Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risâlesinin Tahkik ve Tahlili

Transkript

1 İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risâlesinin Tahkik ve Tahlili Musa ALAK* Özet Lafızlar, zihindeki veya dış dünyadaki manaları gösteren sembollerdir. Lafızların manalar için belirlenmesinin / vaz edilmesinin metodolojik ve felsefî olarak incelenmesi, vaz ilmi nin konusunu teşkil eder. Tarihimizde, özellikle de Adudüddîn el-îcî den (ö. 756/355) sonra, vaz ilmine dâir, çoğu risâle ebadında olmak üzere, pek çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalardan birisi de, Bayezid Câmii dersiâmlarından, Meşîhat müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin (247-3/83-894), vaz ilminin temel meselelerini son derecede sistematik ve özlü bir şekilde işlediği risâlesidir. Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin vaz ilmine dâir bu risâlesinin tahkikini / edisyon kritiğini konu edindiğimiz makalemizde, önce risâleyi çeşitli yönleriyle tanıtacak, ardından tahkikli metnini vereceğiz. Anahtar Kelimeler: Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, Bayezid Câmii, dersiâm, meşihat müsteşarı, huzur dersleri, icâzetnâme, vaz ilmi. Giriş Lafızlar, zihindeki veya dış dünyadaki manaları gösteren sembollerdir. Belli bir lafzın belli bir manayı göstermek için belirlenmesine, dilbilimciler, lafzın mana için vaz edilmesi demişlerdir. Tek tek hangi laf- Okutman Dr., İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belâgatı Anabilim Dalı. 29

2 İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, zın hangi mana için sembol olarak belirlendiği / vaz edildiği meselesiyle lügat ilmi ve dolayısıyla lügat kitapları ilgilenir. Lafzın mana için vaz edilmesinin metodolojik ve felsefî olarak incelenmesi ise, vaz ilmi nin konusunu teşkil eder. Vaz ilminin tarihini inceleyen araştırmacılar, Adudüddîn el- Îcî den (ö. 756/355) sonraki döneme müteahhirûn dönemi adını verirler ve bu dönemde vaz ilminin konularının tamamlanarak müfredâtının oturtulduğunu, çoğu risâle ebadında olmak üzere pek çok müstakil eser yazıldığını belirtirler. 2 İşte müteahhirûn döneminde yazılan bu eserlerden birisi de, Bayezid Câmii dersiâmlarından Meşîhat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin (247-3/83-894), vaz ilminin temel meselelerini son derecede sistematik ve özlü bir şekilde işlediği risâlesidir. Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin vaz ilmine dâir bu risâlesinin tahkik ve tahlilini konu edindiğimiz makalemizde, önce müellifimizin hayatı ile ilgili bilgileri özetleyecek, sonra risâleyi çeşitli yönleriyle tanıtacak, ardından eserin tahkikli metnini vereceğiz. I- Müellif Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Hayatı Müellifimizin adı İbrahim Hakkı dır. Ancak kendisinin, bunun yanı sıra, adını İbrahim veya es-seyyid İbrahim Hakkı şeklinde söylediği de olur. Ayrıca, muhtemelen babasının mesleğine nisbetle, Kömürcü Hoca veya Kömürcüzâde lakaplarıyla da tanınmıştır. Babasının adı Halil Râşid Efendi ; dedesinin adı Hacı Ali dir. Eğinli İbrahim Hakkı Efendi; Gurre-i () Receb 247 (evâhir-i Teşrînisânî 246/6 Aralık 83) tarihinde, günümüzde Erzincan iline bağlı olan Eğin (yeni adı: Kemaliye) Adudüddîn el-îcî: Ebü l-fazl Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-îcî. Kelâm, usûl ve dil âlimi, muhakkik. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Hayruddîn ez-ziriklî, el-a lâm kāmûsü terâcim li-eşheri r-ricâl ve n-nisâ mine l-arab ve l-müsta ribîn ve lmüsteşrikîn (Bundan sonra: A lâm), 5. baskı, Beyrut: Dâru l-ilm li l-melâyîn, 2002, III, 295; Ömer Rızâ Kehhâle, Mu cemü l-müellifîn terâcimu musannifî l-kütübi l- Arabiyye (Bundan sonra: Mu cem), Beyrut: Müessesetü r-risâle, ty., II, 76; Tahsin Görgün, Îcî, Adudüddîn, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Bundan sonra: DİA), XXI, Vaz ilminin dönemleri ve bu dönemlerde yazılan belli başlı eserler hakkında geniş bilgi için bkz. İbrahim Özdemir, İslâm Düşüncesinde Dil ve Varlık Vaz İlminin Temel Meseleleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006, s (Mütekaddimûn dönemi), (Îcî dönemi), (Müteahhirûn dönemi). 30

3 Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili kazâsının Şâdi nâhiyesinin Şirzü (Şirzi/Şirzo/yeni adı: Esertepe) köyünde doğdu. Altı yaşındayken (253/837-38) köyünde Mehmed Mansûtî Efendi den (ö.?) hurûf-i hicâ (elifbâ) okumaya başladı. Yine köyünde mebâdi-i ulûmu (başlangıç seviyesindeki temel bilgileri) tahsil etti. On üç yaşına basınca (260/844) annesi, onu babasının yanına, İstanbul a gönderdi. On dört yaşında (26/845) İstanbul a varınca babası onu Eğrikapı dâhilindeki İvaz Efendi Mektebine gönderdi. Orada mektebin Kuşadalı İbrahim Efendi nin (ö. 262/846) halîfelerinden olan mualliminden ders aldı. Daha sonra Yenikapı civarındaki Dülbentçi(zâde) Mektebine giderek Ekmekçizâde Medresesi mezunlarından Milaslı Hâfız Mehmed Vehbi Efendi den (ö.?) ders alarak Kur ân-ı Kerîm i hatmetti ve bir miktar sarf okudu. 266 (849-50) yılında Bozdoğan Kemeri yakınındaki Emir Hoca Medresesine girdi. Bu medresede kalırken birçok hocadan istifade etti: Turşucuzâde Ahmed Muhtar Efendi den (ö. 292/875) meânî, bedî, beyân ve usûl dersleri aldı. Harputlu Yusuf Efendi den (ö. 292/875) Ebü l-berekât en-nesefî nin (ö. 70/30) usûl-i fıkıh ilmine dair olan Menâru l-envâr adlı eserini okudu. Kasîdecizâde Süleyman Sırrı Efendi den (ö. 32/904) Mahmûd el-antâkî nin (ö. 60/747) beyân ilmine dair Metnü l- Alâka / Risâletü l-isti âre adlı eserini (İbn) Karadepeli nin (ö. 9/777) şerhiyle birlikte okudu. Çankırılı Kara Davud Efendi den (ö. 295/878 den sonra) fıkıh ve bir miktar meânî okudu. Çemişkezekli Mehmed Kāsım Efendi den (ö. 298/88 den önce) bir miktar nahiv dersi aldı. Özellikle de Bodrumlu Ömer Lutfi Efendi nin (ö. 34/897) Bayezid Câmii ndeki sarf, nahiv, mantık, hikmet, belâgat, usûl, âdâb (münâzara), kelâm, fıkıh, hadîs ve tefsir derslerine katılarak icâzet aldı. 280 (863-64) yılında, otuz üç yaşında iken, Makâm-ı Vâlâ-yı Seraskerî tarafından, 278 (86-62) yılına mahsûben çekilecek kur a-i şer iyye için mümeyyiz (jüri üyesi) tayin edilerek Batum a gönderildi. Bu memuriyeti dört ay devam etti. 282 (866) yılı sonlarında Bayezid Câmii ne dersiâm tayin edilerek öğrenci yetiştirmeye başladı. 4 Cemâziyelevvel 298 (4 Nisan 88) Pazartesi günü Bayezîd-i Velî Câmii nde büyük âlimlerin ve üstâdların huzurunda öğrencilerine icâzet verdi. Onun öğrencilerinden tespit edebildiklerimiz: Eğinli Hâfız Muhammed Hulûsî Efendi (ö. 336/97-8), Düzceli Mehmed Nâzım Efendi (ö. 329/9) ve Kayserili Develizâde Ali Rızâ b. Osman Efendi (ö.?) dir. 3

