ŞEYH MAHMÛD ez-zokaydî ve İZÂLETÜ Ş-ŞÜBEH fî TEZKİYETİ L-LUHÛM fi l-islâm ADLI ESERİ

Transkript

1 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 s ŞEYH MAHMÛD ez-zokaydî ve İZÂLETÜ Ş-ŞÜBEH fî TEZKİYETİ L-LUHÛM fi l-islâm ADLI ESERİ Hamit SEVGİLİ* Özet Şeyh Mahmûd ez-zokaydî, doğu medrese geleneğinde yetişen ve entelektüel yönüyle temâyüz eden önemli bir âlimdir. Cumhuriyet döneminde birçok sıkıntı ve baskıya maruz kalmasına rağmen tedrîsât faaliyetlerini kesintisiz devam ettirmiş, değişik alanlarda pek çok eser telif etmiştir. Zokaydî nin makalemize konu olan eseri, hijyeni sağlandıktan sonra domuz etinin dahi yenilebileceğini iddia eden Milaslı İsmâil Hakkı nın Tezkiyetü l-luhûm fi l-islâm adlı eserine yazdığı İzâletü ş-şübeh fî Tezkiyeti l-luhûm fi l- İslâm isimli reddiyesidir. Bu makalede, Zokaydî nin hayatı ve eserlerine yer verilmiş, İzâletü ş-şübeh fî Tezkiyeti l-luhûm fi l-islâm isimli reddiyesinin tanıtımı ve tahkiki yapılmıştır. * Yrd. Doç. Dr., Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Hukuku Anabilim Dalı, hamit_sevgili@hotmail.com

2 52 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 Anahtar Kelimeler Şeyh Mahmûd ez-zokaydî, Milaslı İsmâil Hakkı, tezkiyetü l-luhûm. Şeyh Mahmûd Ez-Zokaydî İzâletü ş-şübeh Fî Tezkiyeti l-luhûm Fi l-islâm Abstract Sheik Mahmûd Zokaydî is an important bookman, grew up with tradition of eastern madrassas and come to fore with his intellectual side. In Republican Era, although Zokaydî was exposed to a variety of troubles and pressure, he continued to schooling without interruption, wrote many works in different fields.zokaydî s work which is a subject to our article, is a refutation called İzâletü ş-şübeh fî Tezkiyeti l-luhûm fi l-islâm is written against to Tezkiyetü l-luhûm fi l-islâm of İsmail Hakkı from Milas claiming that pork can be eaten after providing its hygiene. In this article, it was given place to Zokaydi s life, his works, and his refutation called İzâletü ş-şübeh fî Tezkiyeti l-luhûm fi l-islâm was promoted and verified. Keywords Sheik Mahmûd Zokaydî, Milaslı İsmâil Hakkı, tezkiyetü l-luhûm. I. Şeyh Mahmûd ez-zokaydî nin Hayatı ve Eserleri A. Hayatı: Osmanlı nın son dönemi ile Cumhuriyetin kuruluş yılları arasında yaşayan Şeyh Mahmûd ez-zokaydî 1, doğuda yetişen önemli bir âlim ve mutasavvıftır de Siirt in Halenze/Bağtepe köyünde doğmuştur. Babası Şeyh Abdülkahhâr (ö. 1324/1906), annesi ise Salihâ hanımdır (ö. 1343/1925). İyi bir âlim ve mutasavvıf olan babası, önceleri Siirt te ikamet etmiş daha sonra Halenze/Bağtepe, ardından da bugün Siirt in Kurtalan ilçesine bağlı Zokayd/Kayabağlar beldesine yerleşerek burada büyük bir medrese inşa etmiştir. 2 Zokaydî nin üçüncü göbekten dedesi, doğunun yetiştirdiği en büyük Osmanlı müelliflerinden ve aynı zamanda do- 1 Müellif, gerek ilim çevresinde gerekse halk arasında Şeyh Mahmûd olarak bilinir. Bu nedenle kimi araştırma ve çalışmaların aksine- Molla Mahmûd yerine Şeyh Mahmûd ifadesini tercih ettik. 2 Şeyh Fudayl, Menâkibu l-vâlidi l-üstâz eş-şeyh Mahmûd ez-zokaydî ve l-cedd eş-şeyh Abdulkahhâr, el yazma, 1400/1980, v

3 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ 53 ğu medrese geleneğinin de mimarlarından olan Molla Halîl el-is ırdî dir (ö. 1259/1843). 3 İlköğrenimine Zokayd medresesinde babasının yanında başlayan Şeyh Mahmûd ez-zokaydî, Siirt te amcazadesi Molla Hasan dan (ö. 1313/1895) da bir süre ders aldı. Tahsilini babasının yanında tamamlayıp ilmi icâzetini alan Şeyh Mahmûd, Zokayd Medresesinde ders vermeye başladı. Zokayd medresesi, babası ve kendi döneminde bölgedeki en gözde medreselerden biri idi. 4 Osmanlı Devlet İstatistiklerinde ismi ve talebe sayısı verilen Siirt teki otuz üç medrese içerisinde en yüksek öğrenci kapasitesine sahip bu medrese, Şeyh Mahmûd dönemi ve sonrasında da eğitim-öğretim faaliyetlerini aralıksız sürdürmüştür. 5 Şeyh Mahmûd ez-zokaydî, babası Şeyh Abdülkkahâr ın vefatı sonrasında bu medresede baş müderrislik görevini yürütmüş ve pek çok talebe yetiştirmiştir. Tevhid-i tedrisat kanunun kabulü ile medreselerin büyük çoğunluğu baskılara direnemeyerek kapanmıştır. Zokayd medresesi, tüm baskılara rağmen gizli mekânlarda tedrîsât faaliyetlerini sürdüren çok sınırlı sayıdaki medreselerden biridir. Şeyh Mahmûd ez-zokaydî, zor şartlar altında tedrisat faaliyetlerini sürdürmekle kalmamış, aynı zamanda doğu âlimlerini de bu geleneği sürdürmeleri için cesaretlendirmiştir. Şeyh Mahmûd ez-zokaydî, bir yandan tedrisât faaliyetlerini sürdürürken bir yandan da bölge halkı için fetva mercii görevini üslenmiştir. Zokaydi, ayrıca bölgede aşiret ve ağalık sistemlerinin hâkim olduğu feodal yapının halka yaptığı zulüm ve haksızlıklara karşı da mücadele etmiştir. 6 Mustafa Kemal Paşa, kurtuluş savaşı hazırlık evresinde tertip ettiği kongreler için Şeyh Mahmûd Zokaydî yazışmış ve kendisinden destek talebinde bulunmuştur. 7 3 Abdulkahhâr Zokaydî, Terceme Hâl Ceddina l-a lâ el-molla Halîl el-is ırdî, s Abid Sevgili, Şeyh Mahmûd ez-zokaydî ve ed-da ve d-devâ Adlı Eseri, Dicle Üniversitesi (Yayımlanmamış Yükseklisans tezi), Diyarbakır 2011, s Salnâme-i Nezâret-i Me arif-i Umûmiyye, Dâru t-tibâ ti l- Âmire, İstanbul 1316, s Abid Sevgili, a.g.e., s Söz konusu mektup Nutuk ta şu şekilde geçmektedir: Vesika, 51. (13 Ağustos 1335/1919) Şeyh Mahmûd Efendi Hazretlerine

