ZYGMUNT BAUMAN 1920 de Polonya da doğan Bauman sırasıyla faşizmi, sosyalizmi ve kapitalizmi yaşamış ancak hepsine eleştirel bir mesafede durmuş ve

Transkript

1 ZYGMUNT BAUMAN 1920 de Polonya da doğan Bauman sırasıyla faşizmi, sosyalizmi ve kapitalizmi yaşamış ancak hepsine eleştirel bir mesafede durmuş ve hiçbir zaman bağımsız entelektüel kişiliğinden taviz vermemiştir de Polonya dan sınır dışı edilmesinin ardından İsrail e, oradan da Leeds Üniversitesi Sosyoloji Kürsüsü nün başına geçmek üzere Britanya ya yerleşti. Bu görevini arası başarıyla sürdüren Bauman, ilk yıllardan itibaren hemen her konuda sosyolojik bakışın çerçevesini genişleten eserler verdi. Bauman genellemeleri seven bir yazardır; ama yöntembilim ve kavram tartışmaları yerine doğrudan toplumla ilgilenir. Eserleri bir sorun ve teşhis etrafında döner. Bu anlamda Britanya geleneğinden kopar. Göçmenliği, öncelleri K. Mannheim, A. Löwe, N. Elias gibi ona da, ampirik ve pragmatik bir geleneğin şekillendirdiği ada kültürüne dışarıdan bakma imkânı vermiştir. Ayrıca onlar gibi, hakikati ve ahlâkı sosyolojiye taşır. Bauman kültür ve iktidarın çözümlemesine özel önem vermiş ve bu çerçevede toplum, ideolojiler, milli kimlikler, devlet, ahlâki seçim, modernizm ve postmodernizm konularını ele alarak sosyolojiye yeni bir soluk getirmiştir. Yayımlanan kitaplarından bazıları şunlardır: Between Class and Élite: The Evolution of the British Labour Movement (1972); Towards a Critical Sociology: An Essay on Commonsense and Emancipation (1976); Socialism: The Active Utopia (1976); Memories of Class: The Pre- History and After-Life of Class (1982); Legislators and Interpreters (1987) [Yasa Koyucular ile Yorumcular, Çev. K. Atakay, Metis Yay., 1996]; Freedom (1988) [Özgürlük, Çev. Vasıf Erenus, Sarmal Yay., 1998]; Modernity and the Holocaust (1989) [Modernlik ve Holocaust, Çev. Süha Sertabiboğlu, Sarmal Yay., 1997]; Modernity and Ambivalance (1991) [Modernlik ve Müphemlik, Çev. İsmail Türkmen, Ayrıntı Yay., 2003]; Life in Fragments-Essays in Postmodern Morality (1995) [Parçalanmış Hayat-Postmodern Ahlâk Denemeleri, Çev. İsmail Türkmen, Ayrıntı Yay., 2001]; Postmodernity and its Discontents (1997) [Postmodernlik ve Hoşnutsuzlukları, Çev. İsmail Türkmen, Ayrıntı Yay., 2000]; Globalization: The Human Consequences (1998) [Küreselleşme, Çev. Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yay., 1999]; The Individualized Society (2001) [Bireyselleşmiş Toplum, Çev. Yavuz Alogan, Ayrıntı Yay., 2005]; Liquid Modernity (2000); Thinking Sociologically (1990) [Sosyolojik Düşünmek, Çev. Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yay., 1998]; Liquid Love: On the Frailty of Human Bonds (2003) [Akışkan Aşk, Çev. Işık Ergüden, Versus Kitap, 2012]; Liquid Life (2005); Does Ethics Have a Chance in a World of Consumers? (2008); Liquid Times: Living in an Age of Uncertainty (2007); Consuming Life The Art of Life (2008); Collateral Damage: Social Inequalities in a Global Age (2011) Ayrıca çok sayıda makale ve kitap eleştirisi yazmış olan Z. Bauman Modernity and the Holocaust kitabıyla Amalfi Avrupa Sosyoloji ve Sosyal Bilimler Ödülü nü almıştır.

2 Ayrıntı: 298 İnceleme Dizisi: 159 Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri Zygmunt Bauman Kitabın Özgün Adı Mortality, Immortality and Other Life Strategies İngilizce den Çeviren Nurgül Demirdöven Yayıma Hazırlayan Sedef Özge Düzelti Mehmet Celep Polity Press/1992 basımından çevrilmiştir by Zygmunt Bauman Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Düzeni Arslan Kahraman Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım 2000 İkinci Basım 2012 ISBN AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