4 İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, (869-70) yılında, müzâkere esnâsında, makalemizin konusu olan vaz ilmine dâir risâlesini yazarak bastırdı. Selh-i (30) Ramazan 292 (8 Teşrînisânî 29/30 Ekim 875) tarihinde Buhârî-i Şerîf okutmakla görevlendirildi. Bu görevi 26 Rebîulâhir 293 (8 Mayıs 292/20 Mayıs 876) tarihine kadar devam etti. 0 Receb 306 ( Mart 305/3 Mart 889) tarihinden itibaren Sultan I. Abdülhamid in (ö. 203/789) vakıflarından olan medresenin dershanesinde Pazartesi ve Perşembe günleri öğleden sonra hadis ilmi okutmak üzere, görevlerine Hamîdiye Muhaddislik Ciheti de ilâve edildi ( ) yılları arasında muhatap sıfatıyla 8 defa; ( ) yılları arasında da mukarrir sıfatıyla 0 defa olmak üzere, toplam 8 defa huzur derslerine katıldı. Bu derslerin hepsi Sultan II. Abdülhamid in (ö. 336/98) padişah olduğu dönemdedir ( / ). 2 Receb 307 (0 Şubat 305/22 Şubat 890) tarihinde Meclis-i Mesâlih-i Talebe âzâlığına, gurre-i () Zilkâde 308 (27 Mayıs 307/8 Haziran 89) tarihinde Meclis-i İdâre-i Emvâl-i Eytâm fahrî/hasbî âzâlığına ve Safer 309 (3 Eylül 307/5 Eylül 89) tarihinde Makâm-ı Meşîhat-i Ulyâ (Makâm-ı Celîl-i Meşîhat-i İslâmiyye) Müsteşârlığı na tayin edildi. Bu yeni görevi dolayısıyla yukarıda zikredilen âzâlıklardan tabîî olarak ayrılmış oldu. O, son görevi olan meşîhat müsteşarlığını (309-3/89-894), Sultan II. Abdülhamid in padişah; Hâlidefendizâde Cemâleddin Efendi nin (ö. 337/99) şeyhülislâm ( /89-909) olduğu dönemde yapmıştır. 3 Muharrem 285 (6 Mayıs 868) tarihinde imtihanla İstanbul müderrisliği İbtidâ-i Hâric derecesini kazandı. 2 Muharrem 304 (9 Ekim 886) tarihinde Hareket-i Altmışlı derecesine, 29 Ramazan 304 (2 Haziran 887) tarihinde Haremeyn-i Muhteremeyn Mevleviyyeti pâyesine, 0 Safer 309 (4 Eylül 89) tarihinde İstanbul Kadılığı pâyesine ve son olarak 29 Ramazan 309 (26 Nisan 892) tarihinde Anadolu Kazaskerliği pâyesine terfi ettirildi. Onun İbtidâ-i Hâric le kat etmeye başladığı ilmiye derecelerinden en son Anadolu Kazaskerliği ne kadar yükseldiği, geride sadece Rumeli Kazaskerliği ve Şeyhülislâmlık kaldığı anlaşılmaktadır. 27 Şevvâl 303 (29 Temmuz 886) tarihinde 2. rütbeden Nişan-ı Âlî-i Osmânî ye, 29 Ramazan 304 (2 Haziran 887) tarihinde 3. rütbeden 32

5 Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili Mecîdî Nişanı na, Ramazan 305 (Mayıs-Haziran 888) te gümüş İmtiyaz Madalyası na, 5 Şevvâl 305 (25 Haziran 888) tarihinde. rütbeden Mecîdî Nişanı na ve 2 Ramazan 307 ( Mayıs 890) tarihinde altın İmtiyaz Madalyası na lâyık görüldü. Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, dersiâm tayin edilmeden önce askeriyeden aldığı maaşın dışındaki bütün maaşlarını ilmiye ve vakıflardan aldı. 50 kuruşla başlayan bu maaşlar, arada çeşitli iniş çıkışlar olmakla birlikte, en son tarîk-ı ilmîden 5650, müsteşarlıktan 6000 olmak üzere toplam.650 kuruşa kadar çıktı. Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, Makâm-ı Meşîhat-i Ulyâ Müsteşârı iken, 29 Zilhicce 3 (2 Haziran 30/3 Temmuz 894 Salı) günü, 64 yaşında (247-3/83-894) vefât etti ve Beşiktaş taki Yahya Efendi Dergâhına defnedildi. 3 II- Risâle Hakkında Genel Bilgiler A- Adı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, önsözde risâlesine herhangi bir isim vermemektedir. Ancak risâle, ilk iki baskıda Risâletün ma mûletün fi l-vaz 3 Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin hayatı, şahsiyeti ve eserleri hakkında geniş bilgi için bkz. - Öğrencisi Eğinli Hâfız Muhammed Hulusi Efendi ye (ö. 336/97-8) 4 Cemâziyelevvel 298 (4 Nisan 88) Pazartesi günü verdiği İcâzetnâme (Fotokopisi için bkz. Ebül ulâ Mardin, Huzur Dersleri, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 966, II-III, ); 2- İstanbul Müftülüğü Şer iyye Sicilleri Arşivi nde bulunan 25 numaralı Sicill-i Ahvâl Dosyası nda yer alan, bizzat kendisinin, vefâtından yaklaşık 20 ay önce, 23 Rebîulâhir 30 ( Teşrînisânî 308/3 Kasım 892 Pazar) günü doldurduğu tercüme-i hâl varakası ve diğer evraklar (CD resim no: ); 3- Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye fî şerhi r-risâleti l-vaz iyye (Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin makalemizin konusu olan risâlesinin şerhi), İstanbul: Matbaa-i Safâ ve Enver, 3, s. 3; 4- Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî Yâhud Tezkire-i Meşâhîr-i Osmâniyye, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 3, II, 238; 5- Ebül ulâ Mardin, Huzur Dersleri, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 95 (I), 966 (II-III), I, 438, 44, 445, 448, 45, 454, 458, 46, 465, 469, 472, 476, 478, 48, 485, 486, 490, 493; II-III, 42, 238, , 779; 6- Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 996, II, , 444 (Yukarıdaki Sicill-i Ahvâl Dosyası nda yer alan bilgilerin özeti); 7- Kemaliye Kaymakamlığı, Her Yönüyle Kemaliye (Eğin), İstanbul 996, s. 576, 739, 767, 773, ; 8- Musa Alak, Meşîhat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi ve Vaz İlmine Dâir Risâlesi, Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, Bişkek 20, sayı: -2, s (Buradaki biyografi o makalemizden özetlenmiştir. Orada bu biyografide geçen deyim ve kavramlarla ilgili açıklamalar da bulunabilir). 33

6 İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, א ) (ر adıyla; 4 şerhiyle birlikte yapılan üçüncü baskısında ise, Metnün fi l-vaz א ) ) adıyla 5 neşredilmiştir. B- Eğinli İbrahim Hakkı Efendi ye Âidiyeti Risâlenin Eğinli İbrâhim Hakkı Efendi ye âidiyetinde herhangi bir و ل : א şüphe yoktur. Zira bizzat kendisi, hem risâlenin önsözünde: ( א א א א (א diyerek müellif adı olarak kendi adını vermekte 6 hem de tercüme-i hâl varakasında baskı tarihini de zikrederek bu risâlesinden bahsetmektedir. 7 Ayrıca kendisi hayattayken yazılan şerhinde de eser ona nisbet edilmektedir. 8 C- Yazılış Tarihi ve Amacı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, bu risâlesini, Bâyezid Câmii ne dersiâm tayin edilişinin (282/866 yılı sonları) 4. yılında (286/869-70) yazarak bastırmıştır. 9 Nitekim Sicill-i Ahvâl Dosyası ndaki tercüme-i hâl varakasında eserleri ile ilgili soruya şöyle cevap vermektedir: İlm-i vaz dan seksen altı tarihinde tab ettirilmiş bir; ve fünûn-i şettâda bazı mesâil hakkında müteferrik risâlelerim mevcûddur. 0 Eseri şerh eden Eğinli Mehmed Rahmi Efendi (ö. 327/909), müellifin bu risâleyi öğrencilerine ders verirken müzâkere esnâsında yazdığını belirtmektedir. Dolayısıyla bu risâlenin, öğrencilere vaz ilminin temel konularını öğretmek amacıyla yazıldığını söyleyebiliriz. 4 Eğinli İbrahim Hakkı, Risâletün ma mûletün fi l-vaz, İstanbul 286, s. (Besmelenin üstündeki yaprak motifleri ile süslü bölümün ortasında); İstanbul ty., s. (Kapakta), 2 (Besmelenin üstünde). 5 Eğinli İbrahim Hakkı, Metnün fi l-vaz, İstanbul: Matbaa-i Safâ ve Enver, 3, s. 73 (Besmelenin üstündeki süslü bölümün ortasında). 6 Eğinli İbrahim Hakkı, Risâletün ma mûletün fi l-vaz, İstanbul 286, s. ; İstanbul ty., s. 2; Metnün fi l-vaz, İstanbul 3, s İstanbul Müftülüğü Şer iyye Sicilleri Arşivi Sicill-i Ahvâl Dosyası-25 (Bundan sonra: Sicill-i Ahvâl Dosyası-25), resim no: 77, Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye fî şerhi r-risâleti l-vaz iyye (Bundan sonra: el- Ucâletü r-rahmiyye), İstanbul: Matbaa-i Safâ ve Enver, 3, s Eğinli İbrahim Hakkı, Risâletün ma mûletün fi l-vaz, İstanbul 286, s. 6; Sicill-i Ahvâl Dosyası-25, resim no: 77, 737; Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 996, II, Sicill-i Ahvâl Dosyası-25, resim no: 77, 722. Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye, s