4 54 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 Şeyh Mahmûd ez-zokaydî, talebeleri ve maiyetindeki yöre halkıyla birlikte kurtuluş savaşında Ruslara karşı savaşarak büyük kahramanlıklar göstermiştir. 8 Varlıklı bir kişi olan Zokaydî, Birinci Dünya Savaşı sırasında vuku bulan genel kıtlık ile 1940 lı yıllarda bölgede yaşanan kıtlık dönemlerinde tüm maddi imkânlarını seferber etmiş, kendisi de ihtiyaç sahiplerinin her birine düşen günlük azık miktarıyla yetinmiştir. 9 Zokaydî, ayrıca Türk Teyyâre Cemiyeti ne yaptığı maddi katkılardan dolayı devlet tarafından cemiyeti sembolize eden altın nişan ile ödüllendirilmiştir. 10 Şeyh Mahmûd ez-zokaydî, Kurtuluş savaşı sonrasında Tevhid-i Tedrisat, şapka, tekke ve zaviyelerin kapatılması vb. kanun ve inkılaplar sonrasında büyük sıkıntılara maruz kalmıştır. Hiçbir bağlantısı olmamasına rağmen Şeyh Said ayaklanması sonrasında çıkarılan Şark Islahat Fermanı ile hakkında sürgün kararı çıkarılmıştır. Bir yıl Antalya merkez, iki yıl da Korkuteli ilçesinde sürgün hayatı yaşayan Zokaydî, bu süre zarfında hatıralarını yazıya geçirmiştir. Zokaydî, bu hatıralarında uzun ve çileli sürgün yolculuğu boyunca karşılaştığı zorlukları, gördüğü yerlerin doğal yapısı ile sosyo- Faziletlû Efendim; Makamı muallâyı hilâfete ve saltanatı Osmanîyeye olan revâbıtı hakikîyeleri ve vatanı azizimiz hakkındaki alâkai kat iyeleri cümlenin malûm ve müsellemidir. Harbi Umumînin makûs neticesi düşmanlarımıza çok fırsatlar bahşeylediğinden mütarekeden beri devlet, millet ve vatanımız hakkında reva görülen tecavüz ve taaddiler gayr-i kâbili tahammül ve kabul dereceye vâsıl olmuştur. Hilâfet ve saltanat izmihlaline ve vatanımızın Ermeni ayakları altında çiğnenmesine ve milletimizin Ermenilere esir olmasına rıza gösterecek hiçbir Müslüman tasavvur edilemez. Düşmanlarımızın her taraftaki teşebbüsleri hep vatanın parçalanması ve milletimizin esir olması gayelerine matuftur. Milletten kuvvet alamayan ve esir vaziyetinde bulunan hükûmeti merkezîye acizden başka bir şey gösterememektedir. Milletin yekvücut olarak kuvvet ve kudretini cihana göstermesinden başka çare-i halâs ve nokta-i istimdat kalmamıştır. Bu sebeple senaverleri resmî makam ve sıfatımın haylûletini gördüğümden derhal silki askerîden istifa ederek vatan ve milletimizin halâsı tâmmına kadar milletle beraber ve milletin içinde çalışmaya karar verdim. Zâtı âlileri gibi fedakâr, vatanperver dindaşlarımın benimle beraber çalışacağınıza mutmainim. Bu defa Erzurum Kongresince takarrür ettirilen beyanname ve nizamnamelerden takdim ediyorum. O havalice tevsi ve takviye-i teşkilât zımnında sarfı makderet buyurulmasını rica ederim. Yakında Sivas ta in ikat edecek olan umumî bir kongre ile de daha nâfi ve kat î netayiç elde edileceği şüphesizdir. O havalide İngilizlerin muğfil telkînatının önüne geçilmesi pek ziyade lâzımdır. Cenabı Hak cümlemize muvaffakiyetler ihsan buyursun. Gözlerinizden öperim Efendim. Sabık Üçüncü Ordu Müfettişi Mustafa Kemal. Bkz. Kemal Atatürk, Nutuk, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1969, c. III, s Savaş yıllarından bazı anekdotlar için bkz. Şeyh Fudayl, a.g.e., v Şeyh Fudayl, a.g.e., v Bu nişan ve resmi vesikası müellifin aile fertlerinde mahfûzdur.

5 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ 55 lojik ve tarihi dokusu hakkındaki tespitlerine yer vermiştir. Zokaydî, ayrıca tanışıp dostluk kurduğu şahıslardan da bahsetmiştir. 11 Şeyh Mahmûd ez-zokaydi, masum insanları sürgüne yollamanın yanlış bir politika olduğunu başvekil İsmet Paşa, harp kumandanı Fevzi Paşa ve dâhiliye nâzırı Cemil Paşaya bildirir ancak bu konuda olumsuz yanıt alır. 12 Aynı şekilde Zokaydî, sürgünde bulunduğu dönemlerde Ankara hükümetine masumiyetini bildiren bir dilekçe yazar, ancak bu konuda, Mâsum ve ğayr-ı mâsum birdir. Emir la yeteğayyer ve lâ yetezelzeldir. Makâm-ı Âliyeyi tasdi etmeyiniz. Şeklinde olumsuz yanıt alır 13. Defalarca tutuklanarak idam ile yargılanan Şeyh Mahmûd ez-zokaydî hakkında hiçbir suç tespit edilemediğinden her defasında serbest bırakılmıştır. 14 Şeyh Mahmûd ez-zokaydî, h. 22 Rebiyülevvel 1364/m. 5 Nisan 1945 yılında Zokayd/Kayabağlar da vefat etmiş ve bu beldede defnedilmiştir. B. Eserleri Müellifin, fıkıh, hadis usulü, nahiv, edebiyât, tecvîd ve tasavvuf gibi alanlarda pek çok eseri bulunmaktadır. El yazma halindeki bu eserlerin tamamı müellifin aile kütüphanesinde mevcuttur. Müellifin tespit ettiğimiz eserleri şunlardır: 1. Hulâsatu l-edeb fî Mekârimi l-ahlâki l-me sûre min Seyyidi l- Acem ve l- Arab Bu eser, Ebu l-hasan el-mâverdî nin (ö.450/1058) Edebu d-dünyâ ve d- Dîn adlı eserinin hulasasıdır. Müellif, Mâverdî nin bu eserinin, her Müslüman için okunması gerekli bir kitap olduğunu, ancak uzun ve ibaresi zor olması hasebiyle, insanların bunu okumaktan kaçındığını, bu nedenle müm- 11 Dikkatimizi çeken şahıslar arasında, Burdur da ilmi bir münazara vesilesi ile tanıştığı Burdurlu Hatipzâde Hacı Mehmet Refet Efendi (Prof. Dr. Sait Hatipoğlu nun babası) ile birinci cihan harbi boyunca Antalya müftülüğünü yapıp milli mücadele yıllarında Hilâl-i Ahmer (Kızılay) reisliği görevini yürüten Çil Müftü lakaplı Ahmed Hamdi Okur dur. Bkz. Şeyh Mahmûd Zokaydî, et-teb îd ilâ Antalya ve s-seyâha fî Diyâri l-islâm, el yazma, 1925, v. 9, 13. Bazı makalelerde, bunun Ahmed Hamdi Akseki olduğu yazılmıştır. (Örneğin bkz. Macit sevgili, Şeyh Mahmud Zokaydî nin Antalya Sürgün Hatıraları, İbrâhim Hakkı ve Siirt Uleması Sempozyumu, Beyan Yayınları, İstanbul 2008, s. 459.) Oysa bu şahıs Ahmed Hamdi Okur dur. 12 Macit sevgili, a.g.e., s Bu bilgi, müellifin oğlu Şeyh Fudayl tarafından istinsâh edilen müellifin et-teb îd ilâ Antalya ve s-seyâha fî Diyâri l-islâm isimli kitabının ilk sayfasında geçmektedir. 14 Bkz. Şeyh Fudayl, a.g.e., v. 46.

