ZYGMUNT BAUMAN 1920 de Polonya da doğan Bauman sırasıyla faşizmi, sosyalizmi ve kapitalizmi eleştirel bir mesafeyi koruyarak yaşamış ve hiçbir zaman

Transkript

1 ZYGMUNT BAUMAN 1920 de Polonya da doğan Bauman sırasıyla faşizmi, sosyalizmi ve kapitalizmi eleştirel bir mesafeyi koruyarak yaşamış ve hiçbir zaman bağımsız entelektüel kişiliğinden taviz vermemiştir de Polonya dan sınır dışı edilmesinin ardından İsrail e, oradan da Leeds Üniversitesi Sosyoloji Kürsüsü nün başına geçmek üzere Britanya ya gitmiştir. Bu görevini arası başarıyla sürdüren Bauman, ilk yıllardan itibaren hemen her konuda sosyolojik bakışın çerçevesini genişleten eserler vermiştir. Bauman genellemeleri seven bir yazardır; ama yöntembilim ve kavram tartışmaları yerine doğrudan toplumla ilgilenir. Eserleri bir sorun ve teşhis etrafında döner. Bu anlamda Britanya geleneğinden kopar. Göçmenliği, öncelleri K. Mannheim, A. Löwe, N. Elias gibi ona da, ampirik ve pragmatik bir geleneğin şekillendirdiği ada kültürüne dışarıdan bakma imkânı vermiştir. Ayrıca onlar gibi, hakikat ve ahlakı sosyolojiye taşır. Bauman kültür ve iktidarın çözümlemesine özel önem vermiş ve bu çerçevede toplum, ideolojiler, milli kimlikler, devlet, ahlaki seçim, modernizm ve postmodernizm konularını ele alarak sosyolojiye yeni bir soluk getirmiştir. Yayımlanan kitaplarından bazıları şunlardır: Between Class and Élite: The Evolution of the British Labour Movement (1972); Towards a Critical Sociology: An Essay on Commonsense and Emancipation (1976); Socialism: The Active Utopia (1976); Memories of Class: The Pre-History and After-Life of Class (1982); Legislators and Interpreters (1987) [Yasa Koyucular ile Yorumcular, Çev. K. Atakay, Metis Yay., 1996]; Freedom (1988) [Özgürlük, Çev. Vasıf Erenus, Sarmal Yay., 1998]; Modernity and the Holocaust (1989) [Modernlik ve Holocaust, Çev. Süha Sertabiboğlu, Sarmal Yay., 1997]; Modernity and Ambivalance (1991) [Modernlik ve Müphemlik, Çev. İsmail Türkmen, Ayrıntı Yay., 2003]; Mortality, Immortality and Other Life Strategies (1992) [Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri, Çev. Nurgül Demirdöven, Ayrıntı Yay., 2000]; Life in Fragments-Essays in Postmodern Morality (1995) [Parçalanmış Hayat-Postmodern Ahlak Denemeleri, Çev. İsmail Türkmen, Ayrıntı Yay., 2001]; Globalization: The Human Consequences (1998) [Küreselleşme, Çev. Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yay., 1999] ve The Individualized Society (2001) [Bireyselleşmiş Toplum, Çev. Yavuz Alogan, Ayrıntı Yay., 2005]. Ayrıca çok sayıda makale ve kitap eleştirisi yazmış olan Z. Bauman, Modernity and the Holocaust kitabıyla Amalfi Avrupa Sosyoloji ve Sosyal Bilimler Ödülü nü almıştır.

2 Ayrıntı: 381 İnceleme Dizisi: 184 Modernlik ve Müphemlik Zygmunt Bauman Kitabın Özgün Adı Modernity and Ambivalence İngilizce den Çeviren İsmail Türkmen Yayıma Hazırlayan Çiçek Öztek Düzelti Sait Kızılırmak 1991 by Zygmunt Bauman This edition is published by arrangement with Polity Press Ltd., Cambridge Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Hediye Gümen Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkezefendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No Birinci Basım 2003 İkinci Basım 2014 Baskı Adedi 1000 ISBN Sertifika No AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