7 Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili III- Risalenin Muhtevâsı ve Planı Eğinli İbrâhim Hakkı Efendi, risâlesine besmele, hamdele ve salvele ile başlar. Çok kısa olan önsözünü, bu risâlenin bir giriş (mukaddime), üç bölüm (matlab) ve bir sonuç (hâtime) içerdiğini belirterek bitirir (s. 73). Girişte (Mukaddime), vaz kavramı ve ilmine dair bilgiler verir. Önce vaz kavramının sözlük ve terim anlamlarını zikreder. Sonra terim anlamıyla vaz ı, lafzî ve gayr-ı lafzî kısımlarına ayırır. Lafzî vaz ın, Arap dilcilerine göre, aralarında iştirâk-i lafzî (çokanlamlılık) ile müşterek olduğu, biri dar diğeri geniş iki manasını naklederek bu manalar arasındaki ilişkiye dikkat çeker. Sonra vaz ilminin konusu ile amacını söyleyerek bunlardan her biri açısından vaz ilminin tarifini yapar. Son olarak da ek (teznîb) başlığı altında vaz ın unsurlarını (vâzı, mevzû, mevzû un leh) sayar (s ). Birinci bölümde (el-matlabü l-evvel), vaz ın birinci unsuru olan vâzı (lafızları manaların karşısına vaz eden) konusunu ele alır. Önce vâzı bakımından vaz ı, lügavî, örfî, ıstılâhî ve şer î olmak üzere dört kısma ayırır. Sonra, herhangi bir tercihte bulunmaksızın, âlimlerin üzerinde ihtilâf ettikleri lügavî lafızların vâzı ı konusundaki görüşlerden dördünü zikreder (s. 74). İkinci bölümde (el-matlabü s-sânî), vaz ın ikinci unsuru olan mevzû (mananın karşısına vaz edilen lafız) konusunu işler. Önce mevzû açısından vaz ı, şahsî ve nev î olmak üzere iki kısma ayırır. Sonra bu şahsî ve nev î vaz ları da, mevzû un lehin ve vaz ın âmm veya hâss olmalarına göre, dörder kısma ayırarak tek tek inceler. Zaman zaman farklı görüşlere ve delillerine de temas ederek kendi tercihini yapar. Risâlenin ana gövdesini bu bölüm oluşturur (s ). Üçüncü bölümde (el-matlabü s-sâlis), vaz ın üçüncü unsuru olan mevzû un leh (kendisi için lafız vaz edilen mana) konusundan bahseder. Önce mevzû un lehi, küllî ve cüz î olmak üzere iki kısma ayırır. Sonra da âlimlerin üzerinde ihtilaf ettikleri mevzû un lehin mâhiyeti, zihnî mi hâricî mi olduğu konusundaki görüşlerden beşini zikreder. Metinde herhangi bir tercihte bulunmamakla beraber, şârihin naklettiğine göre, 35

8 İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, bazı muhakkıklara nisbet ettiği üçüncü görüşü, mevzû un lehin mâhiyet olarak mana olduğu görüşünü tercih eder 2 (s. 78). Sonuçta (el-hâtime) ise, vaz ilmi ile ilgili, önceki bölümlerde yer verilmeyen bazı hususları, altı madde halinde kısaca açıklar (s. 78). Gerek müellifin bizzat koyduğu gerekse tercümede bizim eklediğimiz başlıkları nazar-ı itibara alarak risâlenin plânını şöyle verebiliriz: ÖNSÖZ (s. 73) I- VAZ KAVRAMI (s. 73) GİRİŞ VAZ İLMİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER (s ) A- SÖZLÜK ANLAMI (s. 73) B- TERİM ANLAMI (s. 73) II- VAZ İLMİNİN KONUSU, AMACI VE BU AÇILARDAN TARİFİ (s ) A- VAZ İLMİNİN KONUSU VE BU AÇIDAN TARİFİ (s. 73) B- VAZ İLMİNİN AMACI VE BU AÇIDAN TARİFİ (s ) III- EK (TEZNÎB): VAZ IN UNSURLARI (s. 74) BİRİNCİ BÖLÜM VAZ IN BİRİNCİ UNSURU: VÂZI (s. 74) I- VÂZI AÇISINDAN VAZ IN KISIMLARI (s. 74) II- LÜGAVÎ LAFIZLARIN VÂZI I (s. 74) İKİNCİ BÖLÜM VAZ IN İKİNCİ UNSURU: MEVZÛ / LAFIZ (s ) I- ŞAHSÎ VAZ (s ) A- HÂSS MEVZÛ UN LEH İÇİN HÂSS VAZ (s. 74) B- HÂSS MEVZÛ UN LEH İÇİN ÂMM VAZ (s. 74) C- ÂMM MEVZÛ UN LEH İÇİN ÂMM VAZ (s ) D- ÂMM MEVZÛ UN LEH İÇİN HÂSS VAZ (s. 75) 2 Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye, s

9 Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili II- NEV Î VAZ (s ) A- HÂSS MEVZÛ UN LEH İÇİN HÂSS VAZ (s ) B- HÂSS MEVZÛ UN LEH İÇİN ÂMM VAZ (s. 76) C- ÂMM MEVZÛ UN LEH İÇİN ÂMM VAZ (s ) D- ÂMM MEVZÛ UN LEH İÇİN HÂSS VAZ (s. 78) ÜÇÜNCÜ BÖLÜM VAZ IN ÜÇÜNCÜ UNSURU: MEVZÛ UN LEH / MANA (s. 78) I- MEVZÛ UN LEH İN KISIMLARI (s. 78) II- MEVZÛ UN LEH İN MÂHİYETİ (s. 78) SONUÇ (s. 78) IV- Kaynakları Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin risâlede kullandığı kaynakları kitaplar ve âlimler olmak üzere iki gruba ayırabiliriz: A- Kitaplar Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, risâlede sadece iki kitabın adını zikretmektedir: - Allâme, Şerhu l-keşşâf (s. 78). Teftâzânî nin (ö. 792/390), 3 Zemahşerî nin (ö. 537/43) 4 el- Keşşâf 5 adlı tefsiri üzerine yazdığı hâşiye. 3 Teftâzânî: Sa düddîn Mes ûd b. Ömer et-teftâzânî (ö. 792/390). Arap dili, kelâm ve fıkıh âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, VII, 29; Kehhâle, Mu cem, III, 849; Ahmed Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, Ankara: TDV Yayınları, 990, s ; Şükrü Özen, Teftâzânî, DİA, XL, Zemahşerî: Ebü l-kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed b. Ömer el-hârizmî ez- Zemahşerî (ö. 537/43). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, VII, 78; Kehhâle, Mu cem, III, ; Ali Özek, Zemahşeri ve Arap Lugatçılığındaki Yeri,. baskı, İstanbul: Ensar Neşriyat, Eserin tanıtımı için bkz. Ali Özek, el-keşşâf, DİA, XXV,

