Eğitim Psikolojisi. Ed tör: Prof. Dr. Al m KAYA. 11. Baskı

Transkript

1 Eğitim Psikolojisi Ed tör: Prof. Dr. Al m KAYA 11. Baskı

2 Editör: Prof. Dr. Alim KAYA EĞİTİM PSİKOLOJİSİ ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2018, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Ocak 2007, Ankara 11. Baskı: Mart 2018, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Tasarım: Pegem Akademi Baskı: Özyurt Matbaacılık Büyük Sanayi Zübeyde Hanım Mah. Süzgün Cad. No: 9 İskitler/Altındağ/ANKARA Tel: (0312) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Eğitim sürecinin temel unsurları program, fiziksel ve teknolojik koşullar (binalar, ders araç-gereçleri, teknoloji) ve öğretmen olarak sıralanabilir. Kuşkusuz diğer unsurlar önemsiz değildir ancak bu süreçte öğretmen en önemli unsurdur. Öğretmen, eğitim sürecinin hem planlayıcısı, hem uygulayıcısı, hem de değerlendiricisidir. Bu nedenle öğretmen ve öğretmen eğitimi hepimizin duyarlı olması gereken bir konudur. Öğretmenlerimizin eğitimine, yetiştirilmesine özen göstermek durumundayız. Öğretmen eğitimine gösterilen özen geleceğimize gösterilen özenle eş değerdir. Bugünün öğretmenleri geleceğimizi hazırlamaktan sorumludurlar. Öğretmene ve öğretmen eğitimine özen göstermeyen bir toplum geleceğine özen göstermiyor demektir. Ülkemizde öğretmen eğitimi için çeşitli modeller uygulanmış ve denenmiştir ve YÖK sonrasında, öğretmen eğitimi üniversitelere devredilmiştir ve yaklaşık 37 yıldır bu modelle öğretmen yetiştirilmektedir. Bu 37 yıllık süre içerisinde YÖK zaman zaman öğretmen eğitimine az ya da çok müdahale etmiş, bazı düzenlemeler yapmıştır. Son on yılda YÖK öğretmen eğitiminde iki kez düzenleme yapmıştır. Bu girişimlerden ilki 1998 yılında Eğitim Fakültelerinin Yeniden Yapılandırılması adı altında gerçekleştirilmiş, bu düzenleme ile öğretmen yetiştiren programların dersleri ve içerikleri belirlenmiş ve tüm eğitim fakültelerinde aynı programın uygulanması zorunlu kılınmıştır. Bir diğeri ise 2006 yılında, daha önceki düzenlemenin ve sekiz yıllık uygulamasının değerlendirmesi sonucunda gerçekleştirilmiş ve öğretmen yetiştiren programlardaki dersler ve içerikler tekrar yeniden düzenlenmiştir. Bu düzenlemeye de Eğitim Fakültelerinin Yeniden Yapılandırılmasının Yeniden Yapılandırılması denilebilir. Bugünlerde de yine bazı programlarda revizyon çalışmaları yapılmaktadır. Öğretmen eğitiminin boyutları alan eğitimi, genel kültür ve öğretmenlik meslek bilgisi olarak sıralanabilir. Öğretmenlik meslek bilgisi eğitiminin amacı, öğretmenlere öğretmenlik formasyonunun ve sanatının öğretilmesi/kazandırılmasıdır. Bu amaçla öğretmen adaylarına çeşitli dersler okutulmaktadır. Bu derslerden biri de eğitim psikolojisi dersidir. Bu dersin temel amacı öğretmenlere eğitim sürecinde işledikleri ham madde olan öğrencilerin gelişimsel özellikleri ve öğrenme süreçleri hakkında bilgi vermek ve bir anlayış kazandırmaktır. Eğitim psikolojisi, eğitim bilimi ve psikoloji biliminin kesiştiği bir alandır. Öğretmenlik mesleği insan psikolojisine ilişkin derin bir bilgi ve anlayışı gerekli kılar. Eğitiminden sorumlu olduğumuz çocuk ve gençlerimizin gelişimsel özelliklerini, onların neyi, ne zaman ve hangi süreçlerle, nasıl öğrendiklerini bilmeden nasıl öğretmen olunabilir ki? Eğitim psikolojisi öğretmenlik davranışlarının temelini oluşturur. Bu temel ne kadar güçlü, sağlam ve bilimsel bilgilerle desteklenirse öğretmenlik davranışları da o denli etkili olacaktır. Bu kitap böyle bir düşüncenin ürünüdür. Bu kitabın hazırlanış sürecinde görüşlerine başvurduğumuz öğrencilerimizin çoğunluğu, kitabın KPSS ye hazırlanırken de başvurabilecekleri bir kaynak olması gerektiği görüşünü dile getirmişlerdir. Onların ihtiyaçları cephesinden bakıldığında bu anlaşılabilir bir durumdur. Ancak, üniversite eğitimi de üst düzey öğrenmelerin gerçekleştiği bir eğitimdir. Kısaca bu süreçte, öğrencilerin somut ihtiyaçları ile üniversitede üst düzey öğrenmelerin gerçekleşmesi ve akademik derinliğin korunması gerektiği düşüncesi arasında bir denge kurmak gerekliliğini hep hissettik. Ama bu dengeyi kurma adına akademik derinlikten vazgeçmek hiçbir zaman aklımızın ucundan geçmedi. Bunu yapmanın üniversite eğitimini ansiklopedik bilgi düzeyine indirgemek anlamına geleceğini tüm yazarlar olarak biliyorduk ve bunu yapmadık. Bir yandan akademik derinliği korurken, öte yandan verilen bilgilerin daha anlaşılır kılınmasına da özen gösterdik. Ne yazık ki öğrencilerimizin KPSS nedeniyle üniversite düzeyinde ansiklopedik bilgi peşinde olduklarını üzülerek gözlemledik. Öğretmen adayı öğrencilerimize şunu söylemek istiyoruz: Ansiklopedik bilgilerle öğretmenliğimizin art alanını dolduramayız, öğretmenliğimizin kalitesini ve çıtasını insan psikolojisi ve davranışı hakkında daha derin bilgilere sahip olmakla yükseltebiliriz. Bu kitabın sizin bu ihtiyacınızı karşılayacağına inanıyoruz.

