DEVLET KİTAPLARI ALTINCI BASKI...,

Transkript

1 ORTAÖĞRETİM TARİH 9 YAZARLAR Yasemin OKUR İlhan GENÇ Tuğrul ÖZCAN Mevlüt YURTBAY Akın SEVER DEVLET KİTAPLARI ALTINCI BASKI..., 2013

2 MİLL Î EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI DERS KİTAPLARI DİZİSİ ?.Y Her hakkı saklıdır ve Mill î Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz. Editör : Doç. Dr. K. Tuncer ÇAĞLAYAN Dil Uzmanı : Erdoğan ÇAKIR Rehberlik Uzmanı : Ahmet YILDIZ Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı : Ahmet CANSIZ Program Geliştirme Uzmanı : Berna OTUZ Görsel Tasarım Uzmanı : Ahmet Suat KEÇECİOĞLU : Ahmet Hamdi KAMA : Zekai KAYA ISBN Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun gün ve 144 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün gün ve sayılı yazısı ile altıncı defa adet basılmıştır.

3

4

5

6

7 ÝÇÝNDEKÝLER I. ÜNÝTE: TARÝH BÝLÝMÝ 1. KONU:TARÝH BÝLÝMÝNE GÝRÝÞ 1. Ýnsan ve Tarih Tarihin Konusu Tarihte sebep-sonuç ve Yer-Zaman Ýliþkisi Tarih Biliminin Yöntemi... 8 a. Tarama(Kaynak Arama)... 8 b. Tasnif (Sýnýflandýrma)...10 c. Tahlil (Çözümleme) d. Tenkit (Eleþtiri) e. Terkip (Sentez) Tarihin Tasnifi (Sýnýflandýrýlmasý)...12 a. Zamana Göre Tasnif...12 b. Mekana Göre Tasnif...13 c. Konuya Göre Tasnif Zaman ve Takvim Türklerin Kullandýðý Takvimler Tarih Öðreniminin Önemi Atatürk ün Tarih Öðrenimine Verdiði Önem Tarihi Olaylarýn Deðerlendirilmesi Tarihi Bilgilerin Deðiþebilir Özelliði Tarihe Adanmýþ Bir Ömür, HALÝL ÝNALCIK KONU: TARÝH YAZICILIÐI 1. Tarih Yazýcýlýðýnýn Geliþimi Türklerde Tarih Yazýcýlýðý a. Osmanlýlar Döneminde Tarih Yazýcýlýðý b. Cumhuriyet Döneminde Tarih Yazýcýlýðý KONU: TARÝHÝN FAYDALANDIÐI BÝLÝM DALLARI 1. Coðrafya Arkeoloji Antropoloji Etnografya Hukuk Kronoloji Edebiyat Felsefe Paleografi Epigrafi Sosyoloji Filoloji Diplomatik Nümizmatik Ýstatistik Ekoloji Kimya Sanat Tarihi Heraldik ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME II. ÜNÝTE: UYGARLIÐIN DOÐUÞU VE ÝLK UYGARLIKLAR 1. KONU: TARÝHÝ ÇAÐLARA GÝRÝÞ 1. Tarih Öncesi Çaðlar a. Taþ Çaðý b. Maden Çaðý Tarih Çaðlarý KONU: ÝLK ÇAÐ UYGARLIKLARI 1. Kültür ve Uygarlýk Mezopotamya Uygarlýðý a. Sümerler... 45

8 ÝÇÝNDEKÝLER b. Akadlar c. Elamlar d. Babiller e. Asurlular Orta Asya Uygarlýðý Mýsýr Uygarlýðý Ýran Uygarlýðý Hint Uygarlýðý Çin Uygarlýðý Doðu Akdeniz Uygarlýðý a. Fenikeliler b. Ýbraniler Anadolu Uygarlýðý a. Hattiler b. Hititler c. Ýyonyalýlar d. Urartular e. Frigyalýlar f. Lidyalýlar Ege ve Yunan Uygarlýðý a. Girit b. Miken (Aka)...61 c. Eski Yunan d. Ýskender Ýmparatorluðu Roma Uygarlýðý ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME III. ÜNÝTE: ÝLK TÜRK DEVLETLERÝ 1. KONU: TÜRKLERÝN TARÝH SAHNESÝNE ÇIKIÞI 1. Türk Adýnýn Anlamý Türklerin Ýlk Ana Yurdu Orta Asya dan Yapýlan Türk Göçlerinin Sebepleri ve Sonuçlarý KONU: ORTA ASYA DA KURULAN ÝLK TÜRK DEVLETLERÝ 1. Asya Hun Devleti Kavimler Göçü ve Avrupa Hun Devleti a. Kavimler Göçü b. Avrupa Hun Devleti Kök Türk Devleti a. I. Kök Türk Devleti b. II. Kök Türk.(Kutluk) Devleti Uygur Devleti KONU: DÝÐER TÜRK DEVLETLERÝ VE TOPLULUKLARI 1. Avarlar Bulgarlar Hazarlar Macarlar Peçenekler Kýpçaklar (Kumanlar) Oðuzlar (Uzlar) Sabirler (Sibirler-Sabarlar) Baþkýrtlar (Baþkurtlar) Türgeþler (Türgiþler) Kýrgýzlar Karluklar Kimekler ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME IV. ÜNÝTE: ÝSLAM TARÝHÝ VE UYGARLIÐI (13. YÜZYILA KADAR) 1. KONU: ÝSLAMÝYETÝN DOÐUÞU VE ÝLK ÝSLAM DEVLETLERÝ 1. Ýslamiyet Öncesi Dünyanýn Genel Durumu

9 ÝÇÝNDEKÝLER a. Avrupa b. Afrika c. Asya d. Arap Yarýmadasý Ýslamiyetin Doðuþu ve Yayýlýþý a. Hz. Muhammet in Peygamberlik Öncesi Hayatý b. Müslümanlarýn Mekke deki Faaliyetleri c. Hicret ve Medine Ýslam Devleti Hz. Muhammet Dönemi Hz. Ebubekir Dönemi Hz. Ömer Dönemi Hz. Osman Dönemi Hz. Ali Dönemi d. Emeviler Devleti e. Endülüs Emevi Devleti f. Beni Ahmer Devleti g. Abbasiler KONU: TÜRK VE ÝSLAM BÝLGÝNLERÝ ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME V. ÜNÝTE: TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝ ( YÜZYILLAR) 1. KONU: TÜRKLERÝN ÝSLAMÝYETÝ KABULÜ 1. Türkler ve Ýslamiyet Türklerin Ýslamiyeti Hizmetleri Mýsýr da Kurulan Türk Devletleri a. Tolunoðullarý b. Ýhþidiler (Akþiller) KONU: ÝLK TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝ 1. Karahanlýlar Gazneliler Büyük Selçuklular ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME VI. ÜNÝTE: TÜRKÝYE TARÝHÝ ( YÜZYILLAR) 1. KONU: MALAZGÝRT SAVAÞI NDAN SONRA ANADOLU DA KURULAN ÝLK TÜRK DEVLET VE BEYLÝKLERÝ 1. Daniþmentliler Saltuklular Mengücekliler Artuklular Çaka Beyliði ve Diðer Türk Beylikleri KONU:TÜRKÝYE SELÇUKLU DEVLETÝ 1. Türkiye Selçuklu Devleti nin Kuruluþ Dönemi Haçlý Seferleri I. Haçlý Seferi II. Haçlý Seferi III. Haçlý Seferi IV. Haçlý Seferi Türkiye Selçuklu Devleti nin Yükselme Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti nin Daðýlma Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti nin Yýkýlýþ Dönemi ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME SÖZLÜK BÝBLÝYOGRAFYA KRONOLOJÝ

10

11 ORGANÝZASYON ÞEMASI! hazýrlanalým tartýþalým Ünite ile ilgili sorularla öðrencilerin ön bilgisinin yoklanmasý amaçlanýr. Metin içinde önemli noktalarýn irdelenmesini amaçlar. Metin sonunda öðrencilerin konuyu tartýþarak irdelemeleri amaçlanýr. Metnin geneline yönelik sorularýn cevaplandýrýlmasý amaçlanýr. Þiir, harita, metin ve görsellerin yorumlanmasý amaçlanýr. Konu ile ilgili bilgiler verilir. canlandýralým Metnin drama olarak canlandýrýlmasý amaçlanýr. uygulayalým Ders içi ve ders dýþý etkinlikleri içerir. ölçme ve deðerlendirme Ünite ile ilgili sorularýn cevaplandýrýlmasý amaçlanýr. düþünelim Konuya girerken öðrencilerin derse motive edilmeleri amaçlanýr. gezelim Konuyla ilgili mekânlarýn gezilerek bilgi edinilmesi amaçlanýr.

