild Ë İKTİDARIN PSİŞİK YAŞAMI/J. Butler Ë ÇİKOLATANIN GERÇEK TARİHİ/S.D. Coe & M.D. Coe Ë DEVRİ- MİN ZAMANI/A. Negri Ë GEZEGENGESEL ÜTOPYA TARİHİ/A. Mattelart Ë GÖÇ, KÜLTÜR, KİMLİK/I. Chambers Ë ATEŞ VE SÖZ/G.M. Ramírez Ë MİLLETLER VE MİLLİYETÇİLİK/E.J. Hobsbawm Ë HOMO LUDENS/J. Huizinga Ë MODERN DÜŞÜNCEDE KÖTÜLÜK/S. Neiman Ë ÖLÜM VE ZAMAN/E. Lévinas Ë GÖRÜNÜR DÜNYANIN EŞİĞİ/K. Silverman Ë BAKUNIN DEN LACAN A/S. Newman Ë ORTAÇAĞ- DA ENTELEKTÜELLER/J. Le Goff Ë HAYAL KIRIKLIĞI/Ian Craib Ë HAKİKAT VE HAKİKATLİLİK/B. Williams Ë RUHUN YENİ HASTALIKLARI/J. Kristeva Ë ŞİRKET/J. Bakan Ë ALTKÜLTÜR/C. Jenks Ë BİR AİLE CİNAYETİ/M. Foucault Ë YENİ KAPİTALİZMİN KÜLTÜRÜ/Richard Sennett Ë DİNİN GELECEĞİ/ Santiago Zabala Ë ZANAATKÂR/Richard Sennett Ë MELEZLİĞE ÖVGÜ/Michel Bourse Ë SERMAYE VE DİL/ Christian Marazzi Ë SAVAŞ OYUNLARI/Roger Stahl

5 Raymond Geuss Eleştirel Teori Habermas ve Frankfurt Okulu

6

7 İçindekiler Önsöz...7 Giriş İDEOLOJİ...13 A. Betimsel anlamda ideoloji...13 B. Yerici anlamda ideoloji...23 C. Pozitif anlamda ideoloji...36 D. İdeologiekritik ÇIKARLAR...65 A. Gerçek çıkarlar

8 3. ELEŞTİREL TEORİ...79 A. Bilgisel yapı...79 B. Belgeleme C. Epistemoloji Adı geçen eserler Dizin

9 Önsöz R obert Denoon Cumming e on yıldan fazla süren bir eğitim ve cesaretlendirme için teşekkür borçluyum. Aşağıdaki sayfalarda ele aldığım konularda Richard Rorty ve Quentin Skinner la yaptığım tartışmalardan ve Hidé Ishiguro ile Alan Montefiore nin metnin yayımlanmadan önceki son hali üzerine yaptığı yorumlardan özellikle faydalandım. Bu kitaptaki fikirlerin çoğu Sidney Morgenbesser den kaynaklanmaktadır ve kendisinin sürekli yardımı olmasa kitap ortaya çıkmazdı. Metnin yayıma hazırlanmasında Cambridge University Press ten Jeremy Mynott, Jonathan Sinclair-Wilson ve Francis Brooke la çalışmak bir zevkti. Son olarak John Loesch e özel teşekkürler. 9

10 KISALTMALAR: EI Habermas, Jürgen, Erkenntnis und Interesse, Frankfurt: Suhrkamp, (ikinci basım) KK Habermas, Jürgen, Kultur und Kritik, Frankfurt: Suhrkamp, LS Habermas, Jürgen, Legitimationsprobleme in Spätkapitalismus, Frankfurt: Suhrkamp, N2 Habermas, Jürgen, Erkenntnis und Interesse nin ikinci baskısına Nachwort. PP Habermas, Jürgen, Philosophisch-Politische Profile, Frankfurt: Suhrkamp, PS Adorno, Th. W. vö, Der Positivismusstreit in der deutschen Soziologie, Neuwied ve Berlin: Luchterhand, TG Habermas, Jürgen ve Luhmann, Niklas, Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie Was leistet die Systemforschung?, Frankfurt: Suhrkamp, TP Habermas, Jürgen, Theorie und Praxis, Frankfurt: Suhrkamp, (dördüncü basım) TW Habermas, Jürgen, Technik und Wissenschaft als Ideologie, Frankfurt: Suhrkamp, WL Wellmer, Albrecht, Kritische Gesellschaftstheorie und Positivismus, Frankfurt: Suhrkamp, WT Habermas, Jürgen, Wahrheitstheorien Wirklichkeit und Reflexion: Festschrift für Walter Schulz, Pfulingen: Neske, ZL Habermas, Jürgen, Zur Logik der Sozialwissenschaften, Frankfurt: Suhrkamp, ZR Habermas, Jürgen, Zur Rekonstruktion des historischen Materialismus, Frankfurt: Suhrkamp,

