ÜNİTE SOSYOLOJİYE GİRİŞ İÇİNDEKİLER HEDEFLER KURUMLAR SOSYOLOJİSİ II. Yrd. Doç. NURAY KARACA

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER KURUMLAR SOSYOLOJİSİ II özü Kurumlar Sosyolojisi II Aile Kurumu Hukuk Kurumu Siyaset Kurumu SOSYOLOJİYE GİRİŞ Yrd. Doç. NURAY KARACA Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Aile, hukuk ve siyasetin kurumsal nitelikleri hakkında bilgi sahibi olacak Sözü edilen kurumların diğer kurumlarla ilişkisini analiz edebilecek Toplum içinde yer alan kurumları sosyolojik perspektif içerisinde değerlendirebilecek Ortak hayat koşullarını kolektif biçimde yönetme şansına sahip olacak İnsan eylemlerinde karşılıklı bağımlılık ilişkisi boyutunun kurumlar içerisinde şekillendiğini, rastlantısal olmayan birliktelikler olduğunu görebileceksiniz. ÜNİTE 11

2 GİRİŞ Tarihsel süreç içinde aile, diğer sosyal yapı ögeleriyle birlikte düşünülmelidir. Kültür, insanın yaşam şekli ise toplum da bu yaşama şeklini sürdüren insanların teşkilatlanmış birimidir. Konu, insan ve toplum olunca orada sosyoloji ve sosyolojik bulgu için ham madde hazır demektir. Sosyolojik bilgiyi oluşturan her şey sıradan insanların normal günlük hayatlarında yaşadıkları şeylerdir. Fakat bu durum insanların kurumlardan soyutlanmış olduğu anlamına gelmez. Örneğin, pazarda yaptığımız bir alışveriş işlemi parasal işlem olduğundan, ekonomik ilişkilerde değerlere uymak, toplumun değerleriyle hareket etmek bakımından ahlaki, işlemlerin hukuki bir düzlemde işlemesi açısından siyasaldır. Biz bu kurumsal olguları bir kurumun çatısı altında ele alırız. Aile, hukuk, siyaset vb. Genel bir sosyolojik eğilime göre kurumlar şöyle doğar. İnsanlar ihtiyaçlarını karşılamak için eylemde bulunurlar. Eylemler tekrarlanır, tekrarlanan eylemler alışkanlığa dönüşür. Alışkanlıklar zamanla âdet hâlini alır. Âdetler kurallaştırılır, nihayet normlar kurumlaşırlar. Toplumlarda değerlerin bir kısmı önceden vardır. Bir başka toplumdan hazır olarak ortaya çıkan değerler, norm ve kurumlara dönüşür. Her toplumun kendine has kurum modelleri vardır. Formel biçimler evrenseldir; ama içerik her topluma göre az çok farklılık sergileyebilir. Bu ünitede bir önceki ünitenin devamı olarak aile, hukuk ve siyaset kurumları ele alınacaktır. AİLE KURUMU Aileye Tarihsel Bakış Aile, toplumsal grupların en doğal ve ilkini oluşturur. Yeryüzünde hiçbir toplum aile olmadan varlık gösteremez. Antropolojik ve etnolojik araştırmalar göstermiştir ki bugüne kadar belirli bir aile tipi ortaya konulamamıştır. Ancak her toplum kendi kültür çevresi içinde bir aile örneği yaratmıştır. Toplumda meydana gelen olaylar aileye yansır. Bu bakımdan aile ilk toplumsal kurumdur. Aile 19. Yüzyıl Avrupa sında cinsiyete dayanan evrim teorisi ile açıklanmaya çalışılmıştır. Buna göre ilk aile cinsel ilişkilere dayanan bir aile tipidir. Bundan evrim yoluyla bir kadının bir anda iki veya daha fazla koca ile evlenmesi Poliandry ortaya çıkmıştır. Bunu izleyen, bir erkeğin yine bir anda iki veya daha fazla kadınla evlenmesi demek olan Polijini tipi, son aşamada ise bir kadının bir erkekle evliliğini ifade eden monogamy sistemi doğmuştur. Aile, tarih boyunca aldığı şekillere göre görevlerini yerine getirmiştir. Göçebe ve çoban kabilelerde hayvanlara bakmak ve yetiştirmek ailenin görevidir. Çapa tarımında, tarım faaliyetleri ve çapalama aileye ait bir iştir. Özellikle tarlaların sabanla sürülmesinden sonra tarım bir aile işlevi haline gelmiştir. Avcılığın genelde erkek işi olması nedeniyle erkek önem kazanmıştır. Bottomore un belirttiği gibi aile dayanışmasının önemi İkinci Dünya Savaşı ndan sonra yıkılan Avrupa da Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 yeniden ortaya çıkmıştır. L.H. Morgan ın Ancient Society adıyla 1877 de geliştirdiği tez daha sonraları F. Engels in Ailenin Özel Mülkiyeti ve Devletin Kökeni (1884) adlı eserini de etkilemek suretiyle Marksist modelin aileye bakış açısını oluşturacaktır. Ancak bu tez daha sonraki antropolojik ve sosyolojik çalışmalar sonucu eleştirilecektir. Sosyal gelişmenin tek bir çizgi izlediği inancı, gücünü yitirmiştir. Doğu bloku ülkeleri ve hatta toplumumuzda yarım yüzyıla yaklaşan bir süre içinde 19. Yüzyıla dayalı aile teorileriyle günümüz gerçekleri yorumlanmaya çalışılmış fakat sonuç alınamamıştır. Aileye yeni bakış açıları getiren ideolojilerin oluşturduğu görüşler aile kurumunun biricikliği ve evrenselliği karşısında geçerliliklerini koruyamamıştır (Türkdoğan, 1991: 26). Aileyi en genel anlamda sosyolojik açıdan anaerkil, babaerkil ve eşitlikçi olmak üzere inceleyebiliriz. Anaerkil Aile Anaerkil aile tipine ilkel toplumlarda rastlanmaktadır. Klanlarda akrabalık kadın soyuna bağlıdır. Bu ailede ana egemenliği söz konusudur. Bütün yetkiler annede veya onun adına en büyük ağabeyi yani dayıda toplanmıştır. Soy, anne ile belirlendiği için kadının toplumsal statüsü çok yüksektir. Ana egemenliğini açıklayan iki kuram vardır. Birincisi, ana egemenliğinin nedeni, soy zincirinin anaya göre belirlenmesidir. Toplumlar ekonomik ve teknolojik olarak geliştikçe aile de buna bağlı olarak bir alt aşamadan bir üst aşamaya geçer. Gordon Childe e göre de avcılığı yapan erkek, toplayıcılığı yapan kadın olduğundan zamanla bitkiler konusunda bilgi sahibi oldu ve Neolitik çağda kadın, küçük bir toprak paraçasında tahıl yetiştirmesini öğrendi. Bu etkinlikler, onda deneyim birikimini oluşturdu bütün bunlar kadının toplumda önemli konuma gelmesini sağladı. Babaerkil Aile Ailede erkek egemenliği söz konusudur. Bütün yetkiler erkekte toplanmıştır. Toplayıcılık ve avcılık döneminden çobanlık ve tarım düzenine geçilince, kadın ve erkek arasındaki iş bölümü de son bulmuştur. Bu durum, erkeğin statüsünü de değiştirmiştir. Ana egemenliği için ileri sürülen kuramlar, baba egemenliği için de geçerlidir. Soy zincirinin babaya göre belirlenmesi, üretimde erkeğin kadından daha önemli rol oynamasını sağlamıştır. Baba egemenliğinin toprağa yerleşmesi ile başladığı savunulur. Topluluğun ürettiği ile tükettiği arasındaki fark olan artık ürüne erkek el koymuştur. Erkek tarımsal üretimde etkin olarak kadının yerine geçmiş; akrabalık, baba, soy zincirine bağlı olarak kadının statüsü değişmiştir. Eşitlikçi Aile Kapitalizm öncesi dönemde Batı Avrupa da aile üretici bir birim olmuştur. Sanayileşmeyle birlikte üretim merkezli aile yapısı değişerek çağdaş toplumların aile tipi olan eşitlikçi aile yayılmaya başlamıştır (Giddens, 1993: 118). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Bu aile tipinde kadın ve erkeğin eşitliğine kuramsal olarak önem verilir. Sanayileşmeyle kadınların iş hayatına atılması kadın-erkek eşitliğini gündeme getirmiştir Fransız Devrimi, herkesin yasalar önünde eşit olduğunu bildirerek kadın ve erkek arasındaki yasal eşitsizliğe son vermiştir. Kadınlar ekonomik, siyasal, hukuksal, sosyal alanlarda ve aile içinde eşit haklara sahip olmuşlardır. Şekil Modern Toplunlar ve Eşitlikçi Aile Modeli Evlenme Evlilik toplumsal bir olgudur. Her toplum aileye kurumsal bir değer kazandırmak amacıyla, evlenmeyi kendine özgü çeşitli normlarla çerçevelemiştir. Bu normlar, örf, adet ve törenler aracılığıyla işlevsellik kazanmıştır. Bu bağlamda evlilik yaşı, evlenmenin yapılış şekli, ev düzeninin kuruluş şekli, armağan türü, miktarı ve sunuş biçimi, eşlerin birbirlerine karşı tutumu, ayrılma ve boşanma toplumdan topluma değişiklik gösterir. Evlenme bir toplum veya bir topluluk içinde kimler arasında ne zaman nasıl evlilik ilişkileri olacağını gösteren bir kurumdur. Sosyologların ve antropologların araştırmalarında tüm toplumlarda mahremiyet konusunun olduğu gözlenmiştir. Mahremiyet karşı cinsten olan insanların cinsel ilişkileri konusunda ortaya çıkan yasaklardır. Evliliğin örgüt ve kurumsal niteliğini ön plana çıkaran görüşler, aileye toplumsal bir kurum olarak yaklaşan sosyologların düşüncelerini yansıtır. Evliliği evrensel tanımlama çabası, bazı temel unsur ve kriterlerin olması gerektiğini ifade eder. Bu kriterlerden bazıları şunlardır: Karşı cinsten iki kişinin varlığı, sürekliliği olan ortak bir yaşam arzusu ve istenci, hukuksal anlamda bir sözleşmenin bulunması, iyi ve kötü günlerin birlikte yaşamaya talip olunması, eşlerin statülerine uygun bir rol sergilemeye hazır bulunmaları gelecekle ilgili ortak ideal ve tasavvurların tanınması, psikolojik ve biyolojik doyum, eşlerin birbirini koruyucu nitelikte tavır takınmaları, evlilik olgusunun tanımlanmasında kullanılan ölçütler olarak kabul edilebilir. Evlilik şekillerine göre aile sınıflaması şu şekilde yapılır: Grup içi (Endogami) Grup dışı (Exogami) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Endogamide evlenecek insan eşini kendi grubu içinden seçer. Bu durum bazı kapalı cemiyetlerde çok katı bir şekil alarak, kutsal kanın dışarıya karışmaması için en yakın akraba ile evlenme kaidesi halini almıştır. Exogamide ise endogami nin tersine kişi evleneceği eşini grubun içinden değil, dışından seçer. Bu kural daha sonra yakın akraba ile evlenme yasağı haline gelmiştir. Grup içi ve grup dışı kavramları farklı toplumların kendi yapılanmalarına göre ortaya çıkan göreceli kavramlardır. Yani evlilik durumuna göre oluşan yasaklar toplumdan topluma değişmektedir. Yerleşim birimine göre ise aile üç grupta ele alınır: Patrilokal (Baba Çevresi): Bu evlilik tipi, evlenen kadının, erkeğin sosyal, kültürel, dini ve coğrafi çevresine katılması demektir. Matrilokal (Ana çevresi): Patrilokalin tersine evlenen erkeğin, kadının çevresine girmesi söz konusudur. Neolokal: Evlenen çiftin ebeveynlerinden ayrı olarak yeni bir yerleşim biriminde oluşturdukları aile tipidir. Toplum ve Aile Toplum, ailenin şeklinin temel belirleyicisidir. Toplumsal yaşamla ilgili en küçük sosyal birim ailedir. Aile toplumun tüm özdeksel ve tinsel zenginliklerinin kuşaktan kuşağa geçmesinde rol oynayan temel toplumsal temellerden biridir (Türkdoğan, 320). Aile bu işlevini çok eski çağlardan beri devam ettirmektedir. Aile biyolojik ilişkiler sonucu insan türünün devamını sağlayan sosyalleştirme sürecinin de ilk ortaya çıktığı yerdir. Aile, karşılıklı ilişkilerin kurallara bağlandığı, üyelerinin duygusal olarak doyuma ulaştıkları sosyo ekonomik ve sosyo-kültürel yönleri olan toplumsal bir birimdir. Ailenin temel görevi; cinsel davranış ve çoğalmanın düzenlenmesi, cinsler arası iş bölümü, çocukların bakımı ve eğitimidir. Ailenin bu görevleri köy ve şehir kuruluşları ile teknolojik değişmelere göre farklı durumlar arz eder. Aile kurumu genelde iki cins arasındaki ilişkileri, neslin devamını düzenleyen, standartlaştıran bir sitemdir. En yaygın formu, erkek ve kadının çocuklarıyla birlikte aynı evde yaşadığı monogamidir. Bu temel kurum altında nişanlılık, evlilik, çocuk bakımı, yasal ilişkiler ve bunlara benzeyen alt kurumlar yer alır. Durkheim, aileyi şöyle tarif eder. Aile, kendilerini hakiki veya farazi olarak kandaş sayan ve aralarında cemiyetce tanınmış karşılıklı haklar ve vazifeleri olan fertlerden mürekkep bir zümredir (Sadak, 1941: 99). Aile çok değişik açılardan sınıflandırılmıştır. E. Durkheim evrimci eğilimin evrensel denebilecek toplumsal gelişim basamakları olarak gördüğü klan, fratri, kabile, site, imparatorluk ve ulus aşamalarına denk düşecek şekilde aileyi altı kategoriye ayrılır. Bunlar: 1. Totem ailesi 2. Anaerkil ailesi 3. Babaerkil ailesi 4. Pederi aile 5. Soy ailesi 6. Modern aile. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Aile üzerine çalışmalarıyla tanınan Le Play a göre toplum yapısı ile aile şekli arasında yakın bir ilişki vardır. Toplum şekli aileyi yaratır. Le Play, mirasın geçişine göre aileyi üçe ayırır: Babaerkil aile Kök aile Kararsız aile Babaerkil ailede mal kuşaktan kuşağa parçalanmadan devam etmekte ve otoriteyi elinde bulundurmaktadır. Kök ailede, aile mülkü mirasçı olarak seçilen evlada geçer. Kararsız ailede, mal parçalandığı için aile çözülür. Kararsız ailede herkesin uyduğu bir otorite de bulunmaktadır (Aydın, 2000: 44). Aileyi yerleşim yerine göre de sınıflandırmak mümkündür: Büyük kent ailesi Kasaba ailesi Gecekondu ailesi Köy ailesi Göçebe ailesi Sosyo ekonomik aşamalara göre ise aile: Sanayi öncesi aile (geniş aile, burjuva ailesi gibi) Sanayi ailesi (çekirdek aile) Sanayi ötesi toplum ailesi Yukarıdaki aile tipolojilerinin dışında en yaygın sınıflandırma şekli, aile üye yoğunluğu ve işlevleri gözetilerek yapılan, geleneksel aile ve modern (çekirdek) ailedir. Bu sınıflandırmada geleneksel aile özellikle sanayi öncesi toplumlarda ve kırsal alanda yaygın aile türüdür. Çekirdek aile ise anne, baba ve evlenmemiş çocuklardan oluşur. Özellikle modern aile sanayi devriminden sonra kent toplumlarının aile yapısıdır. Ailenin İşlevleri Biyo-Antropolojik işlev: Bu anlayışla hareket eden H. Schelsky ye göre aile, biyo-antropolojik dürtülerle ilgili özel eğilimlerin belli kurallara