3 Zygmunt Bauman Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri

4 İNCELEME DİZİSİ MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATIN ELEŞTİRİSİ/B. Brown Ë KADINLIK TAHAKKÜM VE DİRENİŞ SANATLARI/J.C. Scott Ë SAĞLIĞIN GASPI/I. Illich Ë SEVGİNİN BİLGELİĞİ/A. Finkielkraut Ë KİMLİK VE FARKLILIK/W. Connolly Ë ANTİPOLİTİK ÇAĞDA POLİTİKA/G. Mulgan Ë YENİ BİR SOL ÜZERİNE TARTIŞMALAR/H. Wainwright Ë DEMOKRASİ VE KAPİTALİZM/S. Bowles-H. Gintis Ë OLUMSALLIK, İRO- Nİ VE DAYANIŞMA/R. Rorty Ë OTOMOBİLİN EKOLOJİSİ/P. Freund-G. Martin Ë ÖPÜŞME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZERİNE/A. Phillips Ë İMKÂNSIZIN POLİTİKASI/J.M. Besnier Ë GENÇLER İÇİN HAYAT BİLGİSİ EL KİTABI/R. Vaneigem Ë EKOLOJİK BİR TOPLUMA DOĞRU/M. Bookchin Ë İDEOLOJİ/T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRKİYE/A. İnsel Ë AMERİKA/J. Baudrillard Ë POSTMO- DERNİZM VE TÜKETİM KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL İNSANIN ÇÖKÜŞÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLEĞİNİ YİTİREN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARŞI HAYAT/N. O. Brown Ë SİVİL İTAATSİZLİK/Der.: Y. Coşar Ë Ahlak ÜZERİNE TARTIŞMALAR/J. Nuttall Ë TÜKETİM TOPLUMU/J. Baudrillard Ë EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK BİR ŞEY- LERİ OLMAYANLARIN ORTAKLIĞI/A. Lingis Ë VAKİT ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AŞKI/M. Viroli Ë KİMLİK MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZERİNE/S. Lynch Ë KİŞİSEL İLİŞKİLER/H. LaFollette Ë KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë İTİRAF EDİLEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZERİNE/A. Phillips Ë FELSEFEYİ YAŞAMAK/R. Billington Ë POLİTİK KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHURİYETÇİLİK/P. Pettit Ë POSTMODERN TEORİ/S. Best-D. Kellner Ë MARKSİZM VE Ahlak/S. Lukes Ë VAHŞETİ KAVRAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJİK DÜŞÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ETİK/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL CİNSİYET VE İKTİDAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAŞLIK/W. Kymlicka Ë KARŞIDEVRİM VE İSYAN/H. Marcuse Ë KUSURSUZ CİNAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAŞTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ NİHİLİST/K.A. Pearson Ë HOŞGÖRÜ ÜZERİNE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARŞİZ- Mİ/Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ETİĞİ/G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DEĞERİ/J. Harris Ë POSTMODERNİZMİN YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DEĞİŞTİRMEK ÜZERİNE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YENİDEN DÜŞÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJİ/A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇEKLİK/G. Sartwell Ë KENTSİZ KENTLEŞME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARŞI/P. Feyerabend Ë HAKİKAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. İnceoğlu Ë ANARŞİZMİN BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOLİ KADINDIR/D. Binkert Ë SİYAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODERNİZM, EVRENSELLİK VE BİREY/Ş. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYALİZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN VİCDANI/R. Sennett Ë KÜRESELLEŞME/Z. Bauman Ë ETİĞE GİRİŞ/A. Pieper Ë DUYGUÖTESİ TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEBİYAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë İMAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAŞAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇAĞI/J. Kovel Ë KOLONYALİZM POSTKOLONYALİZM/A. Loomba Ë KREŞTEKİ YABANİ/A. Phillips Ë ZAMAN ÜZERİNE/N. Elias Ë TARİHİN YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAŞLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARŞİZMİN SİYASET FELSEFESİ/T. May Ë ATEİZM/R. Le Poidevin ËAŞK İLİŞKİLERİ/O.F. Kernberg Ë POSTMODERNLİK VE HOŞNUTSUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE DİĞER HAYAT STRATEJİLERİ/Z. Bauman Ë TOPLUM VE BİLİNÇDIŞI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUŞ DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFERİ/B. Sanders Ë EDEBİYATIN YARATILIŞI/F. Dupon Ë PARÇALANMIŞ HAYAT/Z. Bauman Ë KÜL- TÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKSİZM VE DİL FELSEFESİ/V. N. Voloşinov Ë MARX IN HAYALETLERİ/J. Derrida Ë ERDEM PEŞİNDE/A.MacIntyre Ë DEVLETİN YENİDEN ÜRETİMİ/J. Stevens Ë ÇAĞDAŞ SOSYAL BİLİMLER FELSEFESİ/B. Fay Ë KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë PİYASA/J. O Neill Ë ANNE: ME- LEK Mİ, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL İNSAN/G. Agamben Ë BİLİNÇALTINDA DEVLET/R. Loura Ë YAŞADIĞIMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAŞAMA SANATI FELSEFESİ/A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë EĞİTİMDE ETİK/F. Haynes Ë DUYGUSAL YAŞANTI/D. Lupton Ë ELEŞTİREL TEORİ/R. Geuss Ë AK- TİVİSTİN EL KİTABI/R. Shaw Ë KARAKTER AŞINMASI/R. Sennett Ë MODERNLİK VE MÜPHEMLİK/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: BİR Ahlak KARŞITININ ETİĞİ/P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, KİMLİK VE SİYASET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIŞ ANARŞİ/M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLERİ/D. Crane Ë BİLİM ETİĞİ/D. Resnik Ë CEHENNEMİN TARİHİ/A.K. Turner Ë ÖZGÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen Ë KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë SİYASAL İKTİSADIN ABC si/r. Hahnel Ë ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison Ë MARX VE MAHDUMLARI/J. Derrida Ë ADALET TUTKUSU/R.C. Solomon Ë HACKER ETİĞİ/P. Himanen Ë KÜLTÜR YORUMLARI/Terry Eagleton Ë HAYVAN ÖZGÜRLEŞMESİ/P. Singer Ë MODERN- LİĞİN SOSYOLOJİSİ/P. Wagner Ë DOĞRUYU SÖYLEMEK/M. Foucault Ë SAYGI/R. Sennett Ë KUR- BANSAL SUNU/M. Başaran Ë FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVENİ/J. W. Bernaue Ë DELEUZE & GUATTARI/P. Goodchild Ë İKTİDARIN PSİŞİK YAŞAMI/J. Butler Ë ÇİKOLATANIN GERÇEK TARİHİ/S.D. Coe & M.D. Coe Ë DEVRİMİN ZAMANI/A. Negri Ë GEZEGENGESEL ÜTOPYA TARİHİ/A. Mattelart Ë GÖÇ, KÜLTÜR, KİMLİK/I. Chambers Ë ATEŞ VE SÖZ/G.M. Ramírez Ë MİLLETLER VE MİLLİYETÇİLİK/ E.J. Hobsbawm Ë HOMO LUDENS/J. Huizinga Ë MODERN DÜŞÜNCEDE KÖTÜLÜK/S. Neiman Ë ÖLÜM VE ZAMAN/E. Lévinas Ë GÖRÜNÜR DÜNYANIN EŞİĞİ/K. Silverman Ë BAKUNIN DEN LACAN A/S. Newman Ë ORTAÇAĞDA ENTELEKTÜELLER/J. Le Goff Ë HAYAL KIRIKLIĞI/Ian Craib Ë HAKİKAT VE HAKİKATLİLİK/B. Williams Ë RUHUN YENİ HASTALIKLARI/J. Kristeva Ë ŞİRKET/J. Bakan Ë ALTKÜLTÜR/C. Jenks Ë BİR AİLE CİNAYETİ/M. Foucault Ë YENİ KAPİTALİZMİN KÜLTÜRÜ/Richard Sennett Ë DİNİN GELECEĞİ/Santiago Zabala Ë ZANAATKÂR/Richard Sennett Ë MELEZLİĞE ÖVGÜ/Michel Bourse Ë SERMAYE VE DİL/Christian Marazzi Ë SAVAŞ OYUNLARI/Roger Stahl Ë BİR İDEA OLARAK KOMÜNİZM/Alain Badiou & Slavoj Žižek Ë NİHİLİZM/Bülent Diken Ë MADDESİZ/André Gorz Ë BİLGİ- NİN ARKEOLOJİSİ/Michel Foucault Ë TÜKETİM TOPLUMU, NEVROTİK KÜLTÜR ve DÖVÜŞ KULÜBÜ/H. Övünç Ongur Ë ANTİKAPİTALİZM VE KÜLTÜR/Jeremy Gilbert

