EĞİTİM BİLİMLERİNE GİRİŞ

Transkript

1 Eğitim İle İlgili Temel Kavramlar Ünite 1 Pedagojik Formasyon EĞİTİM BİLİMLERİNE GİRİŞ Doç. Dr. Cevat ELMA 1

2 Ünite 1 EĞİTİM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Doç. Dr. Cevat ELMA İçindekiler 1.1. GIRIŞ EĞITIM DAVRANIŞ YAŞANTI SÜREÇ KÜLTÜR İNFORMEL EĞITIM FORMEL EĞITIM ÖRGÜN EĞITIM YAYGIN EĞITIM HALK EĞITIMI HIZMET İÇI EĞITIM EĞITIM BILIMI ZORUNLU EĞITIM ÖĞRENME Öğrenme Ürünlerinin Sınıflandırılması ÖĞRETME YAŞAM BOYU ÖĞRENME EĞITIM PROGRAMI YARARLANILAN KAYNAK... 9

3 Eğitim İle İlgili Temel Kavramlar Ünite GIRIŞ Her disiplinin kendine ait bir dili/jargonu vardır. Matematik, astronomi, fizik, müzik ve daha pek çok alan kendilerine özgü bir dile sahiplerdir. Örneğin, tıp alanıyla ilişkisi olmayan birisi, iki hekimin aralarındaki konuşmalarını anlamakta zorlanabilir ya da anlamayabilir. Bu ve buna benzer örneklerde yaşanabilecek olası sıkıntılar, benzer şekilde eğitim alanında da yaşanabilir. Bu ünitede, eğitim alanında sık kullanılan kavramlara değinilecektir EĞITIM Kant, doğanın, insanı sahip olduğu yeteneklerin, olanakların çekirdekleri ile donattığını, onları geliştirmeyi de insanın kendisine bıraktığını ve insanın ancak eğitim sayesinde insan olabileceğini ifade etmektedir (Anğ, 2006). Eğitim sözcüğünün İngilizcesi olan education Latince kökenli bir sözcüktür. Latincedeki kökleri beslemek (educare) ve dışarı çekmek (educere) anlamlarına gelmektedir. Yani, etimolojik olarak eğitim; insanı bilgiyle beslemek, ondaki olanakları dışarı çıkarmak için onu yetiştirmek demektir (Bilhan, 1991). Yukarıdaki açıklamaya en uygun tanımlardan birini Kant şu şekilde yapmıştır: Eğitim, insanın doğasında bulunan bütün gizil yeteneklerinin geliştirilmesidir. Eğitim denince, akla sadece okullarda yapılan eğitimin gelmesi yanıltıcı olur. Eğitim büyük ölçüde okullarda yapılmakla beraber iş yerinde, sokakta, oyun oynarken, ailede kısaca hemen her yerde gerçekleşebilen bir olgudur. Alan yazına bakıldığında eğitimin pek çok tanımının yapıldığı görülmektedir. Bunlardan bazıları aşağıda sunulmuştur (Oktay, 2007; Karslı, 2004; Senemoğlu, 2004; Oğuzkan, 1993). Eğitim; bireylerin toplum standartlarını, inançlarını ve yaşam biçimlerini kazanmasında etkili olan tüm sosyal süreçlerdir. Eğitim; bireyin yetenek, tutum ve davranış biçimlerini geliştirdiği süreçlerin tümüdür. Eğitim; bireyin doğuştan getirdiği gizil güçlerini ortaya çıkarma ve bunları yeteneğe dönüştürme sürecidir. Eğitim; toplumun süzgeçten geçirilmiş değerlerinin, ahlak standartlarının, bilgi ve beceri birikimlerinin yeni nesillere aktarılması sürecidir. Eğitim; insanın toplum yaşamına uyum gösterebilmesi için insanda meydana gelen duyuş, düşünüş ve davranış değişiklikleridir. Eğitim nedir? sorusuna verilen ve verilebilecek pek çok başka tanımdan bahsedilebilir. Ülkemizde en çok kabul gören tanım ise Ertürk ün (1972) aşağıda ifade edilen tanımıdır: Eğitim, bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla kasıtlı olarak istendik yönde değişiklikler oluşturma sürecidir. Bu tanımını daha iyi anlayabilmek, bu tanım içinde geçen davranış, yaşantı ve süreç kavramlarını irdelemekle mümkün olabilecektir. 3