6 56 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 kün olduğunca kitabı kısaltıp daha anlaşılır bir ifade ile yazmaya çalıştığını belirtmektedir Ed-Dâ ve d-devâ Müellif, bu eserinde İslâm âleminin içinde bulunduğu sıkıntıların ve geri kalmışlığın sebeplerini ve tarihi arka planını irdelemeye çalışmakta, bunlara çözüm önerileri getirmektedir Şerhu l-ma fuvvât Şâfiî mezhebi esas alınarak yazılan bu eser, fıkhî hükümlerde kural olarak câiz olmamakla birlikte zaruret ve benzeri sebeplerden dolayı mükellefin mazur sayıldığı durumları konu edinmektedir Şerh alâ Diyâ Basîreti l-kalbi l- Arûf fi t-tecvîd ve r-resm ve Ferşi l-hurûf Müellifin, dedesi Molla Halil in tecvîd, kırâat ve hat ilmine dair yazdığı eserin şerhidir. 5. İzâletu ş-şübeh fî Tezkiyeti l-luhûm fi l-islâm 6. Hulâsatu n-nuhbe fî Fenni Mustalahi l-hadîs Müellif bu eserin yazımında, İbn Hacer el-askalânî nin en-nuhbe adlı eserinin tasnifini esas aldığını belirtmektedir. Müellif, ayrıca yine Askalânî ye ait olan en-nuhbe nin şerhi, Kastallânî nin İrşâdu s-sârî ilâ Şerhi Sahîhi l-buhârî adlı eserin mukaddimesi ile Nevevî nin el-minhâc fî Şerhi Sahîhi Müslim b. el-haccâc adlı kaynaklardan yararlandığını belirtmektedir. Müellif, hadis usulü ve ıstılahlarının mutlaka öğrenilmesi gereken bir ilim olmasına rağmen kendi dönemindeki âlimlerin bu ilme ilgilerinin kalmadığını, bu nedenle eseri kaleme aldığını belirtmektedir Şeyh Mahmud ez-zokaydî, Hulâsatü l-edeb fî Mekârimi l-ahlâki l-me sûre min Seyyidi l-acemi ve l-arab, el yazma, v Eser Doç. Dr. Abdullah Unalan tarafından Türkçeye tercüme edilmiş, ayrıca eser hakkında bir makale ve bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır. Bkz. Abdullah Unalan, Molla Mahmmûd es-si irdî Dert ve Çare, Albi Yayınları, İzmir 2013; Metin Bozan, Şeyh Mahmûd ez-zokaydî ve Kitâbu d-dâ ve d-devâ Adlı Eseri, Uluslararası Siirt Sempozyumu, Birleşik Matbaa, İzmir 2007, s ; Abid Sevgili, Şeyh Mahmûd ez-zokaydî ve ed-dâ ve -d-devâ Adlı Eseri, (Yayımlanmamış Yükseklisans Tezi), Dicle Ünv. Diyarbakır Eser hakkında bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır. Bkz. Hüseyin Bayrak, Mahmûd b. Abdülkahhâr ın Şerhu l-ma fuvvât Adlı Eserindeki Konuların Mezhepler Arası Mukayesesi ve Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri Şeyh Mahmûd ez-zokaydî, Hulâsatu n-nuhbe fî Mustalahi l-hadîs, el yazma, 1355, v. 1.

7 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ Tevdîhu l-mesâlik fî Nesr Elfiyye İbn Mâlik Müellif, bu eserinde İbn Mâlik el-endelûsî nin (ö. 672) manzum şekilde yazılmış olan Elfiyye sini anlaşılır bir ibâre ile nesre çevirmiştir. 8. Ba du Mesâili t-talâk ve l-eymân Mellifin, bu eserinde talâk ve yemin konularını İbn Teymiyye nin Fetâvâ sına dayanarak özetlemiştir. 9. Risâle fî Beyân Âdâbi l-mu âşere/kitâb Âdâbi l-hukûk ve s- Suhbe Risâle, yedi bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm kişi ile ebeveyni arasındaki karşılıklı hak ve sorumluluklar, ikinci bölüm talebe ile hoca arasındaki hak ve sorumluluklar, üçüncü bölüm din kardeşlerinin karşılıklı hak ve sorumluluklar, dördüncü bölüm eşler arasındaki hak ve sorumluluklar, beşinci bölüm cahillerle muâşeret, altıncı bölüm düşmanlarla muâşeret, yedinci bölüm Allah a karşı sorumluluklarımız konularını ihtiva etmektedir. 10. Risâle fi l-ferâid İslâm miras hukuku konularını içeren bu risâlede, Yûsuf el-erdebîlî nin (ö. 779/1377) el-envâr adlı eserinden istifade edilmiştir. 11. Risâle fi l-eymân Müellif, bu risâlede Allah dışındaki varlıklar üzerine yemin etmenin fıkhî hükmünü ve itikâdî açıdan sakıncalarını konu edinmektedir Risâle fî Resmi l-hatt Müellif, bu risâlede Şerh alâ Diyâ Basîret l-kalbi l- Ârûf fi t-tecvîd ve r- Resm ve Ferşi l-hurûf adlı eserinin resmu l-hurûf bölümünü özetlemiştir. 13. Er-Risâletu l- Arûziyye ve l-kavâfiyye Müellifin bu risâlesi, arûz ve kâfiye ilmi olarak iki bölümden oluşmaktadır. 14. Risâle fi t-telaffuz bi d-dâd ve t-tâ Bu risâle, kırâatte dâd ve tâ harflerinin mahreçlerini, bu mahreçlerin düzeltilmemesi durumunda namazın sıhhatine etkisini konu edinmektedir Risâle, tarafımızdan tahkik edilmiş olup neşredilme aşamasındadır. 20 Eser Yrd. Doç. Dr. Adnan Memduhoğlu tarafından tahkik edilip neşredilmiştir. Bkz. Adnan Memduhoğlu, Molla Mahmud Zokaydî ve er-risâle fi d-dâd ve t-tâ, Siirt Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, Siirt 2015, c. 2, sy. 2., s