4 Bu kitap yirmi kişinin mesleki birikimlerinin ve yaklaşık bir yıllık ortak çalışmalarının bir ürünüdür. Bu süreçte bütün yazarlar kendi konuları ile ilgili yoğun ve titiz bir çalışmanın içinde oldular. Hepsini ortaya koydukları bu çalışma ve ürün için kutluyor, teşekkür ediyorum. Kitabın öğrencilerimize yararlı olmasını diliyor, kitabı okutan meslektaşlarımız ve okuyan öğrencilerimizin görüş ve önerilerini aşağıdaki e-posta adresine yazarak bize geri bildirim vermelerini bekliyoruz. Bu hepimizi mutlu edecek ve kitabın gelişmesine katkıda bulunacaktır. Malatya, Kasım, 2007 Editör Prof. Dr. Alim KAYA

5 ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖN SÖZ Çağdaş, demokratik, hukuk devletinde iktidarda olan bir kral, diktatör ya da belli bir sınıf yerine, bireyin eşitliğini, özgürlüğünü, onurunu, gelişim fırsat ve haklarını koruyan, ahlak ilkeleridir. Parlamenter rejimlerde hükümetler adalet kapsamındaki ahlak ilkelerine karşı yükümlülükleri üzerine yemin ederek meşruiyet kazanırlar. Demokratik hukuk devleti, her bir vatandaşına eşit olarak sunmakla zorunlu olduğu eğitim hizmetleri ile, bireye yeteneği ve çabası doğrultusunda doğuştan getirdiği potansiyelini geliştirme fırsatı yaratır. Böylece birey, herhangi bir ayrımcılığa uğramaksızın toplumda üstlenilebilecek her görev ve statüye hazır ve ulaşabilir duruma gelir. Bilgi ve yeteneğini toplumun ve diğer bireylerin hizmetine sunma fırsatını kazanır. İçinde yaşadığı toplumun, bireylerin ve tüm insanlığın gelişimine katkıda bulunma olanağına sahip olur. Bu anlamda eğitimin hedefi, bireyin azami gelişimidir. Zorunlu eğitim, devlet için zorunluluk, birey için en temel haklardan biridir. Bireye bir hak olarak sunulan eğitimle bireyin azami gelişiminin sağlanabilmesi için öğretmen adaylarının alan bilgileri yanında öğrencilerinin bulunduğu gelişim dönemine uygun plan, program ve ders içeriklerini oluşturabilmeleri ve uygun öğretim yöntemlerini seçebilmeleri; öğrencileri için uygun öğrenme ve sınıf ortamı yaratabilmeleri için insan doğasının psikolojik dinamiklerine ilişkin temel bir perspektife sahip olmaları; insanın (öğrencilerinin) nasıl geliştiği, değiştiği, öğrendiğine ilişkin profesyonel bilgi, tutum ve yaklaşımlarını geliştirmeleri gerekmektedir. Eğitim psikolojisi kitabının amacı da öğretmen adaylarının öğrencilerini anlayabilmeleri, gelişimlerini destekleyebilmeleri ve sınıf yönetiminde başarılı olabilmeleri için onlara gerekli olan insan gelişimi, değişimi ve öğrenmesine ilişkin ihtiyaç duyabilecekleri bilgi, yaklaşım ve tutumları kazandırmaktır. Öğretmenlik mesleği aynı zamanda bir sanat olarak da görülmektedir. Mesleğin sanat yönü her bireyin biricik ve bir defalık olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü biricik ve bir defalık olan bu benzersiz ve olağanüstü varlık, olağanüstü bir kavrayış, yaklaşım ve duyarlılık gerektirmektedir. Öğretmenler öğretime başlayabilmek için öğrencilerinin özel dünyalarını algılayabilmek, buradan hareketle eğitime başlamak durumundadırlar. Bu nedenle eğitim psikolojisi dersi ve bu kitap kapsamında öğretmen adaylarının aşağıdaki hedeflere ulaşmaları planlanmaktadır: Çağdaş eğitimi bir birey hakkı olarak sunan öğretmenler olarak, insan gelişiminin doğası ile öğretmenlik ilkelerini, etik ilkeleri bütünleştirebilme, Gelişim süreci içinde bireyi/insanı bedensel, zihinsel, dil, ahlak, psikososyal, psikoseksüel, mizah ve oyun gelişimi açısından tanıma, algılama, anlama ve bireyin gelişim olanaklarını azami düzeyde destekleyebilme, Eğitim, öğretim ve gelişim ve öğrenme konuları ilişkisini ve de bunların öğretmenlik mesleği ile ilişkisini kavrayabilme, yorumlayabilme, Öğrencinin gelişim özelliklerine uygun öğrenme/sınıf ortamı hazırlayabilme becerisini geliştirme. Kitabın ilk iki baskısının kısa sürede tükenmesi, kitabı hazırlayan ekibi son derece mutlu etmiştir. Bu mutluluk, kitabın temel bakış açısının pek çok öğretmen/öğretmen adayıyla paylaşılmış olmasından kaynaklanmaktadır. Kitabı okutan meslektaşlarımızdan ve okuyan öğretmenlerden/ öğretmen adaylarından görüş, öneri ve değerlendirmelerini almak bizi ayrıca mutlu edeceği gibi, kitabın gelişimine de katkıda bulunacaktır. Bunun için editörün adresi aşağıda sunulmuştur. Prof. Dr. Alim KAYA Yrd. Doç. Dr. Nermin ÇİFTÇİ ARIDAĞ Mart 2009