4 Eğitim Bilimlerine Giriş 1.3. DAVRANIŞ Eğitim, genel olarak bir davranış değişikliği olarak tanımlanmaktadır. Davranış, 1) Dıştan gözlemlenebilecek tepkilerin toplamı, 2) Organizmanın uyaranlar karşısındaki tepkilerinin bütünü (TDK, 2005) şeklinde tanımlanmaktadır. Yani, insanın her türden etkinliğine davranış denebilir. Bizi ise, davranışın bu en genel tanımı değil, eğitim açısından davranışın ne anlama geldiği ilgilendirmektedir. Bir davranışın, eğitim açısından davranış olarak kabul edilebilmesi için gözlenebilir, ölçülebilir ve istenilir/istendik olması gerekmektedir. Bu üç özelliğin hepsine birden sahip olmayan davranışlar, eğitim açısından davranış olarak kabul edilmemektedir. Ayrıca, ortaya çıkan davranışın öğrenme olarak kabul edilebilmesi için, bu davranışın kalıcı izli olması gerekmektedir. Genel olarak insan davranışları üç başlık altında toplanabilir: Doğuştan gelen davranışlar (Doğal davranışlar): İçgüdüler ve reflekslerle ilgilidirler ve kalıtım yoluyla edinilmişlerdir. Sonradan öğrenilmedikleri için öğrenmeyle de değiştirilmeleri söz konusu değildir. Örümceklerin ağ örmesi, soğuk havada titreme, gözbebeğimizin şiddetli ışıkta küçülmesi, yumurtadan çıkan deniz kaplumbağalarının hemen denize doğru gitmeye başlamaları, dizimize vurulduğu zaman ayağımızı kaldırmamız gibi davranışlar doğuştan gelen davranışlara örnek olarak verilebilir. Geçici davranışlar: Öğrenme sonucu edinilen davranışlar değillerdir. Alkol, ilaç, hastalık veya yorgunluk gibi etkenler sonucu ortaya çıkan davranışlardır. Bu etkiler ortadan kalktıktan sonra bu davranışlar da ortadan kalkar. Dolayısıyla bu davranışlar geçicidir. Sonradan edinilmiş davranışlar: Öğrenme ürünü olan davranışlardır. Çevresel ve kültürel etkilerle oluşurlar. Nispeten kalıcı olmaları beklenir. Bisiklet kullanma, bir balığın taze olup olmadığını anlama, toplama-çıkarma yapma sonradan edinilmiş davranışlara örnek olarak verilebilir. Eğitim, bu üç tür davranış arasında sonradan edinilmiş davranışlarla ilgilidir YAŞANTI Yaşantı ve yaşam sözcükleri genellikle yanlış bir biçimde birbirlerinin yerine kullanılan kavramlardır. Yaşam sözcüğünün sözlükteki karşılığı şu şekildedir: Doğumla ölüm arasında yaşanan süre. Yaşantı sözcüğünün karşılığı ise: 1) Yaşanılanlardan, görülenlerden, duyulanlardan, edinilenlerden sonra kişide kalan şey, hayat tecrübesi 2) Yaşanılan bir an, hayatın bir bölümü. Bu kavramların İngilizcedeki karşılıkları da aradaki farkı görebilmek açısından yararlı olabilir; yaşam sözcüğünün İngilizcedeki karşılığı life, yaşantının ise experience dir. Görüldüğü üzere, yaşantı deneyim (tecrübe) anlamında kullanılmaktadır. Ertürk (1972) yaşantıyı bireyin diğer bireylerle ve çevresiyle etkileşiminin bireyde bıraktığı iz olarak tanımlamaktadır. Bir etkileşimin bireyde iz bırakması ise, bireyin onu hatırlaması, bir başka ifadeyle onu unutmaması anlamına gelmektedir. Dolayısıyla bir şeye öğren- 4