12 1. ÜNÝTE 1. ÜNÝTE: TARÝH BÝLÝMÝ 1. KONU: TARÝH BÝLÝMÝNE GÝRÝÞ 2. KONU: TARÝH YAZICILIÐI 3. KONU: TARÝHÝN FAYDALANDIÐI BÝLÝM DALLARI 2

13 hazýrlanalým 1. Tarih kavramý size neleri çaðrýþtýrmaktadýr? 2. Geçmiþteki insanlarýn yaþayýþlarýný neden öðrenmek isteriz? NEMRUT DAÐI-ADIYAMAN 3

14 1. KONU TARÝH BÝLÝMÝNE GÝRÝÞ TEMEL KAVRAMLAR TARÝH OLAY VE OLGU YER VE ZAMAN SEBEP VE SONUÇ KAYNAK TAKVÝM VE ZAMAN NESNELLÝK KANIT SÜREKLÝLÝK Ý S T A N B U 1. yy. L U N FETHÝ, ÝSTANBUL UN FETHÝ T A R Ý H G Ö L Ü F F R R A N A S N I S Z I Z ÝHTÝLALÝ ÝHTÝLALÝ 7. yy. ÇANAKKALE SAVAÞI II.DÜNYA SAVAÞI Tarih nedir? sorusuna ilk cevabým þu olacaktýr: Tarihçi ile olgular arasýnda kesintisiz bir 15. yy. ZAMAN NEHRÝ 21. yy. karþýlýklý etkileþim süreci, bugün ÝNSANLIK GEMÝSÝ ile geçmiþ arasýnda bitmez bir diyalogtur. Edward H. Carr (Edvýrd Kar) Salih Özbaran, Tarih, Tarihçi ve Toplum, s. 10. düþünelim 1. Resme bakarak tarihle ilgili hangi yargýlara ulaþýlabilir? 2. E. H. Carr yandaki sözü ile tarihin hangi özelliðini vurgulamýþtýr? 1. Ýnsan ve Tarih Tarih, insanlarýn geçmiþteki her türlü faaliyetini, olaylarýn birbirleriyle olan iliþkilerini, sebep-sonuç belirterek, yer ve zaman göstererek belgelere dayalý olarak inceleyen bir bilim dalýdýr. Tanýmdan da anlaþýlacaðý üzere tarihi meydana getiren insandýr. Hikâye, masal, efsane ve kýssalarda deðiþmez kahraman olarak öne çýkmasý insanýn tarihe karþý ilgisini artýrmýþtýr. Tarih, insan hafýzasýnda hep geçmiþe ait bir kavram olarak yer edinmiþtir. Bunun sebebi, tarihin geçmiþte yaþanan olaylarý konu edinmesidir. Ýngiliz tarihçi Collingwood (Kolinvud) un dediði gibi Geçmiþ, bir anlamda bugün, hâlâ yaþayan bir zaman dilimidir. Geçmiþte yaþanan olaylarýn etkisi uzun süre devam edebilir. Bu yüzden günümüzdeki olaylarýn açýklanmasýnda geçmiþ, önemli bir yere sahiptir. Ýngiliz tarihçi Edward H. Carr Tarih Nedir? adlý kitabýnda tarihi, bugün ile geçmiþ arasýnda bitmez bir diyalog olarak ifade etmektedir. Ýnsan, tarih bilimiyle geçmiþi sorgulayarak geleceðine yön vermektedir. Nereden gelip, nereye gidiyoruz? sorusunun cevabýný tarihin ýþýðýnda aramaktadýr. Böylece insan, geçmiþini tarih aracýlýðýyla anlamaya ve sorgulamaya çalýþmaktadýr. Çaðýmýz bilgi çaðýdýr. Ýnsanoðlu, icad ettiði aletler sayesinde, uzaya gitmekte, insan eliyle yapýlacak iþlemler, çok kýsa sürelerde bilgisayarlara yaptýrýlmaktadýr. Ama bütün bu geliþmeler, tarihi ihmal edilebilir hâle getirmemekte, bilakis çaðýmýzý, ayný zamanda tarihçi kafasýyla düþünme çaðý hâline sokmaktadýr. Mübahat Kütükoðlu, Tarih Araþtýrmalarýnda Usûl, s. 1. Yukarýdaki metne göre tarihçi gibi düþünmek çaðýmýz insanýna hangi faydalarý saðlar? 4

15 2. Tarihin Konusu Aþaðýdaki görsellere göre tarihin konusu ile ilgili neler söylenebilir? Yukarýdaki görsellerden de anlaþýldýðý üzere insanlarýn her türlü faaliyeti tarihin konusunu oluþturur. Daha geniþ anlamda tarih, geçmiþte yaþayan insanlarýn siyasi, sosyal, kültürel, ekonomik vb. faaliyetlerini konu edinir. Aþaðýdaki görsellere göre tarihî olaylarýn özellikleri ile ilgili neler söylenebilir? Ýnsanoðlunun ilk kez Ay a çýkýþý OLAY Türk Harf Ýnkýlabý Ýstanbul un Fethi Fransýz Ýhtilali 5

16 SORUYORUM Aþaðýdaki görsellere göre tarihî olgu kavramýnýn özelikleri ile ilgili neler söylenebilir? Divanýhümayun Osmanlý Mebusan Meclisi Türkiye Büyük Millet Meclisi Ýnsan unsuru ile birlikte coðrafi olaylarýn ortaya çýkardýðý bazý sonuçlar da tarihin ilgi alanýna girer. Büyük depremler, tufanlar, kuraklýklar, salgýn hastalýklar gibi felaketler tarihin akýþýný etkilemektedir. Örneðin; deprem, coðrafyanýn konusu iken depremin meydana geldiði bölgedeki binlerce insanýn hayatýný kaybetmesi, iskân yerlerini terk etmesi, tarihin konusunu teþkil eder. Hayat içerisinde tek tek meydana gelen deðiþmelere olay denir. Olgu ise ayný türdeki olaylarý bir bütün olarak anlatmak için kullanýlan bir kavramdýr. Olgu, olaya göre daha soyut ve geneldir. Belli bir yer ve zaman söz konusu deðildir. Olayý olgudan ayýran diðer önemli bir özellik ise olayýn baþlangýç ve bitiþ tarihinin belli olmasýdýr. Olaylar belli bir süre içerisinde meydana gelir; Anadolu nun fethi, Kurtuluþ Savaþý, Lozan Barýþ Antlaþmasý tarihî olaya örnek olarak gösterilebilir. Olgu genellik ve süreklilik gösterir. Anadolu nun Türkleþmesi, Türkiye nin çaðdaþlaþmasý tarihî olguya örneklerdir. O hâlde kýsa sürede olup biten iþler olay, uzun bir zaman diliminde oluþan durumlar ise olgudur. 3. Tarihte Sebep-Sonuç ve Yer-Zaman Ýliþkisi Bir olayýn tarihî olay kapsamý içerisinde deðerlendirilebilmesi için olayýn yeri ve zamaný bilinmeli ve olayýn üzerinden belli bir zaman geçmiþ olmalýdýr. Tarihî olaylar belirli bir coðrafyada gerçekleþir ve bu coðrafyanýn olayýn oluþumu ve geliþiminde etkisi vardýr. Bu nedenle olaylarýn sebep ve sonuçlarýnýn bütün yönleriyle anlaþýlýp açýklanabilmesi için olayýn geçtiði mekânýn bilinmesi gerekir. Tarihî olaylar süreklilik gösterdiði için olaylar arasýnda neden-sonuç iliþkisi vardýr; bir olay kendinden önceki bir olayýn sonucu ve kendisinden sonraki bir olayýn sebebini oluþturabilir. Bu nedenle tarihte zaman ve kronoloji son derece önemlidir. Olaylarýn üzerinden belli bir zamanýn geçmesi ise olayýn sonuçlarýnýn ve etkilerinin tüm yönleriyle görülüp analizinin yapýlmasý ve hangi olayýn nedeni ya da sonucu olduðunun tespit edilmesi açýsýndan önemlidir. COÐRAFYANIN TOPLUMA ETKÝSÝ Bir milleti bilimsel açýdan araþtýrarak yakýndan tanýmak için, ilk önce onun nasýl bir toplumsal yapýya sahip olduðunu araþtýrmak gerekir. Toplumsal yapýlarý meydana getiren unsurlar arasýnda en önemlilerinden biri de toplumlarýn yaþadýklarý bölgelerdir. Her coðrafi bölge, üzerinde yaþayan toplumlarý, kendi özelliklerine göre hayat sürmeye mecbur kýlar. Bu mecburiyet ise o milletin kurumlarýný, ahlaki kurallarýný, inançlarýný ve sanatlarýný þekillendirir. Coðrafi bölgenin inkâr edilemez bu etkisi, nesiller boyu devam ederek o milletin karakterini oluþturur. Coðrafi bölgenin gerekleri bir toplumun yalnýz ruhi ve toplumsal özelliklerinin þekillenmesine neden olmaz. Ayný zamanda o bölgede yaþayan insanlarda fiziki etkiler de býrakabilir. Yazýn çok sýcak, kýþýn çok soðuk olan bölgelerde yaþayan insanlarýn saðlam vücutlu, cesur, azimli ve iradeli olduklarý tecrübeyle sabittir. Geniþ ve çorak araziler ise insanlarýn yaþama isteðini artýrýp, savaþçý hislerini uyandýrýr. Arazisi engebeli, iklimi þiddetli daðlýk arazide yaþayan insanlar kanaatkâr, savaþçý olup tehlikeden çekinmezler. Ýklimi yumuþak, etrafý sakin ve rahat bölgelerde oturanlar ise topraða baðlý olup itaatkâr, sebatlý ve çalýþkanlýk gibi bir takým huylara sahip olurlar. Ýþte coðrafyanýn toplumlar üzerindeki uzun süreli etkisi, milleti medeniyet yolunda deðiþik yollardan ilerletmiþtir. Þemsettin Günaltay, Türk-Ýslam Tarihine Eleþtirel Bir Yaklaþým, s