6 İTHAF Kimimizin doğrudan, kimimizin de öğretmenlerinin öğretmenleri olarak bizlerin yetişmesinde ve ülkemizde psikolojik danışma ve rehberlik alanının doğup gelişmesinde büyük emekleri olan; alanımızın duayenleri, Merhume Prof. Dr. Feriha BAYMUR Sayın Prof. Dr. Hasan TAN Merhum Prof. Dr. Muharrem KEPÇEOĞLU Sayın Prof. Dr. İ. Ethem ÖZGÜVEN Sayın Prof. Dr. Yıldız KUZGUN Sayın Merhume Prof. Dr. Yadigar KILIÇÇI Merhume Prof. Dr. Gül AYDIN öğretmenlerimize ithaf olunur.

7 İÇİNDEKİLER ÜNİTE 1 GELİŞİM KONULARINA GENEL BAKIŞ (ss: 1-30) Gelişim Psikolojisi ve Gelişimle İlgili Kavramlar...2 Değişim/Değişme...3 Gelişim/Gelişme...3 Büyüme...3 Olgunlaşma...4 Hazırbulunuşluk...4 Gelişimde Kritik Dönem...5 Gelişim Alanları...5 Gelişim Dönemleri...5 Gelişim Görevleri (Ödevleri)...7 Gelişimin Temel İlkeleri...10 Gelişimle İlgili Temel Sorunlar...12 Gelişim Psikolojisinin Temel Kuramları...16 Olgunlaşma Kuramı...16 Psikanalitik Kuram...16 Sosyal Öğrenme Kuramı...17 Davranışçı Kuram...17 Bilişsel Gelişim Kuramı...17 İnsancıl Kuram...18 Ekolojik Sistem Kuramı...18 Gelişim Psikolojisinde Araştırma Yöntemleri...18 Deneysel Olmayan Yöntemler...18 Deneysel Yöntemler...20 İstatistiksel Yöntemler...21 Araştırma Desenleri...22 Değerlendirme Soruları...24 Kaynaklar...29

8 ÜNİTE 2 YAŞAMIN BAŞLANGICI VE DOĞUM ÖNCESİ GELİŞİM ss: (31-40) Zigot Dölüt Evresi (0-2 hafta)...32 Embriyo Evresi (2-8 Hafta)...33 Fetus Evresi (9-38 Hafta)...34 Doğum Öncesi Dönemde Canlıyı Etkileyen Faktörler...36 Gen Mutasyonları...36 Kromozom Bozuklukları...36 Annenin Geçirdiği Hastalıklar...37 Annenin Kullandığı İlaçlar...37 Gebeliği Olumsuz Etkileyen Sosyal Alışkanlıklar...37 Beslenme Alışkanlıkları...38 Çevresel Koşullar (Toksik Kimyasal Maddeler, Radyasyona Maruz Kalma)...38 Annenin Duygudurumu...38 Kaynaklar...38 ÜNİTE 3 FİZİKSEL GELİŞİM (ss: 41-72) Bebeklik Döneminde Fiziksel Gelişim...42 Bedensel Gelişim...42 Beden Oranı...42 Psiko-Motor Gelişim...43 Kaba Motor Beceriler...44 İnce Motor Beceriler...44 Bebeklik Döneminde Duyusal Gelişim...45 Duyu Organlarının Gelişimi...47 Bebek Gelişiminin Değerlendirilmesi...48 İlk Çocukluk Döneminde Fiziksel Gelişim...48 Bedensel Gelişim...49 Psiko-Motor Gelişim...49 El Tercihi...50 Okul Döneminde Fiziksel Gelişim...52 Bedensel Gelişim...52 Psiko-Motor Gelişim...52 Ergenlik Döneminde Fiziksel Gelişim...54 viii Eğitim Psikolojisi