5 İçindekiler Bu Kitap Hakkında Ölümle Yaşamak A. İNANILAMAYAN BİLGİ B. VARLIĞIN VAROLUŞSAL BELİRSİZLİĞİ C. BELİRSİZLİKLE BAŞA ÇIKMA: ÇIKIŞ YOLLARINA KISA BİR BAKIŞ...37 D. KÜLTÜRÜN ÖLÜMSÜZLÜĞÜNÜN ÖLÜMLÜ KÖKLERİ E. HAYATTA KALMA OYUNU F. YÜZE ÖZLEM, YÜZDEN KAÇIŞ G. Dehşetin yalnızlığı... 65

6 2. Ölümsüzlük Çabası A. ÖLÜMSÜZLÜK: BÜYÜK EŞİTLİK BOZUCU B. ÖLÜMSÜZLÜĞE UZANAN ÖZEL YOLLAR...75 C. ÖLÜMSÜZ DÜŞÜNCELER, ÖLÜMSÜZ DÜŞÜNÜRLER D. ÖLÜMSÜZLÜĞÜN YALNIZLIĞI E. KORUNAK OLARAK ÖLÜMSÜZLÜK F. ÖLÜMSÜZLÜĞÜN TARTIŞMALI HAYATTA KALIŞI G. ÖLÜMSÜZLÜKTEN KÖTÜ ÜNE Bencil Tür A. KÜLTÜREL ÜSTLENME B. KATLANILAN ÖLÜM, KARŞI KOYULAN ÖLÜM C. GÜÇ DESTEKLİ EVRENSELLİK D. BENCİL TOPLUMLAR E. ULUSUN ÖLÜMSÜZLÜĞÜNÜN OLUŞTURULMASI F. GRUP AYRICALIĞI OLARAK HAYATTA KALMA G. TARİH KİSVESİNE BÜRÜNEN ÖLÜMSÜZLÜK H. ORTAKLAŞTIRILMIŞ ÖLÜMLÜLÜK Modernite ya da Ölümlülüğün Yapısökümü A. KURTULUŞUN ÖTEKİSİ B. KATMANLARA AYIRAN BÜYÜ C. MODERN VAATLER, MODERN KORKULAR D. ÖLÜMÜ ÖLDÜRMEK Postmodernite ya da Ölümsüzlüğün Yapısökümü A. AYRIŞTIRILAN SONSUZLUK B. ŞİMDİ, HARİKA ŞİMDİ C. TARİHİ OLMAYAN BİR DÜNYADA TARİH YAPMAK

7 D. ÖLÜMÜN ORTADAN KAYBOLMA NUMARASI E. OYUNLAR VE GÖSTERİLER F. HER GÜN PROVA EDİLEN ÖLÜM G. YARARLANICILAR VE KURBANLAR Sonsöz:... için ölmek ya da Ölüm ve Ahlak Dizin

8 Teşekkür Judith Adler, Jean Briggs ve Robert Paine, elyazmasını bölüm bölüm okuma zahmetine katlandılar. Keşke, benimle cömertçe paylaştıkları zekice yorumlarının ve içgörülerinin hakkını verebilmiş ve bunları özümseyebilmiş olsam. Metni baştan sona okuyup derinlikli bir biçimde eleştirdiği için Anthony Giddens a minnettarım. Bir kez daha, David Roberts a yayımcılık bilgisi, sabrı ve kendini adamışlığı için teşekkür ederim. 8

9 Bu Kitap Hakkında B u, ölümün ve ölmenin sosyolojisi üzerine bir çalışma değildir; ölmek üzere olan insanlara karşı davranış ve çoktan ölmüş insanları anma biçimimiz, sevdiklerimizin ardından yas tutma ve birini kaybetme acısının üstesinden gelme biçimimiz, ölülerin canlılar dünyasından çok hızlı ya da hiçbir iz bırakmadan yok olmalarını engellemek ve yokoluşlarını acısız kılmak için uydurduğumuz ritüeller üzerine bir kitap da değildir. Günlük yaşamımızın o büyük ve önemli bölümüne adanan çalışmaların sayısı ve niteliği yaklaşık son kırk yıldır (başka bir deyişle, ölüm, on dokuzuncu yüzyılın sonuna doğru içine gömüldüğü ve Geoffrey Gorer in çarpıcı gözlemine göre, herkese pornografinin ölüm kokusunu anımsatıp duran uzun sessizlik komplosundan çıktığından beri) solukları kesen bir hızla 9

10 Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri artmaktadır. Ölümün ve ölmenin sosyolojisi, bugün, bir akademik disiplinin kendi hayatta kalışını garanti altına almak için gereksinim duyduğu her şeyle kendine özgü bir literatür yoğunluğu; üniversite adresleri, dergiler ve konferanslardan oluşan bir ağla donanmış olarak bütünüyle olgunlaşmış bir toplumbilim dalına dönüşmüştür. Bu kitap, bu başarıya katkıda bulunmaktan çok, onun bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Ama bu kitabın işlediği konu (geniş olsa da) ayrı bir toplumsal yaşam alanı olarak ve toplum tarafından desteklenen davranış biçimlerinin (kapsamlı olsa da) belirli bir dizisi olarak ölüm ya da ölümün ele alınışı değildir. Bu, ölüme ilişkin görüşteki değişikliklere ölüm ve ölümün sonuçlarının imgeleri, yaşam bittiği anda açılan öteki dünya ya da boşluk, insan ölümlülüğüne karşı sürekli değişen tutumlarımızı biçimlendiren ve bunun sonucunda kendisi de biçimlenen o kolektif zihniyete yönelik bir çalışma da değildir. Philippe Ariès ve Michel Vovelle in ardından (ve onların üstün tarih yazma becerilerinden yararlanmaksızın), daha önceden boyanmış o büyük tarih tuvaline herhangi bir şey eklemeyi düşünmek, bu yazar için gerçekten de küstahça olurdu. Bu kitabın ana konusu, insan zihniyetinin, onun desteklediği ve onu destekleyen, açıkça ve doğrudan doğruya ölüm ve ölümlülük olgularına ve kavramlarına hitap eden uygulamaların özellikleri değildir. Tersine, bu kitabın haddini aşan amacı, normalde ölümün ve ölmenin tarihi ne ayrılan çalışmalar kapsamında incelenen ilgi alanlarından bütünüyle farklı, ilgisiz görevlere ve işlevlere açıktan açığa ve bilinçlilikle hizmet eden insanlık kurumları, törenler ve inançlarda ölümün (başka bir deyişle, ölümlülüğün bilinçli ya da bastırılmış bilgisinin) varlığını açığa çıkarmak ve sorgulamaya açmaktır. Ölümün ne olduğunu hepimiz biliriz ; daha doğrusu bizden ne bildiğimizi kısaca açıklamamız ölümü anladığımız gibi tanımlamamız isteninceye dek. Bu istendiği anda sorun başlar. Ölümü tanımlamanın olanaksız olduğu eninde sonunda ortaya çıkar; ama onu tanımlama (her ne kadar entelektüel anlamda olsa da) ona hâkim olma, uygun bir yer saptayıp orada kalmasını sağlama giri- 10