8 58 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI Târîh Ensâbi l-enbiyâ Eser, tarihçi Ebu l-fidâ İsmâîl b. Kesîr e (ö. 774) ait el-bidâye ve n- Nihâye adlı eserden ihtisar edilerek yazılmıştır. 16. Kitâbu l-hutab Adından da anlaşılacağı üzere bu eser, Cuma hutbelerini içeren bir kitaptır. 17. Et-Teb îd ilâ Antalya ve s-seyâha fî Diyâri l-islâm Eser, 1925 yılında başlayıp üç yıl süreyle devam eden müellifin sürgün hayatındaki günlüklerinden oluşmaktadır. 18. Es-Seyâha ilâ Haleb ve Beyrut Müellifin, büyük oğlu Molla Ahmed in tedavisi için önce Haleb e ardından da Beyrut a gittiği ve dokuz ay (4 Safer Haziran 1341) süren seferindeki hatıralarını konu edinmektedir. 19. Kitâb fi l-bahs an Mesâil Müteferrika: Eser, Temel İslâm Bilimleri alanlarının bazı tartışmalı meselelerini konu edinmektedir. Eser, hicri 1358 yılında müllefin Diyarbakır da sürgün döneminde kaleme alınmıştır. 20. Şiir Divanı Müellifin Arapça, Farsça ve Kürtçe yazdığı beyit, şiir ve kasidelerden oluşmaktadır. II. İzâletü ş-şübeh Fî Tezkiyeti l-lühûm Fi l-islâm Bu risâle, Cumhuriyetin kuruluş yıllarında yaşamış, asıl mesleği doktor olmakla birlikte islâmî ilimlerde de pek çok eser yazan ve Sırât-ı Müstakîm ile Sebîlürreşâd dergilerinin yazar kadrosunda bulunan Milaslı İsmâil Hakkı nın 21 Tezkiyetu l-luhûm fi l-islâm 22 adlı eserine bir reddiyedir. Müellifin aile kütüphanesinden bu risâlenin, biri müellifin kendi el yazma nüshası; diğeri oğlu Şeyh Cüneyd tarafından istinsâh edilmiş iki nüshasını temin ettik. Müellif nüshâsı, müsevvede halde bulunmaktadır. Müellifin, bu eserin mübeyye- 21 Hayatı hakkında daha geniş bilgi için bkz. Resul Çatalbaş, Milaslı İsmail Hakkı nın Hayatı, Eserleri ve İslam ile İlgili Görüşleri, Artuklu Akademi, 2014 (1) Mardin, s İSAM kütüphanesinden temin ettiğimiz Milaslıya ait bu eserin iki nüshasından birincisi, Arapça olarak 1341 tarihinde İstanbul da Matba atu l- Adl de basılmış, ikincisi ise yine Milaslı tarafından bilahare Türkçe olarak 1933 te Ahmet Sait Matbaası nda basılmıştır.

9 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ 59 dasını yazıp yazmadığı hususunda bir bulguya rastlamadık. Diğer nüshanın da bu müsevvededen istinsâh edildiği anlaşılmaktadır. Müellif nüshası, nesih hatla yazılmış, 150x110 mm. ölçülerinde, on bir sayfa, ilk ve son sayfalar hariç on dokuz satırdan oluşmuş, adi kâğıda yazılmış karton ciltlidir. Diğer nüsha ise nesih hatla yazılmış, 200x130 mm ölçülerinde yedi sayfa, ilk ve son sayfalar dışında on yedi satır, adi kâğıda yazılmış karton ciltlidir. Müellif nüshasında, eserin müellife nispeti belirtilmezken, oğlu Şeyh Şeyh Cüneyd tarafından istinsâh edilen nüshada ise eserin Şeyh Mahmûd a ait olduğu açıkça belirtilmektedir. Müstensih, kitabın başında şu ifadeye yer vermektedir: ا م כ ا אة زا ا א ا ر א ه (Bu, İzâletü ş-şübeh fî Tezkiyeti l-luhûm fi l-islâm adlı, babama ا م ait bir risâledir). Ayrıca, gerek müellif nüshasındaki hattın aşina olduğumuz Şeyh Mahmûd hattıyla aynı olması, gerekse eserin ilk sayfasında müellifin Antalya da bulunduğu dönemde Milaslı İsmâil Hakkı nın fazileti ve şer î ilimlerdeki vukûfiyetini işittiğini belirtmesi 23, eserin Şeyh Mahmûd ez-zokaydî ye ait olduğu fikrini güçlendirmektedir. Yaptığımız araştırmalarda, Zokaydî nin bu eseri dışında Milaslı nın Tezkiyetu l-luhûm fi l-islâm adlı eserine yazılan başka bir reddiyeye rastlamadık. Milaslı İsmâil Hakkı da 1933 te Türkçe olarak bastığı eserinde, 1341 tarihinde Arapça olarak bastırdığı eserinin üzerinden on seneden fazla geçmesine rağmen buna hiçbir reddiyenin yazılmadığını belirtmektedir. 24 Şeyh Mahmûd ez-zokaydî, eserinin yazılış tarihini belirtmemektedir. Ancak reddiyenin Milaslının Arapça nüshasına yönelik olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Zira Zokaydî, Milaslıya ait bu eserin ismini Tezkiyetu l- Luhûm fi l-islâm olarak vermektedir. 25 Diğer taraftan Milaslı, sonradan Türkçe olarak bastırdığı kitabına İslâm Dininde Etlerin Tezkiyesi ismini vermiştir. Ayrıca, müellifin bu risâlede yer alan alıntıları da Milaslının Arapça yazdığı kitabındaki ifadeleri ile örtüşmektedir. Zokaydî nin, reddiyesini Milaslıya gönderip göndermediği hususunda bir bil- 23 Zokaydî, İzâletu ş-şubeh, v Bkz. Milaslı İsmâil Hakkı, İslâm Dininde Etlerin Tezkiyesi, Ahmet Sait Matbaası, İstanbul 1933, s Zokaydî, a.e., v. 1.

