İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN GIDA GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA TARIMSAL SULAMAYA ETKİSİ VE ALINABİLECEK UYUM TEDBİRLERİ

Transkript

1 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN GIDA GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA TARIMSAL SULAMAYA ETKİSİ VE ALINABİLECEK UYUM TEDBİRLERİ Deniz ÖZDEMİR 1, Dilek DEMİREL YAZICI 1, M. Sait TAHMİSCİOĞLU 2 1 DSİ Genel Müdürlüğü, Etüt, Planlama ve Tahsisler Dairesi Başkanlığı 2 Çınar Mühendislik Müşavirlik A.Ş. ÖZET Türkiye, Akdeniz Havzasında yer alması nedeniyle, iklim değişikliğinden olumsuz olarak etkilenecek ülkelerden birisidir. Yapılan çalışmalarda Türkiye nin yakın gelecekte daha sıcak ve kurak, yağış miktarı ve şiddeti açısından da daha belirsiz bir iklim yapısına sahip olacağı ifade edilmektedir. İklim değişikliği hidrolojik döngüyü ve sistemleri değiştirerek su kaynaklarını miktar ve kalite yönünden etkiler. Su kaynakları ile ilgili iklim değişikliğinin en önemli sonuçları; sıcaklıkların artmasına bağlı olarak su kayıplarının (buharlaşma ve terlemenin) değişmesi, yağış desen ve kar örtüsünde kaymalar, taşkın ve kuraklık olaylarının sıklığında artışlardır. Bu değişiklikler sonucunda suyun hayati öneme sahip olduğu başta içme-kullanma ve tarımsal üretim dâhil olmak üzere, enerji, sağlık, turizm, ulaşım, taşkın ve kuraklık olayları ile ekosistem bütünlüğü üzerinde olumsuz etkiler yaşanabilecektir. İklim değişikliği sonucunda su kaynaklarındaki azalma, suyun yaklaşık %70 inin kullanıldığı tarımsal sulamayı olumsuz olarak etkileyecektir. Türkiye de tarım, sosyo-ekonomik açıdan en öncelikli sektördür ve ülke nüfusunun ihtiyaç duyduğu gıda temininde başat konumdadır. İklim değişikliğinden kaynaklanan etkilerle; tarımda su mevcudiyetinin azalması, su kalitesinin bozulması, biyolojik çeşitliliğin ve ekosistem hizmetlerinin korunamaması, dolayısıyla tarım ekosisteminin bozulması, sürdürülebilir tarımsal üretim desenlerinin değişmesi, meraların bozulması, çiftçilerin iklim değişikliğine uyum konusunda kapasitelerinin yetersizliği gibi koşullar sonuçta gıda güvencesini tehlikeye sokmaktadır. Bu çalışmada iklim değişikliğinin gıda güvenliği bağlamında tarımsal sulamaya olan etkilerinin ortaya konulmasına ve bu etkilere karşı sulama ve sulama sistemlerinde alınabilecek uyum tedbirlerine ilişkin seçeneklerin genel bir değerlendirilmesinin yapılmasına çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: İklim değişikliği, tarımsal sulama, gıda güvenliği, uyum. 1. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN ETKİLERİ 1.1. Türkiye İkliminde Gözlenen Değişimler ve İklim Projeksiyonları Türkiye ikliminde gözlenen değişimlerin analizi ve iklim projeksiyonları konusunda çeşitli akademik ve kurumsal çalışmalar yapılmıştır. 6. Ulusal Bildirim Taslak Raporu nda yer alan gözlenmiş verilerin değerlendirmesi kapsamında yapılan çalışmalar ve sonuçları aşağıda özetle verilmiştir; Türkiye genelinde belirlenen 115 istasyonun gözlenen yıllık ortalama sıcaklık ve yağış değerlerinin dönemine ait zaman serilerinin eğilim (trend) analizi Mann-Kendall testi kullanılarak yapılmıştır. İstasyonların döneminde yıllık ortalama sıcaklık değerleri 1990 lı yılların başlarına kadar azalan bir eğilim göstermesine rağmen, 1992 yılından itibaren ciddi bir artış eğilimi göstermiştir (Şekil 1- a). Bu artış eğilimi Mann-Kendall rank korelasyon istatistiğine göre %95 güven aralığında anlamlıdır. Bu artış benzer şekilde maksimum ve minimum sıcaklıklarda da görülmektedir. İstasyon bazında yağış verilerine ilişkin olarak yapılan değerlendirmelerde Karadeniz ve Marmara bölgesi başta olmak üzere tüm kıyı şeridinde yağışlarda artan bir eğilim söz konusudur. Bununla birlikte hemen hemen tüm karasal bölgelerde ise yıllık toplam yağışların azalan bir eğilime sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Tüm istasyonlar dikkate alınarak yapılan değerlendirmede Şekil 1- b de görüleceği üzere döneminde yıllık toplam yağışlara ait zaman serisinin sıcaklıktaki artan eğilimin tersine olacak şekilde azalan bir eğilime sahip olduğu görülmektedir. Fakat toplam yağıştaki azalma eğilimi, sıcaklıktaki artış eğilimi kadar belirgin (anlamlı) değildir. 1