17 Tarihî olaylarýn oluþumunda coðrafyanýn etkisi nedir? I. DÜNYA SAVAÞI I. Dünya Savaþý, dünyanýn 1914 yýlýna kadar görmediði en büyük savaþtýr. Savaþýn, en önemli sebebi, Almanya nýn Ýngiltere egemenliðindeki sömürgeleri ele geçirme isteðidir. Fransa nýn 1871 de Almanya ya yenilerek Alsace-Lorraine (Alsas-Loren) i kaybetmesi ve bu yenilgiyi unutamamasý savaþýn diðer sebebini oluþturur. Öte yandan Ýngiltere nin Balkanlar üzerinde Rusya yý serbest býrakmasýyla Ruslarýn Balkanlar da Panslavizm politikasýný aktifleþtirmesi, Avusturya-Macaristan Ýmparatorluðu ile Ruslarý karþý karþýya getirmiþti. Osmanlý Devleti ise 1870 lerden itibaren hýzlý bir þekilde toprak kaybetmiþti. Osmanlý devlet adamlarý da savaþa girerek kaybedilen topraklarý geri almayý amaçlamýþtý. Osmanlý Devleti önce Ýtilaf grubuna baþvurmuþsa da ittifak teklifi kabul edilmedi. Ýngiltere ve Fransa bu savaþta Osmanlý Devleti nin tarafsýz kalmasýný istemiþti. Çünkü Ýngiliz sömürgelerine giden kestirme bir yol olan Süveyþ Kanalý ve Rusya ile Ýtilaf Devletlerinin baðlantýsýný saðlayan boðazlar Osmanlý hâkimiyetindeydi. Almanya ise Osmanlý Devleti ni kendi yanýnda savaþa dâhil ederek savaþý geniþ alanlara yaymak istiyordu. Ayrýca Almanya, Osmanlý Devleti nin egemenliðindeki boðazlar üzerinden Rusya yý; Süveyþ Kanalý üzerinden de Ýngiliz sömürgelerini saf dýþý býrakmayý amaçlamaktaydý. Oral Sander, Siyasi Tarih, s tan özetlenmiþtir. A T L A S O K Y A N U S U Lizbon PORTEKÝZ ÝRLANDA Dublin Madrid Ý S P A N Y A ÝNGÝLTERE Londra Paris NORVEÇ DANÝMARKA HOLLANDA Amsterdam BELÇÝKA Brüksel F R A N S A ÝSVÝÇRE Cenevre KORSÝKA SARDÝNYA Oslo Kopenhag Berlin ÝSVEÇ ALMAN ÝMPARATORLUÐU Ý T A L Y A Roma Stockholm Viyana A D R Ý Y A T Ý K D E N Ý Z Ý FÝNLANDÝYA Minsk AVUSTURYA - MACARÝSTAN ÝMPARATORLUÐU KARADAÐ SIRBÝSTAN ARNAVUTLUK Belgrat R U S Y A YUNANÝSTAN ROMANYA Bükreþ Kiev BULGARÝSTAN Sofya Ýstanbul Ýtilaf Devletleri Ýttifak Devletleri Tarafsýzlar Üçlü Ýttifaktan Üçlü Ýtilafa katýlanlar Tarafsýzken Üçlü Ýtilafa katýlanlar Tarafsýzken Üçlü Ýttifaka katýlanlar K A R A D E N Ý Z O S M A N L I D E V L E T Ý A K D E N Ý Z SÝCÝLYA A F R Ý K 0 A Atina 1. Harita: I. Dünya Savaþý nda Avrupa ve Osmanlý Devleti KIBRIS SURÝYE I. Dünya Savaþý adlý metne ve haritaya göre aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Almanya hangi nedenlerle Osmanlý Devleti ni I. Dünya Savaþý nda kendi tarafýnda savaþa dâhil etmek istemiþtir? 2. I. Dünya Savaþý nýn çýkmasýnda hangi olaylar birbirlerinin sebep ve sonuçlarýný teþkil etmektedir? 7

18 4. Tarih Biliminin Yöntemi Bir sonuca ulaþmak için bilim ve mantýða uygun biçimde yapýlan araþtýrma þekline yöntem denir. Her bilim dalý mutlaka bir yöntem kullanmak zorundadýr. Sosyal bilimler ve fen bilimlerinin yöntemleri birbirinden farklýdýr. Fen bilimleri; gözlemlere, deneylere, laboratuvar ölçümlerine, formüllere, kural, yasa ve sonuçlara dayalý bir yöntem kullanýr. Sosyal bir bilim olan tarih ise geçmiþte yaþanmýþ ve bitmiþ olaylarý konu edinir. Bu nedenle geçmiþte yaþanmýþ olaylarý yeniden deneye tabi tutmak ve olayla ilgili genel kanunlara ulaþmak mümkün deðildir. Ayrýca geçmiþteki bir olayýn ayný þartlarda tekrarlanmasý da imkânsýzdýr. Tarihi, bilim hâline getiren araþtýrýcýlýðý ve sorgulayýcýlýðýdýr. Tarihin yöntemi, tarihî olaylarý inceleyerek anlamak ve açýklamaktýr. Tarihî olaylar hakkýnda doðru bilgi edinmek ancak o dönemden kalan ve olaya tanýklýk edebilecek belge ve bulgularýn deðerlendirilmesi ile mümkündür. Bu deðerlendirmede sistematik bir yöntem izlenir. e. TERKÝP (Sentez) a. TARAMA (Kaynak Arama) Tarihe kaynaklýk edebilecek her türlü bilgi ve verilerin bulunmasý aþamasýdýr. b. TASNÝF (Sýnýflandýrma) Toplanan verilerin bir sistem dahilinde sýnýflandýrýlmasý aþamasýdýr. c. TAHLÝL (Çözümleme) Elde edilen verilerin kaynak ve bilgi yönünden yeterli olup olmadýðýnýn kontrol edilmesi aþamasýdýr. d. TENKÝT (Eleþtiri) Toplanan verilerin gerçekliði ve bilgi açýsýndan güvenirliliðinin tespit edildiði aþamadýr. Toplanan verilerin birleþtirilerek sonuca ulaþýlmasý aþamasýdýr. Bu aþamada olaylar deðiþik açýlardan (kültürel, ekonomik vb.) incelenerek sonuca ulaþýlýr. Tarih biliminin araþtýrma yöntemi a. Tarama ( Kaynak Arama) Tarihî bilgilerin doðru ve güvenilir olmasý için tarihî olaylarla ilgili kaynaklara baþvurmak gerekir. Tarihî bir olayla ilgili bilgi veren her türlü malzeme kaynak adýný alýr. Tarihin kaynaklarý, birbirinden farklý niteliklere ve özelliklere sahiptir. Kaynaklar oluþtuðu döneme ve tarihçinin kullaným önceliðine göre iki gruba ayrýlýr: 1. Birinci elden kaynaklar: Tarihî olayýn geçtiði döneme ait her türlü bulgudur. 2. Ýkinci elden kaynaklar: Olayýn geçtiði döneme yakýn ya da o dönemin kaynaklarýndan yararlanýlarak meydana getirilen eserlerdir. Ayrýca tarihî kaynaklar bilgi veren kaynaðýn ve malzemenin türüne göre þu þekilde sýnýflandýrýlýr. 1. Yazýlý kaynaklar: Ferman, mühür, para, gazete, hatýra vb. 2. Sözlü kaynaklar: Destan, efsane, hikâye, þiir vb. 3. Kalýntýlar: Arkeolojik buluntular; taþ, toprak, kemik, madenden yapýlmýþ eþyalar, mezarlar vb. 4. Çizili, sesli ve görüntülü kaynaklar: CD, film, fotoðraf, resim vb. Kaynaklarýn kullanýmý konusunda dikkatli olunmalýdýr. Çünkü kaynaklarda verilen bilgiler bütünüyle doðru olmayabilir. Bu nedenle bilgilerin karþýlaþtýrýlarak kontrol edilmesi gerekir. Atatürk ün Samsun a Çýkýþý hakkýnda bir araþtýrma yapan tarihçi bu dönemle ilgili kaynaklara ulaþmalýdýr. Döneme ait resmî belgeler, dönemin gazeteleri, Ýtilaf Devletlerine ait belgeler, o döneme ait resim, fotoðraf, harita, hatýra vb. kaynaklar taranmalýdýr. 8