10 İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, Seyyid, Hâşiyetü r-radî (s. 78). Seyyid Şerîf Cürcânî nin (ö. 86/43), 6 İbnü l-hâcib in (ö. 646/249) 7 el-kâfiye 8 adlı nahiv kitabına Radıyyüddîn el-esterâbâdî nin (ö. 688/289 dan sonra) 9 yazdığı şerh üzerine yaptığı hâşiye çalışması. Bu iki eser dışında genel olarak kitaplara havâle ettiği de olur: - Geniş eserler (el-mutavvelât) (s. 78), 2- Tafsilâtlı eserler (el-mufassalât) (s. 78), 3- Kitaplar (el-kütüb) (s. 78). B- Âlimler Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, çoğunlukla kaynak göstermeden âlim gruplarının veya tek tek âlimlerin görüşlerine yer verir: - Görüşleri nakledilen âlim grupları: a) Arap dili bilginleri (ehlü l-arabiyye) (s. 73), b) Lügat imamları (eimmetü l-luğa) (s. 74), c) Muhakkıklar (s. 76), d) Bazı muhakkıklar (s. 78), e) Cumhûr (s. 76, 76, 78), f) Hanefîler (s. 78), g) Mütekaddimûn (önceki dönem âlimleri) 20 (s. 74, 74), 6 Seyyid Şerif Cürcânî: Ebü l-hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-seyyid eş-şerîf el-cürcânî (ö. 86/43). Arap dili, kelâm ve fıkıh âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, V, 7; Kehhâle, Mu cem, II, 55-56; Sadreddin Gümüş, Seyyid Şerif Cürcânî, İstanbul: İSAV Neşriyatı, 984; a.mlf., Cürcânî, Seyyid Şerif, DİA, VIII, İbnü l-hâcib: Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus (ö. 646/249). Arap gramerine dair el-kâfiye ve eş-şâfiye adlı eserleriyle tanınan dil âlimi ve Mâlikî fakîhi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, IV, 2; Kehhâle, Mu cem, II, ; Hulûsi Kılıç, İbnü l-hâcib, DİA, XXI, Eserin tanıtımı için bkz. Hulûsi Kılıç, el-kâfiye, DİA, XXIV, Radıyyüddîn el-esterâbâdî (Radî): Necmüleimme Radıyyüddîn Muhammed b. el-hasen el-esterâbâdî el-garavî es-semnâkî (es-semnâî) (ö. 688/289 dan sonra). Sarf, nahiv, kelâm ve mantık âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, VI, 86; Kehhâle, Mu cem, III, 23-24; Sadreddin Gümüş, Radî el-esterâbâdî, DİA, XXXIV, Bunlar: - Kâtibî: Ebü l-hasen Necmüddîn Debîrân Alî b. Ömer b. Alî el-kâtibî (ö. 675/277) (Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, IV, 35-36; Kehhâle, 38

11 Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili h) Müteahhirûn (sonraki dönem âlimleri) 2 (s. 74, 74), i) Bu (icmâlî) hükümden bizzat kaydını kaldıranlar 22 (s. 75), j) Özel isimlerin tesniyesinin varlığını kabul edenler (s. 76). 2- Görüşleri nakledilen âlimler: a) İmâm Şâfiî (ö. 204/820) 23 (s. 78), b) Mu tezile nin reislerinden Ebû Hâşim (ö. 32/933) 24 (s. 74), c) Şeyh Ebü l-hasen el-eş arî (ö. 324/935-36) 25 (s. 74), d) Kâdî Ebû Bekr el-bâkıllânî (ö. 403/03) 26 (s. 74), e) Üstâz Ebû İshâk el-isferâyînî (ö. 48/027) 27 (s. 74), f) İbn Sînâ (ö. 428/037) 28 (s. 78), Mu cem, II, 48; Yusuf Şevki Yavuz, Kâtibî, Ali b. Ömer, DİA, XXV, 4-42) gibi muhakkıkların çoğunluğu ile, 2- Radî: Necmüleimme Radıyyüddîn Muhammed b. el- Hasen el-esterâbâdî el-garavî es-semnâkî (es-semnâî) (ö. 688/289 dan sonra) (Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, VI, 86; Kehhâle, Mu cem, III, 23-24; Sadreddin Gümüş, Radî el-esterâbâdî, DİA, XXXIV, ) gibi nahivcilerin çoğunluğudur. Bkz. Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye, s Kâdî Adudüddîn el-îcî, Ebü l-fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr el- Îcî (ö. 756/355) (Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, el-a lâm, III, 295; Kehhâle, Mu cem, II, 76; Tahsin Görgün, Îcî, Adudüddîn, DİA, XXI, ) gibi. Bkz. Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye, s Teftâzânî, Sa düddîn Mes ûd b. Ömer et-teftâzânî (ö. 792/390) (Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, VII, 29; Kehhâle, Mu cem, III, 849; Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, s ; Şükrü Özen, Teftâzânî, DİA, XL, ) gibi. Bkz. Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye, s İmâm Şâfiî: Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-şâfiî (ö. 204/820). Şâfiî mezhebinin imamı, büyük müctehid. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, VI, 26-27; Kehhâle, Mu cem, III, 6-7; Bilal Aybakan, Şâfiî, DİA, XXXVIII, Ebû Hâşim: Ebû Hâşim Abdüsselâm b. Muhammed b. Abdilvehhâb el-cübbâî (ö. 32/933). Behşemiyye fırkasının reisi ve Mu tezile nin büyük imamlarından biri. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, VI, 7; Kehhâle, Mu cem, II, 50; Avni İlhan, Ebû Hâşim el-cübbâî, DİA, X, Şeyh Ebü l-hasen el-eş arî: Ebü l-hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-eş arî el- Basrî (ö. 324/935-36). Eş ariyye mezhebinin kurucusu. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, IV, 263; Kehhâle, Mu cem, II, 405; İrfan Abdülhamid, Eş arî, Ebü l- Hasan, DİA, XI, Kâdî Ebû Bekr el-bâkıllânî: Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-basrî el- Bâkıllânî (ö. 403/03). Eş arî kelâmcısı ve Mâlikî fakîhi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, VI, 76; Kehhâle, Mu cem, III, 373; Şerafeddin Gölcük, Bâkıllânî, DİA, IV, Üstâz Ebû İshâk el-isferâyînî: Ebû İshâk Rüknüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm el- İsferâyînî (ö. 48/027). Eş arî kelâmcısı ve Şâfiî fakîhi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, I, 6; Kehhâle, Mu cem, I, 56-57; Salih Sabri Yavuz, İsferâyînî, Ebû İshak, DİA, XXII, İbn Sînâ: Ebû Alî el-hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ (ö. 428/037). İslâm meşşâî okulunun en büyük sistemci filozofu, Ortaçağ tıbbının önde gelen temsilcisi. Hayatı ve eserleri 39

12 İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, g) Şeyh Ebû İshâk eş-şîrâzî (ö. 476/083) 29 (s. 78), h) İmâm Fahreddîn er-râzî (ö. 606/20) 30 (s. 78), i) İsfahânî (ö. 688/289) 3 (s. 78), j) Teftâzânî / Muhakkık Teftâzânî / Allâme (ö. 792/390) 32 (s. 74, 78, 78), k) Seyyid / Muhakkık Cürcânî (ö. 86/43) 33 (s. 74, 78), l) İbnü l-hümâm (ö. 86/457) 34 (s. 78), m) Fâzıl İsâm (ö. 945/538) 35 (s. 78). V- Şerhi Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin bu risâlesi üzerine hemşehrisi, Fâtih Câmii dersiâmlarından Eğinli Mehmed Rahmi Efendi (ö. 327/909) 36 tarafından el- Ucâletü r-rahmiyye fî şerhi r-risâleti lhakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, II, ; Kehhâle, Mu cem, II, ; Ömer Mahir Alper vd., İbn Sînâ, DİA, XX, Şeyh Ebû İshâk eş-şîrâzî: Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf el-fîrûzâbâdî eş- Şîrâzî (ö. 476/083). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, I, 5; Kehhâle, Mu cem, I, 48-49; Bilal Aybakan, Şîrâzî, Ebû İshâk, DİA, XXXIX, İmâm Fahreddîn er-râzî: Ebû Abdillâh (Ebü l-fazl) Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-râzî (ö. 606/20). Kelâm, felsefe, tefsîr ve usûl-i fıkıh alanlarındaki çalışmalarıyla tanınan Eş arî âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, VI, 33; Kehhâle, Mu cem, III, ; Yusuf Şevki Yavuz, Fahreddin er-râzi, DİA, XII, İsfahânî: Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Muhammed el-isfahânî (ö. 688/289). Şâfiî fakîhi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, VII, 87; Kehhâle, Mu cem, III, ; Ferhat Koca, İsfahânî, Muhammed b. Mahmûd, DİA, XXII, Teftâzânî: Sa düddîn Mes ûd b. Ömer et-teftâzânî (ö. 792/390). Arap dili, kelâm ve fıkıh âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, VII, 29; Kehhâle, Mu cem, III, 849; Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, s ; Şükrü Özen, Teftâzânî, DİA, XL, Seyyid Şerif Cürcânî: Ebü l-hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-seyyid eş-şerîf el-cürcânî (ö. 86/43). Arap dili, kelâm ve fıkıh âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, V, 7; Kehhâle, Mu cem, II, 55-56; Sadreddin Gümüş, Seyyid Şerif Cürcânî; a.mlf., Cürcânî, Seyyid Şerif, DİA, VIII, İbnü l-hümâm: Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-sîvâsî el- İskenderî (ö. 86/457). Hanefî fakîhi, usûl ve kelâm âlimi. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, VI, 255; Kehhâle, Mu cem, III, ; Ferhat Koca, İbnü l- Hümâm, DİA, XXI, Fâzıl İsâm: Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh el-isferâyînî (ö. 945/538). Arap dili, kelâm ve mantığa dair şerh ve hâşiyeleriyle tanınan âlim. Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, A lâm, I, 66; Kehhâle, Mu cem, I, 67; İsmail Durmuş, İsferâyînî, İsâmüddîn, DİA, XXII, Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Eğinli Mehmed Rahmi, İcâzetnâme, (Öğrencisi: Kangırılı Hâfız Ahmed Hamdi Efendi), Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Bölümü, nr. 668; İstanbul Müftülüğü Şer iyye Sicilleri Arşivi Sicill-i Ahvâl Dosyası-80, 93; Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 333, I, 39; İsmâil Paşa el- 40