2 Farklı sinoptik sistemlerin değişik coğrafi bölgelerde farklı yağış rejimlerine neden olabileceği gerçeği göz ardı edilmemelidir. Ancak iklim değişikliğinin Türkiye geneli uzun dönemde sıcaklıklarda artan, toplam yağışta ise azalan bir etkiye sahip olması ile ülke geneli kuraklığa doğru kötü bir gidişatın olduğu sonucuna varılabilir [1]. Şekil 1. a) Yıllık ortalama sıcaklık değişimi ve eğilimi. b) Yıllık ortalama yağış değişimi ve eğilimi İklim projeksiyonları konusunda da çalışmalar sürdürülmektedir. Bu çalışmaların sonuncusu MGM tarafından gerçekleştirilmiş olup bu çalışmada Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) nin 5. Değerlendirme Raporundaki (AR5) değerlendirmelerinin temelini oluşturan CMIP5 (Coupled Model Intercomparison Project Phase 5) arşivinde yer alan RCP4.5 ve RCP8.5 senaryolarına ait HadGEM2-ES (Global Environment Model), GFDL-ESM2M (The Geophysical Fluid Dynamics Laboratory) ve MPI-ESM-MR (The Max Planck Institute) küresel model sonuçlarının RegCM4 (Regional Climate Model) bölgesel modeli ile ölçek küçülterek 20 x 20 km çözünürlükte projeksiyonları oluşturulmuştur. Çalışmada referans dönem olarak ve projeksiyon için yılları baz alınmıştır. Aşağıda MGM tarafından gerçekleştirilen projeden RCP4.5 (Representative Concentration Pathways) ve RCP8.5 senaryolarına ait HadGEM2-ES veri setleri ile yapılan projeksiyon çalışmalarının sonuçları özetle verilmiştir (Şekil 2). Diğer küresel modeller ile yapılan çalışmalarda da benzer sonuçlara ulaşılmıştır. Şekil 2. RCP4.5 ve RCP8.5 senaryolarına ait projeksiyonlar 2

3 Her iki senaryoya göre üretilen sıcaklık projeksiyonları dönemsel olarak kıyaslandığında; periyodunda RCP4.5 senaryosuna göre üretilen sıcaklık projeksiyonlarına göre Türkiye genelinde 2 o C sıcaklık artışı, RCP8.5 senaryosuna göre özellikle ilkbahar ve yaz mevsiminde 3 o C ye varan artış beklenmektedir periyodunda RCP4.5 senaryosuna göre üretilen sıcaklık projeksiyonlarına göre ilkbahar ve sonbaharda sıcaklık artışı 2-3 o C civarında beklenirken yaz aylarında 4 o C ye kadar artacağı, RCP8.5 senaryosuna göre kış aylarında 2-3 o C, sonbahar ve ilkbahar aylarında 3-4 o C yi bulan sıcaklık artışlarının yaz periyodunda 5 o C yi bulacağı ön görülmektedir periyodunda RCP4.5 senaryosuna göre üretilen sıcaklık projeksiyonlarına göre kış sıcaklıklarında 2 o C lik, ilkbahar ve sonbahar sıcaklıklarında 3 o C lik artışlar beklenirken, yaz sıcaklıklarında Kıyı Ege ve Güney Doğu Anadolu da 4 o C yi aşan sıcaklık artışları ön görülmekte, RCP8.5 senaryosuna göre sıcaklık artışı Türkiye genelinde 6 o C yi bulmaktadır [2]. Her iki senaryonun yağış projeksiyonları karşılaştırıldığında; periyodunda RCP4.5 senaryosuna göre üretilen yağış projeksiyonlarına göre kış aylarında Kıyı Ege, Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu da bir artış beklenirken ilkbahar yağışlarında yurdun önemli bir kısmında %20 ler civarında azalacağı ön görülmekte, RCP8.5 senaryosuna göre sonbahar yağışlarında yurt genelinde azalışlar, yaz yağışlarında ise, Batı Akdeniz hariç tüm kıyı bölgelerimizde %40 lara varan artışlar olacağı ön görülmektedir periyodunda RCP4.5 senaryosuna göre üretilen yağış projeksiyonlarına göre Doğu ve Güney Doğu Anadolu ile Orta ve Doğu Akdeniz bölgelerinde kış yağışlarında %20 ler civarında azalışlar olacağı, yaz yağışlarının önemli olduğu Doğu Anadolu da %30 civarında azalışlar olacağı, RCP8.5 senaryosuna göre; kış yağışlarında, Kıyı Akdeniz, Güney Doğu Anadolu ve Doğu Anadolu nun güneyi hariç artışlar olacağı, ilkbaharda, Kıyı Ege ve Kuzey-Doğu Anadolu hariç tüm yurtta %20 civarında azalmalar olacağı, Ege, Marmara, Batı ve Doğu Karadeniz hariç, tüm yurtta, özellikle de Doğu Anadolu da yaz yağışlarında %50 civarında azalmalar olacağı, sonbaharda ise tüm yurtta yağışların azalacağı ön görülmektedir periyodunda RCP4.5 senaryosuna göre üretilen yağış projeksiyonlarına göre İlkbahar yağışlarında Kıyı Ege, Orta Karadeniz ve Kuzey Doğu Anadolu bölgeleri hariç yağışlarda %20 civarında azalmalar olacağı, kış yağışlarında özellikle kıyı şeridinde %10 civarında artışlar olacağı, Ege, Marmara ve Karadeniz kıyıları hariç yaz yağışlarında %40 lara varan azalmalar olacağı, sonbahar yağışlarında ise hemen hemen bütün yurtta azalmalar olacağı ön görülmekte, RCP8.5 senaryosuna göre; kış yağışlarında Orta ve Doğu Akdeniz ile Güney Doğu Anadolu bölgelerinde azalışlar, diğer bölgelerde ise artışlar olacağı, ilkbahar aylarında Kıyı Ege, Orta Karadeniz in batı kesimi ve Doğu Karadeniz hariç, diğer bölgelerimizde %20 ler civarında azalışlar, sonbaharda Marmara kıyıları hariç tüm yurtta %40 lara yer yer de %50 lere varan azalışlar olacağı, yaz yağışlarında ise Marmara ve Batı