3 Zygmunt Bauman Modernlik ve Müphemlik

4 İNCELEME DİZİSİ ÖPÜŞME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZERİNE/A. Phillips Ë İMKÂNSIZIN POLİTİKASI/J.M. Besnier Ë GENÇLER İÇİN HAYAT BİLGİSİ EL KİTABI/R. Vaneigem Ë EKOLOJİK BİR TOPLUMA DOĞRU/M. Bookchin Ë İDEOLOJİ/T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRKİYE/A. İnsel Ë AMERİKA/J. Baudrillard Ë POSTMODERNİZM VE TÜKETİM KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL İNSANIN ÇÖKÜŞÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLEĞİNİ YİTİREN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARŞI HAYAT/N. O. Brown Ë SİVİL İTAATSİZLİK/Der.: Y. Coşar Ë AHLAK ÜZERİNE TARTIŞMALAR/J. Nuttall Ë TÜKETİM TOPLUMU/J. Baudrillard Ë EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK BİR ŞEYLERİ OLMA- YANLARIN ORTAKLIĞI/A. Lingis Ë VAKİT ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AŞKI/M. Viroli Ë KİMLİK MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZERİNE/S. Lynch Ë KİŞİSEL İLİŞKİLER/H. LaFollette Ë KADIN- LAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë İTİRAF EDİLEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZERİNE/A. Phillips Ë FELSEFEYİ YAŞAMAK/R. Billington Ë POLİTİK KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHURİYETÇİLİK/P. Pettit Ë POSTMODERN TEORİ/S. Best-D. Kellner Ë MARKSİZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHŞETİ KAVRAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJİK DÜŞÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ETİK/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL CİNSİYET VE İKTİDAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜL- TÜRLÜ YURTTAŞLIK/W. Kymlicka Ë KARŞIDEVRİM VE İSYAN/H. Marcuse Ë KUSURSUZ CİNAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAŞTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ NİHİLİST/K.A. Pearson Ë HOŞGÖRÜ ÜZERİNE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARŞİZMİ/Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ETİĞİ/G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DEĞERİ/J. Harris Ë POSTMODERNİZMİN YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DEĞİŞTİRMEK ÜZERİNE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YENİDEN DÜŞÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJİ/A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇEKLİK/G. Sartwell Ë KENTSİZ KENTLEŞME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARŞI/P. Feyerabend Ë HAKİKAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUM- LAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. İnceoğlu Ë ANARŞİZMİN BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOLİ KADINDIR/D. Binkert Ë SİYAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODERNİZM, EVREN- SELLİK VE BİREY/Ş. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYALİZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN VİCDANI/R. Sennett Ë KÜRESELLEŞME/Z. Bauman Ë ETİĞE GİRİŞ/A. Pieper Ë DUYGUÖTESİ TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEBİYAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë İMAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAŞAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇAĞI/J. Kovel Ë KOLONYALİZM POSTKOLONYALİZM/A. Loomba Ë KREŞTEKİ YABANİ/A. Phillips Ë ZAMAN ÜZERİNE/N. Elias Ë TARİHİN YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAŞLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARŞİZMİN SİYASET FELSEFESİ/T. May Ë ATEİZM/R. Le Poidevin ËAŞK İLİŞKİLERİ/O.F. Kernberg Ë POSTMODERNLİK VE HOŞNUTSUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE DİĞER HAYAT STRATEJİLERİ/Z. Bauman Ë TOPLUM VE BİLİNÇDIŞI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUŞ DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFERİ/B. Sanders ËEDEBİYATIN YARATILIŞI/F. Dupont Ë PARÇALANMIŞ HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKSİZM VE DİL FELSEFESİ/V. N. Voloşinov Ë MARX IN HAYALETLERİ/J. Derrida Ë ERDEM PEŞİNDE/A. MacIntyre Ë DEVLETİN YENİDEN ÜRETİMİ/J. Stevens Ë ÇAĞDAŞ SOSYAL BİLİMLER FELSEFESİ/B. Fay Ë KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë PİYASA/J. O Neill Ë ANNE: MELEK Mİ, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL İNSAN/G. Agamben Ë BİLİNÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAŞADIĞIMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAŞAMA SANATI FELSEFESİ/A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë EĞİTİMDE ETİK/F. Haynes Ë DUY- GUSAL YAŞANTI/D. Lupton Ë ELEŞTİREL TEORİ/R. Geuss Ë AKTİVİSTİN EL KİTABI/R. Shaw Ë KARAKTER AŞINMASI/R. Sennett Ë MODERNLİK VE MÜPHEMLİK/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: BİR AHLÂK KARŞITININ ETİĞİ/P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, KİMLİK VE SİYASET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIŞ ANARŞİ/M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLERİ/D. Crane Ë BİLİM ETİĞİ/D. Resnik Ë CEHENNEMİN TARİHİ/A.K. Turner Ë ÖZ- GÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen Ë KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë SİYASAL İKTİSADIN ABC si/r. Hahnel Ë ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison Ë MARX VE MAHDUMLARI/J. Derrida Ë ADALET TUTKUSU/R.C. Solomon Ë HACKER ETİĞİ/P. Himanen Ë KÜLTÜR YORUMLARI/Terry Eagleton Ë HAYVAN ÖZGÜRLEŞMESİ/P. Singer Ë MODERNLİĞİN SOSYOLOJİSİ/P. Wagner Ë DOĞRUYU SÖYLEMEK/M. Foucault Ë SAYGI/R. Sennett Ë KURBANSAL SUNU/M. Başaran Ë FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVENİ/J. W. Bernauer Ë DELEUZE & GUATTARI/P. Goodchild Ë İKTİDARIN PSİŞİK YAŞAMI/J. Butler Ë ÇİKOLATANIN GERÇEK TARİHİ/S.D. Coe & M.D. Coe Ë DEVRİMİN ZAMANI/A. Negri Ë GEZEGENGESEL ÜTOPYA TARİHİ/A. Mattelart Ë GÖÇ, KÜLTÜR, KİMLİK/I. Chambers Ë ATEŞ VE SÖZ/G.M. Ramírez Ë MİLLETLER VE MİLLİYETÇİLİK/ E.J. Hobsbawm Ë HOMO LUDENS/J. Huizinga Ë MODERN DÜŞÜNCEDE KÖTÜLÜK/S. Neiman Ë ÖLÜM VE ZAMAN/E. Lévinas Ë GÖRÜNÜR DÜNYANIN EŞİĞİ/K. Silverman Ë BAKUNIN DEN LACAN A/S. Newman Ë ORTAÇAĞDA ENTELEKTÜELLER/J. Le Goff Ë HAYAL KIRIKLIĞI/Ian Craib Ë HAKİKAT VE HAKİKATLİLİK/B. Williams Ë RUHUN YENİ HASTALIKLARI/J. Kristeva Ë ŞİRKET/J. Bakan Ë ALTKÜLTÜR/C. Jenks Ë BİR AİLE CİNAYETİ/M. Foucault Ë YENİ KAPİTALİZMİN KÜLTÜRÜ/Richard Sennett Ë DİNİN GELECEĞİ/Santiago Zabala Ë ZANAATKÂR/Richard Sennett Ë MELEZLİĞE ÖVGÜ/Michel Bourse Ë SERMAYE VE DİL/Christian Marazzi Ë SAVAŞ OYUNLARI/Roger Stahl Ë BİR İDEA OLARAK KOMÜNİZM/Alain Badiou & Slavoj Žižek Ë NİHİLİZM/ Bülent Diken Ë MADDESİZ/André Gorz Ë BİLGİNİN ARKEOLOJİSİ/M. Foucault Ë TÜKETİM TOPLUMU, NEVROTİK KÜLTÜR ve DÖVÜŞ KULÜBÜ/H. Övünç Ongur Ë ANTİKAPİTALİZM/Jeremy Gilbert Ë ÇALIŞMAK SAĞLIĞA ZARARLIDIR/Annie Thébaud-Mony Ë BERABER/Richard Sennett Ë HAYATIN ANLAMI/Terry Eagleton Ë DUYURU/Michael Hardt-Antonio Negri Ë KÜRESELLEŞMENİN SONU MU?/Arif DirlikË İSYAN PAZARLANI- YOR/ Joseph Heath&Andrew Potter Ë VAMPİRİN KÜLTÜR TARİHİ/ Gülay Er Pasin Ë TUHAF ALAN / Burcu Canar Ë ÜTOPYA / Nilnur Tandaçgüneş Ë AKIL HASTALIĞI VE PSİKOLOJİ / Michel Foucault Ë İŞLETME HASTALI- ĞINA TUTULMUŞ TOPLUM / Vincent de Gaulejac Ë ETİN CİNSEL POLİTİKASI / Carol J. Adams Ë TOPLUMLA YÜZLEŞME / Zülküf Kara Ë ikomünizm / Colin Cremin Ë KÜRESEL ÇARKIN DIŞINDA KALANLAR / Kathrin Hartmann Ë AZINLIĞIN ZENGİNLİĞİ HEPİMİZİN ÇIKARINA MIDIR? / Zygmunt Bauman Ë PSİKOLOJİDE SÖZ VE ANLAM ANALİZİ / Sibel A. Arkonaç Ë ÇALIŞMA SORUNU / Kathi Weeks Ë BENLİK YANILSAMASI / Bruce Hood Ë VAHŞİ HUKUK / Cormac Cullinan