9 Bedensel Gelişim...54 Puberte: Cinsel Olgunlaşmanın Başlangıcı...54 Kızlarda Puberte...55 Erkeklerde Puberte...55 Beden İmajı: Ergenlik Döneminde Yaşanan Fiziksel Değişime Yönelik Tepkiler...56 Ergenlik Dönemine İlişkin Sorunlar ) Pubertenin Zamanı: Erken ya da Geç Olgunlaşmanın Sonuçları ) Beslenme, Yemek Yeme ve Yeme Bozuklukları ) Sivilceler ) Büyüme Süreci ve Eğitimsel Problemler...59 Fiziksel Özellikler ve Akademik Başarı...59 Psiko-Motor Gelişim...59 Fiziksel Gelişimi Etkileyen Faktörler...60 Genetik Faktörler...60 Beslenme...60 Hormonal Faktörler...60 Hastalıklar...61 Kazalar...61 Psikolojik Rahatsızlıklar...61 Sosyo-Ekonomik Statü...61 Evrensel Değişiklikler...61 Fiziksel Aktivite...61 Öğretmenlere Öneriler...61 Özet...62 Değerlendirme Soruları...64 Kaynaklar...69 ÜNİTE 4 BİLİŞSEL GELİŞİM VE DİL GELİŞİMİ ss: (73-118) Bilişsel (Zihinsel) Gelişim...73 Piaget nin Bilişsel Gelişim Kuramı...74 Bilişsel Gelişim ile İlgili Temel Kavramlar...75 Bilişsel Gelişim Dönemleri Duyusal Motor Dönemi (0-2 Yaş) İşlem-Öncesi Dönem (2 7 Yaş) Somut İşlemler Dönemi (7 11 Yaş) Soyut İşlemler Dönemi (12 Yaş ve Sonrası)...86 İçindekiler ix

10 Zihin Gelişimini Etkileyen Temel Etkenler...90 Kuramın Eğitim Uygulamalarına Katkıları...91 Lev Semyonovich Vygotsky...94 Zihinsel İşlevlerin Sosyal ve Bireysel Kökenleri (Sosyo-Kültürel Model)...95 Yakınsak Alan Öğrenmesi...96 Kuramın Eğitim Alanına Katkıları...97 Bruner ın Bilişsel Gelişim Kuramı...98 Kuramın Eğitim Alanına Katkıları...99 Dil Gelişimi Dilin Tanımı ve İşlevi Dil Gelişimi ile İlgili Kuramlar Davranışçı Yaklaşımın Dil Gelişimi ile İlgili Görüşleri Psikolinguistik Yaklaşımın Dil Gelişimi ile İlgili Görüşleri Dil Gelişimi Aşamaları İlk İletişim ve Agulama Ergenlik ve Yetişkinlikte Dil Gelişimi Dil Gelişimi İçin Eğitimcilere Öneriler Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar ÜNİTE 5 KİŞİLİK GELİŞİMİ ss: ( ) Kişilik Gelişimini Etkileyen Faktörler Psikoanalitik Kişilik Kuramı Sigmund Freud ve Kişilik Yapısal Kişilik Kuramı Topografik Kişilik Kuramı Psikoseksüel Gelişim Dönemleri Erik Erikson ve Psikososyal Gelişim Kuramı Davranışçı Kuram ve Kişilik Hümanistik Kuram ve Kişilik Maslow'un Kişilik Kuramı Rogers'ın Kişilik Kuramı Öğretmenlere Öneriler Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar x Eğitim Psikolojisi

11 ÜNİTE 6 AHLAK GELİŞİMİ ss: ( ) Gelişim Psikolojisi Açısından Ahlak ve Ahlaklılık İnsan Anlayışı ve Gelişim Hedefleri Ahlak Gelişiminde Bilişsel Kuramlar Piaget nin Ahlak Gelişimi Kuramı Piaget nin Ahlak Gelişimi Kuramının Değerlendirilmesi Kohlberg in Ahlak Gelişimi Kuramı Lawrence Kohlberg ( ) Kuramın Ana Hatları Ahlakın Kapsamı Ahlakî Yargı Basamakları Olgun Ahlakî Eylemin Ölçütleri Neler Olabilir? Kohlberg in Ahlak Gelişimi Kuramının Değerlendirilmesi Psikoanalitik Teoriye Göre Ahlak Gelişimi Normların İçselleştirilmesi Davranışçı Yaklaşıma Göre Ahlak Gelişimi Sonuç Öğretmenlere Öneriler Değerlendirme Soruları Kaynaklar ÜNİTE 7 ÇOCUK VE ERGENLERDE RUHSAL BOZUKLUKLAR ss: ( ) Zekâ Geriliği (Mental Retardasyon) Zekâ Geriliği Düzeyleri Ayrılık Kaygısı Bozukluğu ve Okul Fobisi Sosyal Anksiyete Bozukluğu (Sosyal Fobi) Yaygın Gelişimsel Bozukluklar (Otizm) Dikkat Eksikliği-Hiperaktivite Bozukluğu Öğrenme Bozuklukları Okuma Bozukluğu (Disleksi) Matematik Bozukluğu Yazılı Anlatım Bozukluğu İçindekiler xi