5 Eğitim İle İlgili Temel Kavramlar Ünite 1 me diyebilmek için orada yaşantı olması gerekmektedir SÜREÇ Yaşam ve yaşantı sözcüklerinin birbirlerinin yerine yanlış bir biçimde kullanılmasına benzer şekilde süre ve süreç sözcükleri de yanlış bir biçimde birbirlerinin yerine kullanılmaktadır. Sürenin sözlükteki tanımı şu şekildedir: Bir olayın başı ile sonu arasında geçen zaman aralığı. Sürecin tanımı ise: Zaman içinde tekrarlanan, ilerleyen, gelişen olay ve hareketler dizisi. Tanımlardan da anlaşılacağı üzere sürenin başı ve sonu bellidir. 90 dakikalık bir futbol maçı, 45 dakikalık bir ders süreye örnek olarak verilebilir. Sürecin ise başı ve sonu belli değildir. Eğitimin tanımında süre yerine süreç sözcüğünün kullanılmasının arkasında yatan neden de budur KÜLTÜR Kültür, tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütününüdür. Kısaca, kültür insanın ortaya koyduğu her şeydir. Giyim-kuşamdan yemeğe, müzikten mimariye kadar akla gelebilecek her şey kültür kavramıyla ilişkilidir. Bu bağlamda kültür kavramının, eğitimle de yakın ilişkisi vardır. Eğitimin tanımlarından birisi de eğitimin bir kasıtlı kültürleme süreci olduğudur. Çünkü eğitimde, en genel anlamıyla insanın bugüne kadar biriktirdiği her türlü değerin aktarımı, yani kültürleme yapılmaktadır. Zoraki (zorla isim-din değiştirme), gelişigüzel (cinsellikle ilgili bilgilerin öğrenilmesi) ve kasıtlı olmak üzere üç tür kültürleme olduğundan bahsedilebilir. Bu bağlamda okullarda yapılan eğitim planlı ve amaçlı olduğu için kasıtlı kültürlemeye örnektir (Demirel, 2006) İNFORMEL EĞITIM Belli bir plan ve program olmaksızın yaşam içinde kendiliğinden gerçekleşen bir süreçtir ve herhangi bir yaş dilimiyle sınırlı değildir. Arkadaşlarla oyun oynarken, sohbet ederken, televizyon seyrederken, film izlerken kısaca her yerde gerçekleşebilecek bir eğitimdir; bu nedenle doğal eğitim olarak da adlandırılabilir. Okul kavramının henüz ortaya çıkmadığı dönemlerdeki öğrenmelerin büyük ölçüde gözlem ve taklit yoluyla, yani informel eğitimle gerçekleştiği söylenebilir. Derslerde sadece fizik, kimya, tarih gibi konuları öğrettiğini sanan öğretmenler, farkına varmadan kendi düşünüş biçimlerini, değerlerini ve davranışlarını öğrencilerine geçirmeleri/aktarmaları da informel eğitim kapsamında ele alınabilir (Demirel ve Kaya, 2007). İnformel eğitim, bir anlamda yaşam boyu öğrenme olarak da tanımlanabilir. 5