5 Kişi, tarihsel malzemeyi belirlenen bütünselliği içinde idrak edebilmek için, tarihin sonunu beklemelidir. Wilhelm Dilthey Bir Oxford kartpostalının okunacağı gün, ki bu tek ve hakiki okuma olacaktır, tarihin sonu olacaktır. Jacques Derrida Kartpostaldan başka hiçbir şey yazmayan biri, Hegel in kitabını bitirme sorunuyla karşılaşmayacaktır. Richard Rorty

6

7 İçindekiler Teşekkür... 9 Giriş: Düzen Arayışı I Müphemlik Skandalı A. YASAYICI AKIL DÜŞÜ B. BAHÇECİ DEVLET PRATİĞİ C. BAHÇECİLİK TUTKULARI VE MODERNLİĞİN RUHU D. BİLİM, RASYONEL DÜZEN, SOYKIRIM E. İNSANİYETSİZLİĞİN ANLATIMI II Müphemliğin Toplumsal İnşası A. BELİRLENİMSİZLİĞİN DEHŞETİ B. BELİRSİZLİKLE MÜCADELE C. BELİRSİZLİKLE YAŞAMA D. YÜKÜN KAYDIRILMASI III Müphemliğin Kendini Kuruşu A. NESNELLİĞE İTİLME B. ARASÖZ: FRANZ KAFKA YA DA EVRENSELLİĞİN KÖKSÜZLÜĞÜ C. ENTELEKTÜELLERİN NEOLİTİK DEVRİMİ D. KÖKSÜZLÜĞÜN EVRENSELLİĞİ E. TEHDİT VE ŞANS IV Asimilasyon Sosyolojisinde Bir Örnekolay Çalışması I: Müphemlik Tuzağında A. ALMAN YAHUDİLERİNİN DURUMU B. YAHUDİ ASİMİLASYONUNUN MODERNLEŞTİRME MANTIĞI

8 C. YALNIZLIĞIN BOYUTLARI D. GERÇEK ALMANYA YI TAHAYYÜL ETMEK E. UTANÇ VE UTANMA F. ASİMİLASYONUN İÇ ŞEYTANLARI G. GÖRÜLMEMİŞ HESAPLAR H. ASİMİLASYON PROJESİ VE TEPKİ STRATEJİLERİ I. ASİMİLASYONUN NİHAİ SINIRLARI İ. ASİMİLASYONUN ÇATIŞKILARI VE MODERN KÜLTÜRÜN DOĞUŞU V Asimilasyon Sosyolojisinde Bir Örnekolay Çalışması II: Müphemliğin İntikamı A. MÜPHEMLİĞİN KARŞI ATAĞI B. FREUD YA DA İKTİDAR OLARAK MÜPHEMLİK C. KAFKA YA DA ADLANDIRMANIN ZORLUĞU D. SİMMEL YA DA MODERNLİĞİN ÖTEKİ UCU E. ASİMİLASYONUN ÖTEKİ YÜZÜ VI Müphemliğin Özelleştirilmesi A. AŞK ARAYIŞI YA DA UZMANLIĞIN VAROLUŞSAL TEMELLERI B. BECERİLERİN YENİDEN TEVZİİ C. UZMANLIĞIN KENDİNİ YENİDEN ÜRETMESİ D. UZMANLIĞI PAZARLAMAK E. MÜPHEMLİKTEN SAKLANMAK F. UZMAN TASARIMLI DÜNYANIN EĞİLİM VE SINIRLARI VII Postmodernlik ya da Müphemlikle Yaşamak A. HOŞGÖRÜDEN DAYANIŞMAYA B. THE EXORCIST VE THE OMEN YA DA BİLGİNİN MODERN VE POSTMODERN SINIRLARI C. YENİ KABİLECİLİK YA DA BİR BARINAK ARAYIŞI D. POSTMODERNLİĞİN ÇATIŞKILARI E. DAYANIŞMANIN OLASI GELECEKLERİ F. SOSYALİZM: MODERNLİĞİN SON KALESİ G. TOPLUM MÜHENDİSLİĞİNİN GELECEĞİ VAR MI? H. POSTMODERN SİYASAL GÜNDEM