19 Aþaðýdaki görsellere göre sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Birinci elden kaynaklar hangileridir? 2. Sözlü kaynaklar hangileridir? 3. Yazýlý kaynaklar hangileridir? Nüfus Cüzdaný Gazete Kitabe Ferman Tablet Lahit (Mezar) Seyahatname ERGENEKON DESTANI Destan Heykel Arkeolojik Buluntular Eski Para Ýstiklal Madalyasý Tarih biliminin kaynaklarý 9

20 b. Tasnif (Sýnýflandýrma) Ýncelenen konu hakkýndaki kaynaklarýn bulunmasýndan sonra bunlardan elde edilecek bilgiler bir sistem dâhilinde sýnýflandýrýlýr. Tarihçi çalýþmasýnýn amacýna ve konusuna göre bilgi ve verileri istediði þekilde sýnýflandýrabilir. Çeþitli kaynaklardan elde edilen bilgi ve veriler sýnýflandýrýldýktan sonra eserin genel olarak yazým planý yapýlýr. Tasnif aþamasýnda Atatürk ün Samsun a Çýkýþý hakkýnda bir araþtýrma yapan tarihçi gerekli kaynaklara ulaþtýktan sonra öncelikle elde ettiði bilgi ve verileri kronolojiyi dikkate alarak konuya göre sýnýflandýrýr. Böylece araþtýrdýðý konunun planýný oluþturur. Ana baþlýklar ve içindekiler bölümü ana hatlarýyla ortaya çýkmýþ olur: Mondros Ateþkes Anlaþmasý ndan Atatürk ün Samsun a Çýkýþýna Kadar Meydana Gelen Siyasi Geliþmeler Atatürk ün Dokuzuncu Ordu Müfettiþliði Görevine Getirilme Süreci Atatürk ün Samsun a Çýkýþý ve Buradaki Çalýþmalarý gibi. c. Tahlil (Çözümleme) Tahlil, elde edilen bilgi ve verilerin kaynak deðeri açýsýndan yeterli olup olmadýðýnýn araþtýrýlmasýdýr. Bu aþamada sýnýflandýrýlan bilgilerin içeriði deðerlendirilmeye alýnýr. Bilginin nesnelliðine, güvenirliðine ve kanýtlanabilirliðine dikkat edilir. Bilginin tahlil edilmesiyle eldeki malzeme kullanýma hazýr ve iþe yarar hâle getirilir. Tahlil aþamasýnda ise Atatürk ün Samsun a Çýkýþý ile ilgili bilgi ve veriler gözden geçirilerek verilerin,konunun tam anlamýyla açýklanmasýnda yeterli olup olmadýðý belirlenir; verilerin nerede nasýl kullanabileceðine karar verilir. d. Tenkit (Eleþtiri) Bazý yazarlar, þahidi olmadýklarý olaylarý veya hiç görmedikleri memleketleri bizzat görmüþ gibi anlatýrlar. Aslýnda yazdýklarý tamamen kendilerinden önce kaleme alýnmýþ eserlere dayanmaktadýr. Bu yalan ve mübalaðada bazen o kadar ileri giderler ki ayný ya da birbirlerine çok yakýn tarihlerde, fakat birinden diðerine kýsa zamanda ulaþýlmasý imkânsýz iki mekândaki olaylarýn þahidi olduklarýný dahi yazmakta tereddüt etmezler. Böylece kendilerini kolaylýkla ele vermiþ olurlar. Mübahat Kütükoðlu, Tarih Araþtýrmalarýnda Usûl, s. 35. Yukarýdaki metinde belirtilen özellikleri taþýyan bir kaynaktan yararlanmak tarih araþtýrmalarýnda hangi sorunlara neden olabilir? Belge ve eserlerin kullanýlmasýnda bazen problemler çýkabilir. Eldeki belgelerde araþtýrýlan konu hakkýnda sýnýrlý veya yanlýþ bilgi olabilir, belge okunamayabilir. Her bir yazarýn olaya farklý bakmasý, algýlamasý ve farklý anlatmasý mümkündür. Bu nedenle yazýlý kaynaklarýn doðruluk derecesi, güvenilirliði, yazýldýðý tarih, yazarý, ayný olaydan söz eden farklý kaynaklar arasýnda uyum ve uyumsuzluk tenkit aþamasýnda araþtýrýlýr. Kaynaklarýn tenkidi iç tenkit ve dýþ tenkit olmak üzere iki þekilde yapýlýr. TENKÝT ÝÇ TENKÝT Yazar görüþlerinin eser üzerindeki etkileri araþtýrýlýr. Verilen bilgilerin farklý kaynaklarda ne þekilde yer aldýðýna bakýlýr. DIÞ TENKÝT Eserin adý, yazarý, basýldýðý yer ve basým tarihi tespit edilir. Belgelerin orijinalliði, tarihi vb. yönleri araþtýrýlýr. 10

21 1. Sadece dýþ tenkit yapýlarak bir eserin kaynak olup olmayacaðýna karar verilebilir mi? Niçin? 2. Ýç tenkit yaparak bir eserin bilgi açýsýndan güvenilir olup olmadýðýný anlayabilir miyiz? Niçin? Tenkit aþamasýnda Atatürk ün Samsun a Çýkýþý ile ilgili dokümanlar önce dýþ tenkide göre deðerlendirilir. Kullanýlacak eserlerin adý, yazým ve basým tarihi, vesikalarýn cinsi, hangi kuruma ait olduðu, kullanýlan kâðýt, yazý karakteri vb. özellikler açýsýndan güvenilir olup olmadýðý tespit edilir. Dýþ tenkitten sonra kullanýlabilecek nitelikte olan eser ve belgeler iç tenkide göre deðerlendirilir. Bu aþamada eser ya da belgelerdeki bilgilerin doðruluðu o döneme ait diðer bilgilerle karþýlaþtýrýlarak ve yazarýn bilimsel kiþiliði dikkate alýnarak incelenir. DÜNYANIN BÜYÜK NEHÝRLERÝ Nil Nehri, diðer nehirlerin tersine güneyden kuzeye doðru akmaktadýr. Þiddetli sýcaklarda azalýp kuruyan nehirlerden farklý olarak Nil in suyu çoðalmakta; diðer nehirlerin sularýnýn çoðalýp taþtýðý sýrada, Nil in suyu azalmaktadýr. Sind Nehri de Nil e benzemektedir. Nil in sularýnýn kabarmaya baþlamasý haziran ayýna rastlar. Suyun yüksekliði on altý zira yý bulduðundan sultanýn geliri de artar. Eðer bir zira (yükseklik ölçü birimi) daha yükselirse, o yýl büyük bir bolluk ve bereket olur. Yükseklik on sekiz zirayý aþarsa çiftliklere zarar verir. On altý ziradan bir zira eksik olduðunda sultanýn geliri azalýr. Suyun iki zira alçalmasý durumunda büyük zararlar yaþanýr, bölge halký yaðmur duasýna çýkar. Nil, Mýsýr dan denize yaklaþtýkça üç kola ayrýlýr. Yaz kýþ bu kollardan gemisiz geçmek mümkün deðildir. Her belde halkýnýn Nil e açýlan kanallarý olup nehir yükseldiðinde bu kanallar vasýtasýyla tarlalar sulanýr. Nil Nehri; Fýrat, Dicle, Seyhun ve Ceyhun nehirleriyle birlikte dünyanýn beþ büyük nehri arasýndadýr. Bunlardan baþka Pencap olarak da bilinen Sind ile Hindistan daki Ganj da büyük nehirlerdendir. Hint halký bu nehri ziyaret eder, ölülerini yaktýktan sonra külünü oraya atar. Ganj ýn cennetlerin birinden çýktýðýný iddia ederler. Hindistan da bulunan Cuma Nehri ile Hazar ýn kuzeyindeki Volga Nehri de büyük ve önemli nehirlerdendir. Volga Nehri nin kenarýnda Saratov þehri vardýr. Kuzey Çin deki Sarý Irmak Nehri kýyýsýnda ise Pekin þehri kurulmuþtur. Ýbn-i Batuta, Büyük Dünya Seyahatnamesi, s den derlenmiþtir. 1. Yukarýdaki metin ne tür bir eserden alýnmýþ olabilir? 2. Bu metnin ait olduðu eser hangi kaynak grubuna dahil edilebilir? 3. Bu metin iç tenkit unsurlarýna göre deðerlendirildiðinde hangi yargýlara ulaþýlýr? uygulayalým ATATÜRK KÜLTÜR, DÝL VE TARÝH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARÝH KURUMU YAYINLARI XVI. Dizi - Sa. 381 Türkiye nin Siyasal Andlaþmalarý adlý eserin dýþ tenkidini yaparak aþaðýya yazýnýz ÝSMAÝL SOYSAL TARÝHÇELERÝ VE AÇIKLAMALARI ÝLE BÝRLÝKTE TÜRKÝYE NÝN SÝYASAL ANDLAÞMALARI I. CÝLT ( ) 2. BASKI TÜRK TARÝH KURUMU BASIMEVÝ - ANKARA