10 60 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 giye rastlamadık. O dönemde iletişim ağlarının kısıtlı olması, ayrıca ne Zokaydî ne de müstensih tarafından böyle bir bilgiye yer verilmemesi, bu reddiyenin Milaslıya gönderilmediği kanaatini güçlendirmektedir. Keza Milaslı nın da 1933 te bastırdığı Türkçe nüshasında 1341 tarihinde bastırdığı Arapça nüshanın üzerinden on yıldan fazla geçmesine rağmen buna bir reddiye yazılmadığını belirtmesi, söz konusu reddiyenin Milaslının eline geçmediğini teyit etmektedir. Milaslı İsmâil Hakkı, Ölmüş hayvan, kan, domuz eti, Allah tan başkası adına kesilmiş, boğulmuş, vurulmuş, yüksekten düşmüş, boynuzlanmış ve yırtıcı hayvanlar tarafından yenmiş hayvanlar size haram kılındı. Ancak tezkiye ettikleriniz müstesnâdır âyetinde geçen istisnânın sadece; boğulmuş, vurulmuş, yüksekten düşmüş, boynuzlanmış ve yırtıcı hayvanlar tarafından yenmiş hayvanlar ile sınırlı olmadığını, bilakis zikredilen her dokuz kısmı da kapsadığını iddia etmektedir. Milaslı, âyette geçen tezkiye ذכ ) א (إ ifadesinden de şer î kesimin (ذ ) değil, gerçek temizliğin kastedildiğini, dolayısıyla domuz etinin dahi hijyeni sağlandıktan sonra yenilmesinin câiz olacağını iddia etmektedir. 27 Milaslının bu fikirlerine karşı çıkan Şeyh Mahmûd ez-zokaydî, kitabının yazılış gerekçesini, Milaslının ortaya attığı bu fikrin yayılmasını önlemek ve hadislerde; Allah ın emri gelinceye dek hak üzere kalıp mücadele edecekleri bildirilen ümmetten bir taifenin içerisine dâhil olma arzusu olarak ifade etmektedir. 28 Zokaydî, öncelikle tartışmanın konusunu oluşturan âyeti tefsir ettikten sonra tezkiye ifadesinin şer î kesim (ذ ) dışında bir manaya hamledilemeyeceğini ispatlamaya çalışmaktadır. Zokaydî, daha sonra nahiv temel kaynaklarından alıntı yaparak Arap dilinde istisnâ konusu hakkında bilgiler vermekte, akabinde Milaslının âyette geçen istisnâya dair görüş ve iddialarına yer vermekte ve bunları çürütmeye çalışmaktadır. Keza Zokaydî, domuz etinin haram kılınmasının hikmetlerini zikretmekte, Milaslının bu meyandaki iddialarına yer vererek görüşlerini çürütmeye çalışmaktadır. Eseri tahkik ederken, genel/standart esaslar açısından İSAM tahkik esaslarını benimsedik. Tahkik çalışmasında müellif nüshası [م] yanında müellifin oğlu Şeyh Cüneyd tarafından istinsâh edilen nüshayı [ج] esas al- 26 Mâide 5/3. 27 Milaslı İsmâil Hakkı, Tezkiyetu l-lühûm fi l-islâm, Matba atu l- Adl, İstanbul 1341, s Zokaydî, İzâletü ş-şübeh, s. 1.

11 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ 61 dık. Ana metinde müellifin nüshasına bağlı kaldık. Metni uygun paragraf- [ج 1 ] veya [مiçerisinde[1 lara ayırdık. Nüshaların varak numaralarını sayfa formatında her bir varağın bitiminde verdik. Nüsha farklılıklarına dipnotta yer verdik. Gerek müellifin ve gerekse müstensihin hâmişlerine dipnotlarda yer verdik. Müellifin yararlandığı tüm kaynaklara ulaşmaya çalıştık. Dipnotta bu kaynaklara atıfta bulunduk. Ayrıca gerekli gördükçe bu kaynaklar ve müellifleri hakkında bilgi vermeye çalıştık.

12 62 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 Müellif nüshası [م]

13 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ 63

14 64 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 Şeyh Cüneyd Nüshası [ج]

15 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ 65 إزا ا כ ا م ا م ا د ا و ي ر ا ا رب ا א وا ة وا م أ ل ا ا ا وح ا و آ و ا ا א و אئ ا אء وا أ. أ א رأ و د אر כ ر א א م ا אئ ا م ا כ ر 29 ا א إ א : א و ا אئ ة ا כ ا ا כ ا כ ا כא و ا א أ 32 م... و ا ا כ ا אرة 33 و א ا אرة 34 ا ا אرة 35 ا أو 37 א إ را א א 36 ا אء و ا א א אد אء أن ر إ ا ا ا כ وכ ذ כ ر א و א وذכ آ א כ ا אء ذ כ ى א 38 א אت ا ور א ا ا אئ و א أ כ א כ و أ א א 39 ا אت ا 29 م وج: ا ر و א أ ا אئ. כ 30 ك-ا אدة. אء 31 א כ א. رة 32 ا אئ ة 3/5. 33 و א م: أي: ا. 34 و א م: أي: ا. 35 و א م: أي: ا. 36 أي: : إ א ذכ. 37 أي: כ : ا و ا م و ا و א أ ا و ا و ا ذ ة و ا د و ا و א أ כ ا.... כ 38 ا م ا م א ا ا ل ا א ل 1341 ص 1. אش 39 ا א أ א א ا כ ث ات א.

16 66 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 ا ا כ ر و ا م ا إ رأ ر א 40 א ا כאم ا ا ا ا כ ا א כ א رأ ر א ه א م ا ا א א: כ» ا م ا م» [ 1 م] ذ כ أ א כ أن : ر א غ א إ ذ א و א כ ر إ כ أ ا אب 41 כ א م د כ ا א ا ء א א א א א وכ אد א أن أد ن أ ا ة وا م: ( ال אئ أ א ا أ ا ) و( ال وا אل. 42 أو כ א ا ) أ د א أ אدل أ אئ و ا و ه أز ا وأر ا ا כ أن ه ا א ا ام وأن כ ن א ا א و כ ر ا א إ اء ا و ا. ا א إ ة و ل و ا כ و ا ا ا א ا ا כ ا أو ل: إزا א م إزا ا אت ا א : כ» ا م ا م». אل ا : א כ ا... אن א כ أو ل ا رة: و אف אب و א ت [ 1 ج] ا אن אت : 43 ا אح א 44 ا ا ا א ] [ا و א أ ت [ כ א ] 40 و ا ا ا א و א: אزن א אئ أي: אئ ة ا ة א أو د إ م و م و ن أي: د ا م وا م وا ن و א ر א אن אن א ا א. ا : אزن א אئ إ א א כ א ا א ل 1909 د إ م و م و ن إ א در אدة ئ א ا א ل رة 41 آل ان 8/3. وا אت 42 ا ا ا : ا אري ا אم א כ אب وا 10 أ داود ا אد 4 ا ي ا 27 ا א ا أي: אح ا ا ح ا כ ا ا ي 770) ه) وכאن א א אظ ا ا اردة כ אب:» ا כ אب ح ا» أو א ف (623 ا א אء כ אر ا ا ا و ا כ ا א أ ا כ א ح ه). ا : ا אت ا ا אح ا ر ا אب إ ا دار ا אق ا א ة 2002 ص 7. ا وا אرع ا א ا ا א أ כ ن א א כ أ ا اد 44 ا و.