bağlanmasıyla oluşmuş bir kurumdur. Neihardt da ailenin biyolojik açıdan iki temeli olduğunu belirtir. Birincisi, cinsiyet dürtüsünün tatmini; ikincisi ise yeni kuşakların oluşturulmasında ailenin biyolojik donanımıdır. Ailenin Psikolojik Doyum Sağlama İşlevi: Aile duygusal alış verişin yoğun yaşandığı tek yerdir. Başka hiçbir kurum tarafından tam anlamıyla yerine getirilemeyen ailenin bu işlevi modern toplumlarda çok daha önemli hale gelmiştir. Ailenin üyelerine sağladığı psikolojik tatmin bireyin yalnızlık ve güvensizlik duygularını yaşamasına engel olur. Ekonomik İşlevi: Özellikle modern öncesi toplumlarda aile, önemli bir üretim ve tüketim birimiydi. Bütün aile üyeleri belli bir iş bölümü çerçevesinde ailenin işlerini yapar, üretime katkıda bulunurlardı. Modernleşmeyle birlikte ailenin maddi ihtiyaçlarını üretimle ilgili kısımlar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 ekonomi kurumuna aktarılmıştır. Özellikle emeğin aile dışında kullanılması metalaştırılması ailenin bağımsız bir ekonomik birim olma özelliğini ortadan kaldırmıştır. Ailenin Eğitim İşlevi: Ailenin sahip olduğu pek çok fonksiyon yanında en önemli özelliği eğitici bir özelliğe sahip olmasıdır. Bu fonksiyonu çocuk doğurma ve onun bakımı, korunması ile beraber düşünmek gerekir. Eğer aile uyumlu, iç ve dış organizasyonu normal, toplumdaki çeşitli gelişmeler onun yapısını bozacak mahiyette değilse, çocuk için mükemmel bir eğitim yuvasıdır. Aile düzeni, insanların meydana getirdiği ortak hayatın, en içten gelen duygularla örüldüğü bir yuvadır. İnsanlar burada doğar, gelişir ve belli özellikler kazanır. Aile içerisinde işlenen ve inşa edilen çeşitli değerler aile fertleri aracılığıyla toplumun diğer kesimlerine iletildiği için bir kültürel etkileşimin meydana gelmesi de mümkündür. Normal bir aile hayatı, üretici ve yetiştirici olma yanında sosyo-kültürel ve ekonomik fonksiyonların da icra edildiği merkezi bir organ konumuna geçmektedir. HUKUK KURUMU Hukuk Nedir? Hukuk, düzenin teminatıdır. Hukuk, toplumun temel gereksinimleri olan düzen ve adalet için vardır. Hukuk, cemiyette özel teminatlarla kuvvetlendirilmiş olan bir düzen çeşididir. Bu düzenin bozulmaması için uyulması geren kurallar vardır. Bu kurallara hukuk kuralı denir. Hukuk kuralları, kendilerine uyulmaması durumunda toplumdaki örgütlü yapıların zor kullanılması gerekliliğini belirten yaptırımları rasyonel olarak karşılayan sosyal normlardır. Hukuk, devlet tarafından tanınmış ve kabul edilmiş kurallardan ibarettir. Hukuk kurallarının tanımı hakkında tam bir uzlaşma yoktur. Bununla beraber sosyolog açısından hukukun başta gelen özelliği onun önemli bir sosyal kontrol aracı olmasıdır. Hukuk kuralları toplumda var olan diğer bütün kurallardan farklıdır. Hukuk kuralları az veya çok sistematik genelleştirilmiş kurallardır. Kurallar birbiri ile ahenklidir. Belirli şekilde tanımlanmış durum ve ilişkileri yönetirler, açıktırlar. Tanımlanmış ve sınırlı biçimde kuvvet veya kudret sınırlanmasını uygularlar (Dönmezer, 1984: 274). Hukuka saygı, uygar kültüre sahip toplumun asıl unsurlarındandır. Bireyler genel olarak hukukun kamu yararı yönünde işlediğine inanır. Bu durum hukuk kurallarının doğru kabul edilmesine ve meşru sayılmalarına neden olur. Hukuk kurallarının haklılığını sağlayan şartlardan birisi de bunların çatışma halinde bulunan yararları dengelemesidir. Hukuk; bir bütünlük içinde gelişen norm sistemi, değer düzeni, sosyal olgu ve sosyal kurumdur. Hukukun norm sistemini, hukuku dogmatiği, etik düzenini hukuk felsefesi olgu ve kurum niteliğini de hukuk sosyolojisi ele almaktadır. Sosyolojiye göre hukuk sosyal bir olgudur. Hukuk bireylerden oluşan sosyal grupların içinden çıkar ve bireyleri yönlendirir. Normlara uymayan meşru olarak Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 kabul edilen yaptırımlarıyla etkiler. Bunu grubun, toplumun ortak yararı için yapar. Hukuk Durkheim ın dediği gibi kolektif bilincin güçlü yanını ifade eder. Sosyal olguların süreklilik gösteren ve yaygın olan temel gereksinimleri karşılayanlarına sosyal kurum denirse, hukuk sosyal bir kurumdur. Diğer sosyal kurumlar gibi temel gereksinimleri düzen ve adalettir. Evrenseldir. Her topluluk ya da toplumda hukuk kuralları yazılı-yazısız vardır. Hukuku sosyal bir olgu ya da sosyal bir kurum olarak algılamak, hukukun yapı içinde diğer olgu ve kurumlarla ilişkili olduğunu gösterir (Bal, 2008: 7). Yazılı hukuk toplum içinde yaygın örf ve adetlerle çelişki içinde olabilir. Bu durumda hukuk kuralının uygulanma yeteneğini sağlayacak etkili bir destek zayıflamış olur. İnsanlar, örf ve adet ile yazılı hukuk kuralı arasında yaşadıkları çatışmalarda genel olarak örf ve adetlere uymaya yatkındırlar (Dönmezer, 1984: 277). Sosyolog için hukuk sosyal bir olgudur. Hukuk sosyolog için keyfi olmayan objektif ve analizi mümkün değişik faktörlerden oluşan kurallardan meydana gelmiştir. Bu nedenle hukuk bilimsel bir inceleme konusudur. Hukuk düzeninin sosyal temellerini inceleyen özel sosyoloji dalına hukuk sosyolojisi denir. Hukuk ve Toplum Hukuk bir kültür ürünüdür. Toplumsal yaşamda hukukun toplumla olan ilişkisini anlamak için toplumda var olan değişmeleri dikkate almak zorundayız. Bu bağlamda Ogburn un toplumdaki değişimle ilgili geliştirdiği kültürel gecikme kavramından faydalanabiliriz. Ogburn a göre toplumda değişme her alanda aynı hızda gerçekleşmez. Bazıları diğerlerine oranla daha hızlı bir gelişme ya da değişme gösterebilir. Ogburn kültürü ikiye ayırır: Teknik üretim olan maddi kültür Maddi-olmayan kültür Maddi olmayan kültür üretim sistemini denetleyen ve düzenleyen hükümet, hukuk, örf-adet ile maddi kültürle bağlantısı olan aile sistemi, din, eğitim vb. den oluşur. Bu iki kesim arasındaki karşılıklı ilişkiler istikrarlı bir toplumda dengeli varsayılan kültürü oluşturur. Herhangi bir nedenle bu denge bozulunca kültür geriliği denilen uyumsuzluk meydana gelir. Bu durum yeni bir denge ve uyum için değişmeleri gerekli kılar. Bu değişme kendiliğinden olabileceği gibi bir kültür ürünü olan hukukun bilinçli olarak kullanılmasıyla da sağlanabilir. Modern toplumlarda hukuku ve dolaysıyla toplumsal değişmeleri ve toplum hukuk dengesini sağlayan üç organla karşılaşırız: Uzmanlaşmış yazılı kural koyucu organlar Mevcut hukuk kurallarını uygulamak, geliştirmek, gerektiğinde kural koymakla görevli yargı organı Hukuk kuralları ile mahkeme kararlarını