SAĞLIĞIN SOSYAL BELİRLEYİCİLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ

Transkript

1 Çk Paydaşlı Sağlık Srumluluğunu Geliştirme Prgramı Sağlığın Krunması ve Geliştirilmesine Çk Paydaşlı Yaklaşım SAĞLIĞIN SOSYAL BELİRLEYİCİLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ Ankara, 2014

2 Bakanlık Yayın N: 975 ISBN: Baskı Ankara 2014 Bu yayın, T. C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu (Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı) tarafından hazırlanmış ve bastırılmıştır. Her türlü yayın hakkı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu na aittir. Kaynak gösterilmeden kısmen dahi lsa alıntı yapılamaz, çğaltılamaz ve yayımlanamaz. Alıntı yapıldığında Kitabın adı, T. C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Yayın N, basıldığı il ve yayımlandığı tarih belirtilmelidir. Ücretsizdir. Parayla satılamaz. Baskı: Anıl Matbaacılık Ltd. Şti. Özveren Skak N:13/A Kızılay / ANKARA Tel:

3 BAŞ EDİTÖR Dr. Mehmet MÜEZZİNOĞLU Sağlık Bakanı KOORDİNATÖR EDİTÖR Prf. Dr. Eyüp GÜMÜŞ Müsteşar EDİTÖRLER Prf. Dr. Seçil ÖZKAN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkanı Yrd. Dç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prf. Dr. Süleyman GÖRPELİOĞLU Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Prf. Dr. Murat TOPBAŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Dr. Seraceddin ÇOM Temel Sağlık Hizmetleri Eski Genel Müdürü Yrd. Dç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı 3

4 PROGRAM KOORDİNATÖRLERİ Yrd. Dç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prf. Dr. Süleyman GÖRPELİOĞLU Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Prf. Dr. Murat TOPBAŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yrd. Dç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı SAĞLIK BAKANLIĞI PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Yrd. Dç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Sertaç POLAT Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Tütün ve Diğer Bağımlılık Yapıcı Maddelerle Mücadele Daire Başkanı Uzm. Dr. Seda USUBÜTÜN Sağlık Bakanlığı Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü Dr. Alican DİLAVER Ankara İl Sağlık Müdürlüğü Dr. Tacettin KAKİLLİOĞLU Ankara İl Sağlık Müdürlüğü 4

5 Dr. Hüseyin DEMİREL Bursa Şevket Yılmaz Eğitim ve Araştırma Hastanesi Dr. Orhan Kray ARBERK Eskişehir Halk Sağlığı Müdürlüğü Dr. Rıfat PAMUK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Caner HOYLADI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Emel ÖZDEMİR ŞAHİN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı ÇST. Yeliz KURT Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Yük. Gıda Müh. E. Ceylan KANTARCI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Kim. Z. Gökçen AYDIN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Yük. Çev. Müh. Hatice Sena ERGÜN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Çev. Müh. Erl BIÇKICI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Onur ÖZEN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Nazan AKBİYİK Ankara Halk Sağlığı Müdürlüğü PROJE DOKÜMANTASYON PROGRAMI YAZILIM VE TASARIMI Dr. Levent ALKAN Düzce Halk Sağlığı Müdürlüğü Murat GÜRSEL Düzce Halk Sağlığı Müdürlüğü 5

6 KALKINMA BAKANLIĞI PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Yılmaz TUNA Ssyal Sektörler ve Krdinasyn Genel Müdürü Fatih TÜRKMEN Sağlık ve Ssyal Güvenlik Dairesi Başkanı Nihan FİLA Planlama Uzmanı DÜZCE ÜNİVERSİTESİ PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Prf. Dr. Funda SİVRİKAYA ŞERİFOĞLU Rektör Prf. Dr. Nigar ÇAKAR Rektör Yardımcısı Yrd. Dç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı TEŞEKKÜR Prgramın planlanması ve geliştirilmesi sürecinde her türlü desteği vermiş lan Sağlık Eski Bakanı Prf. Dr. Recep AKDAĞ ile Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Eski Başkanları Dç. Dr. Mustafa AKSOY ve Dç. Dr. Turan BUZGAN a teşekkür ederiz. 6

7 BÖLÜM EDİTÖRLERİ Prf. Dr. Selma KARABEY İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yrd. Dç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı YAYIN KOMİSYONU Yrd. Dç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dç. Dr. Nazan YARDIM Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Obesite, Diyabet ve Metablik Hastalıklar Daire Başkanı Dr. Kanuni KEKLİK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Tplum Sağlığı Hizmetleri Daire Başkanı Dr. Mustafa Bahadır SUCAKLI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Erken Uyarı-Cevap ve Saha Epidemiyljisi Daire Başkanı TÜRKÇE YAYINA HAZIRLAMA Öğr. Gör. Nazlı YILDIZ Hacettepe Üniversitesi Ankara Devlet Knservatuvarı, Türk Dili ve Edebiyatı 7