22 e. Terkip (Sentez) Terkip; bilgi ve verilerin sýnýflandýrýlýp tahlil ve tenkitlerinin yapýlmasýndan sonra bir araya getirildiði aþamadýr. Bu aþamada bilgi ve veriler esere dönüþtürülmek üzere gözden geçirilir. Bilgilerin hangi sýraya göre yapýlandýrýlacaðý tespit edilir. Tespitler yapýldýktan sonra eksikliði duyulan bilgiler tamamlanýr; fazlalýk teþkil eden bilgiler ise çýkarýlýr. Daha sonra eserin yazýmýna geçilir. Yazým sýrasýnda anlatýma akýcý, sade ve anlaþýlýr bir üslup kazandýrýlýr. Tarihî bir olay yazýlýrken olayla ilgili coðrafi, sosyolojik, ekonomik, ticari, kültürel vb. etkenler (iklim, tabiat olaylarý, yeryüzü þekilleri, ele alýnan toplumun yapýsý ve kültür seviyesi, üretim þekilleri, yollar, kervan ticareti, denizcilik, bilim, sanat, edebiyat vb.) göz önünde bulundurulmalýdýr. Tarihî olaylar, meydana geldikleri zamanýn þartlarýna göre deðerlendirmelidir. Ýyi bilinmeyen bir olay benzer bir olayýn neden ve sonuçlarýyla açýklanmamalýdýr. Bilgilerin terkibi yapýlýrken tarafsýz olmaya özen gösterilmelidir. Kanýtlanabilir ve nesnel olan bilgilerin kullanýlmasýna dikkat edilmelidir. Terkip aþamasýnda Atatürk ün Samsun a Çýkýþý ile ilgili toplumsal ve siyasal geliþmeleri dikkate almak gerekir. Ayný zamanda Mondros Ateþkes Anlaþmasý nýn yol açtýðý siyasi, askerî ve sosyal sonuçlarý ve bu sonuçlarýn Osmanlý Devleti ne etkilerini dikkate alarak objektif bir deðerlendirme yapýlmalýdýr. 5. Tarihin Tasnifi (Sýnýflandýrýlmasý) Tarih bilimi çok geniþ bir çalýþma alanýna sahiptir. Çalýþma alanýnýn geniþ olmasý onun incelenmesini güçleþtirmiþtir. Bu nedenle tarihî olaylarý iyi bir þekilde incelemek ve öðrenmek için zamana, mekâna ve konuya göre bir sýnýflandýrma yapýlmýþtýr. a. Zamana Göre Tasnif Bu sýnýflandýrmaya göre tarih; çað ve yüzyýl gibi zaman dilimlerine ayrýlmýþtýr. Zaman dilimlerine Ýlk Çað, XX. yüzyýl gibi farklý isimler verilmiþtir.! Tarihin çaðlara ayrýlmasýnda evrensel nitelikteki Tarihi zamana göre sýnýflandýrmanýn olaylar göz önünde bulundurulmuþtur: yazýnýn bulunmasý, Kavimler Göçü, Ýstanbul un Fethi, Fransýz Ýhtilali sakýncalarý neler olabilir? gibi. Çaðlarýn baþlangýcý olarak seçilen olaylar tarihçilere göre deðiþiklik göstermektedir. Örneðin; bazý tarihçiler, Ýlk Çaðýn sonu olarak Kavimler Göçü nü, bazý tarihçiler de Roma Ýmparatorluðu nun ikiye ayrýlmasýný ya da Batý Roma Ýmparatorluðu nun yýkýlýþýný kabul etmektedirler. Tarihî olaylarý belli bir zaman aralýðý içinde deðerlendirmek tam bir deðerlendirme yapmak için yeterli deðildir. Bazý tarihî olaylar meydana geldikleri dönemin yanýnda daha sonraki dönemleri de etkilemiþtir. Örneðin, tarih bilimi açýsýndan yazýnýn icadý önemli bir dönüm noktasýdýr. Beþ bin yýl önce icat edilen yazýnýn toplumlar üzerindeki etkisi günümüze kadar devam etmektedir. Aþaðýdaki görsellerden ayný zaman diliminde farklý coðrafyalarda yaþayan insanlarýn yaþam standartlarý ve çað kavramý hakkýnda hangi yargýlara ulaþabiliriz? Ýstanbul-Ýstiklal Caddesi Etiyopya dan Shantytown þehri 12

23 Herhangi bir yüzyýlda veya çaðda dünyanýn her yerinde ayný siyasi, sosyal, kültürel özelliklerin görülmesi beklenemez. Örneðin Anadolu da Demir Çaðýnýn yaþandýðý bir dönemde dünyanýn baþka bir yerinde Tunç Çaðý ya da Bakýr Çaðý yaþanabilmekteydi. Aþaðýdaki tabloya göre yüzyýl ve milat kavramlarýný açýklayýnýz. Milattan önce (MÖ) Milattan Sonra (MS) yüzyýl yüzyýl yüzyýlýn ilk yarýsý yüzyýlýn ikinci yarýsý yüzyýlýn ilk yarýsý yüzyýlýn ikinci yarýsý çeyrek çeyrek çeyrek çeyrek çeyrek çeyrek çeyrek çeyrek 0 (MÝLAT) Yüzyýl Kavramlarý b. Mekâna Göre Tasnif Mekâna göre sýnýflandýrmada belli bir coðrafi bölge incelenir; kýtalarýn, ülkelerin, bölgelerin, þehirlerin tarihi söz konusudur: Asya Tarihi, Türkiye Tarihi, Amasya Tarihi gibi. Belli bir coðrafi bölgeyi ele alan eserlerden, o coðrafya ile ilgili siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik bilgiler elde etmek mümkündür. c. Konuya Göre Tasnif Konuya göre sýnýflandýrmada, toplumlarýn siyasi, sosyal, ekonomik, hukuki, dinî, kültürel yönlerinin ayrý ayrý incelenmesi söz konusudur. Öðrenilmek istenen konu ayrýntýlarýyla ele alýnýr. Araþtýrýlmak istenen konunun sýnýrlarý bellidir. Örneðin; dinler tarihi, hukuk tarihi, kültür tarihi, askerî tarih, týp tarihi, iktisat tarihi. Bu sýnýflandýrmalar, incelemeyi kolaylaþtýrsa da tek baþýna araþtýrmanýn bütünlüðünü saðlama açýsýndan yeterli deðildir. Bundan dolayý bu sýnýflandýrmalarýn en büyük yararý çalýþmalarý kolaylaþtýrmasýdýr. TARÝHTE SAMSUN Samsun ve çevresine ilk yerleþmenin tarih öncesi dönemde olduðu tarihçiler tarafýndan tespit edilmiþtir. Romalýlarýn ve Bizanslýlarýn milattan sonra Samsun a yerleþtiði ve burada bir þehir kurduklarý bilinmektedir Malazgirt Zaferi nden sonra Samsun un da içinde yer aldýðý Canik Bölgesi, önce Daniþmentliler, sonra Türkiye Selçuklu Hükümdarý II. Kýlýç Arslan ( ) tarafýndan hâkimiyet altýna alýnmýþtýr. Samsun, 1243 Kösedað Savaþý ndan sonra zaman zaman farklý devletlerin hâkimiyetinde yaþadý. XV. yüzyýlda Osmanlý hâkimiyetine giren Samsun, XVIII. yüzyýla kadar küçük bir sahil þehri olarak varlýðýný sürdürdü. 19 Mayýs 1919 da Atatürk ün Samsun a çýkarak Kurtuluþ Savaþý ný burada baþlatmasý þehrin tarihî önemini artýrdý. Samsun un verimli topraklara sahip olmasý sebebiyle bölgede birçok tarým ürünü yetiþtirilmektedir. Bu ürünlerden biri de tütündür. Tütünün Samsun a nasýl getirildiði konusunda çeþitli söylentiler vardýr. Evliya Çelebi; tütünün ilk önce Selanik in Yenice Vardar kazasýnda yetiþtirildiðini, IV. Murat ýn tütün üretilmesi ve içilmesini yasaklamasý sebebiyle o zaman denetimi güç bir yer olan Samsun da üretilmeye baþlandýðýný belirtmektedir. Samsun da büyük bir özenle yetiþtirilen tütün, iklim koþullarýnýn uygunluðu, topraðýn verimliliði ile büyük raðbet görmüþtür. Baki Sarýsakal, Bir Kentin Tarihi Samsun, s. 16 ve 273 ten özetlenmiþtir. 13

