SİYASAL SİSTEMLER Siyasal Sistemler bir ülkede yönetenler ile yöneticilerin arasındaki ilişkilerin türü, niteliği ve dayağı anlatılmaktadır.

Transkript

1 Yrd. Doç. Dr. A. Sait SÖNMEZ Siyasal Sistemler bir ülkede yönetenler ile yöneticilerin arasındaki ilişkilerin türü, niteliği ve dayağı anlatılmaktadır. Hükümet sisteminde egemenliği kullanan organlar arasındaki ilişki söz konusudur. Siyasal sistemlerde ise bir bütün olarak organlar ve halk arasındaki ilişki düzenlemektedir. 1

2 Siyasal sistem toplumların kolektif amaçları belirlemek ve gerçekleştirmek üzere geliştirdikleri bir örgütler dizidir. Bu örgütler dizisi diğer toplumsal örgütlerden farklı olarak bütün toplum üyelerini kapsar. Siyasal sistem siyasal yapım bütününü kapsayan en geniş alandır. Kararları ise bağlayıcıdır. Yani uymayanlar cezalandırılır. Siyasal süreç ise, toplumdan ve sistemin kendisinden gelen taleplerin sistem tarafından kararlara dönüştürülmesi ve uygulanmasıdır. Tarih boyunca insanlık pek çok yönetim şeklini tecrübe etmiştir. Kısaca bu yönetim şekilleri tekin, azınlığın ve çoğunluğun yönetimi şeklinde özetlenebilir. Yönetim şekillerinin farklı olmasının birçok nedeni vardır. Zira siyasal sistem ülkenin sosyo-ekonomik yapısı, tarihi, gelenekleri ve kültüründen etkilenmektedir. Bir örnek vermek gerekirse Monokratik yönetim yapısında iktidar tek elde toplanmıştır ve yönetilenlerin yönetime müdahale etme hakkı yoktur. Fakat farklı tarihsel dönemlerde ve farklı siyasi kültürlerde (ülkeler) Monarşi yönetimi farklı şekillerde uygulanmıştır. Örneğin önceleri (12.ve 13. Yüzyıllarda) İngiltere ve Osmanlı Mutlak Monarşi ile yönetilmekteydi. Ancak İngiltere meşruti monarşi sistemine 17. Yüzyılın sonunda geçerken Osmanlı İmparatorluğu ise ancak 19. Yüz yılın sonunda geçebilmiştir. İkisi arasındaki fark birinde monark mutlak yetkilerle donatılmış iken diğerinde monarkın yönetimi şartlıdır. Zira monarkın yanısıra seçilmiş bir parlamento bulunmaktadır. 2

3 Yine bir monokratik yönetim şekli olan Tiranlık ise farklı rejimlerde ortaya çıkabilir ve kendisine farklı isimler (cumhuriyet) verebilir. Monarşiden farkı ise iktidarı ele geçirişinde ve meşruiyet kaynağının değişik olmasındadır. Monarşi, babadan oğula geçer, toplumdan itiraz yok, tersine toplumun rızası söz konusu, yönetilenler geleneklerden kaynaklanan nedenlerle kralın bunu hak ettiğini ülkenin krala ait olduğunu düşünür. Tiran/Diktadör ise zor kullanarak, entrika ile veya seçim yoluyla işbaşına gelir. Tiran meşruiyetini (ideoloji, karizma) gibi unsurlara dayandırmaktadır. İktidarda toplum içinde ayrıcalıklı bir sınıf bulunuyorsa bu yönetim Aristokrosi en iyilerin yönetimi olarak tanımlanır. Oligarşik yönetimde ise soylular arasında güce (özellikle zenginlik) dayalı sınıflandırma söz konusudur. Burada bir grubun siyasi iktidarı ele geçirmesi de söz konusu olabilir. Tarihsel süreçte siyasal sistemlerin ilk defa Platon tarafından sınıflandırıldığını görmekteyiz. Platon un icat ettiği kavramlar bugün bile kullanılmaktadır. Platona göre gerçek anlamda adaleti sağlayabilecek devlet felsefe ilkeleri ışığında Filozoflar tarafından yönetilen devlettir. (örneği yok) 3