11 11 Zygmunt Bauman şimleri hiçbir zaman sona ermez. Ölümü tanımlamak olanaksızdır; çünkü ölüm, tuhaf bir biçimde, bütün varlıkları var eden o nihai boşluğu, o varolmayışı temsil eder. Ölüm varlığın mutlak ötekisi dir, iletişimin kurulamadığı bir alanda dolaşıp duran imgelenemeyen bir öteki; varlık ne zaman bu ötekiden söz etse, kendisinin olumsuz bir eğretilemesi aracılığıyla kendinden söz ediyor olduğunu görür. Bu paragraftaki cümleler de kesinlikle birer eğretilemedir: Ölüm öteki ötekiler gibi değildir; egonun anlamla doldurmakta ve bu anlam bağışlama eylemi boyunca oluşturmakta ve buyruğu altına almakta özgür olduğu ötekiler. Ölüm algılanamaz; hele zihinde canlandırılması ya da temsil edilmesi daha da zordur. Husserl den bildiğimiz gibi bütün algı niyete bağlıdır; algılayan öznenin bir etkinliğidir, algı söz konusu öznenin ötesine ulaşır, öznenin ötesinde bir şey yakalar, aynı anda ilke olarak paylaşılabilecek bir dünyaya ait bir nesne ortaya çıkarır ve kendisini ona demirler. Ama ölüm diye bir şey yoktur; algılamaya çabalayan öznenin abartılmış niyetinin dayandığı, demir atabileceği hiçbir şey yoktur. Ölüm mutlak bir hiçtir ve mutlak hiç in bir anlamı yoktur; ancak algının yokluğunu algılayabildiğimiz zaman hiç in olduğunu biliriz; her bir hiç yüzleşilen, algılanan, tasarlanan bir hiçtir, dolayısıyla hiçbir hiç mutlak koşulsuz hiç olamaz. Ama ölüm etkin özne nin sona ermesi ve onunla birlikte bütün algının sonudur. Böyle bir algının sonu, algılayan öznenin üstesinden gelemediği bir durumdur: Özne kendisini algıdan kurtaramaz, ama yine de algının olmasını ister (Husserl in diyeceği gibi, noesis; düşünce edimi olmadan, noema; duyu verisi olmaz - ya da tam tersi). Böylesi bir olanaksızlıkla karşılaştığında algılayan özne kendisini eğretileme oyunuyla kandırır, bu da neyin algılanması gerektiğini açığa çıkarmaktan çok gizler ve sonunda ölümün olacağı algılamama durumunu yalancı çıkarır. Bunu yapamazsa, bilen özne zayıflığını kabullenmeli ve pes etmelidir. Şaşkınlıktan ( Kendi ölümümü zihnimde canlandıramam, ama başkalarının ölümünü gözlemlerim. Bütün insanların öldüğünü bilirim, dolayısıyla, deyim yerindeyse bir temsilci aracılığıyla ölümü bilirim, ayrıca ölümün kaçınılmaz olduğunu da bilirim, ölümlülük hakkında oldukça net bir fikrim vardır. ) kurtulmak için sık sık öne-