24 Tarihte Samsun adlý metin tarihin hangi tür sýnýflandýrýlmasýna örnek oluþturabilir? 6. Zaman ve Takvim Takvim, zamaný yýllara, aylara, haftalara ve günlere ayýrma yöntemidir. Zamaný bilme ve verimli kullanma gerekliliði takvim gibi önemli bir buluþun ortaya çýkmasýna yol açmýþtýr. Ýnsanlar tarihin akýþý içinde zaman ölçüsü olarak çeþitli takvimler kullanmýþlardýr. Yaptýklarý astronomik gözlemler sonucunda yýldýzlarýn, Ay ýn ve Güneþ in hareketlerine dayanan takvimler meydana getirilmiþ ve geliþtirilmiþtir. Takvimin kullanýlmasýnda Sümerler ve Mýsýrlýlar öncü olmuþlardýr. Ýlk Güneþ takvimi ni Mýsýrlýlar, ilk Ay takvimi ni ise Sümerler oluþturmuþtur. Sümerler, 360 günden ibaret olan ay yýlýný, 30 günlük 12 aya bölmüþlerdir. Ay ýn dünya çevresinde 12 kez dönmesi, bir ay yýlýný oluþturur. Mýsýrlýlar ise güneþ yýlýný 365 gün olarak kabul ederek 12 aya bölmüþlerdir. Dünyanýn Güneþ çevresinde bir kez dönmesi güneþ yýlýný oluþturur. Mýsýrlýlar tarafýndan güneþ yýlý esasýna! Toplumlarýn takvimlerde baþlangýç yýlý olarak göre oluþturulan takvim Roma Hükümdarý kabul ettikleri olaylarýn ortak özelliði nedir? Julius Caesar (Jül Sezar) zamanýnda yeniden düzenlenmiþ ve Jülien (Jülyen) takvimi adýyla kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Daha sonra Jülien takvimi, Papa XIII. Gregorious tarafýndan yeniden oluþturularak Gregoryen takvimi adýný almýþtýr. Zaman içerisinde kullanýmý yaygýnlaþarak günümüze kadar ulaþmýþtýr. Bugün dünya genelinde bu takvim kullanýlmaktadýr. Takvime baþlangýç olarak da tarihî olaylar esas alýnmýþtýr. Ýbraniler, MÖ 3761 yaratýlýþ yýlýný; Yunanlýlar, ilk olimpiyat oyunlarýnýn yapýldýðý MÖ 776; Romalýlar, Roma þehrinin kuruluþu olan MÖ 753; Müslümanlar da Hz. Muhammed in Mekke den Medine ye hicret ettiði 622 yýllarýný baþlangýç olarak kabul etmiþlerdir. 7. Türklerin Kullandýðý Takvimler Türklerin kullanmýþ olduklarý ilk takvim; güneþ yýlýný esas alan ve yýllarýn hayvan isimleriyle belirtildiði on iki hayvanlý Türk takvimidir. Türkler Ýslamiyetin kabülünden sonra hicri takvimi kullanmaya baþlamýþlardýr. Büyük Selçuklular döneminde Sultan Melik Þah tarafýndan hazýrlatýlan ve güneþ yýlý esas alýnan Celali takvim kullanýlmýþtýr. Osmanlýlar Devleti nde mali iþlerde güneþ yýlý esasýna göre düzenlenen Rumi takvim kullanýlmaya baþlandý.1917 yýlýnda ise Takvim-i Garbi adýyla Miladi takvime yakýn bir takvim kullanýlmýþtýr. Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluþundan sonra ise 26 Aralýk1925 te Miladi takvim kabul edildi ve 1 Ocak 1926 dan itibaren kullanýlmaya baþlandý. BÝR ANI Miladi takvim Orta Asya da Ruslarýn bölgeye hâkim olmasýyla birlikte yayýlmaya baþlar. Ancak Rus okuluna gitmemiþ yaþlý Türkler, Rus takvimi olarak gördükleri bu Miladi takvimi bilmezler ve On Ýki Hayvanlý Türk takvimini kullanýrlar. Ayný konumda olan büyük annem Cumagül, 1932-Maymun yýlý doðumlu babamýn doðum belgesini bazý sebeplerden dolayý alamaz. Ancak, 1939 yýlýnda oðlunu ilk okula kayýt yaptýrmak için bu belgeye ihtiyaç duyulunca oturduklarý köyün muhtarlýðýna gider. Köy muhtarlýðýnýn ilgili Rus memuresi, büyük anneme çocuðunun doðum tarihini sorar. Büyükannem: Oðlum, maymun yýlýnda, Çin Kuran ayýnýn 15. gününde, büyük göç sýrasýnda doðdu. diye cevap verir. Kýrgýzlarýn On iki Hayvanlý Türk Takvimi sisteminden haberi olmayan Rus memure þaþýrýp hatta kýzarak: Bu cahil Kýrgýz benden ne istiyor? Ne maymunu? Ne kuraný? Yoksa benimle dalga mý geçiyor der. Durum diðer memurlar tarafýndan anlaþýlýr ve büyük anneme oðlunun 15 Haziran 1932 yýlýnda doðduðuna dair bir doðum kâðýdý verilir. Rahmetli büyük annem ona cahil demelerine çok alýnýr ve kýzar. Asýl siz cahilsiniz. diyerek ömrünün sonuna kadar bu hakareti unutmaz. Ama yine de bu Miladi takvimi bir türlü öðrenemez. Gülnisa Aynakulova, Gregoryen Kýpçaklar ve Oniki Hayvanlý Türk Takvimi Üzerine, s

25 TAKVÝMÝN ADI TÜRKLERÝN KULLANDIÐI TAKVÝMLER ESAS ALDIÐI YIL SÝSTEMÝ ÖZELLÝKLER 12 Hayvanlý Türk Takvimi Hicri Takvim Celali Takvim Rumi Takvim Miladi Takvim Güneþ Ay Güneþ Güneþ Güneþ 1 yýl 365 gün, 5 saat olarak kabul edilmiþtir. 12 yýlda 1 devir yapar. Yýllar sayý ile deðil, hayvan adlarýyla gösterilir. Aylar sayýlarla belirtilmiþtir. Bu takvim Türklerden baþka Çinliler, Tibetliler tarafýndan da kullanýlmýþtýr. Bir yýl 354 gündür. Kamerî (ay) takvim olarak da bilinir. Hz. Muhammed in Mekke den Medine ye hicretini (622) baþlangýç yýlý olarak esas almýþtýr. Hz. Ömer Döneminde oluþturulmuþtur. Ülkemizde 1 Ocak 1926 ya kadar yürürlükte olan bu takvim, günümüzde sadece dinî ay ve günlerin belirlenmesinde kullanýlmaktadýr. Bir yýl 365 gün 6 saat olarak kabul edilmiþtir. Büyük Selçuklu Sultaný Melikþah tarafýndan hazýrlatýlmýþtýr. Takvimin baþlangýç tarihi olarak 1079 yýlý kabul edilmiþtir. Babür Devleti tarafýndan da kullanýlmýþtýr. Bir yýl 365 gün 6 saat olarak kabul edilmiþtir. Takvimin baþlangýç tarihi olarak hicret kabul edilmiþtir. Gündelik hayatta Hicri takvim kullanýlýrken1839 yýlýndan itibaren Osmanlý Devleti nde mali iþlerde (vergi, maaþ vb.) aksama olmamasý için kullanýlmýþtýr. Bir yýl 365 gün 6 saat olarak kabul edilmiþtir. Gregoryen takvimi olarak da bilinir. Baþlangýç olarak 1 Ocak tarihi kabul edilmiþtir. Miladi takvimin ilk þekli Mýsýrlýlara aittir. Romalýlar ve Papa XIII. Gregorious tarafýndan geliþtirilmiþtir. Hz. Ýsa nýn doðumu takvim baþlangýcý olarak kabul edildiðinden bu takvime Miladi takvim adý verilmiþtir. Ülkemizde 1 Ocak 1926 dan itibaren kullanýlmaya baþlanmýþtýr. 1. Türklerin Hicri takvimi kullanmalarýnýn sebebi ne olabilir? 2. Celali takviminin On Ýki Hayvanlý Türk takvimi ile benzer ve farklý yönleri nelerdir? 3. Miladi takvim ile Hicri takvim arasýndaki farklar nelerdir? 8. Tarih Öðreniminin Önemi Aþaðýda verilen özdeyiþlerden tarihin yararlarý ile ilgili hangi yargýlara ulaþabiliriz? Dünü bilmeyen bugünü anlayamaz; bugünü anlamayan yarýný göremez, yarýný inþa edemez; hatta dünden gelen hamlelerin nedenlerini bile düþünemez. (Abdülbâki Gölpýnarlý) Tarih; okuyana, kendi gözünün görme derecesine göre, yol gösteren bir kýlavuzdur.(j.j. Rousseau) Tarihini bilmeyen milletler baþka milletlerin avý olurlar. ( Mustafa Kemal Atatürk) Tarih kâinatýn vicdanýdýr. (Ömer Hayyam) Ecdadýný unutanlar, kaynaksýz ýrmaða, köksüz aðaca benzerler. ( Çin Atasözü) Tarih, milletlerin tarlasýdýr. Her toplum, ne ekmiþse gelecekte onu biçer. F. M. Arouet (Voltaire) Tarih ile efsanenin amacý birdir: Geçici insanda ebedî insaný anlatmak. (Victor Hugo) 15