11 İNGİLİZCE ÇEVİRİLER: T1 Habermas, Jürgen, Knowledge and Human Interests, Çev. Jeremy Shapiro, Boston: Beacon Press, T2 Habermas, Jürgen, Legitimation Crisis, Çev. Thomas McCarthy, Boston: Beacon Press, T3 Adorno, Th. W. vö., The Positivist Dispute in German Sociology, Çev. Glyn Adey ve David Frisby, New York: Harper, T4 Habermas, Jürgen, Theory and Practice, Çev. John Viertel, Boston: Beacon Press, T5 Habermas, Jürgen, Toward a Rational Society, Çev. Jeremy Shapiro, Boston: Beacon Press, T6 Wellmer, Albrecht, Critical Theory of Society, Çev. John Cumming, New York: Seabury Press,

12

13 Giriş Bu kitap Marx ın eserleriyle ilgili bir iddiayı inceliyor. Bu iddia kaba hatlarıyla şöyle: Marx ın bir devrimci olduğu geniş ölçüde kabul görmüş ama başlattığı devrimin tam doğası genelde doğru anlaşılmamıştır. Kuşkusuz Marx birçok insanın görüşünü önemli bir konuda, insan toplumu konusunda, dramatik bir biçimde değiştirmiştir; ama bazı bakımlardan eserlerinin en büyük önemi epistemoloji için taşıdığı içerimlerde yatar. Marx ın toplum teorisi doğru anlaşıldığında bize toplum hakkında bilgi verir ama kabul görmüş bilgi kategorilerine kolaylıkla sığmaz. Bu teorinin mantık ya da matematik gibi biçimsel bir bilim ya da pratik bir beceri olmadığı açıktır. Bu teoriyi destekleyenler, onun felsefe ya da dinin geleneksel olarak getirdiği türden bir spekü- 13

14 Eleştirel Teori latif dünya görüşü olduğunu reddeder. Yine de doğa bilimlerindeki gibi katı bir empirik teori olarak yorumlanması da doğru görünmemektedir. Son olarak, bilgisel ve bilgisel-olmayan öğelerin bulanık bir karışımından, bir değer yargıları ve ahlaki inançlar kümesi ile empirik bir ekonominin kazara bir araya gelmesinden ibaret de değildir. Bunların tersine Marksizm radikal anlamda yeni bir teori türüdür; temel özelliklerinin uygun bir felsefi açıklamasını vermek, bilginin doğası hakkındaki geleneksel görüşlerin köklü bir biçimde yeniden gözden geçirilmesini gerektirir. Aşağıda bu iddianın Frankfurt Okulu tarafından öne sürülen özel bir biçimi üzerinde duracağım. Frankfurt Okulu üyeleri Freud un da Marx la aşağı yukarı aynı anlamda kavramsal bir devrimci olduğunu düşünür. Onlara göre Marx ve Freud un teorileri temel epistemik yapıları bakımından öyle yakın benzerlikler içerir ki; felsefi bir bakış açısından iki ayrı tür teori değil aynı tür teorinin iki ayrı örneğini temsil ederler. Marksizm ve psikanalizin ana örneğini oluşturduğu bu yeni tür teoriye verilen genel ad eleştirel teori dir. Frankfurt Okulu na göre eleştirel teori nin ana ayırıcı özellikleri üç tezden oluşur: 1. Aşağıdaki anlamlarda eleştirel teorilerin insan eylemi için rehber olarak özel bir konumları vardır: (a) Bu teorilere inanan faillerin aydınlanmalarını, yani onların gerçek çıkarlarının nerede olduğunu saptamalarını sağlama amacındadırlar; (b) içkin bir anlamda özgürleştiricidirler; yani failleri, en azından kısmen kendi kendilerine dayatmış oldukları bir zorlamadan (coercion), bilinçli insan eyleminin kendi kendini früstre etmesinden kurtarırlar. 2. Eleştirel teorilerin bilgi içeriği vardır; yani bilgi biçimleridirler. 3. Eleştirel teoriler epistemolojik olarak temel bakımlardan doğa bilimlerinden farklıdır. Doğa bilimlerinde teoriler nesneleştiricidir; eleştirel teoriler dönüşlü dür (reflective). 14