uygulamakla yükümlü icra, infaz organları ile polis örgütü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Tartışma Kurumlar Sosyolojisi II "Zaman zaman (toplumsal) değişmeler bir kültür ürünü de olan hukukun bilinçli olarak kullanılmasıyla da sağlanabilir." ifadesinden ne anlıyorsunuz? değerlendiriniz Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Hukukun Toplumsal kaynakları Hukuk, sosyal yaşamımızın bir tezahürüdür. Adalet ve özgürlük, doğal hukukun temel kavramlarıdır. Aristo, İlk Çağda hukuku yaratan şeyin toplumsal ilişkiler olduğunu ifade etmiştir. O, bir toplumda insanlar arasında kendiliğinden doğan toplumsal bir düzen olduğunu görmüş ve buna nomos demiştir. Bu örf-adet, teamül ve ahlak kurallarını da içeren bir düzen olup devletin koyacağı hukuk kurallarına da temel oluşturmuştur. Aristo dan sonra gerek Batı da gerek Doğu da bilimsel düşünce uzun yıllar gerçek yaşamla ilgisini kesmiş, her şey felsefi ilke ya da dini dogmalarla açıklanmıştır. Batı Rönesans ve reform hareketleriyle uyanmıştır. Doğuda ise Orta Çağın karanlıklarından sıyrılamayan düşünceler, İbni Haldun ile aydınlanmaya başlamıştır. Haldun, toplum ile devletin ayrı şeyler olduğunu sosyolojik bir gözlemle tespit etmiştir. Toplum yaşamının ve hukukun devletten önce olduğunu, her toplumun kendine özgü toplumsal ve hukuki düzeni yazılı olmayan kurallarla sağladığını modern toplumlardaki sosyologlardan çok önce görmüştür. Hukuk sosyolojisi için önemli araştırma alanlarını oluşturan Montesquieu nun Kanunların Ruhu adlı eserinde ise Montesquieu, inorganik doğadan insana kadar tüm varlıkların kanunları olduğunu belirtir. O, aklın kılavuzluğunda toplum düzenini ve sorunlarını yer ve zaman içinde incelemeye çalışır. Sosyolojinin isim babası Auguste Comte, tarihçi okulun etkisi ile hukuku suni bir yapı saymakta, hukukun geçici olduğunu ve ileride yok olacağını düşünmektedir. Hukuku belirli bir sosyal ve politik örgütlenme biçimi olarak gören Marksist doktrin ise, hukuk ile devletin birbirinden ayrılamayacaklarını vurgular. Bu doktrine göre devlet, belirli bir sınıfın tahakküm aracından başka bir şey değildir ve devlet ortadan kalktığında hukuk da ortadan kalkacaktır. 19. Yüzyılın sonuna doğru hukuk ile sosyoloji arasındaki ilişkileri esaslı olarak belirleyen Emile Durkheim dır. Durkheim, hukuk kuralının değişen, hareket eden ve içinde insan gruplarına bağlı bir muhteva taşıdığını açıklar. Hukuk da dil, sanat, din gibi sosyal hayatın bir tezahür biçimidir. O halde hukuk kuralının belirli şekillerde meydana çıkışını, etkinliğini sağlayan faktörleri ve uygulanamamasının nedenleri toplum şartlarına göre incelenmelidir. Ebedi ve değişmeyen bir doğal hukuk un olduğu ve hukuksal kararların amacının adaleti sağlamak olduğunu hem din adamları hem filozoflar hem de hukukçular tarafından kabul edilmektedir. Doğal hukuk doğuştan kazanılan hakların olduğunu kabul eder. Bu haklar adalet kavramı içinde yer alır. Doğal hukukun iki temel kavramı adalet ve özgürlüktür. Doğal hukuk pozitif hukukun da Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Hukuk, sosyal şartlara göre değişmesi gereken bir araçtır. temelidir. Herakleitos, Sokrates, Sofistler, Platon, Aristo, Orta Çağ da Hıristiyan düşünürler ve aydınlanma döneminin düşünürleri doğal hukuk düşüncesine katkıda bulunmuşlardır. Bunun karşısında pozitif hukuk ise hukuksal sorunların, felsefi ya da sosyolojik yaklaşımların dışında kendine özgü mantığı olduğundan hareket eder. Hukuksal pozitivizm 19. Yüzyılda ortaya çıkan bir akımdır. Hukuksal pozitivizm doğal hukuk gibi evrensel ilkeleri (adalet, özgürlük, eşitlik) yeterince önemsenmeyen bunların yerine devlet gücünü iradeyi ya da zorunluluğu öne çıkaran bir yaklaşımdır. 20. Yüzyılın başında Rudolf Von Shering Duguit gibi büyük hukukçular, hukukta adeta bir sosyolojik okul meydana getirmişler ve Durkheim, Weber gibi sosyologlar da böyle bir okulun doğmasına etki yapmışlardır. Philip Selznick hukuk sosyolojisi tarihinde dört eğilimin olduğunu ifade eder: Tarihçi görüşe göre hukuku, kurum ve fikirlerin tarihi kökenlerine inerek incelemek gerekir. Entrümantalist görüşe göre hukuk, belirli sosyal amaçlara göre değerlendirilmelidir. Hukuk bir araç, alettir ve sosyal şartlara göre değişmesi gerekir. Antiformalist görüşe göre, hukuk üzerine etki yapan tarihi ve kültürel güçleri göz önüne almamak, hukuku eleştirmek imkanını ortadan kaldırır, sosyal değişmeyi zorlaştırır. Plüralist görüş, hukukun toplum içinde yer aldığı düşüncesindedir. Yani hukuku yapan devlet değildir (Dönmezer, 1984: 279). Hukukun Ögeleri Hukukun ögeleri toplumsal yaşantı, kurallar ve adalettir. Bu ögeleri içeren hukuk toplumsal yaşantıdan doğan ilişkileri, adaleti gerçekleştirmek üzere düzenleyen kuralların bütünüdür(önen, 1991: 5). Hukuk kurallarının aynı durumda, bütün kişilere uygulanabilirliğine hukuk kurallının geçerliliği denir. Hukuk kuralının uygulanma koşulları bakımından benzer olaylara uygulanabilirliğine, hukuk kurallarının soyutluğu denir. Hukuk kuralının toplumsal yaşantıda kişilerin diğer kişilerle aynı toplum içinde yaşamaları nedeniyle gerçekleştirdikleri ilişkileri, davranışları düzenlemekte olmaları ona bir toplumsal davranış kuralı niteliği verir. Hukuk olgusunun sistematik olarak ele alınıp incelemesinde yaklaşımlar farklı yönler izleyebilir. Bu nedenle bilimsel görüşler konusunda, daha başka bir ifadeyle, hukuk bilimleri konusunda çeşitli hukuk bilimi dallarından söz edilebilmektedir: Dogmatik Hukuk Bilimi: Belirli bir pozitif hukuk düzeni kurallarının, bir birlik oluşturan bütüne mantıksal biçimde bağlanarak, sistematik biçimde ortaya konup açıklanmasıdır. Yürürlükteki hukuku gerçek anlamıyla ortaya koyabilmek için, hukuk kaynaklarındaki deyimlerin ve kavramların açık olup olmadığını, çelişkiler ve boşluklar bulunup bulunmadığını, eleştirici bir yaklaşımla saptamaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Hukuk felsefesi: Türk, Fransız, Alman vs. hukuk ayrımı yapmaksızın hukuku soyut bir kavram olarak ele alıp inceleyen bilimdir. Hukuk felsefesi bir değerlendirme bilimidir. Hukuk sosyolojisi: Hukuk ile toplumsal olgular arasındaki ilişkileri izler ve inceler. Hukuku sosyolojik açıdan ele alır. Soyut hukuk kurallarını doğuran toplumsal olayları ve aralarındaki etkileşimi inceler. Mukayeseli hukuk: Çeşitli hukuk düzenlerini, birini ötekine, yer ve zaman itibariyle ilişkili kılmak