26 Tarih öðrenimi, bireysel, toplumsal ve evrensel ölçülerde fayda saðlar. Tarih eðitimi her þeyden önce bugünkü uygarlýðýn nasýl meydana geldiðini öðretirken, uygarlýðýn tüm toplumlarýn katkýsýyla oluþtuðu bilincini oluþturur. Böylelikle bireyler, ortak deðerlere sahip çýkarak din, dil, ýrk gibi ayrýmlara girmeden barýþ içinde yaþamayý öðrenir. Bir milletin ferdi olarak geçmiþini öðrenen kiþi, millî deðerlerini, kültürünü tanýyarak millî bilinç kazanýr. Sorumluluk ve vatandaþlýk duygusu geliþir. Toplumlar geçmiþten çýkardýklarý derslerle geleceklerine yön verir. Tarih öðreniminin bireysel olarak da kiþiye kazandýrdýklarý vardýr. Çeþitli olaylar arasýnda iliþki kurup, mantýk yürüterek sonuca varabilme yeteneði kazandýrýr. Kiþi tutucu ve bilime aykýrý düþünme biçimi yerine ileriye dönük, güncel olaylarý geniþ açýdan deðerlendirebilen, toplumsal geliþmeleri anlayýp yorumlayabilen bir düþünme tarzýna sahip olur. 9. Atatürk ün Tarih Öðrenimine Verdiði Önem Tarihe büyük ilgi duyan Atatürk, Eðer bir millet büyükse kendisini tanýmakla daha büyük olur. diyerek tarih öðrenimine verdiði önemi göstermiþtir. O, Türklüðün bütün özelliklerini, niteliklerini dile getirmekle kalmamýþ, Türk gencine kendi tarihini öðrenmeyi bir hedef olarak göstermiþtir. Atatürk Türk ve dünya tarihinin araþtýrýlmasý konusunda büyük gayret göstermiþtir. O bu konuda þöyle demektedir: Türk milletinin tarihi, þimdiye kadar sanýldýðý gibi yalnýz Osmanlý tarihinden ibaret deðildir. Türk ün tarihi çok daha eskidir. Büyük devletler kuran ecdadýmýz büyük ve þümullü medeniyetlere de sahip olmuþtur. Bunu aramak, tetkik etmek, Türklüðe ve cihana bildirmek bizler için bir borçtur. Türk çocuðu ecdadýný tanýdýkça daha büyük iþler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktýr. Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti ni kurduktan Tarih Kurumu çalýþmalarý ve Atatürk sonra Türk tarihinin doðru kaynaklara dayandýrýlarak araþtýrýlmasýna büyük önem vermiþtir. Türk tarihi ile ilgili bilimsel çalýþmalar yapýlabilmesi için 1931 yýlýnda Türk Tarihi Tetkik Cemiyetini kurdurmuþtur. Atatürk mirasýnýn bir bölümünü, daha sonra adý Türk Tarih Kurumu olan bu cemiyete býrakmýþtýr. ATATÜRK VE TARÝH Bilinen 3200 yýllýk tarihinde Hatti ve Hitit uygarlýklarýndan izler taþýyan; Frigya, Likya ve Pers egemenliklerini; Ýskender i, Trakya ve Selefki krallýklarýný; Roma ve Selçuklu dönemlerini, Osmanlýyý ve Timur u gören Ankara, binlerce yýl boyunca deðiþik isimlerle anýlmýþtý. Bunlardan birkaçý, ayný anlamlarda olan Ankuwa, Ankira, Ankagra, Angori, Engüri, Angora ve benzerleridir. Frigya kralý Gordios un oðlu Kral Midas ýn, denizden 960 metre yükseklikteki Ankara platosunda Ankor adý verilen bir gemi çapasý bulup çevreye bu ismi verdiði efsanesi yaygýn bir görüþtü. Ankara adý gerçekten bir gemi çapasýnda mý gelmiþti? Atatürk hiç de böyle düþünmüyordu... Yunanistan Baþbakaný Venizelos un, Atatürk ü resmen Nobel Barýþ Ödülü ne aday gösterdiði yýllardý. Türkiye yi ziyaret etmekte olan Yunanistan Baþbakaný General J. Metaksas ve beraberindeki heyet, 17 Ekim 1937 Salý günü saat de Atatürk tarafýndan Çankaya da kabul edildi. Atatürk: Ankara adýnýn nereden geldiðini bilir misiniz ekselans? General J. Metaksas: Bilemiyorum. Atatürk: (Dünya atlasýnýn bir sayfasýný açýp Asya da Baykal Gölü yakýnýndaki Angarsk kentini gösterir.) Ýþte buradan geliyor, ekselans! General J. Metaksas: Pek ikna olmadým. Baþka bir fikriniz var mý? Atatürk: Orta Asya daki Seyhun ve Ceyhun nehirlerinin isimleri nasýl Adana çevresindeki nehirlere Seyhan ve Ceyhan olarak verilmiþse, Ankara adý da çok eski tarihlerde (Türklerce) Orta Asya dan getirilmiþ olamaz mý? General J. Metaksas: Dikkate almak lazým. Tarih bunu netleþtirecektir. Atatürk ün Millî Dýþ Politikasý, C 2, s. 371 den uyarlanmýþtýr. 16

27 Atatürk ve Tarih adlý metinde Atatürk ün, Türk Tarihi ile ilgili vurgulamak istediði nedir? 10. Tarihî Olaylarýn Deðerlendirilmesi tartýþalým Alman tarihçi Leopold von Ranke (Lepold fon Ranke) Araþtýrdýðý döneme kendisini götürebilen insan tarihçidir. sözüyle tarih araþtýrmalarýnýn hangi özelliðine vurgu yapmýþ olabilir? Tartýþýnýz. Geçmiþte meydana gelen olaylar, meydana geldiði dönemin siyasi, sosyal, kültürel, ekonomik ve dinî özelliklerini yansýtýr. Bu nedenle bir olayý deðerlendirirken olayýn meydana geldiði dönemin þartlarý dikkate alýnmalýdýr. Örneðin, Kurtuluþ Savaþý ný deðerlendirirken o dönemin kendine özgü siyasi, sosyal, ekonomik ve psikolojik özelliklerini göz önünde bulundurmak gerekir. Türk milletinin varýný yoðunu ortaya koyarak girdiði ve kazandýðý bu mücadele ancak dönemin þartlarý dikkate alýndýðýnda tam olarak anlaþýlabilir. TANZÝMAT FERMANI Tanzimat, Osmanlý Ýmparatorluðu nda 1839 yýlýnda Gülhane Parký nda Gülhane Hatt-ý Hümayunu nun okunmasýyla baþlayan modernleþme ve yenileþme döneminin adýdýr. Tanzimat reformlarýnýn ana gerekçesi, Avrupa nýn askerî, teknik ve ekonomik alanlardaki geliþimi karþýsýnda çaresiz kalan Osmanlý Devleti ni yeni düzenlemelerle ayaða kaldýrmaktýr. Bunun yanýnda Balkanlar da Sýrp ve Yunan ayaklanmalarýna yol açan hoþnutsuzluklarýn giderilmesi, Osmanlý toplumunda adalet ve eþitlik anlayýþýnýn onarýlmasý, Osmanlý vatandaþlýðý nýn ön plana çýkarýlmasý da hedeflenmiþtir. Osmanlýcýlýk fikri bu bakýmdan Tanzimat ýn yönlendirici düþüncesi olarak kabul edilebilir. Tanzimat Fermaný nda, devletin bir gerileme döneminde olduðu vurgulanmýþ, yapýlacak yenilikler ve çýkarýlacak yasalarla bu durumun düzeltileceði müjdelenmiþtir. Fermanda din ve mezhep ayrýmý gözetmeksizin tüm Osmanlý ahalisinin can ve mal güvenliðinin güvence altýna alýnmasý gereði belirtilmiþ, haksýz ve dengesiz vergilerin zararlarýndan söz edilerek herkesten mali gücüne göre vergi alýnacaðý, malýna devletçe el konulamayacaðý, özel mülkiyete sýnýr getirilmeyeceði, yeni ceza kanunlarýnýn düzenleneceði, memur maaþlarýnýn adalete uygun olarak ödeneceði bildirilmiþtir. Fermanla, Osmanlý hukuk tarihinde ilk kez vatandaþlýk kavramý ve vatandaþlýktan doðan haklar tanýmlanmýþ, bu haklarýn korunmasý için yapýlmasý gereken iþler sayýlmýþtýr. Buna karþýlýk Ferman, getirdiði yenilikleri Osmanlý Devleti nin eski töre ve kanunlarýna dayandýrmaya özen göstermiþtir. Tanzimat Fermaný nýn tarihçilerce deðerlendiriliþi: Tarihçilerin bir kýsmýna göre; Tanzimat la Yine bazý tarihçilere göre; Tanzimat ýn beraber Osmanlý Devleti Batý yý örnek almamýþ, ilaný, Osmanlý Devleti nde önemli bir dönüm Batý nýn kontrolüne girmiþtir. Batý nýn kurumlarýyla noktasýdýr. Fermanýn padiþahýn dahi beraber kültürel deðerleri de benimsenmiþtir. kanunlara uyacaðýný belirtmesi, kanun Böylece Türk töresinden ve Ýslam dininin gücünün üstünlüðünü vurgulamasý, herkesin kurallarýndan uzaklaþýlmýþtýr. Devletin asli unsuru kanun önünde eþit olmasý modern devlet olan Müslümanlar, üstünlüklerini kaybederek anlayýþýnýn yerleþmeye baþladýðýnýn Müslüman olmayanlarla eþit tutulmuþlardýr. Bu da göstergesi olarak kabul edilmektedir. Bu Müslümanlarýn devlete olan baðlýlýklarýný fermanla Osmanlý Devleti, Avrupalý devlet zayýflatmýþtýr. olma yolunda önemli bir adým atmýþtýr. den yararlanýlmýþtýr. Yukarýdaki metinden hareketle tarihî olaylarýn deðerlendirilmesi ile ilgili neler söylenebilir? 17