9 Teşekkür K itabın çeşitli bölümleri üzerine David Boetham ın, Bryan Cheyette nin, Agnes Heller in, Irving Horowitz in, Richard Kilminster in, Ralph Miliband ın, Stefan Merawski nin, Paul Piccone nin, Ritchie Robertson un, Gillian Rose nin, Nico Stehr in, Dennis Warwick in, Wlodzimierz Wesolowski nin, Jerzy J. Wiatr ın ve öteki pek çok meslektaş ve dostumun getirdiği içgörülü eleştirel yorumlardan faydalandım. Yardımları için her birine derinden müteşekkirim. Kitaba son şeklini vermemde Anthony Giddens in kapsayıcı ve kavrayışlı eleştirilerinin belirleyici rolü oldu. Olağanüstü editörlüğü için David Roberts a teşekkürlerimi bir daha ifade edebildiğim için de mutluyum. Bu kitabı yazarken Lewish Quarterly, Marxism Today, Sociological Review, Sociology, Telos, Theory, Culture and Society de yayımlanmış çeşitli makale ve eleştirilerimden yararlandım. 9

10

11 Giriş: Düzen Arayışı Bir nesne ya da bir olayın birden fazla kategoriye sokulabilmesi demek olan müphemlik, dile özel bir düzensizliktir, yani dilin icra ettiği adlandırma (sınıflandırma) fonksiyonunun iflası. Bu düzensizliğin temel belirtisi, belli bir durumu doğru biçimde okuyamadığımız ve alternatif eylemler arasında seçim yapamadığımız zaman hissettiğimiz keskin rahatsızlıktır. İşte bu durumda doğan endişeden ve bunu takip eden kararsızlıktan dolayı, müphemliği bir düzensizlik olarak yaşarız; o zaman da ya kullandığımız dili yetersizlikle suçlarız ya da kendimizi dili yanlış kullanmakla. Halbuki müphemlik, 11

12 Modernlik ve Müphemlik dilde ya da dilin kullanımında yatan bir patolojinin sonucu değildir; dilsel pratiğin sıradan bir unsurudur. Müphemlik, dilin ana fonksiyonlarından birinin sonucudur: Adlandırma ve sınıflandırma. Müphemliğin boyutları, bu fonksiyonun icrasındaki etkinliğe bağlı olarak artar. Dolayısıyla müphemlik, dilin alter ego su, daimi yoldaşı, düpedüz normal halidir. Sınıflandırmak, bölmek ve ayırmaktır. Sınıflandırma, öncelikle şunu koyutlar: Dünya ayrı ve farklılaşmış varlıklardan oluşur. Daha sonra, her bir varlığın belli bir gruba ait olduğunu ve bu grubun da toplu olarak başka varlıkların karşıtı olduğunu varsayar. Son olarak ise, farklı eylem kalıplarını farklı varlık kategorileriyle ilintilendirerek (özgül bir davranış kalıbının bir kategorinin geçerli tanımı olduğunu düşündürerek), varsayımlarını gerçeğe dönüştürür. Sınıflandırmak, başka bir deyişle, dünyaya bir yapı atfetmektir: Dünyadaki olabilirlikleri manipüle etmek; bazı olayları ötekilerden daha olası kılmak; olaylar rastgele değilmiş gibi davranmak ya da olayların rastgeleliğini sınırlandırmak veya tamamen yok etmektir. Dil, adlandırma/sınıflandırma fonksiyonu aracılığıyla, insan yerleşimine uygun düzenli ve iyice oturmuş bir dünya ile rastgeleliklerle dolu olumsal bir dünya arasına kendini yerleştirir. Bu ikinci dünyada, hafıza, öğrenme kapasitesi gibi silahlar, insanı doğrudan doğruya intihara sürüklemese bile, faydasızdır. Dil, düzenin idamesi, rastgelelik ve olumsallığın reddi ya da bastırılması için uğraşır durur. Düzenli bir dünya, kişinin önünü gördüğü (ya da başka bir deyişle, kişinin önünde neler olduğunu nasıl görebileceğini nasıl kesin olarak görebileceğini bildiği); kişinin, bir olayın olabilirliğini nasıl hesaplayacağını ve bu olabilirliği nasıl artırıp azaltacağını bildiği; belli durumlar arasındaki bağların ve belli eylemlerin etkinliklerinin, geçmiş başarıların gelecektekilere kılavuzluk etmesini mümkün kılacak ölçüde aynı kaldığı bir dünyadır. Öğrenme/ezberleme yetimizden dolayı, dünyanın düzenliliğini idame ettirmek çıkarlarımıza uygun düşer. Yine aynı sebep- 12