Karadeniz de artışlar beklenirken, özellikle Akdeniz ve Doğu Anadolu da yağışların azalacağı ön görülmektedir [2]. Buna göre; Ülkemizde yapılan iklim projeksiyonu çalışmaların dikkate alındığında ülkemizin özellikle 2040 yılından sonra iklim değişikliğinden olumsuz olarak etkileneceği öngörülmektedir. Kişi başına düşecek yıllık su miktarında ortaya çıkacak azalmalar sonucunda ülkemiz, daha da hissedilir bir şekilde su fakiri ülkeler arasına girecektir [3]. Yağış rejimindeki değişme akımları da olumsuz olarak etkileyecektir. Akışlardaki azalış bölgelere göre farklılık gösterecektir. Örneğin Kitoh ve diğerleri (2008) tarafından Fırat Nehri nde, yıllık su akımına ilişkin yapılan simülasyonda havzadaki yağış eksikliği sebebiyle 21. yüzyılın sonunda önemli ölçüde azalma hesaplanmıştır (%30-%70). Fujihara ve diğerleri (2008) tarafından Seyhan Nehri Havzası nda yürütülen hidrolojik çalışmada iki farklı küresel iklim modelinin yağış ve evapotranspirasyon (buharlaşma ve su kaybı) değişkenleri kullanılarak hesaplanan yıllık su akımının tüm havzada %50 ile %60 arasında azaldığı görülmüştür [4]. Birinci Ulusal Bildirimde yer alan ve DEÜ-SUMER tarafından gerçekleştirilen diğer bir modelleme çalışmasının simülasyon sonuçlarına göre de Gediz ve Büyük Menderes havzalarında yüzey sularının yaklaşık %20 sinin 2030 yılına kadar tükenmiş olacağı, 2050 yılı itibariyle %35 e ve 2100 yılı itibariyle de %50 nin üstüne çıkacağı hesaplanmıştır [5]. 3

4 Havzalarda sıcaklıkların artışı bir taraftan kar örtüsünü azaltırken diğer taraftan oluşan kar örtüsünde erken erime görülebilecektir. İklim değişikliği dolayısı ile ülkemizin özellikle 2040 sonrası daha kurak bir iklim etkisi altına girmesi sonucunda, tarım hasatlarında azalmalar ve türlerinde de değişimler olabilecektir [3]. Sahil şeritlerinde olabilecek deniz seviyesi yükselmesi dolayısı ile özellikle kıyılara yakın ve yeraltı suyu ile beslenen yerleşim alanlarımızın su kaynakları kısıtlanacak, tarım alanları olumsuz olarak etkilenecektir [3] İklim Değişikliğinin Tarımsal Su Yönetimine Etkisi Tarımın doğaya ve iklim koşullarına bağlı olarak sürdürülen bir faaliyet olması sebebiyle iklim değişikliğinin tarım üzerine etkisinin diğer sektörlerden daha fazla olacağı beklenmektedir. Öngörülen iklim değişikliği direk olarak su kaynaklarını, sulama ihtiyacını, ürün yetiştirme şartlarını, ürün verimliliğini, ürün dağılımını, tarım zararlıları ve hastalıklarını, hayvancılık yetiştirme şartlarını etkileyecektir. Bu etkiler arazi kullanım şekillerinin değişmesine sebep olacak ve ekonomi genelinde etkileri görülecektir. Bölgesel olarak yoğunluğu ve önemi değişen tarım sektörünü etkileyen 5 ana iklim faktörü; Sıcaklık artışı, Yağış paterni (yağmur ve kar), Aşırı hava olaylarının (taşkın, kuraklık) etkisi, Deniz seviyesindeki artış Atmosferdeki karbondioksit (CO 2 ) içeriği dir. Aşağıda iklim değişikliğinin gıda üretimine etkisi şematik olarak gösterilmektedir (Şekil 3) [6]. Şekil 3. Tarımsal Üretim Döngüsü ve İklim Değişikliği İlişkisi Artan sıcaklık ürün gelişimini sınırlayan bir unsur olup tarımsal verimliliğin düşmesine sebep olmaktadır (genel sıcaklık eğilimi kadar günlük sıcaklık dalgalanmaları da çok önemlidir). Sıcaklık artışıyla birlikte yıllık ve mevsimlik yağışların azaldığı bölgelerde kullanılabilecek su miktarında ve toprak neminde azalma olacaktır, bu durum suya olan talebi (bitki su ihtiyacı) olumsuz olarak etkileyecek ve ürün veriminde düşüşe neden olacaktır. Yağışlardaki azalma sulu tarımı etkileyeceğinden dolayı ekilen alanlarda bir azalma görülebilecektir. Bu durum ikim değişkenliğinin çok yüksek olduğu bölgelerde (Akdeniz Bölgesi, Güney 4

5 Afrika) daha da şiddetlenecektir. Kar kütlesinde azalma, kış yağışlarının daha erken erimesi, pik akımların kaymasına sebep olacağından suya en çok ihtiyaç duyulan yaz döneminde susuz kalınmasına sebep olacaktır. Artan sıcaklık sonucunda genellikle evapotranspirasyon kayıplarında da artış görülebilecektir. Bununla birlikte deniz seviyesindeki artış, fırtına dalgalanmaları ve hassas tatlısu akiferlerine tuzlu su girişi, alçak konumlu kıyı alanlarının ve tarım alanlarının su altında kalmasına ve zarar görmesine sebep olabilecektir. Ekilen alanların azalması, ürün veriminde düşüş gibi etkenlerden dolayı gıda üretiminde düşüş yaşanacak bu da gıda güvenliğini tehdit edecektir. Sıcaklık ve yağış düzeninin değişimine bağlı olarak rekoltenin etkilenmesi ile birlikte tarımsal zararlıların yayılım alanları ve türlerinde de artışlar söz konusu olabilecektir [6]. 