6 Eğitim Bilimlerine Giriş 1.8. FORMEL EĞITIM Belli bir amaçla, belli bir program ve plan dahilinde okullarda ya da başka kurumlarda gerçekleşen eğitime formel eğitim adı verilmektedir. Formel eğitimini tamamlayan bireylere diploma ve sertifika gibi belgeler verilmektedir. Günümüzde formel eğitim bağlamında okullar çok önemli kurumlar haline gelmiştir. Formel eğitim örgün eğitim ve yaygın eğitim olmak üzere ikiye ayrılır. Dolayısıyla formel eğitimi daha iyi anlayabilmek, örgün ve yaygın eğitimi anlamaktan geçmektedir ÖRGÜN EĞITIM Örgün eğitim; kişilerin hayata atılmadan, iş ve meslek kollarında çalışmaya başlamadan önce okul veya okul niteliği taşıyan yerlerde, genel ve özel bilgiler bakımından yetişmelerini sağlamak amacıyla belli kanunlara göre düzenlenen eğitimdir (TDK, 2005). Örgün eğitim, amaca göre hazırlanmış programlarla okul çatısı altında, belirli yaş grubundaki ve aynı seviyedeki bireyler için yapılan düzenli eğitimdir. Örgün eğitim; okul öncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretim kurumlarını kapsamaktadır (MEB, 2002) YAYGIN EĞITIM Yaygın eğitim, örgün eğitim olanaklarından hiç yararlanamamış durumda olanlara, gittikleri okullardan erken ayrılanlara ya da örgün eğitim kurumlarında okumakta olanlara ve meslek dallarında daha yeterli duruma gelmek isteyenlere uygulanan eğitimdir (Demirel, 2003). Yaygın eğitimde belli bir yaş sınırlaması söz konusu değildir, her yaş grubuna verilebilir. Örgün eğitimin aksine devamlılık gösterme zorunluluğu da yoktur. Yaygın eğitim bir informel eğitim değil, bir tür formel eğitimdir. Dikiş-nakış, yabancı dil, bilgisayar kursları gibi etkinlikler yaygın eğitime örnek olarak verilebilir. Yaygın eğitim; halk eğitimi ve hizmet içi eğitim olmak üzere ikiye ayrılmaktadır HALK EĞITIMI Planlı ve programlı bir etkinlik olan halk eğitimine her yaş ve her kesimden kişi katılabilir. Örgün eğitim olanaklarından yararlanamayanlar veya örgün eğitimlerini tamamlayanlar bilgi ve becerilerini artırmak amacıyla halk eğitiminden yararlanabilirler. Bu bağlamda halk eğitimi, yaşam boyu eğitim anlamına da gelmektedir. Halk eğitimi hem resmi kurumlar hem de gönüllü kuruluşlar aracılığıyla verilmektedir HIZMET İÇI EĞITIM Hizmet içi eğitim, çalışanlara mesleki bilgi ve becerilerini geliştirmeleri için çalıştıkları süre 6