13 13 Zygmunt Bauman le, müphemlikten rahatsız olur, onu bir tehdit olarak algılarız. Müphemlik, olasılık hesaplarını altüst eder, ezberlenen eylem kalıplarının bağlamlarını birbirine karıştırır. Dilin yapılaştırma araçları yetersiz kaldığında durum, müphemliğe döner; eldeki durum, artık ya dilin ayırdığı kategorilerin hiçbirine girmiyordur ya da aynı anda bu kategorilerden birkaçına birden giriyordur. Müphem bir durumda, öğrenilen kalıplardan hiçbiri o duruma uymaz ya da öğrenilen kalıplardan birkaçı birden uyar. Ancak her iki durumda da sonuç, kararsızlık, kararlaştırılamazlık, dolayısıyla da denetimsizlik duygusu olur. Yapılaştırma girişimi sonucunda, yok olduğu düşünülen rastgelelik yeniden kendini gösterirken, eylemin sonuçları tahmin edilemez hale gelir. Görünüşte dilin bu adlandırma/sınıflandırma fonksiyonunun amacı müphemliğin önüne geçmektir. Buradaki performans, kategoriler arasındaki sınırların netliğine, kategorilerin tanımsal sınırlarının keskinliğine ve nesnelerin kategorilere ayrılmasındaki kesinliğe göre ölçülür. Halbuki bu tür ölçütlerin uygulanması ve bunların gözetlemekle yükümlü olduğu eylemin kendisi, müphemliğin nihai kaynaklarıdır; bu yüzden de, yapılaştırma/düzenleme çabası ne kadar büyük ve tutkulu olursa olsun, müphemlik hiçbir zaman tamamen yok olmayacaktır. Adlandırma/sınıflandırma fonksiyonunun gerçekleştirmeye çalıştığı ideal, dünyadaki bütün başlıkları ihtiva eden bütün dosyaları içine alacak bir tür ferah dosya dolabı yaratmaktır; bu dolapta, her dosya ve her başlığın kendine has bir yeri olacak ve yerinin belirlenmesinde kuşkular bulunan başlıklar için de çapraz-referanslı bir dizin bulunacaktır. İşte müphemliği kaçınılmaz kılan tam da böyle bir dosya dolabının imkânsızlığıdır. Yeni müphemlik kaynaklarını yaratan da, böyle bir dolabın inşasını amaçlayan ısrarın ta kendisidir. Sınıflandırma, dahil etme ve dışlama eylemlerinden oluşur. Her bir adlandırma eylemi dünyayı ikiye ayırır: Verilen isme uyan ve uymayan varlıklar. Belli varlıklar, yalnızca öteki