17 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ 67 وا وأ א ا א. 45 وا م أي: ا م 46 ا ح ا כ وا אل آ ا אم. 47 وכאن أ ا א ن ا م ا אء و و א و כ א ا ذ כ. و ا אل ا م : 48 وذכ ا أ א ذا م و א ه. אل أ ا : ا اء ء ا ي م ي أ ق و אت א כ ن ا اء. وا ع ا ص وا ا ة ا אت و م ا ة ام أכ ا אن. و א أ ا أي: א ر ا ت أي: ا כ : 49 [و ] ا אق : و ا [ 2 م]. ذ وا ى ا ت א ا אر ا ي رة כא وإن. و ا ذ ة أي: ا و و ف ا ت א أو א ا אح. 50 وا د אل ا אح: د ى اة: א א أ ى א ن أي: ا. 51 و ا أ א ا ت أو. א و א أ כ ا وإن : א. إ א ذ כ : إ א ذ ه ا ا ة. وכ : אل [ا وزآ אدي] ا א س: ا כ : ا כא כ א وا כאة ا ا כ ا ا ي أ ا ا כ ا ح ا אح 45 وت /1 «ت». 46 ج-: ا م. א א إ أ ن כ ن أ و د א א و : أ א أ و إ رة ا אم 145/6. 48 و أ م ا ا א ي כאن א א م ا و א إ ا ا א ( 384 ه/ 995 م) و وا ا כ אب כאم ا ا א ي و אت כ ة א: ا א אر ا כאم أ ل ا כאم ا א وا : ( 456 ه/ 1063 م). ا : و אت ا אن وأ אء ا אن أ ا אس أ أ כ כאن دار אدر وت ون אر ج 3 ص و א ج: ا א : ا אق. 920/1 «و». ا אح 50 אح 51 ا 306/1 «ردؤ»

18 68 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 ا 52 ا. و ا : 53 ذכ ا אر : أو א و[ذכ ] ا : ذ א وذכ ا : أ و ن. : ا כאء ا : אم ا ء و ا כאء ا إذا כאن אم ا ا ل ا. و أ ب ا ارد : 54 ذכ ا ذכא وذכאة : ذ א ذכ ا אر : כ أو א و[ذכ ] ا : ذ א و[ذכ ] ا : أ و ن. وأ א زכ - א اء ا -: א و و و אر زכ א وزכ אه ا : أ אه و ه 55 כ א ا א س 56 و ه. 57 وا : ا وط ا א ا אء أ ا ا אرع ا ة وا م ا م وا يء أو ا د أو وا א ف ا ة : א إذا إ ا ة א ا و כ א ا אء כ ا א وط وأرכאن. إذا א א כ أن ا 58 ا اد ا כ ء آ وأن ا אء ا ا ة 59 ا وا م و ا ا א כ א ف א א ن ا ا أ و א. כ ا و وا م [ 2 ج] - א. כ ح אل ا : إذا ا ئאن א ا אن ن [ 3 م] א ا אء ذ כ ا اכ א وأ כ א ا ن. أو أن א ا א 52 ا א س ا ا ب ا وزآ אدي ا ئ ا ا א כ אب 324/4 1980/1400 «ذכ». ا. ا א س : ا اد 53 א س 54 ي ات ا ا ( 1331 ه/ 1912 م). 55 أ ب ا ارد ا وا ارد ا ا ري ا כ آ ا ا ا ا إ ان 1403 ج 1 ص ا א س ا 333/4 «زכ». 57 ا : אن ا ب ا ر «زכ». 58 و א م: أي: ا. 59 و :...و ا و ا ذ ة و ا د و ا و א أ כ ا....

19 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ 69 ا כא «א : 60 أب وا إ ز ا» أي: ز أب אر وا אر. وإن כ ا اك «א : ا أ אه إ ز ا» 61 أو כאن ا «א : ب أ أ ا إ ز ا» ن ا א ة ا א ل 62 ا אء دون ا أ א ا د ل ن : 63 ت و أم وإن ا د כ א ن א ا ا «א : ا أ א إ ز ا» 64 و» א أ א ا إ ز ا» 65 ن ا א א و ل 66 أو א ر ر إ א א. وإن א א ا ن א אء - أو - א א כאن أ א ن وإن». ا أ א ] ز ا إ أو «[ א «ا أ א ز ا إ «א : כ أ א א א و ل أو «א : إ ز ا أ ا أ ن م أو א א وإن. א ر و» أ ا ا ا «א : أ א إ ز ا ا» و ر أ א א. وإن א ا ا כא 67 -وإن ا ا א ن א ن א ا» إ و א أ ب «א : א- «أ» 68 ا ع ف. و [ א ] ا אن ا : 69 أ א ا אء ا ارد د و [أي: ا אء] כ א א ن. م ا אء ا و ل : ا إ 70 ف 60 و א م: أي: ا אء. 61 و א م: ن ا אء ا אء כ ف ا כ. 62 و א م: כ ن ز א و أي: אر א و و א إ. 63 و א ج: اء ا ط. 64 و א م: أي: ز ا ب. 65 و א م: أي: ز ا. 116/2. ا ح ا : א ب. ا اب: و א م: أي: ا אء. ح 68 ا ا כא ا ا א ا אم د ا 1996/ /2. 69 כ אب ا را ا ( 900 ه م) وכאن أ ا وح أ א כ ( 672 ه م). 2/73. ا رة 70

20 70 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 إ א כ ا و א א ن ا ا אء ا. وכ ا م א و כ أ א [ 4 م] א - א أو : - «ا إ ز ا أ א א «כ א ن כאن أ א כ כ 71 ا א -أو כאن أو א א - 72 : «ب إ ز ا أ א א أ א כ» و» כ إ ز ا أ אئ א א» א אء א» : א إ ن ا א כ ن. ا» ذوي إ אؤ ا و»أ אت» ا إ ا ون אئ و»ا إ ز ا إ אئ א א» 73 ا ع ف أ א. ا ا אء כ אن وا إن ا ا כ ر: ل כ وا و ا و إ رכ ا ا ا אن ا ا א ا אء دون و א ذ כ إ אئ إ אح ا و א ه ا ئ ل 74 : 75 כ א أن د [ 3 ج] ا ذ כ ا כ ا ا כ א כ ا ا ء ا د כ כ ا א ا ا אع وا אد ا אت ا ا כאم ا אدة ا ا أ א ا א א وا ل و א אج إ ا א وا אل أن ا إ א وا ا אت وا אد أن إ و أن إ و כ ا و ذ כ ا ا אرع ا و و و א ر א א أ. و ل ا כ ر: ذا א ا 76 رأ א ا כ أن ا אء ا א م أداة 77 ا אء כ א ا ا ا وا א 71 و א م: أي: א. 72 و א ج: א. א 73 ا אن ح ا أ ا א כ أ ا אن 1206) ه م) ا כ ا : ا ؤوف ون כאن و אر 226/2. כ 74 ا م ص و א ج: أي: رد ه. 76 و א ج: ا. 77 م وج: أدات و א أ ا اب.