suretiyle karşılaştırarak inceler. Hukuk tarihi: Hukuk tarihi denilen bu bilimde, hukuksal kurumların nasıl bir gelişim izlediği, bugünkü hukukun eski hukuktan ne şekilde doğduğu ve oluştuğu zaman içinde geçirdiği aşamalar saptanır. Hukuk tarihine dogmatik hukuk biliminde de başvurulur. Pozitif hukuku tam anlamıyla sistemleştirme ve açıklamak için ona temel oluşturan tarihsel gelişim de göz önünde tutulur. Hukuk sosyolojisi; hukuku, biçimlendiği ve inşa edildiği topluluk tiplerine göre sınıflar. Bu nedenle somut topluluk tipleri temele alınarak ve belli ölçütler saptanarak bir sınıflama yapılır. Ancak bu alanda mutlak bir sınıflamadan söz etmek mümkün değildir. Önemli olan toplumların ne tür bir topluluk içinde yer aldıklarını belirlemektir. Gurvitch in yaptığı sınıflandırmaya göre grup ya da toplum tiplerine göre hukuk sistemleri şunlardır: Çok parçalı toplumların din ve büyüye dayalı hukuk sistemi (İlkel toplumlar) Dinsel ve karizmatik bir ilke ile birleştirilmiş toplumların hukuk sistemi (Eski Mısır İmparatorluğu, Babil, Hitit devletleri, Emevi ve Abbasiler ) Akraba ve siyasal gruplara dayalı patrimonyal ortaya çıktığı toplumların kısmen aklileşmiş hukuk sistemi ( Roma İmparatorluğu, Mısır, Çin ve İslam devletlerindeki Patrimonyal birleşmeler) Feodal toplumun yarı mistik, yarı aklileşmiş hukuk sistemi (Mukaddes Cermen İmparatorluğu) Site veya imparatorluk içinde birleşmiş toplumların ileri derecede aklileşmiş hukuk sistemi (M.Ö. IV-V. Yüzyıllardaki Yunan siteleri, M.Ö. V-I. Yüzyıllar arasındaki Roma İmparatorluğu) Mülki devletin ortaya çıktığı kanun ve bireysel iradeye üstünlük tanıyan sözleşmenin önem kazandığı laikleşmiş ve aklileşmiş hukuk sistemi (XVI-XIX. Yüzyıllar arasındaki batı toplumları) Çağdaş toplumların geçiş dönemine özgü hukuk sistemi (Gurtvich, Aktaran; Gürkan, 2005: 49). SİYASET KURUMU Siyaset, bir iktidar uğraşıdır. Siyaset iktidarı elde etme, iktidarı kullanmaya katılma uğraşıdır. İktidarı elde etme, iktidarı kullanma biçimlerini gösteren normlar sistemine de siyasal kurumlar adı verilir (Sayın, 1994: 195). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Siyaset kamu düzenini sağlamak ve genel yönetimi gerçekleştirmek görevini yerine getiren temel bir kurumdur. Temel bir kurum olarak siyaset insanlığın başından beri potansiyel olarak klan ve kabile hayatından itibaren de fiili olarak vardır. Bir grup araştırmacı siyasetin devlet olgusu ile var olduğunu ve devlet olgusuna ilişkin bir faaliyet alanı olduğu iddia etmişlerdir. Bu bakış açısı Aristo nun siyaset bilimine miras bırakmış olduğu geleneksel anlayışın temelini oluşturmaktadır. Aristo tüm insanların siyasal bir toplum oluşturmadıkları ya da oluşturma yeteneğine sahip olmadıkları kanaatini taşımaktadır. Bazıları topluluklar halinde yaşıyordu. Ama bu topluluklar henüz siyaset öncesi bir düzen aşamasında oluşan topluluklardı. Bu topluluklar, Atina nın halkı gibi bir siyasal toplum, siyasal düzeyde bir örgütlenmeyi Polis i oluşturamamışlardı. Aristo nun bu konudaki değerlendirmesi kesindi. Ona göre Site devletin (Polis in) doğanın yarattığı bir şey olduğu, insanoğlunun da doğası gereği siyasal bir hayvan olduğu aşikar bir gerçektir. diyordu. Aristo Polis i, toplumsal gruplaşmaların tümünü, sinesinde barındıran siyaset üzerinde temellenmesinden ve siyaset üretmesinden dolayı da hepsini içeren en üstün topluluk olarak tanımlıyordu. Siyasal düşünce tarihinin gösterdiği bu tanım yüzyıllar boyunca çok büyük bir rağbet gördü. Platon dan tutun Saint Augustinus e, Luther e ve Hobbes a kadar çok sayıda düşünür ve felsefeci siyasetin ve devletin insan doğasına uygun ve toplumsal barışı sağlama kabiliyeti açısından öncellikli bir faaliyet alanı ve kurum olduklarını belirtti. Aristo dan kaynaklanan siyaset tanımı üzerine yapılan tüm analizler, özellikle 19. Yüzyılda ulus devletin Avrupa da kurulması ve yaygınlaşmasıyla büsbütün güç kazandı. Siyaset olgusunu devletin kapsamında bir olgu olarak gördüğümüzde devleti de tanımlamak gerekir. DEVLET Bütün toplumlar yöneten-yönetilen ayrımına sahiptir. Yönetim, devlet denen bir organizasyonu ortaya çıkarmıştır. Devlet ve işlevine anarşizm ve özellikle Marksizm olumlu bakmamış, onu bir üst yapı kurumu olarak, bir sınıfın bir diğer sınıf üzerindeki baskı aracı olarak görmüştür. Dahası bu görüşler bakımından devlet, gelecekte ortadan kalkması gereken bir kurum olarak görülmüştür. Ekonominin belirleyiciliğini reddetmeyen fakat ekonominin sadece tek belirleyici olduğu görüşünü eleştiren ve siyasetin mutlak bir şekilde bağımlı bir olgu olmadığına 20. Yüzyılda dikkat çeken isim Anthony Gramsci dir. Gramsci ye göre Marksizmin sadece alt yapıyı ön plana çıkararak hüküm vermesi yanlıştır. Bu üst yapının da tek başına belirleyici olduğu anlamına gelmez. Gramsci, birinden birine kesin bir öncelik tanımanın sakıncalı olduğunu belirtir. Onun, yaşadığı toplumla ilgili siyaset analizlerini derinleştirmek amacıyla ortaya attığı hegemonya kavramı onun siyasal olgunun sadece devlet katında değil, toplum katında da toplumsal ilişkileri kapsayıcı bir şekilde var olduğunu görmesine yardımcı olmuştur (Vergin, 2003: 75). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Devlet bir yönetin organizasyonudur. Bürokrasi, modern toplumların kaderidir. Devlet siyasal yapının bir ögesidir ve yüzyıllardır vardır. Ancak ona faklı biçimlerde yaklaşılmıştır. Marksistlere göre o bir sınıf yapısıdır. Weber e göre ise bütün bir toplumu birleştiren bir kuruluş, Hegel e göre ise yeryüzü Tanrısı, anarşistlere göre ise kendi kendine eriyip bitmesini beklemeden ortadan kaldırılması gerekli bir yüz karasıdır. Kimilerine göre ise devlet topluluklar toplumu ya da sosyal pramidin zirvesidir. Sosyolojik olarak ise devlet, her şeyden önce sosyal bir kurumdur. Bir kurum olarak soyuttur ve tüzel bir kişiliğe sahiptir. Bu durum onun sürekliliğini de sağlar. Devlet değişik açılardan sınıflandırılmıştır. Weber e göre devlet geleneksel ve modern olmak üzere ikiye ayrılabilir. Bottomore a göre bir sistem olarak algılandığında iki türlü devletten söz edilebilir. Bir egemenlik sistemi olarak devlet ve bir refah sistemi olarak devlet. Birincisi üniterdir. Üniter devlet salt siyasal değil, sosyal ve ekonomik işlemleri de üstlenmiştir. Refah devleti ise toplumsal şartları gözeten bir siyasal yapıdır ve devletin karışmadığı geniş bir sosyal alan varsayar. M. Weber devletle ilgili olarak yapmış