13 Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili vaz iyye א ) א ح א (א adıyla bir şerh yazılmıştır (İstanbul: Matbaa-i Safâ ve Enver, 3, s. 2-72). Eğinli Mehmed Rahmi Efendi, risâlenin önsözünde müellifin adının geçtiği yeri şerh ederken Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin hayatından kısaca bahsetmekte ve şerh yazılırken müellifin de hocası Bodrumlu Ömer Lutfi Efendi nin (ö. 34/897) 37 de hayatta olduğunu belirtmektedir. 38 Nitekim Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin vefâtından (29 Zilhicce 3 [2 Haziran 30/3 Temmuz 894 Salı]) yaklaşık bir buçuk yıl önce şerhin yazılması (Evâsıt-ı [-20] Receb 30 [29 Ocak-7 Şubat 893]); 39 bir ay kadar önce de basılması (Evâhir-i [2-29] Zilkâde 3 [27 Mayıs-4 Haziran 894]) 40 tamamlanmıştır. Ancak Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin bu şerhi görüp görmediğine dair herhangi bir bilgiye ulaşamadık. Şerh, memzûc metodla 4 yazılmıştır: Risâlenin metni parantez arasında tam olarak verilmiş, parantez dışında da şerhi yapılmıştır. Şârihin şerhle ilgili dipnot mâhiyetindeki açıklamaları ise sayfa kenarlarında minhu () rumuzuyla verilmiştir. 42 Yararlanılan çok sayıdaki kaynağın adı zikredilmiştir. Ayrıca şifâhî olarak müelliften 43 ve bir yerde risâlenin müellif hattıyla olan yazma nüshasından 44 nakiller yapılması, şerhe ayrı bir değer kazandırmıştır. 45 Bağdâdî, Hediyyetü l- ârifîn esmâü l-müellifîn ve âsâru l-musannifîn, (nşr. Kilisli Rifat Bilge İbnülemin Mahmud Kemal İnal), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 955, II, ; Kehhâle, Mu cem, III, 29; Albayrak, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, III, 2278; Tahsin Özcan, Rahmi Efendi, DİA, XXXIV, Osmanlı şeyhülislâmı ( /889-89). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Tahsin Özcan, Ömer Lutfi Efendi, DİA, XXXIV, Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye, s Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye, s. 72 (Şerhin ferağ kaydı). 40 Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye, s. 80 (Mecmûanın baskı ferağ kaydı). 4 Şerh türleri ve telif metodu olarak şerhle ilgili geniş bilgi için bkz. Kâtib Çelebi (Hacı Halife), Keşfü z-zunûn an esâmi l-kütübi ve l-fünûn, (nşr. Şerefettin Yaltkaya Kilisli Muallim Rifat) İstanbul: Maarif Matbaası, /94-943, I, 37 (Mukaddime); İsmail Lütfi Çakan, Hadîs Edebiyatı Çeşitleri Özellikleri Faydalanma Usulleri, 4. basım, İstanbul: İFAV Yayınları, 997, s. 53-6; İsmail Kara, Unuttuklarını Hatırla! Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, cilt: 5, sayı: 28, 200/, s. -67; Sedat Şensoy vd., Şerh, DİA, XXXVIII, Sıra numarası verilen bu notlar (minhuvât) 4 ten sonra tekrar le başlamakta (s. 8); 55 ten sonra da 42 ile devam etmektedir (s. 65). 43 Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye, s. 5, 8, 32, 53,56, 66. Bu ibarelerin hepsini tahkikli metin kısmında ilgili yerlerin dipnotlarında verdik. 44 Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye, s. 32, kenarda 30 numaralı minhu. 45 TDV İslâm Ansiklopedisi nde bu şerhin Ömer Türker tarafından Türkçeye çevrildiği, fakat henüz neşredilmediği bildirilmektedir. Bkz. Tahsin Özcan, Rahmi Efendi, DİA, XXXIV,

14 İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, VI- Nüshaları Risâleyi şerh eden Eğinli Mehmed Rahmi Efendi, az önce de geçtiği gibi, bir yerde eserin müellif hattıyla olan yazma nüshasından nakil yapmaktadır. 46 Ancak şu âna kadarki araştırmalarımızda o nüshaya ulaşma imkânı bulamadık. Risâlenin şu âna kadar, iki farklı isimle basılmış üç nüshasına ulaşabildik. Bu nüshaların özellikleri kısaca şöyledir: - Risâletün ma mûletün fi l-vaz א ),(ر İstanbul 286 (869-70). Risâlenin bu baskısı, Kâmil isimli bir hattâta 286 (869-70) yılında ( 286 ( ره (s. 6) nesih hatla yazdırılan bir nüshadan yapılmıştır. Metin 5 sayfadır (s. 2-6) ve bütün sayfalarda yazılı alan, dış taraftaki kalın, iç taraftaki ince olmak üzere, iki çizgi ile çerçevelenmiştir. Metnin ilk sayfasında besmele genel çerçeve içinde ayrıca iki ince çizgi ile çerçevelenmiş, besmelenin üst kısmındaki alan yaprak motifleri ile süslenerek ortasına Risâletün ma mûletün fi l-vaz yazılmıştır (s. 2). Bu nüshada pek çok yazım yanlışının bulunduğu görülmektedir. Kütüphanelerimizde herhangi bir nüshasını tespit edemediğimiz bu baskının pdf şekline internet üzerinden ulaşılabilmektedir. 47 Tahkikli metin kısmında bu nüshaya (خ) rumuzunu verdik. 2- Risâletün ma mûletün fi l-vaz א ),(ر İstanbul ty. Risâlenin, bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Celal Ökten Bölümü, nr. 42 de bulunan bu baskısı, matbaa harfleriyle yapılmıştır. Metni 7 sayfadan (s. 2-8) ibaret olup hemen devamında, yine vaz ilmine dair, Sivaslı Mehmed Sürûrî b. Hüseyin Rüşdü nün (ö.?) Risâle-i Makâsıd ı (s. 8-) ile Beyşehirli Ahmed Şükrü Efendi nin (ö.?) Metnü Dekâikı lmuhkeme (Nemûzecü l-vaz ) (s. 2) adlı risâlesi bulunmaktadır. Bu nüshada da, önceki baskıdaki bazı hatalar tashih edilmiş olmakla birlikte, pek çok yazım yanlışı dikkat çekmektedir. 46 Eğinli Mehmed Rahmi, el- Ucâletü r-rahmiyye, s. 32, kenarda 30 numaralı minhu

15 Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili Tahkikli metin kısmında bu nüshaya (ط) rumuzunu verdik. 3 (894). 3- Metnün fi l-vaz א ) ), İstanbul: Matbaa-i Safâ ve Enver, Risâlenin bu baskısı, Eğinli Mehmed Rahmi Efendi nin yukarıda zikredilen şerhinin (s. 2-72) devamında yer almaktadır. Metni 6 sayfadan (s ) ibaret olan risâlemizin devamında ise, Adudüddîn el-îcî nin (ö. 756/355) 48 vaz ilmine dair meşhur risâlesi bulunmaktadır (s ). Bu nüshada, önceki baskılardaki hataların büyük ölçüde tashih edildiği görülmektedir. Tahkikli metin kısmında bu nüshaya (م) rumuzunu verdik. 4- Bu üç baskının dışında, az önce zikredilen Eğinli Mehmed Rahmi Efendi nin memzûc metodla yazdığı şerhin içinde, parantez aralarında, risâlemizin metni tam olarak bulunmaktadır. Dolayısıyla onu da dördüncü bir nüsha olarak kabul etmek mümkündür. Tahkikli metin kısmında bu nüshaya (ش) rumuzunu verdik. VII- Tahkik Metodumuz Makalemizin tahkikli metin kısmında uyguladığımız tahkik / edisyon kritik metodumuzu şöyle özetleyebiliriz: - Tahkike esas aldığımız nüshalardan hiçbirini asıl nüsha olarak kabul etmedik. Metnin siyâk ve sibâkına en uygun olduğunu düşündüğümüz nüshayı metinde vererek diğerlerini dipnota indirdik. خ( خ( 2- Eğer nüshaların metinlerinde değişiklik söz konusu ise, dipnotta hem değişik olan nüshayı hem de metne aldığımız nüshayı ( ل «...» :( «...») formülüyle; eğer farklı nüshada eksiklik varsa («...» ون :( ) formülüyle gösterdik. 48 Adudüddîn el-îcî: Ebü l-fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-îcî (ö. 756/355). Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Ziriklî, el-a lâm, III, 295; Kehhâle, Mu cem, II, 76; Tahsin Görgün, Îcî, Adudüddîn, DİA, XXI,