4 Tarihsel süreçte siyasal sistemlerin ilk defa Platon tarafından sınıflandırıldığını görmekteyiz. Platon un icat ettiği kavramlar bugün bile kullanılmaktadır. Platona göre gerçek anlamda adaleti sağlayabilecek devlet felsefe ilkeleri ışığında Filozoflar tarafından yönetilen devlettir. (örneği yok) İlk yönetim biçimi Patriarşidir, eski aile ve aşiretlerde babanın egemen olduğu yönetim şekli. Bu dönemde iş bölümü yazılı yasalar yok, bu yönetim şekli devletin kurulmasıyla ortadan kalkar. Toplumsallaşma ile aileler toplumu yönetmekle görevlendirilir. Burada, Tek aile görevlendirilmişse, Monarşi ; birkaç aile görevlendirilmişse Aristokrasi yönetimi uygulanmaktadır. Monarji ve Aristokrasi (soyun bozulmasına bağlı olarak) bozulur. Yerine Timarşi (Timokrasi) sistemi gelir. Timarşide (Timokrosi) ise bilgeliğin yerini onur şeref, şan ve şöhret düşkünlüğü alır. Felsefeye önem verilmez kölelere, topluma kötü davranır. Bunlarda birde para hırsı başlayınca oligarşi oluşur. Oligarşide se paraya değer verilmektedir. Eşitsizlik artar iş savaş çıkar yoksul çoğunluğun halkın galip gelmesi durumunda, demokratik yönetim iş başına gelir. Bu sistemde herkes özgürdür. Tüm kamusal görevler ve işler paylaşılır. Ancak kısa süre sonra ilkesizlik, dengesizlik doğar. Yaşanan kargaşa ve düzensizlik üzerine toplum bir Tiran a teslim edilir. Tiranlık ta baskı, ağır vergi, halkın köleleştirilmesi gibi durumlar uygulanır. Tirani yerine despotluk veya diktatörlük gibi kavramlar da kullanılmaktadır. 4

5 Aristo yönetim biçimlerini sınıflandırırken iki önemli hususa dikkat çeker. Adalet Yönetimin hukuk kurallarını uyup uymamasını belirler. Amaç Ortak iyiliği amaçlayıp amaçlamaması. Ortak iyiliği amaçlayan tekin yöntemi: Monarşi Ortak iyiliği amaçlayan Azınlığın yönetimi: Aristokrasi Ortak iyiliği amaçlayan Çoğunluğun yönetimi: Politia (Cumhuriyet). Tekin çıkarlarını amaçlayan Tekin yönetimi Tiranlık Zenginliklerin çıkarlarını amaçlayan Azınlığın yönetimi: Oligarşi Yoksulların çıkarlarını amaçlayan fakir çoğunluğun yönetimi: Demokrasi Politia, demokrasi ve oligarşinin karışımı olan yönetim biçimi ki, Aristo ya göre en iyi yönetim biçimidir. Bu yönetim yurttaşların, ortak iyiliğini amaçlayan yasalara uygun yönetim biçimidir. Cumhuriyet demokrasinin evrensel ilkeleri ile uyumlu bir yönetim adı olarak kullanılmamaktadır. Bir rejim kendisini cumhuriyet olarak gösterip egemenliğin halktan geldiğini iddia etseler bile bu ülkelerdeki demokrasi ve insan hakları gibi alanlardaki uygulamalar tartışmalı bir durumdur. Örneğin: Çin, İran, Suriye, Küba v.s.gibi rejimlerde bu adı kullanmaktadır. 5

6 Her demokratik yönetim cumhuriyet değildir. İngiltere, Hollanda, İspanya, İsveç meşruti monarşi sistemi ile idare edilmektedir. Demokrasilerde özgürlükçü anlayış hakimken, Cumhuriyetçiler sınırsız özgürlüklerin devletin dayandığı esaslara, *dolayısıyla cumhuriyete+ zarar vereceğinden bahsetmektedirler. Bundan dolayı özgürlükler sınırlandırılmalıdır. Cumhuriyetçiler, demokrasinin kendisini yıkmak isteyen farklı görüş ve ideolojilere müsamaha göstermesi durumunda cumhuriyetin ortadan kaldırılmasının önünün açılacağını iddia etmektedir. Dolayısıyla Cumhuriyetçi idealler adına demokrasiden taviz verilmelidir. Demokrasi savunucuları ise, bu sistemin faydasının bütün farklı görüş ve ideolojilerin siyasi platformda kendi düşüncelerini seslendirilebilmelerinin gerekli olduğunu belirtirler. Demokrasi açık toplumların rejimidir. Demokratlara göre hiçbir fikre ön yargı ile yaklaşılmamalı, bütün fikirler ve inanışlar kamusal boyutla boy göstermeli ve siyasal mücadeleye katılmalıdırlar. Demokrasi, (Antik Yunan dan gelip) halkın yönetici güç olarak yer aldığı siyasal geleneğin ürünüdür. Cumhuriyet ise Roma İmparatorluğundan kalma farklı bir gelenekten beslenmektedir 6