15 15 Raymond Geuss O halde bir eleştirel teori, faillere içkin anlamda aydınlatıcı ve özgürleştirici bir tür bilgi veren dönüşlü teoridir. Frankfurt Okulu nun kullandığı anlamda pozitivist şunlara inanandır: (a) Doğa bilimlerinin empirist bir betimlemesi uygundur ve (b) tüm bilgi özünde doğa bilimleriyle aynı bilgisel yapıya sahip olmalıdır. Eğer doğa bilimlerinde tüm teorilerin nesneleştirici bir yapısı varsa, o zaman tüm bilginin doğa bilimlerinin yapısına sahip olduğunu söylemek, tüm bilginin nesneleştirici bilgi olduğunu öne sürmektir. Dolayısıyla pozitivizm dönüşlülüğün reddi olarak; yani teorilerin hem dönüşlü hem de bilgisel olabileceğinin bir reddi olarak görülebilir. Eleştirel teoriler pozitivizmde somutlaşan felsefi hataya karşı özellikle hassastır. Frankfurt Okulu üyelerine göre, acıklı ölçüde hatalı epistemolojik görüşleri olan insanların doğa bilimlerinde birinci-düzey (first-order) teoriler üretmeleri, bu teorileri test etmeleri ve kullanmaları mümkündür; ama eleştirel teorilerde bu olmaz. Doğru epistemolojiye sahip olmak ile başarılı olarak aydınlanma ve özgürleşme üreten birinci-düzey teoriler geliştirme, test etme ve uygulama gücü arasında yakın bir bağlantı vardır. Bu yüzden pozitivizm doğa bilimlerinin gelişmesine özel bir engel oluşturmaz; ama insan özgürleşmesinin ana araçlarına, yani eleştirel teorilere karşı ciddi bir tehdittir. Frankfurt Okulu nun temel bir amacı pozitivizmin eleştirisi ve geçerli bir bilgi kategorisi olarak dönüşlü olma nın geri getirilmesidir. Dolayısıyla bu kitabın ana hedefi bir eleştirel teorinin ne olması gerektiğini daha açık bir biçimde anlamaktır. Basit ve somut olmak amacıyla eleştirel teorinin tek bir örneği üzerinde, Marx ın eserlerinden kaynaklandığı söylenen eleştirel toplum teorisi üzerinde yoğunlaşacak ve psikanaliz konusuna geçerken bazı göndermelerde bulunmakla yetineceğim. Eleştirel toplum teorisinin merkezi ideoloji eleştirisidir. Toplumdaki faillerin doğru durumlarını ve gerçek çıkarlarını algılamalarını

16 engelleyen şey ideolojileridir. Eğer toplumsal baskıdan kurtulmak istiyorlarsa, faillerin ideolojik yanılsamadan kurtulması gerekir. İdeologiekritik yukarıdaki üç tezle tanımlanan eleştirel teorinin temelini oluşturabilir mi? Frankfurt Okulu nun Marx okuması doğru mudur, değil midir sorusundan olabildiğince kaçınmaya çalıştım. Bu soruyu cevaplamak Marx ın eserlerinin benim verebileceğimden daha ayrıntılı bir bütünsel analizini gerektirirdi. Ayrıca bu tarihsel soruyu cevaplamanın benim temel kaygım konusunda; yani (yukarıdaki üç tezde tanımlandığı anlamda) eleştirel teorinin mümkün olup olmadığı konusunda ne getireceği de açık değil. Tartışmamı Habermas ın görüşleri üzerinde yoğunlaştırmaya karar verdim; çünkü Habermas ın eserleri eleştirel teorilerin altındaki epistemolojik varsayımları aydınlatmak konusunda bir Frankfurt Okulu üyesi tarafından yapılmış en iddialı girişim ve bu yüzden bana çarpıcı gelen sorular getiriyor. 16