16 İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, Konu bütünlüğüne dikkat ederek metni uygun yerlerden bölüp başlıklar ekledik. Anlamayı kolaylaştırmak için bazı yerlerde metne eklemeler yaptık. Gerekli olan yerleri paragraflara ayırdık. Maddeleştirmeye müsait olan yerleri harf ve rakam kullanarak maddeleştirdik. Ayrıca noktalama işaretleri kullandık. Rahat okumayı sağlayacak derecede metni harekelendirdik. Harf, rakam ve noktalama işaretleri dışında yaptığımız bütün ilâveleri köşeli parantez içine aldık. 4- Tahkike esas aldığımız nüshalardan (ش) dışındakilerin sayfa başlarını metin içinde küçük puntolarla ve köşeli parantez içinde gösterdik. 5- Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin sadece bir yerde bulunan kendi hâşiyesini minhu () rumuzuyla dipnotta verdik. 6- Lafzen veya manen iktibas edilen ibâreleri tırnak («...») içine aldık. Eğer iktibas içinde iktibas varsa («... "..."...») formülünü kullandık. 7- Adı geçen şahısların vefât tarihlerini metin içinde parantez arasında verdik; tam adları ile biyografilerinin bulunduğu bazı ansiklopedik kaynakları ise dipnotta zikrettik. 8- Eğinli Mehmed Rahmi Efendi nin şerhinden metnin izah ve tenkidine yönelik lüzumlu gördüğümüz ibareleri bazen aynen, bazen uyarlayarak dipnotta iktibas ettik. 9- Müellifin Sonuç (Hâtime) ta zikrettiği altı maddeyi ona tamamlamak için şârihin eklediği dört maddeyi de Tezyîl () başlığı ile ve daha küçük puntolarla sona ekledik. Sonuç Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin müzâkere esnâsında yazdığı bu risâlede, vaz ilminin temel konuları, sade ve mantıkî teselsüle riâyet eden bir üslupla işlenmekte; mümkün olduğunca ayrıntılara ve tartışmalara girilmemekte; tartışmalı konular geldiğinde ise sadece temel görüşler zikredilerek ayrıntılar geniş kitaplara havâle etmektedir. Bu özellikleriyle risâle, günümüzde de vaz ilmini öğrenmek isteyenlerin başlangıç seviyesinde okuyabilecekleri eserlerin başında gelmektedir. 44

17 أ«خ( م( ط( ط( خ( Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili Risâlenin Tahkikli Metni (٢) ( ) א ط و وא כ م אر. אم א א (٤) : כ א אع و أ אء א م». א א כ و א ع م א א و א אر و م إ א כ אכ أ אر رد א و و א : א א إ א א (٣) אزא و א «أ כ م א وא א : כ א («أ ) א אر : א א : ر] א א אء : «إ : א أن إ א «אز» א כ ر א :. א «[١٨/٧٣ إ א : א وأ ر ١٣١١ ص ٥. إ א و א א א : و א : أن «א א «א وא א א א و א א א א א «א و«א כ ن אء א ع - אء دא «אزא «. و وم א א אد : א. أن א אن כאن א א أو א- א כ א אد א אز وא و : إدرאכ أ אر אزون א אز א אء א אد إ אر إ «أن (). أ א אز אز وא כ «أن «" כ م.«وא "أ ( :( «א כ» «א כ»..( (.(

18 خ[ ت( ش( ش( İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, א و ل א ء (٢) [. אء ز «ء «א ء [٣ א ] אن: «א :««א أ- א : ب- א :. א א א. «א -١ و -٢ אل א א : א) א )... و : «א א» ««أو» «أي: ذאت א و א אت و -««أ - زن ««أ א إ وא א כאن א وأ א ي א א א א א. א إ دאر א وכאن א אن א א א أ אذ و ز أ א و א وأ أ א ر «(١٨٩٧/١٣١٤ א א א א א «א א כ א א א وא אز א ن و א א א א و. א אכ أ אء א א כ وכאن א أ א א א א א وأ אذ א א إ إذ א א א כא א א وא א وأ א א א א و א א אت. א : א כ א א ص ١٣.. ل :( ): «ء» ل «زאء ء». 2 46

19 ط[ ش( Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili و : : א.. و ل א تא - أ - و ل א אء ز כ ل ل אء ز و א :«ص و م» א א وא אزאت א «و«א ت.«א أ א: א و א א: (٢) א ق א אכ א א אر «و«א א אدر אد «א ف אر א [ א و א» و» ] א ف א. «א א : א و (٣) «א :«أن כ א :» : أ- ل א אره م א «א «א אل أ. א و : وא ص : א אم א אر א : ب- و وא «א ه «[٣-١ א א ر א :.כא א و : ( ) א אر : אل ص ١٧. א. و א». א» أي: א) א) א אر : אل «א» : «כ ن א א א ر " "א نأ«: ر] א رض و א : א وא دא א ء א א ر א :. א אم: ٣٨/٦ د: ٦/١١]. א ص ١٨.. ون :(

20 خ[ أ«م[ ط( İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, «و«א [٤ א א אق «تא ذ ف» و«א א אز.«א و و«א» «א» «א אر א אق وא א א تא و -٢ א ذ כ אت א אر : א א وא א. א א ف و כ و و -٣-٤ א אره א : تא אرאت א و و [٧٤ و [ : ر כאن ] أ ر כאن : أ «א و أ- «א א. «.«ب- و«א ج- و«א ر כ أ א א אر כ و و ل: [ ل ] و : و כ [ أ אم» א אر «: أر ] א א אره ): «א אر» «א אره». 48

21 Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili (٣) ي أ- (٢) ب- و (٤). ج- وא د- و «و«א «א כ «א ب «« א وא إن כאن ن «א «א אن «و«א «א א «إ א إ ذ ن أ א أو א א א. א : : أي و אد א أ א א دאت א א ر א כ ص ٢٥-٢٤. : و א א א وא إذא إن כאن -«א אد א ر א א و«א א «ذوאت «ب- ««א» «أ א כ أ ««א אد «أ א «א : א אن -أ : א وא א وא -». أ- ن א א א إ א א אص א כ ر «א א א» ب. - وכ א «أن» و «ب «א א א رض א و א :» «دب د א «إذא א : ر א א [٦/١١ د: ر] و א دא א رض إ : א א א א إ א א א אص. وא א א א. א א כ ون. א.«א : ر א כ ص ٢٥. و : «إ א "א " כ ر אب א א אت א א وא إذא כא א إن כאن ««א א و «أ א כ : أ-» وא و و : א א ب- وو «א أ «و«א «א ج- و«א אر «א د و א. א : ر א כ א وو «א «و«א א «ص ٢٥. د א وא. و א כ - إن כאن «א -«إ אرא إذ «א :«و إ א وي א א אر وא א أو א د إ א א אت. وא : أن «أ א - «- א א ن א א ن إ א أ א «أ א א». و א א و«א א «כ א א א و«א כא» ج- «א «ب- : أ- «א א و «א رכאن و : أ- א و«א «و א ن א אر و«א «د-» א אر» د- א א ر «ج- وא א ب- وא א «א א

22 و«ت( ت ) ت( ت( ت( خ( خ( ش( ط( ط( م( ت( İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, (٣) [ «א أ ظא ي (٦) אء ر ؤ (٩٣٣/٣٢١ א ه» א و (٢) ه» أ ] א أ : : א א א أ- : «أ (٥) (٤) א ر (٣٦-٩٣٥/٣٢٤ و א ب- و : «أ 50 وא א «א א א ص». א : ر א ص ٢٥. א א أ א א אء وא א אظ א ) א אت): أ- א أ א א א א אد (١٠٠٢/٣٩٢ ه: א אر ط ١ وت: א א ١٤٢٧:٢٠٠٦ ص ٧٧-٧٢ ب- א א א أ א (أ א ) א א א א (١٢١٠/٦٠٦ أ ه: א א א א وت: א א أ ص ١٩٢-١٨١ ج- א ج ١ אر و א א (١٥٠٥/٩١١ א א א א أ א א دאر א وت: ط ١ ر אد ه: أ ١٩٩٨/١٤١٨ ج ١ ص ٣٢-١٢..«א» و :(.««א :( ( א א أ א א أ ي: أ א א (ت ٩٣٥/٣٢٤-٣٦). א א. א : א א ر א ر א ج ٤ ص ٢٦٣ ٢٠٠٢ دאر א وت: ط ١٥ א א و אر ج ٢ ص ٤٠٥. ( ( وت: א». «ر و ): أ : أ א א م א אب א א.(٩٣٣/٣٢١ א א. א ر ج ٤ / א א א و א خ ص ٧ א ج ٢ ص ١٥٠