21 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ 71 وا وا. 78 أ ل: إن כאن اد ا כ ر ا ا א وا ا א وכ כ ا אء ل ا אر وا ا ا ذ כ כ א ا א ه ا م. 79 وإن כאن ا ا כא כ א ا אدر و ا א ا م أو [ا ] ا אه ف א اد אه ا כ ر כ א א א כ 80 ا כ. وإن כאن ئא آ א כ. و ذ כ כ א ر ع ا אء إ ا [ 5 م] م ذ כ 81 ج ا כ م ئ ا و א א כ א א ا כ ر ا א. وأ ل أ א: כ ا כאن ا اج ا כאم ا ا כ א כ א א כ 82 [ 6 م]. و א ذ ا أي:. و أ אر כא ل ا ن א و ون ذ כ. و ا. وا כ ا -وا أ - أن אئ ا ك א כ א أن ا כ א أ ا א אئ ا ك وا כ א ل ا. وأن ا א ز م ا أو ا وذ כ أ إذا و ر أ أ א: כ ب أ اح ا وا ا : א ر و ا א : ن. ج ا ا أو ه أ ا وا כ. א ة ا أ אدوا ا وإن ج כ ه إ م: س. و אل و א ص ا ي ا כא ا ن כ ا ز م ا אم و ون أن ذ כ א و אر א ذ כ כ. م أ א ا ك ا אم כ ن ئ أي: ا כ ر ا אم [ 4 ج] دا ا ا. ئא أ ا כ ا ه [ 7 م] و א א ا م כ 78 ا م ص و א م: כ א א אه כ ا وا אن. 80 ج: אه. 81 و א م: כ א א א. 82 ا אس... : א א כ א א כ رة.... ا ة.32/2

22 72 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 א أ א א و م א وا ا ا ك אئ א א א ر א אت ا כ أ : א אل א א א م أ א כ א אل ا א ا כ ر و כ إزا ذ כ ا ر ع أ اع ا ات כ א אل ا כ ر - ا א ا وإ אه اء ا -: أ כ م و ا א 83 ا ن ا ا א ا وق و و ض و ر إذا أ כ و אل : א أ כ ا אت א כאن ذوي ا אع ا ا و وا م أن ا و م. و א ل א ا ب وا وا ذة وا د وا ذوي ا אع כא א ا כ ر ن. وأכ ا ب 84 إ א א ا א 85 وا כאن إ א א כאن א ذ כ ا 86 כ أ אه א و כ ا أ א א כ ن: כא ا א כ כ א כ כ م 87 و א و א כ כ أ : אل א כ ا ا א. و אل : א و م כ ا אئ ا ا وا אرا א א א إ ا ع ه ا אت 88 ا כ כ א ا ا ب ذوو ا אع ا أכ وכ א ا م أכ כ א אل ا כ ر - ا א ا وإ אه اء ا - ن ا ه و إ ل ون ا א אت כ א ى أ א ا ا א ا ا ع ا ع ا ي 89 א א כ א أن ا ن ا. [ 8 م] ا ا ا ن ا אرف دائ ة 90 א אل א إن ا. כ و א ج: اب ال. 85 و א ج: أي:. א 86 و א م: أي: ا.[ א ]. א א ج: ه ا ا כ. 89 ا ي أي: כ ل. 90 و و ي כא إ ي ا و ا כ ر

23 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ 73 אب : ان إ כ و ه כ ن ا ودة ا ة 91 ا ة أ ل ه ا ودة ت ا כ ة א 150 أכ ا א 50 و ف إ א ا ا اء ر. א و ا د ان أ ى ن כ א أن כ ن و אد א. א: אل أ أ א أن 92 و ت و כ ا ودة ت א ا إ أ وا. ن 93 أכ إ אن ه ا אت ا ا אو [ 5 ج] ان إ وذا ا אرة ا ج ا ان כא و כ و أ ا اض وأ א. و א כ ض כ ن ا אن כ אכ ان ا ذ כ א وأ ا ا ان ا أכ א م א ا ا 94. א وا כ ر أ א ن ا ان ا אذورات وأن ا «ا» و ا و כ أ اض وأو אع ا כ ر أو ذ כ أ أز א א أو وم ة ا אرع כ ا ا ا أכ א א א א אرة א إ ار ع إ ا و. ا ا אت ا אم ا ي ا ا وأ م 95 أכ ذ כ إ אر אر و אرة ا. ا ا إ ذ כ ن ا אص ا כ وأ أن ا כ ر أ א ر כ כ وإ א ذ כ ل ا א ا א ا أ ا אن أ אء إ ا כ ا ( 1295 ه/ 1878 م) و ( 1373 ه/ 1954 م) ا ا אت أ א: ة ا אن ا آن ا ة ا ء ا وا. 91 ج: ا ا ة. 92 ج: א. 93 ج: ذا. 94 دائ ة אرف ا ن ا ا ا ي وا ا دي و ي دار ا כ وت 1971 ج 3 ص 697 «ر». 95 م: أي: ا כ ر ه.

24 74 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 א ن ا و ن ا א إ ا ا אدر إ א כ ن ل א و א ا כא [ 9 م] ر أن د כ إ א د أ א ا ا ا را ا כ ة אع ل 96 و ة إ א ا ا ا ا א כ ا א ا أ א ا כ ر: אل وا د وإن כ ا آכ ا و כ ا ه ا אل: إن ا ا وا ي א ا אة ا כ وإن إن د כ أ : أن אر ا ى כ כ אة أ اد ا ض وا ت و כ כ א أ ا و أ אدر ا اء ا א أ رכ א אن وا اء ا و א و כ إ א أכ ا م أي: א כ כ أכ ا ا. 97 א א א ا כ ر أي: אن ا ا אر א و د. أכ א ا م א وا اء ا و ن ا اب: ل ا و أכ ا م ا אج א اء ا و ون ا ر أ א כ ا و ا ر أ ا ذوي ا أن ا ر أ وأ א ه ا [ 6 ج]. و : أو وכא א أ א ا כ ر אل ا ار ا אد ا א ا כא ا אز ا وأ ار א א را أכ ا د ن ا ر اع ن ا אده وإذا ا ذ כ אدو م ا א و ذ כ כ ا אز و כ א روع כ א زر א 98 ا [ א א ا כ ر]. أ ل ا اب ذ כ: إن א أ א ا כ أو ره. و אج ا אده إ أ ن [ 10 م] א ن ا אد و כ אد א أ א כ א ب د א. وا אد م أن כ م כ 96 ج: و. כ 97 ا م ص 14. כ 98 ا م ص 14.