7 Eğitim İle İlgili Temel Kavramlar Ünite 1 içinde verilen eğitimdir (TDK, 2005). Personelin mesleki bilgi, beceri, tutum ve başarısını geliştirmek amacıyla yapılan planlı eğitim faaliyetleri olarak tanımlanan hizmet içi eğitim, bu engel durumu aşmak için en iyi ve etkili süreçlerden biridir (Taymaz, 1997). Hizmet içi eğitim gereksinimi şu durumlarda ortaya çıkmaktadır: Kuruma yeni personel alındığında, personelin görev yerinin değiştirilmesi gerektiğinde, üst kademelere personel hazırlanması gerektiğinde, sistemde/işleyişte değişiklik yapılması gerektiğinde, yeni teknoloji kullanılmaya başlandığında (Candemir, 2006) EĞITIM BILIMI Eğitim bilimi Öğretmenlik sanatı, uygulaması veya mesleği için gerekli bilgi ve becerileri kazandıran bilim dalı, pedagoji şeklinde tanımlanmaktadır (TDK, 2005). Çocukların bilişsel, duyuşsal ve devinişsel anlamda, istendik davranışları nasıl kazanabileceklerine ilişkin araştırmalar yapan bir bilim dalıdır. Yeni doğanından yaşlısına kadar tüm bireyler pedagojinin ilgi alanı içine girmektedir ZORUNLU EĞITIM Zorunlu eğitim, örgün eğitimin en fazla önem verilen bölümünü ifade eder, bireyin belli bir çağda belli bir sürede eğitim almasını öngörür. Zorunlu eğitim; bir yurttaşın belirtilen bir yaşa gelinceye kadar gösterilen eğitim kurumlarında belli bir süre öğrenim görmesini zorunlu kılan yasal bir deyimdir ÖĞRENME Öğrenmenin anlamına ilişkin herkesin görüş birliğine vardığı ortak bir tanım söz konusu değildir. Hatta çeşitli öğrenme kuramları öğrenmeyi birbirlerinden oldukça farklı biçimlerde tanımlamaktadır. Bu tanımlamalar içinde en çok kabul görenlerinden biri şu şekildedir: Öğrenme; yaşantı ürünü ve nispeten kalıcı izli davranış değişikliği sürecidir (Ertürk, 1972). Ortaya çıkan davranış değişikliği için bazı kuramlarda davranışın hemen ortaya çıkması ve gözlenebilmesi gerektiği üzerinde durulurken, bazı kuramlarda ise bunun zorunlu olmadığı belirtilmektedir. Doğuştan gelen davranışlar ve geçici davranışlar öğrenme kavramının kapsamı içerisinde değerlendirilmemektedir. Öğrenmeyi etkileyen pek çok etkenden söz edilebilir. Bunları öğrenenden, öğrenilecek olandan (materyalden), öğretenden ve öğrenme ortamından kaynaklı olmak üzere dört başlık altında sınıflandırabiliriz. Günümüz çağdaş öğrenme anlayışı, öğrencinin sadece bilgi edinmesini değil, edindiği bilgi üzerine düşünebilmesini, onu yorumlayabilmesini, gerektiğinde onu başka bir biçime dönüştürebilmesini ve belki de en önemlisi onu kullanabilmesini gerektirmektedir. 7

8 Eğitim Bilimlerine Giriş Öğrenme Ürünlerinin Sınıflandırılması Öğrenme ürünleri bilişsel, duyuşsal ve devinişsel (psiko-motor) olmak üzere üç alanda ele alınmaktadır (Bloom, 1956.) Bu kavramlar aşağıda kısaca açıklanmaktadır. Bilişsel alan: Öğrenilmiş davranışlardan zihinsel yönü ağır basanların kodlandığı alandır (Sönmez, 2001). Matematik, Tarih, Fen Bilgisi gibi dersler bilişsel alan ağırlıklı derslerdir. Duyuşsal alan: Dikkat etme, güdülenme, ilgilenme, sevme, korkma gibi davranışların ağırlıklı olduğu alandır. Devinişsel (psiko-motor) alan: Kişi kaslarını, vücut organlarından birini ya da birkaçını veya tümünü kullanarak bazı davranışlar ortaya koyabilir. Bu tür davranışlar doğuştan şifrelenmiş, geçici ya da öğrenilmiş olabilir. Devinişsel alanın kapsamına, öğrenilmiş beceriler girer (Sönmez, 2001). Beden Eğitimi ve Resim gibi dersler devinişsel alan ağırlıklı derslerdir. Her dersin, oranları farklı olmakla beraber bilişsel, duyuşsal ve devinişsel boyutları vardır. Ülkemizdeki eğitim sisteminin büyük ölçüde bilişsel alan ağırlıklı olduğu söylenebilir. Oysa duyuşsal ve/veya devinişsel alanların ihmal edilmesi, öğrenmeyi önemli ölçüde zorlaştırmaktadır ÖĞRETME Eğitim ve öğretim kavramları çoğu kez aynı anlamda kullanılmaktadır. Oysa eğitim bireyde davranış değişikliği meydana getirme süreci, öğretme ise bu davranış değişikliğinin planlı ve programlı bir şekilde yapılması sürecidir. Eğitim her yerde, ancak öğretim daha çok okulda yapılmaktadır (Demirel, 2006). Bu sürece, davranış değişikliğini sağlayan dış kaynak açısından bakıldığında yapılan şey öğretme, davranışı değişen birey açısından bakıldığında gerçekleşen ise öğrenmedir (Özdemir ve Yalın, 2000). Öğrenme, öğretmenin ön koşuludur ama öğretme öğrenmenin ön koşulu değildir. Başka bir deyişle, öğretme olmadan da öğrenme olabilir (Kızıloluk, 2002). Öğretme süreci, öğrenciye önceden belirlenmiş hedeflere ulaşması için gereken öğrenme etkinliklerini yönetme, yönlendirme ve kılavuzlamadır (Başaran, 2007) YAŞAM BOYU ÖĞRENME Yaşam boyu öğrenme insanın ilk yıllarından son yıllarına kadar formel ve informel öğrenme süreçlerinin bütününü içerir. Öğrenme için zamanın ne çok erken ne de çok geç olduğunu vurgular. İlk kez 1920 li yıllarda kullanılmaya başlanılan yaşam boyu öğrenme kavramı, günümüz eğitiminin en güncel kavramlarından bir haline gelmiştir. Bu konu üzerine yapılan araştırmalar, bu kavramın güncelliğini önümüzdeki yıllarda da artırarak devam ettireceğini göstermektedir. 8