14 Modernlik ve Müphemlik varlıklar dışlandığı, dışarıda bırakıldığı takdirde bir kategoriye dahil edilebilir bir kategori oluşturabilirler. Böyle bir dahil etme/dışlama operasyonu, her halükarda, dünyaya uygulanan bir şiddet eylemidir; belli ölçüde zor kullanmaya gereksinim duyar ve uygulanan gücün boyutlarının, yaratılan farklılığı dengelemeye yetmesi durumunda başarıya ulaşabilir. Zor kullanımının yetersizliği, sınıflandırma eylemi ile belli kategorilere koyutlanan varlıkların bu kategorilere uymaktaki açık isteksizliğinde ve yanlış tanımlanan, yetersiz ya da aşırı anlamlar yüklenen varlıkların eylemlerinde okunamayan ya da çelişen sinyaller gönderen varlıkların ortaya çıkmasında kendini gösterir. Müphemlik, sınıflandırma işinin bir yan ürünüdür ve her seferinde daha fazla sınıflandırma çabası gerektirir. Müphemlik adlandırma/sınıflandırma çabasından doğsa da, bununla savaşmak ancak daha doğru bir adlandırma ve daha kesin tanımlanan kategorilerle mümkündür. Başka bir deyişle, müphemlikle mücadelede bir yandan dünyanın tedbirli ve saydam olması doğrultusunda daha zorlayıcı (olgu karşıtı) taleplerde bulunulurken diğer yandan da daha fazla ikircim yaratılması kaçınılmazdır. Dolayısıyla da müphemlikle mücadele kendisini hem güçlendiren hem de törpüleyen bir operasyondur. Bu mücadele, hiç zayıflamayan bir güçle sürer gider, çünkü kendi sorunlarını, bunları çözmeye uğraşırken kendisi yaratmaktadır. Ancak bu mücadelenin yoğunluğu, zaman içinde, müphemliğin mevcut boyutlarının denetimine yetecek gücün bulunup bulunmadığına, bir de müphemliğin azaltılmasının doğru teknolojinin keşfi ve uygulanması ile ilgili bir sorun, yani yönetsel bir sorun olduğunun farkına varılıp varılmamasına bağlı olarak değişir. Bu iki faktör bir araya gelerek, modern zamanları, müphemliğe karşı yürütülen amansız bir savaş dönemine çevirmiştir. Modernliğin kaç yaşında olduğu tartışmalı bir sorudur. Modernliğin yaşı konusunda herhangi bir uzlaşma yok. Neyin 14

15 Zygmunt Bauman yaşının belirleneceği konusunda dahi uzlaşma yok. 1 Zaten bir nesnenin yaşını ciddi şekilde bulma çabası başladığında, nesne gözden kaybolmaya başlar. Tıpkı varlığın süregiden 1. Bizi esas sorundan uzaklaştıran, özünde kısır bir tartışmayı önlemek istiyorsak, modernliğin yaşı konusunda herkesin kendi görüşünü ortaya koyması kaçınılmaz görünüyor (mevcut görüşler, modern devletin XIII. yüzyılın sonunda doğduğunu ve XVII. yüzyılın sonuna doğru tarihe karıştığını varsayan Fransız tarihçilerin görüşleriyle École Française de Rome tarafından 1985 te yayımlanan Culture et idéologie de l état moderne e katkıda bulunanlar mesela modernlik terimini, XX. yüzyıl ile başlayan ve aynı yüzyılın ortalarında sona eren kültürel eğilimlerle sınırlayan bazı edebiyat eleştirmenlerinin görüşleri arasında değişiyor). Tanımlamadaki bu anlaşmazlık, Matei Calinescu nun deyimiyle amansızca çatışan iki farklı modernlik in aynı anda var olduğu gerçeğiyle iyice içinden çıkılmaz hale geliyor. Calinescu, öteki yazarların çoğundan daha keskin bir biçimde, Batı uygarlığının bir evresi bilimsel ve teknolojik ilerlemenin, sanayi devriminin ve kapitalizmin getirdiği geniş çaplı ekonomik ve toplumsal değişimlerin bir sonucu olarak modernlik ile estetik bir kavram olarak modernlik arasındaki tersine çevrilemez bölünmeyi ortaya koyuyor. Bunlardan ikincisi (karışıklığın önlenmesi için modernizm denebilecek olan bu ikinci kavram) birincisinin simgelediği her şeye karşı çıkıyor: Kültürel modernliği tanımlayan şey, burjuva modernliğini ve kendini tüketen negatif ihtirasını tamamen reddetmesidir (Faces of Modernity: Avant-Garde, Decadence, Kitsch (Bloomington: Indiana University Press, 1977, s. 4, 42). Bu, modernliğin duruş ve başarısını büyük ölçüde öven ve coşkulu bir biçimde ortaya koyan görüşün örneğin Baudelaire de olduğu gibi tam tersidir: Güzel ve soylu olan her şey, aklın ve düşüncenin ürünüdür. Hayvani insanın ta anne karnında tadını aldığı suçun kökeni doğadır. Erdem ise yapay ve doğaüstüdür. Baudelaire as a Literary Critic: Selected Essays, Çev.: Lois Boe Hylsop ve Francis E. Hylsop (Pittsburgh: Pennsylvania State University Press, 1964, s. 298.) Baştan şunu belirtmek istiyorum: Bana göre modernlik, Batı Avrupa da, XVII. yüzyıldaki bir dizi derin toplumsal, yapısal ve entelektüel dönüşümle başlayan ve (1) Aydınlanma nın gelişmesiyle kültürel bir proje olarak; (2) Kapitalist ve daha sonra da komünist endüstri toplumunun gelişmesiyle de toplumsal olarak kurulan bir yaşam biçimi olarak olgunluğa erişen tarihsel bir dönemdir. Dolayısıyla modernlik, benim kullandığım biçimiyle, kesinlikle modernizm değildir. Modernizm, daha önceki dönemin birçok münferit entelektüel olayına kadar geriye doğru izlenebilse de bu yüzyılın başında olgunlaşan ve geriye baktığımızda (Aydınlanma yla analojik olarak) postmodern bir proje ya da postmodern durumun ilk belirtilerinin çıktığı evresi olarak görebileceğimiz entelektüel (felsefi, edebi, sanatsal) bir akımdır. Modernizm akımında modernlik, bakışını kendine çevirdi ve nihayetinde kendi imkânsızlığını açığa vuracak ve böylelikle postmodern yeniden değerlendirmeye yol açacak olan kendinin farkında olma ve keskin bir görüş meziyetlerini kazanmaya çalıştı. 15