2. TÜRKİYE DE GIDA GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA TARIMSAL ÜRETİM 2.1. Gıda Güvenliği İnsanların aktif ve sağlıklı bir yaşam sürdürmeleri için onların beslenme gereksinimi ve tercihlerine uygun, yeterli, sağlıklı ve besleyici gıdaya her zaman fiziksel, sosyal ve ekonomik olarak ulaşabilmesi durumudur [7]. Günümüzde gıda güvenliğinin özellikle dört boyutu belirtilmekte ve gıda güvenliğinin sağlanabilmesi için bu dört boyutun aynı anda gerçekleşmesinin gerektiği ifade edilmektedir. Bunlar: 1. Gıdanın Fiziksel Bulunabilirliği (Bulunabilirlik): Gıda bulunabilirliği gıda güvenliğinin arz yönünü işaret etmektedir ve gıda üretimi, stok düzeyleri ve net ticaret tarafından belirlenmektedir. 2. Gıdaya Ekonomik ve Fiziksel Erişilebilirlik (Erişilebilirlik): Yeterli gıda arzının varlığı (gıdanın fiziksel bulunabilirliği) tek başına ulusal veya küresel olarak hane halkı düzeyinde gıda güvenliğini garanti etmemektedir. Yetersiz gıda erişimi konusundaki kaygılar gıda güvenliği amaçlarını gerçekleştirmek üzere; gelir, harcama, piyasalar ve fiyatlar konularında daha yoğun politika odaklanmalarına sebep olmuştur. 3. Gıda Kullanımı (Kalite ve Güvenilirlik): Gıdanın; temel beslenme, bakım, yeterli su ve hijyen kurallarına göre uygun bir şekilde kullanılmasıdır. Temel olarak ifade edilirse dört temel başlıkta düşünülebilir: gıda standartlarının uygunluğu, mikro besin bulunabilirliği, protein kalitesi ve gıda güvenilirliği. 4. İlk Üç Boyutun Zaman İçinde İstikrarlılığı: Herhangi bir kişi günlük gıda alımı yeterli olsa da periyodik olarak gıdaya erişimde yetersizlikler yaşıyorsa o kişi gıda güvencesiz (food insecure) olarak düşünülür. Kötü hava koşulları, politik istikrarsızlık ve/ veya iktisadi faktörler (işsizlik, yükselen gıda fiyatları) kişinin gıda güvenliği statüsünde bu boyutta olumsuz etki yapabilirler [8]. Gıda güvenliği konusunun önemi 2007 yılında yaşanan gıda krizi ile bir kere daha anlaşılmıştır. Gıda Krizi olarak adlandırılan 2007 yılında başlayan ve 2008 yılı yaz aylarına kadar devam eden gıda fiyatlarındaki aşırı artış dönemi, 2008 sonbaharında yerini Küresel Ekonomik Kriz e bırakmıştır [8]. Gıda güvenliği konusunda dünya ülkelerinin konumu farklılık göstermektedir. FAO kaynaklarına göre dünya nüfusu 7 milyar düzeyindedir ve 1,2 milyarı insan gıda güvenliğinden yoksun durumdadır. Economist Intelligence Unit (EIU) (2012) tarafından hazırlanan Küresel Gıda Güvenliği Endeksine göre ülkelerin durumuna ilişkin harita aşağıda verilmektedir (Şekil 4). Ancak bu farklılıklar ülkelerin coğrafi ve iklim koşullarından ziyade gelişmişlik düzeyleri ile daha yakından ilişkili görülmektedir. 5

6 Şekil 4. Küresel gıda güvenliği endeksine göre ülkelerin durumu EIU tarafından hazırlanan Küresel Gıda Güvenliği Endeksinde; Türkiye 100 üzerinden ortalama 63,7 puan ile listedeki 105 ülke arasında 36. sırada yer almıştır (Tablo 1). Bu listede en yüksek puan 89,5 ile ABD için verilmektedir. ABD yi Danimarka (88,1 puan) ve Norveç (88,0 puan) takip etmektedir. Ülke gruplarına bakılırsa; Türkiye 63,7 puan ile gıda güvenliği konusunda Avrupa ve Orta Asya (71,1) ile Yüksek Gelirli Ülkeler (80,5) gruplarının altında, Doğu Asya ve Pasifik Ülkeleri (59,8)grubunun ise hemen üzerinde yer almaktadır. Bulunabilirlik boyutunda Türkiye 66,6 puan ile 105 ülke içerisinde 26.sırada yer almaktadır. Bu boyutta en yüksek puanı alan ülkeler Danimarka (89,7), Norveç (89,1) ve Fransa dır (88,5). Küresel Gıda Güvenliği Endeksi ülkemizin gıda güvenliği konusunda en iyi olduğu boyutun gıda bulunabilirliği boyutu olduğunu işaret etmektedir. Erişilebilirlik boyutunda ise Türkiye 59,6 puan ile 105 ülke içerisinde 42.sırada yer almaktadır. Bu listede en yüksek puanı alan ülkeler ABD (93,2), İsviçre (91,9) ve Hollanda dır (89,4). Gösterge niteliğindeki bu endeks ülkemiz için gıda güvenliğinde en zayıf yönünün gıda erişilebilirliği olduğunu işaret etmektedir. Kalite ve Güvenilirlik boyutunda ise Türkiye 66,2 puan ile 105 ülke arasında 35. sırada yer almaktadır. Bu sıralamada en yüksek puanı alan ülkeler İsrail (88,5), Fransa (88,2) ve ABD dir (86,6) [8]. Tablo 1. Türkiye nin gıda güvenliği endeksi değerleri 2.2. Türkiye de Tarımsal Üretim Türkiye de nüfus artışı ve sanayileşmeye bağlı olarak sektörel su tüketimleri artmaktadır. Bilindiği üzere Türkiye nin kullanılabilir su potansiyeli 112 milyar m³ olup kullanılabilir su potansiyelinin 2014 yılı itibariyle ancak 44 milyar m 3 ü (% 39) kullanılmaktadır. Sektörel olarak mevcut su tüketimleri ise; sulamada 32 milyar m 3 (% 73), içme ve kullanma suyunda 7 milyar m 3 (%16), sanayide ise 5 milyar m 3 tür (% 11). 6