7 Cumhuriyet (Republic) Halka dair işler anlama gelmektedir. Cumhuriyetçi geleneğe göre insan doğası gereği siyasi bir yaratıktır. Potansiyellerini gerçekleştirmek üzere ortak bir siyasal örgütlenme içinde yaşamaları gereken iyi insanlar aynı zamanda iyi vatandaş olmalıdırlar. İyi toplum ise iyi yurttaşlardan meydana gelmektedir. İyi yurttaş erdemli kamusal hayatta herkesin iyiliğini amaçlayan eğilimde olmalı, Bu erdemi geliştiren toplumun iyi bir siyasal düzen kurabileceğini belirtilmektedir. Cumhuriyetçiler medeni erdemi sıklıkla vurgulamaktadırlar. Bu görüşler ile Antik Yunandaki yönetim düşüncesi arasında davranış farklılıkları vardır. Cumhuriyet medeni erdemin önemi üzerinde durmakta, ayrıca, halktan kaynaklanan olumsuzlukların cumhuriyeti yolundan çıkaracağını vurgulamaktadır. Halk yoldan çıkabileceğine göre, Cumhuriyetçiler ilave güvence arayışı içine girmişlerdir. Halk yönetmeden ziyade bu işi yapacak kişileri seçmelidir Cumhuriyet sisteminde, özel veya grup çıkarları, kamunun çıkarları yanında meşru çıkarlar olarak onay görülmesini onaylamamaktır. Cumhuriyetçiler Kamunun çıkarları adına demokrasinin vücut bulduğu özel çıkarları rekabetini ve özgürlükle kendilerini ifade etmelerini reddetmektedir 7

8 Debray: Cumhuriyet total bir anlayışı yansıtır, özgürlükleri frenler, toplum içinde ortak değerlere uygun davranmayı farklılıkların önüne çıkarmaktadır. Fransa da Cumhuriyetçi olmak, 1789 ihtilalinin ilkeleri ve bağlı olmak anlamına gelmektedir. Demokrat olmak ise özgürlüklerin her türlü sınırlandırılmasına karşı çıkmaktır. Türkiye de Cumhuriyetçi olmak, laiklik, eşitlik, çağdaşlık ilkelerine bağlılık, ve toplumun bu ülkelere uygun davranması olarak kabul edilmektedir. Demokrasi ise bireysel özgürlük inanç ve bunların kendilerini ifade etmesidir. Cumhuriyet ve demokrasi arasındaki temel farklardan biri her iki anlayışın üniversitede okuyan Müslüman kızın türbanının yasaklanmasına yönelik tavır farkında görülmektedir. Cumhuriyetçilere göre türban yasağını laiklik gerekçesiyle alkışlarken, Demokratlar bunu hoşgörüsüzlük olarak görüp kınayacaklardır. Soğuk savaş döneminde batılı ülkeler demokrasinin ancak liberal ilkeler ekseninde uygulanabileceğini savunmuşlardır. Sosyalist ülkeler ise bu dönemde, batı demokrasilerinin burjuva demokrasisi olarak nitelendirmişlerdir. 8