12 Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri rilen yolun gerçekten işe yaramamasının nedeni budur. Başkalarının ölümü, orada bir yerde nesneler dünyasında, herhangi başka bir olay ya da nesne gibi algıladığım bir olaydır. O bilinebilir nesneler dünyasına özgü bir olay olmayan, ancak ve ancak benim ölümümdür. Başkalarının ölümü benim algımın sürekliliğini etkilemez. Başkalarının ölümü bunu kesinlikle etkilemediği için acı verici ve yıkıcıdır. Bir başkasının ölümünden kendiminkinden çok korkabilirim; bütün içtenliğimle, sevdiğim birinin öldüğünü görmektense ben ölseydim diye haykırabilirim; bunun nedeni kesinlikle bu ölümden sonra belirli bir hiç le, sevdiğim kişiden ayrılışın yaratacağı bir boşlukla, algılamak istemediğim, ama ısrarla ve korkmama karşın, bütünüyle ve net bir biçimde algılanacak olan bir boşlukla yüzleşmem gerektiğini bilmemdir. Tam olarak kavrayamadığım şey bütünüyle farklı bir durumdur; öyle olduğunu benim söylemediğim bir boşluk ya da doluluk. Yazıya geçirilemeyecek, söz edilmeden kalacak olan benim ölümümdür. Onu deneyimleme şansım olmayacak, onu bir kez yaşadığımda, öyküyü anlatmak için buralarda olamayacağım. Yukarıdakilerin ışığında, kendi ölümümüzün bizi neden dehşete düşürdüğü gerçekten merak konusudur. Ölüm geldiğinde ben burada olmayacağım, onu deneyimlemeyeceğim ve kesinlikle şimdi, gelmeden önce de deneyimlemiyorum; öyleyse neden endişeleneyim, şimdi endişelenmeme ne gerek var? Bu kusursuz ölçüde mantıklı akıl yürütme Epiküros a atfedilir ve eski zamanlardan bu yana mantığından hiçbir şey kaybetmemiştir. Ama yine de bütün yadsınamaz bilgeliğine karşın, mantıksal yalınlık ve varsayılan ikna etme gücü, kuşaktan kuşağa ondan pek de bir yardım alamamıştır. Kesinlikle doğru olsa da, bu bize aldatıcı gelir; gerçek, endişemize aldırmadan geçip gidiyormuş, ölümümüzle ilgili bütün düşündüklerimizle ve ondan son derece korkmamıza neden olanlarla hiçbir ilgisi yokmuş, bunlardan tuhaf bir biçimde uzakmış gibi görünür. Aklın bu acıyı dindirmedeki şaşırtıcı yetersizliğini nasıl açıklayabiliriz? Felsefe bunu yatıştırmada neden bu ölçüde başarısızdır? Sonuçta tam anlamıyla yanıtlanma şansı çok az olan bu soruya verilen yanıt, tereddütlü bir yanıt olacaktır. 12

13 13 Zygmunt Bauman İnsanlar, yalnızca bilmekle kalmayıp, aynı zamanda bildiklerini de bilen ve bildiklerini bilmemeleri olanaksız olan tek yaratık türüdür. Özellikle ölümlülüklerinin bilgisini bilmemeleri olanaksızdır. İnsanlar Bilgi Ağacı ndan tattıkları anda, bu tat unutulamaz; yalnızca bir süre, dikkatin başka ilgi alanlarına kayması sonucu anımsanmayabilir. Bir kez öğrenildiğinde, ölümün kaçınılmaz olduğu bilgisi unutulamaz; yalnızca bir süre, dikkatin başka konulara kayması sonucu düşünülmeyebilir. Bilginin, deyim yerindeyse, görme ya da işitmeden çok koklamaya özgü bir niteliği vardır; kokular da, bilgi gibi, yok edilemez; yalnızca daha güçlü kokularla bastırılarak duyulmaması sağlanır. Yalnızca insana özgü başka bir nitelik olan kültürün, başlangıcından bu yana böyle bir bastırma aracı olduğu söylenebilir. Bununla insan kültürünün yaratıcı dürtüsünün ölümü unutma komplosundan kaynaklandığını söylemek istemiyoruz; gerçekte, bir kez harekete geçirildiğinde, kültürel yaratıcılık kendi hızını kazanmıştır ve kültürün öteki bölümleri ya da yönlerinde olduğu gibi, geliştiği için gelişir. Ama bunu söylemedeki amaç, eğer, Schopenhauer in sözleriyle, yaşamın ölümden alınmış kısa vadeli bir borç olduğu bilindiği için yaşamı yaşanmaya değer kılmak gerekmeseydi, o zaman ortada kültürün pek de olamayacağıdır. Ölüm (daha doğrusu, ölümlülük bilgisi) kültürdeki her şeyin temeli değildir; yine de kültür aşkınlık ile ilgidir, işlerlik kazandırılacak kültürün yaratıcı imgeleminden önce saptanmış ve bulunmuş olanın ötesine geçmek ile ilgilidir; kültür yaşamın kendi başına şiddetli ölçüde özlediği kalıcılığın ve kalımlılığın peşindedir. Ama ölüm (daha doğrusu, ölümlülüğün farkındalığı) kültürel yaratıcılığın başlıca koşuludur. Kalıcılığı göreve, ivedi bir göreve, yüce bir göreve bütün görevlerin kaynağına ve ölçütüne dönüştürür ve böylece kültürü; kalıcılığın o devasa ve durmak bilmeyen fabrikasını oluşturur. Epiküros un mantığının tuhaf bir biçimde etkisiz kalışı kültürün başarısının doğrudan sonucudur. Kültürün planı aşırı ölçüde yerine getirdiği, onu aşırı ileri götürdüğü söylenebilir. (Ama, doğrusunu söylemek gerekirse, bunu aşırıya kaçmadan yapması da olanaksızdır...) Ölümle onun olgunlaşmamış aşaması nda yalnızca biyolojik yaşamın, dışkılamanın, çiftleşmenin sona erdiği bir aşamada karşıla-