12 Başka Türlü Adlandırılamayan Öğrenme Bozukluğu Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu (Motor Beceri Bozukluğu) Yıkıcı Davranış Bozuklukları Karşı Olma-Karşı Gelme Bozukluğu Davranım Bozukluğu Enürezis-Enkoprezis Enürezis Enkoprezis Tik Bozuklukları İletişim Bozuklukları Fonolojik Bozukluk Kekemelik Çocukluk Çağı Depresyonu Çocuğa Yönelik İhmal İstismar Taciz Çocuk İhmali ve İstismarı Fiziksel İstismar (Şiddet) Duygusal İstismar ve Çocuk İhmali Cinsel İstismar Çocukların Güvenliklerinin Sağlanması Konusunda Öneriler Kaynaklar ÜNİTE 8 ÖĞRENMENİN DOĞASI VE TEMEL KAVRAMLARI ss: ( ) Giriş Öğrenmenin Doğası ve Özellikleri Öğrenme ile İlgili Temel Kavramlar Öğrenmeyi Etkileyen Etmenler Öğrenen Kaynaklı Öğrenmeyi Etkileyen Etmenler Öğrenenin Dışından Kaynaklı Öğrenmeyi Etkileyen Etmenler Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar xii Eğitim Psikolojisi

13 ÜNİTE 9 KLASİK KOŞULLANMA VE BİTİŞİKLİK KURAMLARI ss: ( ) Klasik Koşullama I. P. Pavlov ( ) Klasik Koşullamanın Keşfi ve Temel Koşullama Prosedürleri Alternatif Koşullama Prosedürleri Klasik Koşullamanın Temel Kavramları Edinme Sönme Pekiştirme Kendiliğinden Geri Gelme Uyarıcı Genellemesi ve Ayırt Etme Ayırt Etme Üst Düzey Koşullama Klasik Koşullama Sürecini Etkileyen Faktörler ve Yordayıcılık Garcia nın Çalışmaları Klasik Koşullamanın Sınırlılıkları Gölgeleme Engelleme Klasik Koşullama Uygulamaları Psikoterapi Alanında Uygulamalar Sistematik Duyarsızlaştırma Karşı Karşıya Getirme İtici Uyarıcılara Koşullama Terapisi Sağlık Alanında Uygulamalar Eğitim Ortamlarında Klasik Koşullama Bitişiklik Kuramları J. B. Watson ( ) Watson ın Davranışçılık Alanındaki Yeri Watson ın Öğrenme Yaklaşımı Watson ın Sıklık ve Yakınlık İlkesi E. R. Guthrie ( ) Guthrie nin Öğrenme Yaklaşımı Alışkanlıkları Yok Etme Yöntemleri Öğretmenlere Öneriler Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar İçindekiler xiii

14 ÜNİTE 10 BAĞLANTI KURAMI ss: ( ) Edward Lee Thorndike ( ) Bağlantı Kuramı Deneme Yanılma Yoluyla Öğrenme Öğrenmede Küçük Adımlar İlkesi Tekrar Hazırbulunuşluk Yasası (The Law of Readiness) Tekrar Yasası (The Law of Exercise) Etki Yasası (The Law of Effect) Öğretmenlere Öneriler Değerlendirme Soruları Kaynaklar ÜNİTE 11 EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA ss: ( ) Burrhus Frederic Skinner ( ) Tepkisel ve Edimsel Davranış Tepkisel Davranış Edimsel Davranış Edimsel Koşullama Süreci ve Temel İlkeleri Pekiştireçler ve Pekiştirme Pekiştireçler Pekiştirme Olumlu Pekiştirme Olumsuz Pekiştirme Pekiştirmede Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar Pekiştirme Tarifeleri Premack Kuralı-Büyükanne Kuralı Ceza ve Sönme Ceza Sönme Kendiliğinden Geri Gelme Biçimlendirme/Şekil Verme xiv Eğitim Psikolojisi