28 HALÝL ÝNALCIK LA TARÝH ÜZERÝNE Tarihçilerin Kutbu adlý eserde Halil Ýnalcýk, Dil ve Tarih - Coðrafya Fakültesinde ilk seminer ödevini hazýrlayýþýný þöyle anlatýr: Ben Yeni Çað Kürsüsü nde olmama raðmen, Fuad Köprülü nün Orta Çað Tarihi Kürsüsü ndeki seminerlerine ve derslerine giriyordum. Bir seminerinde Timur üzerinde tartýþma baþladý. Biliyorsunuz biz, Anadolu Türk tarihçiliðinde Timur u yerin dibine batýrýrýz; imparatorluðu yýktý, elli sene geliþmeyi geciktirdi diye Fuad Bey in seminerinde yine Timur üzerinde münakaþa ediyoruz, ben o zaman Barthold un ve Fransýz Bouvat ýn Timur üzerine kitabýný okumuþtum. Timur tarihinin objektif incelenmesi gerektiðini önce Zeki Velidi Togan ortaya atmýþtýr. Kendisi Anadolu doðumlu olmadýðý, Kazan dan geldiði için olaya farklý bakmýþ... Seminerde böyle bir hava vardý. Ben o havada aykýrý düþünceleri ortaya attým, Fuad Bey dedi ki bana, Öyleyse bir seminer raporu hazýrla. Gelecek toplantýda ben Timur u üç yazarýn görüþleriyle karþýlaþtýrarak anlattým. Barthold u objektif bir tarihçi olarak gösterdim. Fuad Bey etkilendi. Þöyle durdu, Ýþte çocuklar, hepinizden bu seviyede vazife isterim. dedi... Emine Çaykara, Tarihçilerin Kutbu (Halil Ýnalcýk Kitabý), s Yukarýdaki metne göre tarihî olaylar ele alýnýrken nelere dikkat edilmelidir? Tarihî olaylarý deðerlendirirken karþýlaþýlan sorunlardan biri de olaya tarafsýz yaklaþamamaktýr. Tarihçinin belirli bir ülkeye ya da millete mensup olmasý, inançlarý, siyasi anlayýþý, aldýðý eðitim vb. nedenlerle tarihî olaylara duygusal yaklaþmasý mümkündür. Atatürk; Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan, yapana sadýk kalmazsa deðiþmeyen hakikat insanlýðý þaþýrtacak bir mahiyet alýr. sözüyle de tarihî olaylarýn deðerlendirilmesinde tarafsýz olmanýn önemini vurgulamýþtýr. 11. Tarihî Bilgilerin Deðiþebilir Özelliði ÝLK OSMANLI AKÇESÝ Osman Gazi, dünyanýn sayýlý imparatorluklarýndan biri olacak olan Osmanoðullarýnýn ilk sikkesini kestirerek Anadolu nun karmaþýk ortamýnda adýný duyurdu. Gümüþten kesilen ve akçe adý verilen bu sikke, Osmanlýnýn para birimi olarak 15. yüzyýla kadar deðerinden hiçbir þey kaybetmeden geldi. Beyliðin sýnýrlarýný baþarýlý akýnlarla geniþleten Orhan Gazi, akçelerini önce Anadolu daki Ýlhanlý baskýsý yüzünden Ýlhanlý tarzýnda, vali Timurtaþ ýn ölümünden sonra ise sadece kendi adýnýn ve kýsa bir duanýn bulunduðu farklý bir tarzda kestirdi. Yakýn zamana kadar Osmanlý Devletinde ilk paranýn Orhan Gazi zamanýnda bastýrýldýðý görüþü egemenken, yapýlan araþtýrmalar sonucunda bunun Osman Gazi zamanýnda gerçekleþtiði kesinleþti. Osman Gazi zamanýnda basýlan para Orhan Gazi zamanýnda basýlan para kultur.gov.tr den yararlanýlmýþtýr. 18

29 GEÇMÝÞTEN BUGÜNE BÝTMEYEN TARÝH: ÇATALHÖYÜK Çatalhöyük kazýlarýna ait buluntular Dünyanýn en önemli tarih öncesi yerleþimlerinden Çatalhöyük te sezonun kazýlarý heyecan verici buluntularla sona erdi yýlýnýn keþiflerinden biri, iki tarafýnda insan yüzü kabartmasý bulunan toprak kap oldu. MÖ 6700 yýllarýna ait olduðu düþünülen Ýki tarafýnda insan yüzü bulunan toprak kabýn ilk parçalarýna 2006 kazýlarýnda çöp yýðýný içinde rastlandý. Ýnsan yüzünü tamamlayan kilit parçalarýna ise 2007 Temmuz ayýndaki kazýlar sonucunda ulaþýldý. Parçalarýn birleþtirilmesiyle ana hatlarý ortaya çýkan kabýn insan yüzü kabartmalarý arasýndaki iki boða figürü bulunmaktaydý. Bu toprak kabýn erken neolitik döneme ait olduðu ancak daha önce benzer bir örneðinin olmadýðý anlaþýldý. Kazý arkeologlarýndan biri: Geçen sezon ulaþtýðýmýz parçalardan, çömleðin sivri iki kenarýndaki kabartmalarýn insan yüzüne ait olduðu anlaþýlýyordu. Yeni parçalar kabartmalarýn ortasýndaki betimlemelerin iki boða figürüne ait olduðunu ortaya koydu. Daha önce Niðde deki Köþkhöyük ve Tepecik Çiftlik gibi yerleþimlerde kabartma boða figürleri bulunmuþtu. Ancak bu tür çizgisel bir boða betimlemesiyle ilk kez karþýlaþýyoruz. dedi. Atlas, sayý 174, Eylül 2007, s. 51 den özetlenmiþtir. Ýlk Osmanlý Akçesi ve Çatalhöyük adlý metinlerde, tarih araþtýrmalarýnýn hangi özelliðine vurgu yapýlmaktadýr? Yukarýdaki örneklerde görüldüðü üzere tarihte bilgiler olayýn geçtiði döneme ait verilere dayanýr. Zamanla yeni belge ve bulgularýn elde edilmesiyle yeni bir bilgi elde edilebileceði gibi mevcut bilgiler de deðiþime uðrayabilir. 12. Tarihe Adanmýþ Bir Ömür: Halil ÝNALCIK Dünyaca ünlü tarihçimiz Halil Ýnalcýk ýn soyu baba tarafýndan Kýrým Türklerine dayanýr. Babasý Osman Nuri, 1905 Rus-Japon Savaþý esnasýnda vataný Kýrým ý terk edip Ýstanbul a göç eder. Burada kolonya imalathanesi iþletir. Annesi Bahriye Haným ise Osmanlý Deniz Subayý Seyit Mehmet Bey in kýzýdýr. Halil Ýnalcýk, 26 Mayýs 1916 yýlýnda Ýstanbul da dünyaya gelir. Çocukluk yýllarý savaþ sýkýntýlarýyla geçer. Aile, 1924 yýlýnda Ankara ya yerleþir. Ankara da Gazi Ýlkokulu nu bitiren Halil Ýnalcýk, babasýnýn Mýsýr a yerleþmesi üzerine annesi Bahriye Haným tarafýndan büyütülür. Lise öðrenimine yatýlý Sivas Öðretmen Okulunda baþlayan Ýnalcýk, 1932 yýlýnda Balýkesir Öðretmen Okuluna nakledilerek buradan 1935 yýlýnda mezun olur. Öðretmen olmasý beklenen Halil Ýnalcýk, tarih tezini bilimsel temellere dayandýrmak için Atatürk tarafýndan kurulan Dil ve Tarih-Coðrafya Fakültesi sýnavlarýna girer. Bu sýnavý birincilikle kazanarak bu fakültede eðitim almayý hak eden kýrk öðrenci arasýnda yer alýr. Bu fakültede Nazi Almanya sýndan kaçan ünlü profesörlerle Fuad Köprülü, Þemseddin Günaltay, Muzaffer Göker ve Yusuf Hikmet Bayur gibi önemli isimlerden ders alma þansýna sahip olur. 19