9 Eğitim İle İlgili Temel Kavramlar Ünite EĞITIM PROGRAMI Eğitim programı kavramı müfredat ve yetişek olarak da adlandırılmaktadır. Eğitim programı, öğrencilerin istendik hedeflere ulaşabilmesini sağlamak için düzenlenmiş etkinlikler bütünü şeklinde tanımlanabilir. Bir eğitim kurumunun veya sosyal çevrenin, bireylerin yaşantılarını düzenlemek ve zenginleştirmek için yürüttüğü tüm etkinlikler eğitim programı kapsamına girmektedir (Varış, 1998). Eğitim programı kavramının dört temel bileşeni vardır. Bunlar sırasıyla hedefler, içerik, eğitim durumları ve değerlendirmedir. Hedefler: Amaçlar olarak da ifade edilebilen bu boyutta niçin/neden sorusuna yanıt aranır. İşlenecek konunun, niçin işleneceğinin ya da niçin önemli olduğunun öğrenciler tarafından bilinmesi, o konunun öğrenilmesinde etkilidir. İçerik: Bu boyutta ise ne sorusuna yanıt aranır. Yani Ne öğretelim ki, hedefe ulaşabilelim?. Bir tür konular listesi olarak düşünülebilir. Hedef ve içerik etle tırnak gibidir. Hedefiniz ne kadar iyi olursa olsun, o hedefe ulaşabilecek uygun konular/içerik seç(e) mezseniz, hedefe ulaşabilmeniz pek mümkün olamayacaktır. Eğitim Durumları: Öğretme-öğrenme süreci, işleniş, dersin işlenişi gibi adlarla da anılan bu boyutta nasıl sorusuna yanıt aranır. Hedefe ulaşabilmek için, belirlenen içeriği öğrencilere nasıl aktaralım? sorusu, öğretim yöntemleri ve teknikleriyle yanıt bulunabilecek bir sorudur. Değerlendirme: Bu son boyutta ise, baştaki hedefe ne oranda ulaşıldığının belirlenmesi amaçlanır. Bu bağlamda yanıtı aranan soru ise ne kadar dır. Yani, burada yapılan, bir anlamda ortaya çıkan ürünün kalitesinin kontrolüdür YARARLANILAN KAYNAK Kıroğlu, K. (2017). Eğitim ile ilgili temel kavramlar. K. Kıroğlu, & C. Elma (Ed.). Eğitim Bilimine Giriş (6. Baskı). Ankara: Pegem A Yayıncılık. 9

10 Eğitim Bilimlerine Giriş 10