7 Kullanılan 44 milyar m 3 suyun % 73 ü tarım, % 16 sı içme-kullanma ve % 11 i de sanayi sektörüne aittir [9]. Türkiye de tarım, hem ekonomik hem de sosyal açıdan önemli bir sektördür. Türkiye de nüfusun %37 si kırsal alanda yaşamaktadır. Tarım, GSYİH nın %9 unu, istihdamın %24 ünü, ihracatın %9 unu oluşturmaktadır. Türkiye de tarımsal üretim faaliyeti için ekilen alan 2010 yılı itibariyle 24,3 milyon hektardır. Ekilen alanın sadece 5,1 milyon hektarı sulanmaktadır. Toplam tarım arazisinin yaklaşık %80 kadar bir bölümünde kuru tarım yapılmaktadır. Bir başka ifadeyle, tarımsal üretim doğrudan yağışa bağlıdır [10]. Türkiye de en fazla tarımı yapılan ürün grubu tahıllardır. Tarla arazisine en fazla ekilen ürün buğday olup, toplam işlenen alanın yaklaşık yarısını (%49) oluşturmaktadır ve tüm bölgelerde yetiştirilmektedir. Buğday üretiminin tercih edilmesinin en önemli nedenlerinden biri de, ülke nüfusunun beslenme yapısı içinde un ve unlu mamullerin ağırlığının fazla olmasıdır. Buğday üretimini sırasıyla arpa (%19), ayçiçeği (%4), mısır (%4), pamuk (%3), nohut (%3), şekerpancarı (%2) ve mercimek (%1) izlemektedir (Şekil 2). Son yıllarda hayvancılık açısından önemli bir unsur olan kaba yemin temini için yem bitkileri üretimi desteklenmiş ve yem bitkilerinin ürün deseni içindeki payı artmıştır (Şekil 5) [10]. Şekil 5. Türkiye de tek yıllık bitkisel üretimde ürün deseni Dünyada 2,3 milyar kişinin yaşadığı yaklaşık 100 ülkede, kurak alanlar % 40'tan fazladır. Bu durum dünyadaki ekili alanların % 44'üne karşılık gelmektedir [11]. İklim değişikliğinin tarımsal üretime etkisi konusunda yapılan çalışmaların büyük çoğunluğunda, şu anda kuru tarım yapılan ve hububat yetiştirilen alanların kuzeye doğru kayacağı tahmin edilmektedir. Verimle ilgili olan çalışmalarda da ürün verimlerde %10 lardan %50 lere kadar azalmalar beklenmektedir. Yapılacak uyum çalışmalarıyla bu azalışların kısmen azaltılabileceği belirtilmektedir (McCarl et al. 2001; Rosenzweig and Hillel 1998; Rosenzweig and Iglesias 1994) [10]. Çeşitli projeksiyonlara göre iklim değişikliği ile birlikte tarım ürün verimliliğinde dünyada bazı bölgeler artış bazı bölgelerde azalışlar beklenmektedir. Türkiye de ise tarımsal ürün verimliliğinin %15 ile %25 arasında azalacağı beklenmektedir (Cline 2007), (Şekil 6) [10]. 7

8 Şekil 6. İklim değişikliği sebebiyle tarımsal üretimdeki değişim (2080) Türkiye de iklim değişikliğinin tarım üzerine etkisi konusunda çalışmalar sınırlıdır. Bu çalışmalardan biri 2011 yılında Dellal, McCarl ve Butt tarafından yapılan araştırmadır. Türkiye de İklim Değişikliğinin Tarıma Ekonomik Etkisi araştırması Türkiye için 2050 yılı sıcaklık ve yağış tahminleri kullanılarak yedi coğrafik bölgede ve ulusal ölçekte yapılmıştır. Türkiye de ekilen alanların %85 ini kaplayan beş temel ürün olan buğday, arpa, mısır, ayçiçeği ve pamuk ele alınmıştır. Araştırmada öncelikle, biyofizyolojik bir model ile 2050 yılı için HADCM projeksiyonları kullanılarak ele alınan bitkilerin üretim dönemlerinde bölgelerdeki yağış ve sıcaklık değişimleri sonucunda verimlerdeki değişmeler hesaplanmıştır (Dellal vd. 2011) (Tablo 2) [10]. Tablo 2. İklim değişikliğinin verim üzerindeki etkisi (%) Verimdeki azalmalar nedeniyle üretim miktarının buğdayda %8,18, arpada %2,24, mısırda %9,11, pamukta %4,53 ve ayçiçeğinde %12,89 oranında azalacağı tahmin edilmektedir (Dellal vd. 2011) (Şekil7) [10]. 8

9 Şekil 7. İklim değişikliğinin Türkiye de tarımsal üretim miktarına etkisi İklim değişikliğinin tarıma etkisi konusunda yapılan diğer bir çalışma, yılları arasında TÜBİTAK ile Japonya nın İnsanlık ve Doğa için Araştırma Enstitüsü (Research Institute for Humanity and Nature-RIHN) nün birlikte yürüttüğü Kurak Alanlarda Tarımsal Üretim Sistemlerine İklim Değişikliğinin Etkisi (ICCAP) projesidir. Projenin amacı, kurak alanlarda iklim değişikliğinin tarımsal üretim sistemi üzerine etkisini tespit etmektir. Projenin sonuçlarına göre, Seyhan havzası nda 2070 li yıllarda aylık ortalama sıcaklıkların 3 C artacağı; yıllık yağışın %25 azalacağı, yüzey suyu kaynakları, kar depolaması ve yeraltı suyu potansiyelinde %30 a varan düşüşler gerçekleşeceği, stratejik öneme sahip buğdayda, yaz aylarında sulama suyu gereksiniminin artacağı, artan sıcaklık bitki büyüme süresinin kısalmasına da neden olacağı, kış aylarında azalacak yağışlar nedeniyle havzada buğday ekiminin zorlaşacağı ve yetiştirme alanlarının havzanın orta ve kuzey kesimlerine kayacağı belirlenmiştir (ICCAPa, b, c 2007) [10]. 3. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM 3.1. Tarım Sektöründe Su Yönetimi İle İlgili Uyum Seçenekleri Çiftçilerin tarımsal üretimde su yönetimi kapsamında iklim değişikliğine uyum bağlamında birbirini tamamlayan iki seçenekleri vardır; sulama yönetimi ve toprak neminin korunması. Toprak neminin tutulması ve depolanması kurak periyod ile yağmurlu periyod arasında ya da sulamalar arasında ve yağmur suyu ile yetiştirilen ürünlerin ileriki aşamalarında bitkilerin performansının iyi olmasını sağlar. Yağmur suyu ile yetiştirilen ürünlerde kurak zamanlarda uyum sağlayabilmek için toprak neminin minimum seviyede korunması gerekmektedir ve çoğu zaman ek sulamaya ihtiyaç duyulur. Bununla birlikte, iklim değişikliği sebebiyle bazı sulama sistemlerinin güvenilirliği düşer, kısa vadeli nem stresini yönetmek için toprak-nemi koruma teknikleri çok önemli hale gelir. Tarımsal üretimde su yönetimi ile ilgili uyum seçenekleri aşağıda sıralanmaktadır. 1. Üretken olmayan buharlaşma kayıplarını azaltmak için daha verimli sulama teknolojileri; a. Yağmurlama ve damla sulama yöntemleri b. Doğrudan ekim/pirinçte kuru ekim c. Toprak neminin toprağın sürülmesi yoluyla korunması 2. Kısıtlı sulama ürünlerin verimlerini artırırken gerçek evapotranspirasyonun azaltılması; 3. Buharlaşma sebebiyle yerel depolamalardaki kayıpların azaltılması; 4. Yeraltusuyu tablasında tuzluluk problemi olan alanlarda tuzlu su girişini önlemek için alansal olarak düzgün bir sulama sistemi oluşturulması; 5. Çıplak topraklardan buharlaşma kayıplarının azaltılması (organik ve plastik malçlama, toz malçlama); 6. Yıldan yıla kuru tarım ve sulu tarım dengesinin değişmesi, 7. Şartların uygun olduğu yerlerde sulamanın veya yağmur suyu hasadının yapılması; 9

10 8. Geliştirilmiş yönetim gübreler, tarım ilaçları, toprak katkı maddelerinin kullanımı, iyi zamanlama gibi diğer faktörlerin kullanımının yoğunlaştırılması [6] Tarım Sektöründe Uyum Tarım sektöründe iklim değişikliğine uyum tarla düzeyinde başlar ve daha sonra havza ve ulusal düzeyde birbirini tamamlar. Çoğu uyum stratejileri ulusal düzeyde geliştirilir ve bölgesel ekonomik girişimlerle uygulanır. İklim değişikliğinin etkilerinin olumsuz olacağı durumlarda yani su kaynaklarında azalma neticesinde üretim kapasitesinin düşeceği, ekin büyümesi için düşük agroklimatik koşulların oluştuğu durumlarda uygulanan genel uyum seçenekleri aşağıda sıralanmıştır [12]; Zarara katlanmak: Alan veya üründeki azalışı kabullenmek. Zararın paylaşılması: Alan ve verimlilik azalmasını paylaşmak için azalmış su kaynaklarının etkilerini dağıtmak, örneğin su kullanım haklarının yeniden belirlenmesi gibi daha yönetilebilir yaklaşım. Tehditin değiştirilmesi: Bireysel düzeyde tarla alanının genişletilmesi ve ekonomik manada fayda sağlanması, gerçekten su tasarrufu yapılabilecek yerlerde daha iyi teknoloji ve yönetim ile su kullanım verimliliğinin artırılması. Etkilerin önlenmesi: Su miktarının ve girdi kullanımının artırılması (çoğu ülkeler için nadir bir fırsattır). Kullanımın değiştirilmesi: Ürün değişikliği, arazi kullanım değişikliği, tarla boyutunda yağmurla sulanan ve sulama yapılan ürünlerde değişim yapılması (eğer çiftçinin bunu yapabileceği yeterli arazisi varsa). Yerin değiştirilmesi: Tarım bölgelerinin daha uygun eko-bölgelere kaydırılması. Uyum seçeneklerinin belirlenmesi için araştırma yapılması: Daha yüksek sıcaklıklarda ve yüksek nem stresinde ürün verimliliğini artırmak. Davranış değişikliği için eğitim. Uyum seçenekleri daha detaylı irdelendiğinde uyumun stratejik, sistem ve tarla düzeyinde olduğu görülmektedir. Nehir havzası kavramı stratejik planlama düzeyinde olup havzanın hidrolojisi, suya bağlı altyapı ve tarla içi sistemleri içerir. Ancak piyasalar, siyaset ve kamu yönetimi nadir olarak havza ölçeğinde tanımlanmıştır. Stratejik uyum politikaları: Ulusal bakış açısı ve zorunluluklar sebebiyle ulusal düzeyde oluşturulan politikalar olarak değerlendirilmektedir ve stratejik uyum kapsamında aşağıdaki konulara odaklanılmaktadır: Sulanan ve yağmurla sulanan alanların genişletilmesi arasında seçim yapılması; Tarımın yoğunlaştırılması; Destek politikaları ve teşvikler; (Tarımsal) araştırma