15 Ayırt Edici Uyarıcı ve Davranış Batıl Davranış Kaçma ve Kaçınma Koşullaması Kaçınma Deneyi Genelleme ve Ayırt Etme Öğretmenlere Öneriler Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar ÜNİTE 12 SOSYAL BİLİŞSEL ÖĞRENME KURAMI ss: ( ) Albert Bandura (1925- ) Gözlem (Model Alma) Yoluyla Öğrenme Gözlem Yoluyla Öğrenmede Öğrenmeyi Sağlayan Dolaylı Yaşantılar Dolaylı Pekiştirme (Vicarious Reinforcement) Dolaylı Ceza (Vicarious Punishment) Dolaylı Güdüleme (Vicarious Motivation) Dolaylı Duygu (Vicarious Emotion) Modelin Özellikleri Farklı Türdeki Modellerin Çocukların Davranışları Üzerindeki Etkisi Sosyal Bilişsel Kuramın Temel İlkeleri Karşılıklı Belirleyicilik (Reciprocal Determinism) Sembolleştirme Kapasitesi (Symbolizing Capability) Geleceği Görebilme (Öngörü) Kapasitesi (Forethought Capability) Dolaylı Öğrenme Kapasitesi (Vicarious Capability) Kendini Düzenleme Kapasitesi (Self Regulatory Capability) Kendini Yargılama Kapasitesi (Self-Reflective Capability) Kendini Yetkin Görme (Yetkinlik) (Self-Efficacy) Gözlem Yoluyla Öğrenme Süreçleri Dikkat Etme Süreci Hatırda Tutma Süreci (Retention) Davranışı Meydana Getirme Süreci Güdülenme Süreci Sosyal Öğrenme Kuramının Eğitime Yansımaları Özet İçindekiler xv

16 Dolaylı Pekiştirme (Vicarious Reinforcement) Dolaylı Ceza (Vicarious Punishment) Dolaylı Güdüleme (Vicarious Motivation) Dolaylı Duygu (Vicarious Emotion) Modelin Özellikleri İşaret-Gestalt (Beklenti) Kuramı Edward Chace Tolman ( ) Tolman a Göre Öğrenme Tolman ın Kuramının Eğitime Yansımaları Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar ÜNİTE 13 GESTALT ÖĞRENME KURAMI ss: ( ) Gestalt Teorisinde Algı ve Algılama Gestalt Teorisinde Algısal Örgütlenme Yasaları Prängnanz Yasası Figür (Şekil) ve Zemin Gruplama Yasası Algısal Değişmezlikler Gestalt Öğrenme Türleri İz Sistemi (Trace System) Üretici Öğrenme İçgörü (Kavrama) Yoluyla Öğrenme Alan Kuramı Eğitim Ortamında Gestalt Öğrenme Gestalt Teorisinin Sınıfa Yansımaları (Aloa ve Adeniyi, 2009) Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar xvi Eğitim Psikolojisi

17 ÜNİTE 14 BİLGİ İŞLEME KURAMI ss: ( ) Bilgi İşleme Kuramının Sorduğu Sorular Bilgi İşleme Kuramının Varsayımları Siegler ın Bilgi İşleme Kuramı Görüşü Bellek (Hafıza) Duyusal Bellek (Duyusal Kayıt) Kısa Süreli Bellek (Çalışan Bellek) Uzun Süreli Bellek (Uzun Dönem Bellek) Uzun Süreli Bellekte Bilginin Temsil Edilmesi Bilişsel Süreçler Bilginin Duyusal Bellekten Kısa Süreli Belleğe Geçişi Dikkat Broadbent'in Dikkat Modeli Triesman ı Esas Alan Dikkat Modeli Kısa Süreli Bellekten Uzun Süreli Belleğe Geçiş Tekrarlama Gruplama (Kümeleme) Anlamlılık Görsel Canlandırma Kodlaması Otomatikleştirme Uzun Süreli Bellekte Geri Çağırma ve Unutma Seri Pozisyon Etkisi Unutma ile İlgili Teorilere Kısa Bakış Bellek Türlerinde Unutma Üst-Biliş (Bilişin Bilgisi) Öğrencilerin Üst-Biliş Kullanmalarına Yardım Edecek Öğretme Stratejileri Öğrenme Sürecinde Bilgi İşleme Kuramının Temel İlkeleri Bilgi İşleme Kuramının Öğrenme Uygulamalarına Etkisi Öğretmenlere Öneriler Bilgi İşleme Kuramının Sonuçlarından Yararlanan Bir Çalışma Sistemi Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar İçindekiler xvii

18 ÜNİTE 15 BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME ss: ( ) Beyin Araştırmaları Sağ-Sol Beyin Sağ-Sol Beyin Kullanımını Belirleme Ölçeği İnsan Beyni ile Bilgisayarların Karşılaştırılması Beyin Temelli Öğrenme İlkeleri Beyin Temelli Öğretim İçin Üç Durum Beyne Dayalı Öğretim Beyin Temelli Öğrenme Stratejileri Beyin Temelli Öğretim Uygulaması: Açık Çek Beyin Temelli Öğretimin Doğurguları ve Öğretmenlere Öneriler Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar ÜNİTE 16 YAPILANDIRMACI ÖĞRENME ss: ( ) Yapılandırmacı Öğrenmenin Sayıltıları Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımının Çeşitleri Yapılandırmacı Yaklaşımın Yararları Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımı İçin Anahtar Noktalar Yapılandırmacı Öğretim Yapılandırmacı Öğretim Modelinin Aşamaları Yapılandırmacı Öğretim Sürecinin Özellikleri Yapılandırmacı Öğretim Sürecinin İlkeleri Yapılandırmacı Öğretim Süreci Yapılandırmacı Etkinliklerin Bileşenleri Yapılandırmacı Ders Öğretim Süreci Yapılandırmacı Öğretim Uygulama Örneği Yapılandırmacı Öğretimin Doğurguları Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımında Öğretmen ve Sınıf Özellikleri Yapılandırmacı Öğretim Sürecini Uygulayan Öğretmenin Özellikleri Yapılandırmacı Bir Sınıfta Öğretmenin Sorumlulukları Geleneksel ve Yapılandırmacı Sınıfın Özellikleri xviii Eğitim Psikolojisi