23 ت ) خ[ ت ) خ( ش( م( ط( ت( ت( Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili " אق "א (٢) אذ أ إ א א א [٥ أ א א א ج- و : «أ א «א אل אه ح" و א (٣) (١٠٢٧/٤١٨ א «א و : د- «א : ] א א א א א א : כ [ א «أي: ع [ «ع «א. أو כ أ א «א אא ««א ] ه א א : אא א א و"א א א (٤). (١٠١٣/٤٠٣ ] أ- [. ب- : א أ- و : ): «و א» ل «و א». ): «א אد» ل «א א». א אذ أ إ אق א א : أ א כ א א א ١٠٢٧/٤١٨). א א א א א. א כ א א ج ١ ص ٥٧-٥٦. ( ( א א א ج ١ ص ٦١ כ א א א أ כ א א : أ א א א א א ج ٦ ص א ج ٣ ص ٣٧٣. ١٧٦ כ א ١٠١٣/٤٠٣). א כ

24 א ش( İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, ص و و א אء- أر : א א א א صא ص א وأ א - و صא و אص ] א و : אم אم و وא א : و و אم אم. [ אص وא א : وא א : כ م أو (٢) אر صא. אء ز ذ א (٤) ذ [ א אص و :و وذ ن : א א أ- (٣) א אر א ب- «א م א.«א א א כ أو: أ- ] א א כ ر א : «א». : אא» «א أي: א אر : א ص ٢٩. وو א א. א : «ز «و כ א إذא א א ر א כ א ص ٣٠. و א א א א «أ א כ א כ א א أ כ א» א א ب כ ن כ א א و«ن» א א م وإن כאن כ«أ «א א כ ر א :. وא א אر ص ٣١-٣٠.. :(

25 ش( خ( و( Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili א אء ذ. ز א א א (٢) «(٣) د «. א م : «א א אء و«أ ب- כ -١-٢ «א.«««א :( ( א א وא א א א א ن א א אر : ) א א ) زאء «א אن و أر א وא א א א «أ א «إذא : أ- א «-א א - א א ه «כ و و א א א «ب- א א زאء א א אره א «دא א א א כ א» א. א "א م א " כ دא א א ص א א :«وإن כא» א " و א أو א א א א א إ أ ن א א א כ "א م و«א» «א א و א א». א כ א א»: ر א כ א א ص ٣٢-٣١ ٤٢-٤١ א א نأ«א א א א وא ط ٢ د : دאر א ١٩٩٣/١٤١٤ ص ٤٠.٣٢٧-٣٢٦. א אر אر א א א زאء ( א د ) כ ( א אر : א أ כ א «א «א م «א «א م : א رא. א : ر א כ א א ص ٣٢. و א ««א אر א א أن א : وא : א ه א و א א ر א א : א א. و כא א א א א אر - אء כאن א أو א אر א- א א «وذ ن ذ زאء א א א אر כ م أو א כ "א م א " و"أ אء א د "...» آه. وو א א وא دد א א א אم إ א : أ- כ م زאده» א وא «و" و " -٢ أو אر אر " "ز כ א إ א -١ :" "א نإ«: א א "א א א " אر א א אر "א א א אص כא אد ن א אر א א ر "» ب- و כ م "א " و א א א אد

26 خ[ כ כ خ( ط( İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, א ز אء כ א כ א א א صא ةد א [٦ א (٣). د אت אم א א א و و א : : و إ أ- א ب- אت (٢) א א א وא : - و א א ف. אت א «אت» א : ب وא א د אכ. אت «אر אل ««وف ت «א و«א א אء و«أ א אء و«أ وف «א و«א و«א أ- א: أ א א. אز : -١-٢ -٣-٤ -٥-٦ כ א א ر א אر א אر א כ : «وأ אء א د ««و د» : אل כ أ א ول وא א א אر כ «א «א א (). א א أ وא.. א אر א ود א אر א א אر א א א و א כ. א : ر א כ א ص ٣٣. א אر : אل. و :( «د ل د.«:(

27 يأ ت ) ط[ ت ) يأ و«ش( ت( ت( ٧ خ( ط( م( ط( ت( ت( Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili ه. (٣) (١٤١٣/٨١٦ س אره وא (٢) (٤) [٤ א : כ رאت أن ط «אم אم א وأ א א כ. א ذ א م כ أن (٥) א و (٧). (١٣٩٠/٧٩٢ م ر أ א إذ א א אت אز (٦) אز : ر אره وא א א א א א כ ن ١٣٥٥/٧٥٦). א : ر א כ א ): «و א» «א». כא א א א ص ٣٧. و : أ א א א أ א אر א. א : א כ م. و وא وא وא אن وא א وא א א م אر א א.(١٤١٣/٨١٦ ج ٢ ص ٧٦. א رכ ج ٣ ص ٢٩٥ כ א כ א א א א א א أ : כ אر أ א א م. א : א رכ ج ٥ ص ج ٢ ص ٥١٥. ب- وأכ א : א أכ أ- و : ( ( א א אر : א א. א : ر א כ א ص ٣٨. أ- و א : أ א א אن א כ א א و ج ٤ ص ٣١٦-٣١٥ כ א - و : א ر א א رכ א :. כ.(١٢٧٧/٦٧٥ ج ٢ ص ٤٨١ ب. א א אذي (ت ١٢٨٧/٦٨٦). ي כ. א : א رכ אر א.(١٣٩٠/٧٩٢ ج ٣ ص ٢١٤-٢١٣.. ٨٦ כ א :( ج ٦ ص ( ): «א אزא» «א אزא». א אزא א א אز : א رכ א : ذ. و وא وא وא وא אن وא א وא א ج ٣ ص ٨٤٩. ( ج ٧ ص ٢١٩ כ א

28 مز م[ م خ[ İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, א أ א : و א وא. م כ א א אز א א אم א [٧٥ אم و אم و א : : و אو ٧] أو א. א כ א א أ- א א ب- כ : سא ز אء כ א «אل «א אء «א אد ر» אد ر». «א אد و«א -١-٢ ٣- و«تא و«א א אء و«أ -٤-٥ אت א א אد أ ه. אم אص و و : א כ و א א א כ : د. כ א א כ א و א א א כ آة. כ و أ א : ب- و א و : א א א א : ر א כ א ص ٤٠ -.٤١ 56

29 ف و«خ[ خ( ش( ش( م( خ( ت( Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili אد א إ أو כ א إ- ود ة אت ن : : (٢) א أو כ א و أ- א א אم א - כ ب- و أو אت א אم א א ق א -١ : ج- (٣) א א أو כ א ض و א א אم א و א אت -٢ وא א (٤) כ א». כ א: : כ«אل ن כ א إ כ (٥) و א א כ כ ن א א [٨ כ«: א א ل أن و כ א א «أو כאن א- א إرאدة א א :- א א א א א "أ - ود لא א א א ): «א א» ل «אت». :( «وأن ل ««و.««א». ون :( ( ( אل א אر :... ( ) إن א כאف «כ ن : «א «א «د ل כ // [ כ אج ]» :[ ل א א -כ א ] أي: א אر א א.«و : أن د ل א -«أي:» أن אل א א א ل כא د «رت כא א.«אא. : إ אط א אر אص א ورة אل : أ א אر. א : ر א כ ص ٤٧. وא א «א כאف א א אرة»: א אم أ א אل א א : أ א אري ١٣٦٠/٧٦١) ط ٢ وت: دאر א כ א ٢٠٠٥/١٤٢٦ ج ١ ص ٣٦٣-٣٦١.. א : ر א כ ص ٤٧

30 و«خ( خ( خ( ف ط( خ[ İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, אز א א כ أ אز א כ م א א (٢) א א א אز א. و א א א א «-" א א א.«صא אم כ : א و א אن أ א و א و כ ن א: אت : و أ א ه כ ن. א א «א «א وأ אم أ א أ כ א א صא صא «א «א وא :«و אص ] א و : אم אم و وא א : و و אم אم. [ א و אم صא (٣) אص אص א א وא א : وא א : ول: و تא א א אء. ز [٩ א א [ط ٥ ] כ : و ن أ- ب- و ج- تא «א ( :( «א» «א א»..««א :( ): «א א» «אت»