öncelikleri ve yönetim; Özellikle büyük ölçekli yüzey ve yeraltısuyu depolamaları olmak üzere altyapının geliştirilmesi; Su bütçesi ve tahsisinin beraber ele alınması; Ürün depolama ve ticaret stratejisinin dahil edilmesi. Sistem düzeyinde uyum: Sulama şebekelerinin yanı sıra su toplama havzaları ve yeraltısuyu bölgeleri birlikte ele alınarak uyum bu kapsamda aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurularak gerçekleşir; Altyapı sistemlerinin ve onlarla ilişkili hizmetlerin etkin bir şekilde yönetilmesi: Sulama sistemleri; Yeraltısuyu bölgeleri; Baraj ve depolamalar; Maliyet etkin gerçek su tasarrufunun sağlanması; Verim artırmaları ve su tasarrufu konusunda çiftçiye destek sağlanması; Kuraklık için erken uyarı sisteminin kurulması ve geliştirilmiş depolama yönetimi ve sulama planlaması yapılarak kuraklık döngülerinin yönetilmesi; İkincil etkilerin yönetilmesi Tuzluluk ve drenaj; Taşkın yönetimi: erken uyarı ve önleme; Doğal ekosistemlerin korunması; 10

11 Tarla düzeyinde uyum: Yüksek sıcaklıklar ve su teminindeki değişikliğe karşılık su verimini ve buna karşılık ürün verimini artıracak teknolojilerin uygulanması ve yönetimi ile ilgilidir. Tarla düzeyinde uyum ile güvenilir gıda ve beslenme düzeyinin karşılanması, daha fazla üretim ve daha fazla gelir elde edilmesi, mümkün olduğu koşullarda sera gazının azaltılması sağlanır [6]. Bireysel çiftçilerin iklim değişikliğine uyum seçenekleri: İklim değiştikçe gıda üreticilerinin daha önceden tecrübe etmiş oldukları hava koşullarında değişiklik olacaktır. Bireysel çiftçilerin de kendi imkan ve şartları çerçevesinde iklim değişikliğine uyum sağlayabilmek için bazı önlemler almaları gerekmektedir. Bu önlemler aşağıda sıralanmıştır. 1. Farklı tür veya cinsten bitkilerin yetiştirilmesi: Tür ve çeşitler farklı çevresel ortamlara ihtiyaç duyarlar ya da daha geniş çevresel toleranslara sahip olabilirler. Şu anda yetiştirilmesi göz ardı edilen nadir türler yetiştirilebilir. 2. Büyük hava değişkenliği karşısında ürün çeşitliliğinin artırılması bireysel kayıpların riskini azaltabilir. Esnekliği artırmak için hayvancılık ve/veya su ürünlerinin de dahil edildiği entegre sistemden yararlanılabilir. 3. Yılın farklı zamanlarında bitkilerin ekilmesi denenebilir. 4. Sulama alışkanlıklarının değiştirilmesi: Çoğu yerde genelde yağış azalmasına bağlı olarak suyun azalması iklim değişikliğinin en önemli sorunudur, aşırı hava olaylarında daha fazla yağış olur ancak bu suyun tutulması oldukça güçtür. Nehir akışlarında değişiklikler meydana gelmektedir ve suyun kullanımı ile ilgili rekabet artmaktadır. Bu sebeple gıda üreticilerinin gelişmiş su tasarrufu yöntemlerini kullanmaları, marjinal kaynakları kullanmaları ve yağmursuyu hasadı yapmalarına ihtiyaç duyulmaktadır. Bazı alanlarda yağışın artması daha önce tarım yapılmayan alanlarda tarımın yapılmasına olanak verebilecektir. 5. Agronomik uygulamaların değiştirilmesi: Toprak sürme teknikleriyle su kayıpları azaltılabilir, gübrelerin ve kompostların kullanılması ve diğer arazi kullanım teknikleriyle topraktaki organik madde miktarı artırılabilir ve böylece suyun tutulması iyileştirilebilir. 6. Aşırı hava olaylarının oluş sıklığının artması durumuna hazırlıklı olunması: Genel su koruma önlemleri özellikle kuraklık dönemlerinde önemli olmakla birlikte toprağın organik madde ile iyileştirilmesi gibi stratejiler fırtına sonrasında suyun tutulmasına yardımcı olur. Fırtınaların sıklığındaki artış toprak kaybının yaşanmaması ve yarıkların oluşmaması için iyi bir drenaj ve tarla tasarımını gerektirir. Kıyı alanlarındaki tarlalarda ise artan tuzlu su girişini engellemek için gerekli uyum önlemleri alınmalıdır. 7. Haşere, ot ve hastalık yönetim stratejilerine uyum: Çiftçiler mevcut haşere ve zararlılarla mücadele konusunda deneyimleri sayesinde iklim değişikliği sebebiyle bozulabilecek doğal dengenin tekrar oluşturulmasında daha az zorluk yaşayacaklardır. 8. Hasat sonrası uygulamalarının değiştirilmesi; örneğin hangi tahılın ne ölçüde kurutulmaya ihtiyaç duyulduğu ve hasattan sonra ürünlerin nasıl saklanacağı gibi. 9. Mümkünse aşırı hava olaylarına karşı sigorta yapılmasının artırılması. 10. Yeni hava şartlarının tarım işçilerinin sağlık ve refahı üzerine etkilerinin göz önünde bulundurulması. 