16 Modernlik ve Müphemlik akışından çekip almaya çalıştığımız bütün öteki yarım bütünlükler gibi, modernlik de böyle bir çabaya girişildiğinde ele geçmez hale gelir; biz de göndergesi, merkezde belirgin çevrede ise aşınmış olan bu kavramın ikircimle dolu olduğunu keşfederiz. Dolayısıyla da bu konudaki tartışma hiç çözüme kavuşmayacakmış gibi görünür. Bu denemelerin temelini oluşturan modernliğin bu tanımlayıcı özelliği tam da bu tartışmanın bir parçasıdır. Modernliğin kendisine biçtiği ve aynı zamanda da modernliği oluşturan pek çok imkânsız ödev arasında düzenleme ödevi (daha doğrusu ve daha da önemlisi bir ödev olarak düzen) öne çıkıyor: İmkânsız ödevlerin en imkânsızı, vazgeçilmez ödevlerin en vazgeçilmezi olarak; gerçekten de, bütün öteki ödevleri sadece kendisinin metaforu haline getiren bir ödev, bütün öteki ödevlerin arketipi olarak... Düzen, kaos olmayan şeydir; kaos ise düzenli olmayan şeydir. Düzen ve kaos modern ikizlerdir. Bunlar, ilahi olarak emredilen ve ne zorunluluktan ne de rastgelelikten haberi olan, yalnızca var olan kendi varoluşunu da düşünmeyen dünyanın dağılışı ve çöküşünün ortasında doğdular. İşte biz, düzen ve kaos çatallaşmasından önce var olan bu düşüncesiz ve dikkatsiz dünyayı kendi terimleriyle tanımlamakta zorlanıyoruz. Onu kavramak için genelde olumsuzlamalardan medet umuyoruz: Kendi kendimize bu dünyanın ne olmadığını, neyi içermediğini, neyi bilmediğini, neyin farkında olmadığını söylüyoruz. Büyük ihtimalle bu dünya, kendisini bizim tanımlamalarımızla tanıyamazdı. Bizim neden bahsettiğimizi dahi anlayamazdı. Böyle bir anlamayla yaşayamazdı. Anlama anı, onun yaklaşan ölümünün işareti olurdu. Zaten öyle de oldu. Tarihsel olarak bu anlama hali, geçip giden bu dünyanın son nefesi, doğmakta olan modernliğin de ilk sesi oldu. Modernliğin, düzen üzerinde düşünülen bir zamana ait olduğunu düşünebiliriz; bu düzen, dünyanın, insan habitatının, insan benliğinin ve bu üçü arasındaki bağlantının düzenidir. Modernlik, bir düşünce meselesi, bir kaygı konusudur; 16