25 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ 75 ك ا אد م ا כ أ ى أن א أ ا ت ون ا ر ا כ ا ر ا כ ا. و ا ر כ א وا و א א رت א ذכ ه ا כ ر א א ر א و כ אئ א ا כ ا أن ا כ ا وأر ا א. כ ر ا ا زا ا כ ر א כ אه إ ا ا و א ع ا و ك א א אر ا ا ن ا כ א ا م א כ ه ا ا ار א ا אم ه ئא ئא أور א אء و א ذ כ ا ا א 99 وإ אه اء ا و א وإ אه ز ة ا ا ن א أ ا و ن א م ا و و ا כ وآ د ا א أن ا رب ا א 11] م] [ 7 ج]. KAYNAKÇA Abdulkahhâr Zokaydî, Terceme Hâl Ceddina l-a lâ el-molla Halîl el-is ırdî, el yazma, 1400/1980. Atatürk, Kemal, Nutuk I-III, (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969). Bayrak, Hüseyin, Mahmûd b. Abdülkahhâr ın Şerhu l-ma fuvvât Adlı Eserindeki Konuların Mezhepler Arası Mukayesesi ve Değerlendirilmesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi, (Kayseri, 2014). Bozan, Metin, Şeyh Mahmûd ez-zokaydî ve Kitâbu d-dâ ve d-devâ Adlı Eseri, Uluslararası Siirt Sempozyumu, (İzmir: Birleşik Matbaa 2007). Buhârî, Muhammed b. İsmâil el-muğîre, el-câmiu l-müsnedu s-sahîhu l-muhtasar min Umûri Resûliillâh (s.a.s.) ve Sünenihi ve Eyyâmihis-Sahîh I-IX, Thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-nâsır, (Beyrut: Dâru Tavki n-necât, 1422). Çatalbaş, Resul, Milaslı İsmail Hakkı nın Hayatı, Eserleri ve İslam ile İlgili Görüşleri, Artuklu Akademi, 1 (Mardin: 2014). Ebu l- İrfân, Muhammed b. Alî, Hâşiyetu s-sabbân alâ Şerhi l-eşmûnî alâ Elfiyye İbn Mâlik, (Beyrut: el-mektebetu l-vakfiyye, ts.). 99 ج+: ا

26 76 SİİRT ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ CİLT: 3 SAYI 2 Fîruzâbâdî, Mecduddîn Ya kûb, el-kâmusu l-muhît, (Mısır: el-hey etu l-mısriyye el- Âmme li l-kitâb,1400/1980). Hamevî, Ahmed b. Muhammed b. Âlî el-feyûmî, Misbâhu l-munîr fî Ğarîbi i- Şerhi l-kebîr, (Beyrut: el-mektebetu l- İlmiyye, ts.). İbn Hallikân, Ebu l- Abbâs Ahmed b. Ebû Bekr, Vefeyâtu l-a yân ve Ebnâi z- Zemân, (Beyrut: Dâru Sadr, ts.). İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd el-kazvînî, Sünen I-II, Thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî, (Beyrut: Dâru İhyâi l-kutubi l-arabiyye, 1345/1964). İbrâhîm, Receb Abdulvehhâb, Mukaddime Mu cemi l-mustalâhati l-islâmiyye fi l-misbâhi l-munîr, (Kahire: Dâru l-âfâki l- Arabiyye, 2002). Memduhoğlu, Adnan, Molla Mahmud Zokaydî ve er-risâle fî d-dâd ve t-tâ Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (Siirt, 2015). Milaslı, İsmail Hakkı, İslam Dininde Etlerin Tezkiyesi, (İstanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1933). Milaslı, İsmail Hakkı, Tezkiyetu l-luhûm fi l-islâm, (İstanbul: Matba atu l- Adl, 1341). Milaslı, İsmail Hakkı, Namazın Tebben Faydası, (İstanbul: Tahir Bey Matbaası,1909). Milaslı, İsmail Hakkı, Din-i İslâm ve Ulûm ve Funûn, (İstanbul: Der Sa adet Numûne-i Tibâ a, 1909). Radî, Muhammed b. El-Hasan, Şerhu r-radî Ala l-kâfiye, (Riyad: Câmi atu l- İmâm Muhammed b. Su ûd el-islâmiyye,1417/1996). Salnâme-i Nezâret-i Me ârif-i Umûmiyye, (İstanbul: Dâru t-tibâ ati l- Âmire, 1316). Sevgili, Abid, Şeyh Mahmûd ez-zokaydî ve ed-dâ ve d-devâ Adlı Eseri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dicle Üniversitesi, (Diyarbakır: 2011). Sevgili, Macit, Şeyh Mahmû Zokaydî nin Antalya Sürgün Hatıraları, İbrâhim Hakkı ve Siirt Ulemâsı Sempozyumu, (İstanbul: Beyan Yay. 2008). Şertûnî, Sa id b. Abdullâh el-hûrî, Mektebe Âyetullâh el- Uzmâ el-mar aşî en- Necefî, (İran, 1403). Şeyh Fudayl, Menâkibu l-vâlidi l-üstâz eş-şeyh Mahmûd ez-zokaydî ve l-cedd eş-şeyh Abdulkahhâr, el yazma, 1400/1980.

27 ŞEYH MAHMÛD EZ-ZOKAYDÎ 77 Unalan, Abdullah, Molla Mahmûd es-si irdî Dert ve Çare, (İzmir: Albi yay. 2013). Tirmizî, Muhammed b. Îsâ Ebû Îsâ, Sünenu t-tirmizî I-V, Thk. Ahmed Muhammed Şakir, (Beyrut: Dâru İhyâi t-turâsi l-arabî, ts). Vecdî, Muhammed Ferîd, Dâire Ma ârifi l-karni r-râbi Aşar el-hicrî el- İşrîn el- Mîlâdî, (Beyrut: Dâru l-fikr, 1971). Zokaydî, Şeyh Mahmûd, et-teb îd ilâ Antalya ve s-seyâha fî Diyâri l-islâm, el yazma, 1343/1925., Şeyh Mahmûd, Hulâsatu l-edeb fî Mekârimi l-ahlâki l-me sûre min Seyyidi l- Acem ve l- Arab, el yazma, 1349., Hulâsatu n-nuhbe fî Mustalahi l-hadîs, el yazma, 1355/1932., Zokaydî, Şeyh Mahmud, es-seyâhatu ilâ Beyrut, el yazma, 1922., Tavdîhü l-mesalik fî Nesr Elfiyye ibn Mâlik, el yazma, 1929., Risâle fi l-ferâid, el yazma, 1342., Risale fi Resmi l-hatt, el yazma, 1342., ed-dâ ve d-devâ, el yazma, 1349/ 1929., Risale fi Beyan Âdâbi l-mu âşere, el yazma, 1349., Şerhu l-ma fuvvât li l-mullâ Halîl el-is irdî, el yazma, 1349., Ba d Mesâili t-talâk ve l-eymân, el yazma, 1352., Risale fi t-telaffuz bi t-tâ ve d-dâd, el yazma, 1352., Risâle fi l-eymân, 1352., er-risaletü l-arûdiyye ve l-kavâfiyye, el yazma, ts.., İzâletu ş-şübeh fî Tezkiyeti l-luhûm fi l-islâm, el yazma, ts.., Şerh alâ Diyâ Basîreti l-kalbi l-arûf fi t-tecvîd ve r-resm ve Ferşi l-hurûf, el yazma, ts.., Târîh Ensâbi l-enbiyâ, el yazma, ts.., Kitâbu l-hutab, el yazma, ts..