31 כ ب( أ( أ«أ«م[ ش( م( خ( ش( ط( Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili א א א א ز א אن «אء «א אز כ أ א-: و و زאن» ز «א כ -١ כ ن " - «"ف ع ل" ن ع א ع א «א כ אع [٧٦ א א ع א א» أي: ع.«أ א אدة : א אא م א א כ«אل: (٢) " و" " כ أ אد. א א א و إن : א زאن د سא صא ع» א (٥). م» م א ف א א א» : א وإ ( (٣) و ل כ ن א «א ( إ אن א א ن ز و א א ع».. (٤) و א و ل وא א א و -٢ «א אزن «א אز.««ل א : و" "». ""» ل «" "» :( ( ): «و» ل. و א א א : «أن כ ن אل א א : ( )... و א أن א א ف - א م א א ف " א.«وأ א " إ א و"א و"أ אء א א א אم כ د א «و "- "א א " "» אص ««א». כ א ع א.«א. א : א כ ص ٥٣. «א «ل «א.«:( (

32 خ[ خ( ش( م( ط( خ( İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, א [١٠ ودة إ א אم صא אم و و א : تא א כ א א א כאن א.«א כ ودة אن و א א א و א א : و ن و כ (٢) إ א אد أ- ب- ج- כ ز אء כ ن אل: כ«א אن א. إ א «כ אل «(٣) א א א א «ر ه إ א» «א إن אد ١- כ א אم «א : :" ل» و א ة כ א» א ث א ب إ ب» و«و כ א ب و« ز ب כ و» ب و««ز» כ א א א إ א ث (٤). א א إ و כ א «א و««"א : אل " نأ««אر א א א (٥).«א إ " ر» وو و» و««א إ» «א א «ل «אت.««إ». ل ): :( ): ون «إ א אد».. ون :( א א : ( א ) א אر : אل א. א : ر א כ א ص ٥٥. (

33 و«يأ ط[ א و ش( نأ" ط( ش( Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili א א «أ وأ א א ر כ ن כ א אل כ و א א»: (٢). כ אن أن و אم «כ א אم :" כ :" א ز «א و«و " כאن א א א «א כ «א אت אل: כ«כ ن אد א א א». א «(٣) א " כאن א כ«אل:.«א أو ة א «א כ «א אت כ ن ز«م ز و«ة א א ر «א م ر א :" " و«א א כאن א «א «ة א -٢ وכ א א אد א و א و כ א. א [خ ١١ ] ل אא د«אر ز [٦ و כ א. א כ «א אت כ ن -٣ وכ و א و א א א «.«(٤) ة א כ«אل: א -٤ وכ כ א א כ א אل و وא : ر.» رأي «ل» א رأي.«כ א א : «א א א.«().." وא כ א א :( ): «א א» ل «א א».. ل :(

34 כ خ[ خ( خ( ش( ط( ش( ش( İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, و«ر א א.«.«א א و כ א. אر «א א ز«א א م א ف «א.«א א א א م א و א א «א אف د א «א.«כ ة א «א -٥ وכ «א وכ א -٦ وכ -٧ وכ כא (٤). - אم אم (٣) ة ود (٢) אم و وא א : ن : א א و أ- ب- تא א א. א א כ א כ א ر يأ א - و א א כ إ אم ود ة א כ و ج- כ و אن ««א تא א ] כ م [١٢ כ א :[ א א ن أو ] أ- ] ب-.««א א «א» :( א :. وא אب : «ز א א» כ א א כ א א ) א אر : א ( ر א כ א א א ص ٥٧. ( ( ): «א א» «אت». :( «رة ««ودة.«.««כ א ون ):

35 أ( כ م[ أ«ب( ج( أ«خ[ خ( خ( م( خ( ط( ط( Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili כ א (٢). א אء א א ز כ إ «אد تא א إ אد א א כ وא ة אم «א «א א אء [٧٧ כ (٣) ج- م -١ א» : כאن א - ود ة כ«אر ب» ب» و - وث»- אم «א " א " «وث כ«א א: א אم א ن : א (٤) تא א א ( -و אم א و«כ א» و«אر ئ» و א- -«א " א "» : - כ א א ( و א א א א א وא כאن א وث». א אم כ زאء כ«כ ن :א א א א و א» -و : כ כ ( א אد «כ إ אم إ م : אد א א و א כ א ب א אم «ب אر» אم «ئ אر و«א وث א א אم. تא א إ. و א وث و«א כ א א אء א ة :א ن כ א و إ «א אم כ [١٣ א : א אء -٢ وכ א א " " כאن وث». א א א ): «وא» «وא ة». «א א». «א» :( «כ». «אت». ( ( :( «وכ» ««א א :(

36 أ«أ«ط[ أ«أ«أ«خ[ نز İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, وث א ب א و و. إ وث א א כ ن :א כ«א إ.«א א א א»» כאن» א א. :א :א כ«א אد ة א א כ ن א «א כ א א אم כאن» و א وب א כ א و כ ب «.» א אن אء و א :" א אء [٧ أ א כ و כ و א و» כ אم א «א אن כ«.«א א כ ن و إ א א إ א «א אء כאن א «א אم כ כ ن :א כ«א.«إ أ א אء אم «א אء א אم כ [١٤ :" -٣ وכ א و«تא א " כאن -٤ وכ א ة : אر :" :" -٥ وכ א א " כאن -٦ وכ א "أ כאن ه.«-٧ وכ א " إ و () א א ه א و א.( ) א و (). א : ر א א א א א אر : א : : א כ ص ٦٣. 64

37 أ«م[ نز أ«ط( م( ط( خ( Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili כ«כ«رة א אل : ٧٨] אل: כ ن א إ.«א אم א إ כ «א אم ر و אء א אء : ««א ةد אء -٨ وכ א ه -٩ وכ כ א ن إ כ א אل و ن.«א أ א כ ه: אد أ أ א א אل א و א ن אل: כ כ«:.- כ ن " א כ إ " أو " א אم «ن " أو " «א א ه أ و -١٠ وכ א אل " إ و אت " أو " א.«א ذ אت. (٢) «א אء (٤) ى» -إذא אد א «א (٣) -١١ وכ -١٢ وכ א أכ ): «אن» ل «אل». אل א אر : א ( ) أرאد א : أ- إن أرאد «א אء א אت «- א א وא ب وא -: ذכ ت כ א א ب. - א و א-: وأ ور אن - «א א א א א» وإن أرאد א א א א א ذכ א د ه א אرة א إ כ אت אردة أن. כ א אر א א : إ אط א ب א א أو א ل כ א א : ر א כ ص ٦٤. «כ». ون :( ( (.«א : א אدى «א א א אدى أي: א ( ) א אر : אل : ر א כ ص ٦٤

38 خ[ ت( ش( ت( İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 25, أ א א א א כ [١٥ : אم و א صא و وא א : و. [ أي: א» و : ] א א א א א א : «א أ אم «א «[ ] و : א כ أ-. ب- أو א אز ي أم אر [ א אم א אره أذ : א א و «ر : «أ א ] א أ- א : (٢). (١٢١٠/٦٠٦.««و و :( א אم א א אزي: أ כ אر א أ כ أ כ.(١٢١٠/٦٠٦ ج ٦ ص ٣١٣ כ א א م رכ : و א. و כ و : ه א أ ص ٥٦٠-٥٥٨. و ج ٣ א א ج ١.٢٠١-٢٠٠ 2 66

39 ت ) ت( ت ) ت( ط( و( ت( Alak, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi nin Vaz İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili «אر א ر «أ א כ א (٣) إ : (٢) (٨٢٠/٢٠٤ (٤). (١٠٨٣/٤٧٦ (٥). «א «أ إ : «أ : ١- א א כ ر א إ (٦) (١٢٨٩/٦٨٨ وא -٢ א وא ب- אق א אز ي أ إ א א وא א-». א ج- و د- وא تא د א אت כ א و א אر א כאن أو إ إ- ر א :.««وא א : א ««א ( (א א א אر : א א כ א א א ص ٦٥. א א : א א أ א إدر א א ٨٢٠/٢٠٤). أ א א ر א رכ א : א א. وإ א أ א ج ٦ ص ٢٧-٢٦ כ א א ج ٣ ص ١١٧-١١٦. ): «א» «إ». א أ إ אق א אزي: أ إ א א א إ א א و אدي א א ي (ت ١٠٨٣/٤٧٦). א. א : א رכ א ج ١ ص ٥١ כ א א ج ١ ص ٤٩-٤٨. ( (א أي: א ( أ إ א ) ( א אر : א א א א א א وא «أ أي: «إ أ א א أو א אرج כ ن أ א أ א כ א א دאت أو כ אت أي א כא א א ي.«א : א. אر «و א א وא א : ر א כ א א א ص ٦٦. א א : أ א א د א א א א رכ א : وא. وא א دب אر כ أ ١٢٨٩/٦٨٨). א ج ٧ ص ٨٧ כ א א ج ٣ ص ٧٠٧-٧٠٦