19 Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar ÜNİTE 17 ETKİLİ ÖĞRETİM VE ETKİLİ ÖĞRETİM İLKELERİ ss: ( ) Öğretim Etkinliklerini Planlama, Uygulama ve Öğrenci Performansını Değerlendirme Öğretim Etkinliklerini Planlama Planlama Süreci Amaçların Belirlenmesi İçeriğin Seçimi ve Düzenlenmesi Öğretim Sürecine İlişkin Kararlar Değerlendirme Sürecine İlişkin Kararlar Öğretim Etkinliklerinin Uygulanması Giriş Etkinlikleri Sunuş/Gelişme Etkinlikleri Sonuç Etkinlikleri Öğrenci Performansını Değerlendirme Öğretim Strateji ve Araç-Gereçleri Öğretim Stratejileri Buluş Yoluyla Öğrenme Anlamlı Öğrenme/Sunuş Yoluyla Öğretme Araştırma-Soruşturma Yoluyla Öğrenme Öğretim Araç-Gereçleri Sınıf Yönetimi Sınıf Yönetiminin Boyutları Sınıfta İstenmeyen Davranışlar ve Önlenmesi Öğrencilerin Öğretim ile İlgili İhtiyaçlarının Göz Önünde Bulundurulması Bilişsel Alanda Farklılıklar Duyuşsal Alanda Farklılıklar Fiziksel Alanda Farklılıklar Öğrenme Stillerinde Farklılıklar Yaratıcılık Potansiyelinde Farklılıklar Cinsiyetten Kaynaklanan Farklılıklar Kültürel ve Sosyo-Ekonomik Farklılıklar Yetersizliklerden Kaynaklanan Farklılıklar Risk Altındaki Öğrenci Farklılıkları İçindekiler xix

20 Öğrencileri Güdüleme Öğrencileri Güdüleme Yolları Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar ÜNİTE 18 GÜDÜLENME VE BİREYSEL FARKLILIKLAR ss: ( ) Güdülenme Psikanalitik Kuram ve Güdülenme Davranışçı Kuram ve Güdülenme İhtiyaç Kuramı ve Güdülenme Beklenti x Değer (Expectancy x Value) Kuramı ve Güdülenme Yükleme Kuramı ve Güdülenme Özyeterlik (Self-Efficacy) ve Güdülenme Amaç Kuramı ve Güdülenme Diğer Bilişsel Kuramlar ve Güdülenme Dışsal (Extrinsic) ve İçsel (Intrinsic) Güdülenme Öğrenilmiş Çaresizlik (Learned Helplessness) Bireysel Farklılıklar Zekâ Bilişsel Tarz ve Öğrenme Tarzı Yaratıcılık Özel Gereksinimli Çocuklar Cinsiyet, Sosyo-Ekonomik Düzey (SED) ve Kültür Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar xx Eğitim Psikolojisi

21 Gelişim Konularına Genel Bakış 1 Yrd. Doç. Dr. Berrin EYLEN ÖZYURT İzmir Yaşar Üniversitesi İnsan ve hayvan davranışlarını inceleyen bir bilim olarak tanımlanan psikoloji biliminin ortaya koyduğu bilgiler eğitim uygulamalarında geniş ölçüde kullanılmaktadır. Pek çok uzmanlık alanı olan psikolojinin eğitim bilimi ile kesiştiği alanlardan biri de eğitim psikolojisidir. Eğitim psikolojisi, eğitim ortamlarında öğrenme süreçlerini, öğrenmeyi etkileyen faktörleri, öğrencilerin gelişimsel özelliklerini, güdülenmeyi ve bunun gibi öğrenme psikolojisi ve gelişim psikolojisi uzmanlık alanlarına ait bilgilerin öğrenme ve öğretme ile ilişkilendirilmesini kapsayan konuları içermektedir. Eğitim psikolojisi, gelişim psikolojisi ve öğrenme psikolojisinin bulgularını eğitim uygulamalarına yansıtan bir uzmanlık alanıdır. Eğitim sürecinde işlenen ham madde, öğrencidir. Eğitim süreci yoluyla öğrencilerde çeşitli bilgi, beceri ve tutumlar geliştirilmeye çalışılmaktadır. Öğrencilerin sahip oldukları ve farklı yaşlarda gösterdikleri gelişimsel özelikler bilinmeksizin, öğrencileri tanımak ve eğitim-öğretim süreçlerini bu özellikleri dikkate alarak planlamak mümkün olamayacaktır. Öğrencilerin farklı yaş dönemlerinde çeşitli gelişim alanlarında nasıl değişim gösterdiğini öğrenmek için gelişim psikolojisinin bilgilerinden yararlanmak gerekmektedir. Bir anlamda eğitim psikolojisi öğrenen bir varlık olarak öğrencinin ne zaman, neyi, nasıl öğrendiği gibi konularda önemli veriler sağlamaktadır. Etkili bir eğitimöğretim süreci düzenlemek için de bu verilerden yararlanmak zorunludur. Zaman zaman pek çok öğrenciden öğretmenler ile ilgili olarak öğrencilerin seviyesine inemedikleri veya inebildiklerine ilişkin yorumlar duyarız. Hatta kendi yaşantımızda da bu tür öğretmen modelleri vardır. Peki nedir öğrencinin seviyesine inmek ya da inememek? Öğrencinin seviyesine inen öğretmen nasıl bir öğretmendir? İnemeyen öğretmen neden inememektedir?