olduğu tanımda, bir siyasal kurum olarak devletin başlıca özelliğinin şiddeti bir araç olarak kullanma yetisine sahip olan bir örgütlenme olduğunu vurgulamaktadır. Weber e göre devlet, toplum üzerinde hakimiyet kuran siyasal bir örgütlenmedir. Devlet iradesini kabul ettirmek için fiziki zora başvurma tekeline sahip olan bir örgütlenme biçimidir ve onun bu fiziki zor kullanma yetkisi meşru bir yetkidir. Weber e göre bu şekildeki devlet, 17. yüzyılda Westphalia Antlaşması ndan sonra Avrupa da şekillenmeye başlayan modern devlettir. R. Axtmann, modern devleti yurttaşların haklarını korumayı üstlenmiş bir kurum olarak tarif eder. Weber in devlet kavramının diğer bir boyutu, modern devlette siyasal iktidarın belirli bir toprak bütünlüğü üzerinde hakimiyeti kazanmış olmasıdır. Devletin toplumda hâkimiyetini hayata geçiren şey amaca uygun eğitim görmüş ve uzmanlaşmış olan kamu görevlerinden başka kimse değildir. Weber, devleti yönetme ve idame aracı olan bürokrasinin, toplumların ilerlemesi, farklılaşması ve teknolojinin gelişmesine paralel olarak gelişeceğini ve toplum üzerindeki ağırlığının artacağını vurgular. Ona göre bu gelişimler o denli etkili ve toplum için sınırlandırıcı olacaklardır ki bu insanların kendilerini demir kafes in içinde hissetmelerine neden olabilecektir. Şekil 1.2. Modern toplumlar ve Weber in Demir Kafes Metaforu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Siyaset Sosyolojisi Siyasetin temel işlevi yönetim işlerinin yürütülmesi ve kamu düzeninin sağlanmasıdır. Klan ve kabileden günümüz ulus devletlerine kadar bu işlevi tüm toplumlarda görürüz. Parsons a göre toplumlar dört temel işlev olan uyum, amaç gerçekleştirme, bütünleşme ve örnek sürdürümeye karşılık olarak dört alt sistemden meydana gelir. Siyasal sistem amaç gerçekleştirmeye karşılıktır ve toplumda düzeni sağlayan mekanizmadır. Siyaseti bir sosyal kurum olarak ve bilimsel bir yöntem ile ele alan siyaset sosyolojisi, kısaca toplum ve siyaset bileşkesindeki sorunlarla ilgilenir. 19. Yüzyıl Avrupa sında S. Simon, Proudhon ve Marx gibi düşünürler topluma öncelik tanımaktaydılar. Onlar için toplum, güçlendirilmesi gereken bir yapıydı. Buna karşılık devlet toplum tarafından sınırlandırılması ve kontrol edilmesi gereken bir kuruluştu. Hegel ve Von Stein gibi düşünürler ise toplumun devlet egemenliğine tabi olmasını savunmuşlardır. Bu durumda devletin otoritesi ve meşruluğu tartışılmazdır. Konunun iyice anlaşılması için bu kavramaların tanımlanması gerekmektedir. Otoriteyi iktidardan ayırt eden bir özellik vardır ki bu özellik otoritenin meşru bir iktidar olmasıdır. Belirli bir toplum içerisinde siyasal iktidarı meşru kılan ve otoriteyi sağlayan rıza birliğinin, oydaşma nın kendisidir. Comte ve Durkheim gibi pozitivistlerin görüşüne göre oydaşma belirli bir toplumda var olan duyguların çıkarların ve inançların birliğini ifade eder. Böyle bir rıza birliğinin toplum içerisinde var olması için ise bireylerin toplumun ürettiği değerleri içselleştirmiş olmaları ve böylece kolektif bilince erişmiş olmaları gerekiyor. Ayırt edilmesi gereken başka bir konu ise meşruluk ile yasallığın aynı şey olmadığıdır. Bir siyaset adamının ya da bir rejimin meşruluğu kendi beyanına ya da siyasal eylemlerinin yasallığına dayanmaz. Tıpkı bir siyasal rejimin meşruluğunun sadece anayasal metinlere uygunluğuna dayanmadığı gibi. Çünkü meşruluk kavramı ilişkisel bir zeminde ancak siyasal bir anlam taşıyor. İlişkisel zeminden kastedilen bir rejimin meşru sayılması için onun altında yaşayan halkın o rejimi benimsemesi meşru addetmesi demektir. O halde meşruluk belirli bir rejimle o rejime muhatap olan bireyler arasındaki ilişkiye ve bu ilişkinin algılanışına ya da değerlendirilmesine bağlı bir husustur. Bir liderin meşruluğu ise halkının ona meşruluk atfetmesine bağlıdır. Meşruluk ilişkiler sürecinde ilişkinin bir tarafının (bireylerin, toplumsal grupların, halkın diğer tarafa (lider, rejime, uygulamalara, politikalara vb.) atfettiği bir niteliktir. J. Locke 17. Yüzyılın sonlarında yazmış olduğu Sivil Yönetim Üzerine Bir Deneme adlı kitabında bize meşru bir yönetimin dayanaklarını anlatırken halkın onayının olmazsa olmaz bir ön koşul olduğunu belirtmiş ve oydaşımdan yoksun bir yönetimin hiçbir otoritesi olmayacağına işaret etmiştir. Günümüz demokrasilerinde de demokratik meşruluk kavramı meşruluğun hem nesnel hem de objektif bir olgu olarak hukukun üstünlüğü ilkesi üzerinde temellenmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Modern toplumların otorite biçimi yasalussal otorite tipidir. Weber otoritenin üç ayrı kaynağı olduğunu açıklar: Karizmatik otorite Geleneksel otorite Yasal-ussal otorite Karizmatik temellere dayanan otorite yöneticinin istisnai, olağandışı, doğaüstü yetenekler taşıdığı ve onun kutsal bir kişiliğe sahip olan bir kahraman olduğu inancına dayanır. Geleneksel kaynaklara dayanan geleneksel otorite ise, atalardan kalma asırlık geleneklerin kutsallığına ve her zaman geçerli olacağına ilişkin bir inanç besler. Geleneksel otoritenin en tipik örneklerinden biri patrimonyal otorite tipinde gözlemlenebilir. Patrimonyal otorite tipi insanların rüştünü ispatlamış, özerk ve bağımsız bir birey olarak kabul edilmediği, yetkinin ya da gücün babadan oğula aktarıldığı toplumlara özgü bir otorite tipidir. Yasal-ussal otorite, bir kişinin kendi üstünün otoritesini, bu otoritenin yasalara uygun biçimde elde edildiği ve yasalara uygun kullanıldığı için kabul edildiği anlamını taşır. Bu otorite tipinin diğerlerinden farkı formel, resmi, ve gayri şahsi bir temele dayanmasıdır. Weber gibi J. Habermas da toplumsal ve siyasal düzenin meşrulaştırılma biçimine belirli bir siyasal sistemin hangi yollarla meşrulaştırıldığı konusuna merkezi bir önem atfeder. Habermas yasallığın meşru bir yasallık olabilmesi için hukukun koyduğu normların kamusal alanda oluşmasının ve demokratik kurumlar aracılığıyla tesis edilmiş olmasının zorunlu olduğunu düşünür. Habermas a göre üretim odağı yurttaşlar topluluğu olan, bir yasallık var ise ancak siyasal sistem meşru olarak değerlendirilebilir. Bunun içindir ki diğer yandan hukuk devleti normatif açıdan mutlaka demokrasiyi gerektiriyor (Vergin, 2003: 44). SİYASET KURUMUNUN YAPISI Demokrasilerde halk yönetim organizasyonunun bir parçasıdır. Siyasal rejimlerin tarihsel ve kavramsal sistematik bakımından sınıflandırılması mümkündür. Bu iki bakış açısından