14 Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri şıyor olsaydık, Epiküros un dediği daha inandırıcı gelebilirdi. Oysa kültür sayesinde durum şaşırtıcı bir biçimde böyle değildir. Bugün bir parça küçümseyerek hayvan varoluşu diye adlandırdığımız şeyin çok ötesine geçmiş bulunuyoruz. Yiyip içmek, dışkılamak, çiftleşmek yaşam sona erdiğinde bitecektir, ama bunların hiçbiri yaşamın içeriği değildir. Zamanımızın çoğunu alan şeylerin (başka bir deyişle, hayvansal gereksinimlerimizi karşıladıktan sonra zaman kalırsa yaptığımız şeylerin), yaşamda en önemli ve en değerli şeyler olduğunu düşünmemiz üzere bize öğretilenlerin, metabolizmamız yavaş yavaş durma noktasına ilerlerken, bir sonraki gün, hiç durması gerekmez. Bunların sürmesini sağlamak, durmasını, bizimle birlikte mezara girmesini engellemek, kültürün bizim sorumluluğumuza verdiği görevdir. Kültürün aşırıya kaçması her gün bizim bireysel yetersizliklerimiz olarak geri döner. Bizim sorumluluğumuz olduğuna inandığımız için yaptığımız hiçbir şeyin yeterli düzeye ulaşması olası değildir. Ölüm, geldiğinde, işimizi bitirmeden, görevimizi tamamlayamadan acımasızca bizi yarıda kesecektir. Şimdiden, henüz sağken ve ölüm uzak ve soyut bir olasılık olarak kalıyorken, ölüm hakkında bu denli endişe duymamızın nedeni budur. Böylece soyağaçları yaratırız; özen gösterdiğimiz ve geleceğin zorlu köşebaşlarında yardım etmeyi istediğimiz kuşaklar, mateme düştükleri an bunlarla uzlaşmayı başarabilecekler mi? Sonunda rakiplere karşı güvenli olduğunu ya da artık daha fazla büyümesine gerek olmadığını hiçbir zaman söyleyemeyeceğimiz işler kurarız. Para kazanırız ve ne kadar para kazanırsak, o ölçüde daha çok para kazanmaya zorlanırız. Duygularımızı ve çabalarımızı, şimdi ve gelecekte yazgısını izlemeyi dilediğimiz ve hiç bitmeyen başarı zincirleri olması umuduyla yardım etmeyi istediğimiz kurumlara ve gruplara adarız. Koleksiyonculuk yaparız antikalar, tablolar, pullar, baskılar ya da andaçlar toplarız bunu yaparken koleksiyonumuzun hiçbir zaman eksiksiz olamayacağını ve bitmeyeceğini ve eksikliğinin, getirdiği en heyecan verici tatmin duygusu olduğunu gayet iyi biliriz. Yaratıcıya dönüşürüz; bir sanatçının, ressamın, yazarın ömrünü adadığı eser hiç doğal sonucuna ulaştırılabilir mi? Bilgi elde etmeye, tüketmeye, yeni bilgi eklemeye karşı bir tutku geliştiririz; ama her yeni keşif yalnızca daha öğrenilecek ne çok şey 14