22 Öğrencinin seviyesine inebilen öğretmen, öğrenme sürecinde öğrencinin ne zaman, neyi, nasıl öğrenebileceğini bilen ve öğrenme yaşantılarını, öğrenme ortamlarını, öğrencilerle iletişim ve ilişkilerini buna göre düzenleyebilen öğretmendir. Öğrencilerin seviyesine inemeyen öğretmen ise, öğrencilerin ne zaman, neyi, nasıl öğrenebileceğini bilmeyen, düzenledikleri öğrenme-öğretme ortamları ile öğrencilerin gelişimsel özellikleri arasında bir paralellik kuramayan öğretmendir. Öğretmenlik meslek bilgisi dersleri arasında yer alan, eski adıyla gelişim ve öğrenme psikolojisi yeni adıyla eğitim psikolojisi dersi, öğretmen adaylarına insan gelişimi ve öğrenmesi hakkında kuramsal bilgileri vererek onların öğrenme süreç ve ortamlarını öğrencilerin çeşitli gelişim alanlarındaki özelliklerine göre düzenleme becerilerini geliştirmeyi amaçlamaktadır. Etkili öğretmen davranışlarının arkasındaki en önemli güç öğretmenlerin insan gelişimi ve öğrenmesi konusunda yeterli kurumsal bilgilere sahip olmaları ve bu kurumsal bilgileri uygulamaya yansıtabilme becerileridir. Bir başka deyişle nitelikli ve etkili bir öğretmenin, eğitim psikolojisi alanında iyi yetişmiş öğretmen olduğunu söylemek abartılı bir yaklaşım olmasa gerek. Gelişim Psikolojisi ve Gelişimle İlgili Kavramlar İnsanın döllenmeden ölüme kadar geçen süre içindeki değişimlerini inceleyen gelişim psikolojisi, psikolojinin temel araştırma ve uygulama alanlarından biridir. Gelişim psikolojisini tanımlayacak olursak; gelişim psikolojisi insanlarda yaşla birlikte ortaya çıkan ilerleyici psikolojik değişiklikleri inceleyen bilim alanıdır diyebiliriz. 1 Onur a 2 göre gelişim psikolojisi, bireylerin yaşam boyunca geçirdiği değişimlerin betimlenmesi ve açıklanmasıyla ve aynı zamanda bireyler arasındaki değişim, benzerlik ve farklılıklarla uğraşır. Betimler; yani bireylerin yaşam boyunca geçirdiği değişimlerin neler olduğunu ortaya koyar ve normları belirler. Açıklar; yani değişimlerin nedenlerini bulmaya çalışır. Aynı zamanda sadece değişimdeki benzerlikleri değil farklılıkları da inceleyerek bireysel farklılıkların nasıl ortaya çıktığını da belirlemeye çalışır. Gelişim psikolojisinin diğer işlevleri ise tahmin ve değiştirmedir. 3 Tahmin eder; yani ilerleyen yaşlarda ortaya çıkacak değişiklikleri yordamaya çalışır. Değiştirme ise en uygun davranışı kazandırmak için müdahale etmeyi kapsar. 4 Gelişim psikolojisi önceleri çocuk psikolojisi olarak çalışılmış, zamanla yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerini de içerecek biçimde genişleyerek gelişim psikolojisi adını almıştır. Modern gelişim psikolojisinin kökleri Herakles, Aristotales ve Dekart ile temsil edilen zengin psikoloji geleneğine kadar uzanır. Bugünkü anlamıyla gelişim psikolojisi larda çalışılmaya başlanmıştır. Yaşam boyu gelişim anlayışının hakim olduğu günümüz gelişim psikolojisinde gelişim, döllenme ile başlar ve ölüm ile son bulur. Bu bakış açısı gelişim psikolojisini sadece çocukluğu ve ergenliği açıklayan bir alan değil, yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerini de inceleyen bir alan olarak ele almaktadır. Kitabımızın hedeflediği kitle öğretmen adayları olduğundan, gelişim konuları ağırlıklı olarak bebeklik, çocukluk, ergenlik ve gençlik dönemlerini kapsayacaktır. Ancak gelişimin yaşam boyu süren bir süreç olduğu unutulmamalıdır. 2 Eğitim Psikolojisi