hareketle mutlak monarşi, meşruti monarşi, aristokrasi, otokrasi, cumhuriyet ve demokrasi gibi siyasal rejimlerden söz edebiliriz. Mutlak monarşi de siyasal gücün başında her şeye egemen olan bir monark bulunur ve her çeşit siyasal karar alma yetkisi ona aittir. Meşruti monarşi de monarkın gücü, yetkileri sınırlandırılmıştır. Aristokratik siyasal rejimler de ise toplumu ilgilendiren kararlar, küçük bir elit grup tarafından alınır ve uygulanır. Otokrasi de ise bir grup ya da bir parti, iktidarı oluşturan tüm güçleri yönetme hakkına sahiptir. Siyasal rejim olarak cumhuriyet yönetiminde ise devlet düzenini oluşturan ögeler aynı zamanda karar verme sürecinde de etkili olan organlardır. Demokratik siyasal rejim de egemenlik hakkı, ülkede yaşayan halka aittir. Demokrasi bireylerin yaşamlarını ilgilendiren kararların alınması sürecine katılımlarıdır. Demokrasilerde çoğunluğun yönetimi ile azınlığın hakları arasında dengenin sağlanması gerekir. İnsanların sayıca çok olması doğrudan katılımı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 olanaksız hale getirmektedir. Bu da modern toplumlarda temsili demokrasinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Temsili demokrasilerde halka hesap vermek zorunda olan, seçilmiş kişiler yönetim otoritesini ellerinde bulundururlar (Bahar, 2009: 232). Batı demokrasilerinin özünü çoğulculuk oluşturmaktadır. Toplumda hiçbir düşüncenin ayrıcalığı yoktur. Seçim ve Demokrasi Siyasi partiler demokrasi rejiminin olmazsa olmazıdır. Seçim ve oy verme demokratik toplumların en önemli uyum ve uzlaşma mekanizmasıdır. Oyların değerlendirilmesi açısından seçim sistemleri ikiye ayrılır: Çoğunluk Temsil Sistemi Nispi Temsil Sistemi Siyasal yönetim şekilleri ise; Baskıcı Yönetimler Özgürlükçü Yönetimler olarak ayrılılar. Baskıcı yönetimler monarşi, oligarşi, teokrasi, aristokrasi, faşizm, nasyonel sosyalizm, komünizmdir. Özgürlükçü yönetim ise demokrasidir. Demokrasi katılımcı demokrasi, temsili demokrasi, liberal demokrasi şeklinde olabilir. Siyaset siyasal aktörler eliyle yürütülür. Devlet ve toplum arasındaki iletişimi sağlayan birincil öge siyasal partilerdir. M.Duverger e göre partilerin doğuşu demokrasinin gelişimine yani oy hakkının ve parlamentonun yetkilerinin genişlemesine bağlıdır. Siyasal partilerin ilk ortaya çıktığı yer ABD dir. ABD de bugünkü cumhuriyetçi ve demokrat partilerin temellerini oluşturan partiler yıllar arasında ortaya çıkmıştır. Seçme ve seçilme hakkının ABD de önce verilmesinin nedeni bu ülkede köklü bir feodalizmin olmamasıdır. Siyasal partilerin işlevleri Tüm partiler dayandıkları grup veya sınıfların özlemlerini çıkarlarını dile getirirler. Modern demokratik rejimlerde partinin önemli işlevlerinden biri kendilerini destekleyen seçmenlerin ve çeşitli sosyal grupların çıkarlarını bağdaştırmak ve bir senteze ulaşmaktır. Seçimlerden sonra çoğunluğu olan partinin hükümeti kurarak devleti yönetmesidir. Yönetici kadrosunu yetiştirmesi, eğitmesi, ülke içi ve dışı sorunlarda halkı aydınlatmasıdır. Duverger e göre parti örgütlenmeleri dörde ayrılır: Komite, Ocak, Hücre ve Milis. Komite tipi örgütlenme; sınırlı ve az sayıda nüfuzlu ve seçkin kişilerin bir araya gelmesiyle oluşur. Ocak tipi örgütlenme; yığınlara kitlelere seslenir. Ocaklar kitle partileriyle ortaya çıkarlar. Hücre tipi örgütlenme; komite ve ocak tipi örgütlenmeler yöresel, nitelikte bir temele dayanır. Oysa hücrenin temeli meslekidir. Milis tipi örgütlenme; milis üyeleri, askeri özelliklere göre örgütlenen askerlerle aynı disiplin ve eğitime tabi tutulan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 üniforma ve bayrak taşıyan gerektiğinde silahlı mücadele eylemlerine giren gruplaşmaları oluşturur (Önal, 197). Demokrasilerde siyasal partilerin yanında başka örgütlenmeler de vardır: Sendikalar, dernekler ve baskı grupları gibi. Siyasal sosyolojinin önem verdiği konulardan biri de baskı gruplarıdır. Bu grupların ekonomik ve toplumsal kökenleri, tipleri, siyasal otoriteyi etkileme yolları ve biçimleri önemli araştırma konularıdır (Tolan, 1991: 183). Baskı gruplarının amacı iktidarı ele geçirmek değil, iktidarı elinde bulunduranları karar alma mekanizmalarını etkilemektir. Baskı grupların türleri şunlardır: Anomik gruplar, dernekleşmemiş gruplar, kurumsal gruplar ve dernekleşmiş gruplar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Ödev Kurumlar Sosyolojisi II Osmanlı devleti M. Weber'in gruplandırdığı hangi otorite tipine uygundur? Araştırınız. Türkiye Cumhuriyeti devleti aynı zamanda önemli bir hukuk devrimi gerçekleştirmiştir. Türk hukuk devrimi amacına ulaşmış mıdır? Araştrınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Özet Kurumlar Sosyolojisi II Antropolojik ve etnolojik araştırmalar göstermiştir ki bugüne kadar belirli bir aile tipi ortaya konulamamıştır. Ancak her toplum kendi kültür çevresi içinde bir aile örneği yaratmıştır. Toplumsal yaşamla ilgili en küçük sosyal birim ailedir. Aile toplumun tüm özdeksel ve tinsel zenginliklerinin kuşaktan kulağa geçmesinde rol oynayan temel toplumsal temellerden biridir. Aile, sosyolojik açıdan anaerkil, babaerkil ve eşitlikçi olmak üzere üçe ayrılır. Her toplum aileye kurumsal bir değer kazandırmak amacıyla, evlenmeyi kendine özgü çeşitli normlarla çerçevelemiştir. Bu normlar, örf, adet ve törenler aracılığıyla işlevsellik kazanmıştır. Bu bağlamda evlilik yaşı, evlenmenin yapılış şekli, ev düzeninin kuruluş şekli, armağan türü, miktarı ve sunuş biçimi, eşlerin birbirlerine karşı tutumu, ayrılma ve boşanma toplumdan topluma değişiklik gösterir. Eş sayısına göre evlilik bir kadının bir anda iki veya daha fazla koca ile evlenmesi Poliandry, bir erkeğin yine bir anda iki veya daha fazla kadınla evlenmesi Polijini tipi ondan sonrada son aşamayı oluşturan bir kadının bir erkeğin evlenmesi monogamy sistemi doğmuştur. Evlilik şekillerine göre aile sınıflaması iki grupta incelenir: Grup içi endogamy ve grup dışı exzogamy'dır. Yerleşim birimine göre aile üç grupta ele alınır: 1. Patrilokal (baba çevresi), 2. Matrilokal (ana çevresi), 3. Neolokal. Hukuk sosyolojisi, hukukun toplumsal yaşamdan nasıl doğduğunu araştırırken, hukuku toplumsal sürecin bir ürünü olarak ele alır. hukukun toplum üzerindeki etkilerini araştırır. Hukuk insan davranışlarının düzenleyicisidir. Hukuk sosyolojisi alanında hukuk dogmatiğinin sağlam ve güvenilir bir şekilde içeriğini açıkladığı, pozitif hukuk