15 15 Zygmunt Bauman olduğunu gösterir. Sıkı sıkıya sarıldığımız görev ne olursa olsun, aynı can sıkıcı niteliğe sahip gibidir: Biyolojik yaşamlarımızın görevi yerine getirme, iş görme yetimizin çok uzağında bir yere yapışır kalır. Durumu biraz daha kötüye götürürsek, yaşamımıza tam bir hoşnutluk katan görevlerin bu rahatsız edici özelliği iyileştirilemez. Sonuçta, tam olarak bu özelliklerinden dolayı söz konusu görevler, yaşama, yaşamın biyolojik sınırlarını aşan ve yaşamamıza, yaşamdan zevk almamıza, yaşamı yine de son derece eğlenceli kılmak için sınırlarımızı zorlamamıza olanak tanıyan yaşamdaki çabalamaların sınırlı, kısa süreli ve eninde sonunda boş olduğu hakkında bütün bildiklerimize karşın bir anlam katma yetkinliğine sahiptir. Şu ya da bu nedenle, kültürün sundukları, niteliğinin birazını ya da tümünü kaybeder ya da bu niteliği kaybetmese bile geçerli öneriler olmaktan çıkarsa, yaşam anlamını yitirir ve ölüm, en baştan kendisinin neden olduğu acı ve mutsuzluğu giderecek tek çare haline gelir. Kültür insanı cezbedemez ve kandıramaz duruma geldiğinde, Durkheim ın ümitsizlikten doğan intihar ı söz konusu olur. Bütün bunlardan sonra, aşkınlık kültürün ilgili olduğu şeydir. Kültür, varlığın zaman ve mekân sınırlarını genişletmekle, onları bütünüyle ortadan kaldırmakla ilgilidir. Sınırların genişletilmesi ve silinmesi kısmen bağımsız, kısmen birbirinin içine geçen türde emeklerdir; kültürün bunları gerçekleştirme yolları ve araçları ise bir parça özel, bir parça üst üste biner türdedir. Kültürün ilk etkinliği hayatta kalma ile ilgilidir ölüm anını geriye çekme, yaşam süresini uzatma, yaşam beklentisini ve böylece yaşamın hoşnutluğu emme kapasitesini arttırma; ölümü bir ilgi konusu, önemli bir olay haline getirme ölüm olgusunu dünyevi, sıradan, doğal düzeyinden yukarıya çıkarma; ölümü doğrudan ya da (daha önemli ölçüde) dolaylı yoldan biraz daha zorlaştırma. Camus hakkında yorumda bulunurken, Maurice Blanchot, şuna dikkat çeker: Ölüme belirli bir tür saflık katma her zaman kültürün görevi olmuştur: ölümü özgün, kişisel, uygun bir hale getirme... İçgüdüsel olarak, insanın sınırlarını çok aşağı düzeylerde... ölümün kendisini eski durumuna dönmüş ve şiddeti haklı gösterilmiş bulacağı ölçüde, varoluşun acı çekme, mutsuzluk ve düş kırıklığı yoluyla değer den yoksun göründüğü bir noktada araştırmamızın tehlikesini hissederiz.

16 Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri Kültür çalışmaları tarafından işleme sokuluncaya ve yüceltilinceye kadar kaldığı bu en alt düzeyde, ölüm hiçbir dehşet, hatta ilgi bile uyandırmaz. Lahana doğramak ya da bir bardak su içmek kadar önemsiz bir şey 1 olabilir. İkinci etkinlik ölümsüzlük ile ilgilidir; deyim yerindeyse, ölümden daha uzun süre hayatta kalmak, ölüm anına son söz hakkını vermemek, böylece ölümün uğursuz ve korkutucu önemini bir ölçüde azaltmak: O öldü, ama eseri yaşıyor ; Onu sonsuza dek hatırlayacağız. Ayrı olsa da bu iki etkinlik birbirine bağlıdır. Görünüşe göre, hayatta kalışla ilgili herhangi bir güvensizlik durumu söz konusu değilse, ölümsüzlük hayal bile edilemez. Ama, öte yandan, yaşamın genişleme olasılığını doğuran şey, belirli insan davranışları ve becerileri karşısındaki yaşamı aşan ve ölümsüz değerin kültür tarafından onaylanan görevidir. Elias Canetti, etkileyici bir dille, Ölmeleri gerekmediğini bilseler, bunun kaç insan için yaşarken bir önemi olur? diye sormuştur. Soru etkileyicidir, çünkü açık olduğu sanılan bir yanıtı elde etmek için sorulmuştur: Çok kişi için olmaz, belki hiçbiri için olmaz. Ama soru aynı zamanda başka, daha ufuk açıcı bir nedenden dolayı etkileyicidir: Hepimizin ölmesi zorunludur ve bunu biliriz. İnsana özgü açmazın en uğursuz, aynı zamanda en yaratıcı paradoksu burada temellidir: Ölmek zorunda olma gerçeği, önsel olarak, bütün hayatta kalma çabalarını nihai bir başarısızlığa mahkûm eder, ayrıca ölmenin zorunlu olduğunu bilmek, en görkemli insan projelerini bile küçük ve önemsiz, içi doldurulmuş ve saçma bir hale dönüştürebilir. Eğer anlam niyetin ürünüyse, eğer eylem amaç odaklı olduğu sürece anlamlıysa; o zaman yaşamın anlamı nedir? Bu soru ve bu soruyu sormaya yönelik ısrarlı gereksinim ve amansız dürtü, insan durumunun laneti ve sonsuz ıstırabının kaynağıdır. Ama aynı zamanda yaşamın şaşkınlık uyandıran şansıdır. Doldurulması gereken bir boşluk vardır; doldurulmasını sağlayacak malzemenin çeşitliliğini hiçbir biçimde sınırlandırmayan bir boşluk. Amaçlar ve anlamlar verilmiş değildir; bu nedenle amaç seçilebilir, anlam yoktan yaratılabilir. 1. Maurice Blanchot, L Entretien infini (Paris: Gallimard, 1969), s