11. Toplum tabanlı uyumun geliştirilmesi amacıyla gıda üreticilerinin edindikleri tecrübe ve deneyimleri diğerleri ile paylaşmalarının teşvik edilmesi [13] DSİ Tarafından Sürdürülen Çalışmalar Su kaynaklarının etkin kullanımı ve yönetimi, sürdürülebilir kalkınma ve gıda güvenliği için önem taşımaktadır. Türkiye de su kullanıcı sektörler içerisinde, tarım en fazla su kullanıcı sektör olarak ilk sırada yer almaktadır. Bu nedenle tarımda etkin su kullanımını sağlayan araç ve tekniklerin kullanımı ülkemizin öncelikli hedefleri arasında yer almaktadır. DSİ Genel Müdürlüğü Stratejik Planı ( ) nda yer alan hedefler doğrultusunda 25 havzada havza master plan çalışmaları, baraj ve gölet yapımı ile depolama kapasitesinin artırılması, sulamada su tasarrufu sağlanması, arazi toplulaştırma çalışmalarının yapılması, taşkından korunma ve erozyon ve rüsubat çalışmaları ile tarım sektöründe su yönetimi ile ilgili uyum çalışmalarına devam edilmektedir. DSİ tarafından ayrıca GAP, DAP, KOP ve DOKAP gibi Bölgesel Kalkınma Projeleri kapsamında sulanan tarım arazileri varlığının artırılması ve sulama altyapısının modernize edilmesi çalışmaları sürdürülmektedir. 11

12 Bununla birlikte, 10. Kalkınma Planının bir bileşeni olarak Bakanlığımız koordinasyonunda uygulamaya konulan Tarımda Su Kullanımının Etkinleştirilmesi Programı ile tarımda su kullanımının etkinleştirilmesinden başlanarak ülke çapında ve havza bazında iklim şartları, yanlış ve aşırı su kullanımından kaynaklanan veya kaynaklanması beklenen sorunların çözümü amaçlanmaktadır. Bu program kapsamında; DSİ tarafından geliştirilen sulama tesislerinde, su tasarrufu sağlayan tarla içi modern sulama yöntemlerinin (damlama ve yağmurlama) uygulandığı alanın toplam sulama alanı içindeki payının Plan döneminde yüzde 20 den yüzde 25 e yükseltilmesi, Plan döneminde, DSİ sulamalarında yüzde 62 olan sulama oranının yüzde 68 e, yüzde 42 olan sulama randımanının ise yüzde 50 ye çıkarılması Su tasarrufu sağlayan toplam modern sulama sistemi sayısının Plan döneminde her yıl yüzde 10 oranında artırılması, Yeraltı suyu kullanımının Plan dönemi boyunca yüzde 5 düşürülmesi hedeflenmektedir [14]. 4. SONUÇ Tarım, iklim değişikliğinden en fazla etkilenecek sektörlerden birisidir. Türkiye de tarım sektörü, gıda temini, tarıma dayalı sanayiye hammadde sağlaması, Milli Gelir, ihracat ve istihdam açısından önemli bir sektördür. Milli gelirin ve ihracatın %9 u, istihdamın %25 i tarım kaynaklıdır. Bu nedenle iklim değişikliği nedeniyle tarımsal üretim miktarında olası bir değişiklik ülke ekonomisi açısından önemli etkiler yaratabilecektir. Türkiye de iklim değişikliğinin tarıma etkisi konusunda yapılan bu çalışmalar, verimde azalma ile kuraklık, sel gibi aşırı olayların artması sonucu ürün kayıplarında artışa işaret etmektedir. İklim değişikliğinin tarımda yaratacağı olumsuz etkilerin azaltılması ve önlenmesi için uyum çalışmalarının hızlandırılması gereklidir. Her düzeyde suyun verimli kullanımının sağlanması, su tasarrufunun artırılması kapsamında bilinçlendirme ve kapasite artıma çalışmalarının yapılması, iklim değişikliğinin tarım üzerine etkisi konusunda yerel, bölgesel, ulusal düzeyde ve ürünler itibariyle araştırma sayısının artırılması, uyum konusunda çiftçilere yönelik yayım faaliyetlerinin yaygınlaştırılması önem taşımaktadır [4]. KAYNAKLAR [1] TÜBİTAK MAM Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü, İklim Değişikliği 6. Ulusal Bildirimi 2. Taslak Raporu, Ankara, [2] MGM, Yeni Senaryolarla Türkiye İçin İklim Değişikliği Projeksiyonları. Ankara, [3] Su Vakfı, İklim Değişikliğinin İstanbul ve Türkiye Su Kaynakları Geleceğine Tesirleri Projesi Nihai Raporu, İstanbul, [4] ÇŞB, Türkiye İklim Değişikliği 5. Bildirimi, Ankara, [5] ÇOB, Türkiye nin İklim Değişikliği Birinci Ulusal Bildirimi, Ankara, [6] FAO, Climate Change Water and Food Security, Italy, [7] (Erişim tarihi : 14 Ağustos 2015) [8] Kalkınma Bakanlığı, Tarımsal Yapıda Etkinlik ve Gıda Güvenliği Özel İhtisas Grubu Raporu, Ankara, [9] DSİ, DSİ Genel Müdürlüğü 2014 Yılı Faaliyet Raporu, Ankara, [10] ÇŞB, Türkiye de İklim Değişikliğinin Tarım ve Gıda Güvencesine Etkileri, Türkiye nin İklim Değişikliği II. Ulusal Bildiriminin Hazırlanması Projesi Yayını, Ankara, [11] (Erişim Tarihi : 14 Ağustos 2015) [12] Allen Consulting Group (ACG), Report to the Australian Greenhouse Office, Department of Heritage and the Environment, Canberra, [13] HLPE, Food Security and Climate Change, A report by the High Level Panel of Experts on Food Security and Nutrition of the Committee on World Food Security, Rome [14] Kalkınma Bakanlığı, Onuncu Kalkınma Planı ( ), Ankara,