ve kavramlarından, mahkeme içtihatlarından örf ve adet kurallarından yararlanır. Dogmatik hukuk bilimi, bu kural kavram ve içtihatların toplumsal gerçeklikle ne denli uyuştuğunu araştırmaz, insanların ve grupların pozitif hukuk kurallarına göre davrandığını varsayar. Dogmatik hukuk bilimi açısından insanların pozitif hukuk kurallarının kendilerine tanıdığı hak ve hürriyetleri hiçbir hukuki engel olmadığı için kullanmada kendilerini özgür görürler. Teorik hukuk sosyolojisi üç bölümde ele alınır. Birincisi sistematik hukuk sosyolojisi; hukukun toplumsal kaynaklarını inceler. İkincisi hukuk tipolojisi; hukuku oluşturan topluluk tiplerine göre incelenme yapar. Üçüncüsü jenetik hukuk sosyolojisi; bir yandan hukukun zaman akışı içinde değişme ve gelişmelerini, bir yandan da bu değişmeye neden olan etkileri inceler. Siyaset kamu düzenini sağlamak ve genel yönetimi gerçekleştirmek görevini yerine getiren temel bir kurumdur. Temel bir kurum olarak siyaset insanlığın başından beri potansiyel olarak klan ve kabile hayatından itibaren de fiili olarak vardır. Siyaset ile devlet özdeşleşmiştir. Bazılarına göre devlet siyasal olan ile özdeştir ve her türlü kamu düzenini sağlayıcı mekanizmaya devlet denir. Bazılarına göre ise o belli bir gelişmişlik düzeyine ulaşmış siyasal organizasyondur. Siyaset denince özellikle klasik eğilimlerde ilk akla gelen devlettir. Siyaset kamu düzenini sağlamak ve genel yönetimi gerçekleştirmek görevini yerine getiren temel bir kurumdur. Temel bir kurum olarak siyaset insanlığın başından beri potansiyel olarak klan ve kabile hayatından itibaren de fiili olarak vardır. Siyaset ile devlet özdeşleşmiştir. Bazılarına göre devlet siyasal olan ile özdeştir ve her türlü kamu düzenini sağlayıcı mekanizmaya devlet denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi bir kadının bir anda iki veya daha fazla erkek ile evlenmesini ifade eder? a) Poliandry b) Polijini c) Monogamy d) Exogamy e) Endogamy 2. Aşağıdakilerden hangisinde Le Play ın aile sınıflandırması doğru verilmiştir? a) Totem ailesi-anaerkil aile-babaerkil aile b) Babaerkil aile-kök aile- Kararsız aile c) Soy ailesi-modern aile-pederi aile d) Anaerkil aile-soy ailesi-totem ailesi e) Eşitlikçi aile-babaerkil aile-modern aile 3. Aşağıdakilerden hangisi ailenin, bireyin sosyalleşmesini ve yetiştirilmesini sağlayan işlevidir? a) Ekonomik b) Eğitim c) Psikolojik d) Din e) Biyolojik 4. Aşağıdaki kurallardan hangisi kendisine uyulmadığı durumda zor kullanmayı meşru yaptırım olarak uygulamaktadır? a) Din kuralı b) Ahlak kuralı c) Hukuk kuralı d) Gelenek e) Aşiret kuralı 5. Aşağıdakilerden hangisi Pozitif hukuk için söylenebilir? a) Belirli bir toplumda belirli bir dönemde yürürlükte bulunan hukuk kurallarıdır. b) Belirli bir dönem yürürlükte bulunmuş sonradan kalkmış olan kurallardır. c) Toplumda bireyin değişimi engelleyen kurallardır. d) Yetkili bir makam tarafından konmuş kurallardır. e) Bireylerin görüşlerini dikkate alan kurallardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 6. Aşağıdakilerden hangisi Marksist görüşe göre yanlıştır? a) Devlet ortadan kalkması gereken bir kurumdur. b) Devlet sömürüyü destekleyen bir kurumdur. c) Devlet egemen güçlerin gücünü devam ettirmeye yarar. d) Devlet üst yapı kurumudur. e) Devlet her zaman var olması gereken bir kurumdur. 7. Aşağıdakilerden hangisi modern toplumların otorite tipidir. a) Karizmatik otorite b) Geleneksel otorite c) Dinsel otorite d) Yasal-ussal otorite e) Toplumsal otorite 8. Aşağıdakilerden hangisi siyasal iktidarın otoritesini ve meşruluğunu sağlar? a) Disiplin b) Bürokrasi c) Ceza d) Oydaşım e) İtaat 9. Aşağıdakilerden hangisi toplumu dört alt sistem oluşan bütünsel yapı olarak açıklar? a) K. Marks b) E. Durkheim c) T. Parsons d) M. WebeR e) H. Spencer 10. Aşağıdakilerden hangisi M. Weber in bürokrasiyi tanımlamak için kullandığı bir ifadedir? a) Bürokrasinin Gerekliliği b) Bürokrasinin İşleyişi c) Demir Bürokrasi d) Bürokrasinin Kafesi e) Demir Kafes Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.B, 4.C, 5.A, 6.E, 7.D, 8.D, 9.C, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akyüz, H. (2001). Eğitim Sosyolojisinin Temel Kavram ve Alanları Üzerine Bir Araştırma, İstanbul: M.E.B. Yayınları. Akyüz, H. (2008). Kurumlar Sosyolojisi, Ankara: Siyasal Kitabevi. Aydın, M. (2000). Kurumlar Sosyolojisi, 2. Baskı, Ankara: Vadi Yayınları. Bahar, H.B. (2009). Sosyoloji, 3. Baskı, Ankara: Usak Yayınları. Bal, H. (2008). Hukuk Sosyolojisi, 2. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Dönmezer, S. (1984). Sosyoloji, 9. Baskı, Ankara: Savaş Yayınları. Gökçe, B. (1996). Türkiye nin Toplumsal Yapısı ve Toplumsal Kurumlar, Ankara: Savaş Yayınları. Göze, A. (2000). Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, 9.Baskı, İstanbul: Beta Yayınları. Güçlü, S. (2005). Kurumlara Sosyolojik Bakış, Ed: Güçlü, İstanbul: Birey Yayıncılık. Gürkan, Ü. (2005). Hukuk Sosyolojisine Giriş, 4. Baskı, Ankara: Siyasal Kitabevi. Hegel, (2004). Hukuk Felsefesinin Prensipleri, Çev: C. Karakaya, İstanbul: Sosyal Yayınlar. Karaca, N. (1998). Eski Türklerde Ailenin Yeri ve Önemi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum. Nirun, N. (1994). Sistematik Sosyoloji Yönünden Aile ve Kültür, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını. Önen, M. (1991). Hukukun Temel Kavramları, İstanbul: Der Yayınları. Platon, (1998). Devlet, 6. Basım, İstanbul: Remzi Kitabevi. Sarıbay, Y. (1992). Siyasal Sosyoloji, Ankara: Gündoğan Yayınları. Sarıkoca, E. (2010). Türkiye de Seçim Sistemleri ve Demokrasi, Erzurum: Fenomen Yayınları. Sayın, Ö. (1994). Sosyolojiye Giriş, 2. Baskı, İzmir: Üniversite Kitapları. Sayın, Ö.(1990). Aile Sosyolojisi, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi. Tolan, B. (1991). Toplum Bilimlerine Giriş, 3. Baskı, Ankara: Adım Yayıncılık. Topçuoğlu, H. (1963). Hukuk Sosyolojisi Dersleri, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları. Vergin, N., (2003). Siyasetin Sosyolojisi, 2. Baskı, İstanbul: Bağlam Yayıncılık. Weber, M. (1996). Sosyoloji Yazıları, İstanbul: İletişim Yayınları. Wolf, A., Wallace, R.A. (2004). Çağdaş Sosyoloji Kuramları, İzmir,:Punto Yayıncılık. Yasa, İ. (1970). Türkiye nin Toplumsal Yapısı ve Temel Sorunları, Ankara, Sevinç Matbaası. Yüksel, M. (2011). Hukuk Sosyolojisi Yazıları, Ankara: Siyasal Kitabevi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22