9 Soğuk savaş sonrası dönemde bu tartışma sona erdi. Evrensel demokrasi anlayışı demokratik sistemlerde bir temsili kurumun varlığı zorunludur. Halk kendi adına karar verecek olan temsilcileri seçerek, onlara kendisini temsil etme imkanını sağlar. Dolayısıyla demokrasi her yerde temsili demokrasi şeklinde uygulanır. Temsili demokrasi yöneten ve yönetilenler arasında oluşan karşılıklı ilişki ve uzlaşma sayesinde sistem varlığını sürdürmektedir. Yönetilenleler yöneticilerin koyduğu kurallara uyarak yönetimin meşruiyetini zımnen onaylamaktadırlar. Kurallara uyulmaması durumunda ise yaptırım müessesesi devreye girer. Ancak yöneticilerin kural koyma, kural uygulamada ve bu kuralları ihlal edenleri cezalandırmada sınırsız yetkiye sahip değillerdir. Bunlar ancak anayasal yetkiler çerçevesinde yürütülmektedir. Anayasa ise siyasi iktidarın görev ve yetkilerinin sınırlarını çizer devlet örgütlenmesinin dayandığı temel ilkeleri ve yetkilerin nasıl kullanılacağını gösterir. Dolaysıyla anayasa toplum ile siyasi iktidar arasında zımni mutabakattan vücut bulmuş bir eserdir. Bu belge illa da yazılı bir metin olmak zorunda değildir Liberal demokratik sistemlerde, devlet toplumsal hayata müdahale edemez, veya etse bile bu müdahale, son derece sınırlı kalır. Liberaller, toplum ve piyasanın kendi iç düzeni doğrultusunda. Hareket etmesinin insan özgürlüğü için gerekli olduğunu savunurlar. 9

10 Mülkiyet özeldir, merkezi planlama yoktur. Mülkiyet sahibinin varlıkları üzerinde diledikleri gibi bulunmasına ve sermayenin dolaşımına izin verilir. Özel mülkiyetin ancak, piyasada tekel ve tröst oluşturması durumunda fiyatları tek başına belirlemeye başlarsa, o zaman müdehale edilir Demokrasilerde, açık ve eşit oy ilkesi uygulanır. Yöneticiler seçimle gelir ve seçim yoluyla gider. Seçimler gizli oy, açık sayım ilkesiyle dayanır. Liberal demokrasilerde bazen referanduma gidilir. Önemli yasal değişiklikleri yapılacağı zaman referanduma gidilmektedir. Özelikle, anayasa değişiklikleri yapılacağı zaman bu yola başvurulmaktadır. Bu durum ise Anayasa mevcut parlamentoya ve siyasi iktidara değil, toplumun tümüne ait olduğu düşüncesinden kaynaklanır Demokrasilerde siyasi mücadele, siyasi partiler arasında geçer. Siyasal partiler, demokratik mücadelenin, dolayısıyla demokrasinin temel aktörleridir. Burada, siyasi görüş ve siyasi çıkar benzerliği olan gruplar kendi görüş ve menfaatlerini daha fazla savunan partilere üye olmakta veya bu partilere destek vermektedir. üzerinde önemle durulmaktadır. Bireysel hareket yerine örgütlü hareketi sağladıkları için, partilerin önemleri artmaktadır. Liberal demokrasilerde Partiler başkalarının özgürlüklerine zarar vermediği ve siyasal rejimi tehdit etmediği sürece kolay kolay kapatılamaz. Bu konuda istisnai bir örnek olarak Almanya daki bir partinin NAZİ lere benzer bir politika izlediklerinden dolayı kapatılması verilir. 10

11 Demokrasilerde partilerin kapatıldığı yer sandıktır. Türkiye de yakın dönemde Demokratik Türkiye Partisi, Yeni Türkiye Partisi ve Yeni Demokrasi Hareketi gibi partiler sırf toplumsal destek görmedikleri için kapanmışlardır. Bunların yanı sıra siyasi partiler için örgütlenme özgürlüğü de sağlanmalıdır. Bu konudaki engeller ortam kaldırılır. Bütün bunlara rağmen liberal demokrasilerin en önemli merkezlerinde bile anti demokratik uygulamalar görülebilir. Zira burada devam eden bir olgunlaşma sürecinden söz ediliyor. Diğer yandan bu gelişmelerin alt yapısını ise haberleşme ve düşünce özgürlüğü oluşturmaktadır. Bazı durumlarda liderler toplumlarını siyasi olarak manipüle etmek için, haber kaynakları üzerine baskı yapabilmektedir. Otoriter ve Totaliter sistemlerde ise güdümlü kamuoyu oluşturulur. Farklı görüş ve düşüncelerin piyasada dolaşmasına izin verilmez. Demokrasilerde değişik yöntemler, (propaganda) yöntemi ile kamuoyu oluşturulması mümkündür. Otoriter sistemlerde bizzat yönetim tarafından muhalefetin yasaklandığı ortamda güdümlü kamu oyu oluşturulur. Demokratik sistemlerin temel özelliklerinden biriside (kuvvetler ayrılığı) ilkesinin uygulanmasıdır. 11

12 TEŞEKKÜRLER Yrd. Doç. Dr. A. Sait SÖNMEZ 12