8 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu 8

9 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi Önsöz İnsana dair her alanda ve her işte, birey ve tplum sağlığını ilgilendiren bir unsur vardır. Bir binanın eşik yüksekliğinden, taşıt ve işyerlerinden çevreye salınan gazlara; gıda ürünlerinden, kul servislerinin niteliğine; çalışma rtamından,rekreasyn alanlarına kadar hayata dair herayrıntının insan sağlığı üzerine lumlu veya lumsuz etkisi bulunmaktadır. Sağlığa etkisi lan tüm unsurların bütüncül ve çk sektörlü yaklaşımla yeniden ele alınması günümüz tplumlarının öncelikli ilgi ve çalışma alanı haline gelmiştir. Sn yıllarda kruyucu sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması, bulaşıcı hastalıklarla mücadele edilmesi, ihtiyaç duyulan insan kaynaklarının geliştirilmesi, sağlık tesislerinin kurulması ve işletilmesi knularında Sağlık Bakanlığı nın planlama, uygulama ve denetim işlevlerinde önemli ilerlemeler kaydedildi. Sağlıkta dönüşüm prgramı çerçevesinde sağlığa erişim ve hizmet kalitesinde kayda değer iyileşmeler ldu. Bu kapsamda başta aile hekimliği, anne ve çcuk sağlığı, kruyucu sağlık hizmetleri, bulaşıcı hastalıklarla mücadele, hasta hakları, hastane ve hasta yatak sayısı,kurumsal yapılanma veinsan kaynakları lmak üzere pek çk alanda refrm niteliğinde gelişmeler sağlandı. Sağlık alanında gelinen nktadan daha ileriye istikrar ve kararlılıkla yürümek, elde edilen başarı ve kazanımları sürdürmek için bilimin ışığında, birey ve tplum sağlığına etki eden tüm faktörleri göz önünde tutan adımlar atmaya devam etmeliyiz. Bu amaçla geliştirdiğimiz Çk Paydaşlı Sağlık Srumluluğunu Geliştirme Prgramı ile sağlık alanında sunulan hizmetleri ülkenin altyapısı, sağlık sistemi ve tplumun gelişme özelliklerini dikkate alarak diğer sektörlerdeki paydaşlarla birlikte yeniden tanımlamayı; insan sağlığına lumsuz larak etki eden faktörlerin iyileştirilmesi için ihtiyaç duyulan yöntem ve materyalleri sektörel kapsayıcılık içinde belirlemeyi; bu alandaki yetki ve srumlulukları rtaya kymayı amaçladık. Yalnızca Sağlık Bakanlığı değil ülkemiz için sağlık alanında tpyekûn kalkınma hamlesi larak değerlendirilebilecek lan bu çalışmanın, sağlıklı, mutlu ve refah içerisinde yaşayacak bir tplumun temel kilmetre taşlarından biri lacağını düşünüyrum. Prgramın en kısa sürede ve başarıyla uygulanacağına inanıyr; prgramı kurgulayan, detaylı çalışmalarla uygulanabilir hale getiren ve katkı sağlayan herkese teşekkür ediyrum. Dr. Mehmet MÜEZZİNOĞLU Sağlık Bakanı 9

10 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu 10

11 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi 2003 yılından itibaren uygulamaya başlanılan Sağlıkta Dönüşüm Prgramı ile sağlık hizmetlerinin etkili, verimli ve hakkaniyete uygun şekilde rganize edilmesi ve sunulması amaçlanmaktadır. Sağlıkta Dönüşüm Prgramıyla aile hekimliği, anne ve çcuk sağlığı, hastane ve hasta yatak sayıları, sağlık persneli, kruyucu sağlık, kurumsal yapılanma, bulaşıcı hastalıklarla mücadele ve hasta hakları lmak üzere pek çk alanda refrm niteliğinde gelişmeler sağlanmıştır. Temel sağlık göstergelerinde çk kısa sürede önemli iyileşmeler kaydedilmiş, bebek ve anne ölüm hızları düşürülmüş ve dğumda beklenen yaşam süresi yükselmiştir. Elde edilen kazanımların krunması ve ileriye götürülmesi de en az bu süreç kadar zrlu lup bir kadar kararlılık ve istikrar gerektirmektedir. Birey ve tplum sağlığı ile ilgili srumluluklar yalnızca Sağlık Bakanlığı nın görev alanıyla sınırlı kalamayacak kadar geniş ve kapsamlıdır. Sağlığın geliştirilmesi ve tplum sağlığının ileri düzeye taşınabilesi için diğer tüm sektörlerin görev ve srumluluklarının da net şekilde tanımlanması gerekmektedir. Dünya Sağlık Örgütü nün benimsediği temel sağlık hizmetlerine genel yaklaşım mdelinde sağlığın tüm sektörlere entegrasynu ve tüm sektörler ile rtak plitikalar için işbirliği mdelleri geliştirilmesi esas alınmaktadır. Eylül 2011 de Bakü de tplanan DSÖ Avrupa Bölgesi Tplantısında 2020 Sağlık Hedefleri larak belirlenen 6 stratejik amaçtan biri, sağlık yönetişiminin iyileştirilmesi, tüm sektörlerdeki kilit aktörler ve karar vericilerin sağlık alanındaki srumluluklarının ve sağlığın geliştirilmesinde ptansiyel rllerinin farkında lmalarının sağlanmasıdır. Bakanlığımızın Stratejik Planı nda yer alan önemli hedeflerden biri, sağlığı tüm plitikaların merkezine alarak sağlığın ssyal belirleyicileri knusunda etkili eylemlerde bulunmaktır. Bu hedefe yönelik stratejiler ise çk sektörlü işbirliği kapsamında sağlığın ssyal belirleyicilerini etkileyen ve sağlıkta hakkaniyeti gözeten plitika ve prgramlar yapmak ve yüksek öncelikli alanlarda sektörler arası işbirliğini güçlendirmek larak belirlenmiştir. Uygulama aşaması 2014 yılından itibaren başlayacak lan Çk Paydaşlı Sağlık Srumluluğunu Geliştirme Prgramı bu amaç ve hedefler dğrultusunda geliştirilmiştir. İlk aşaması lan kruyucu sağlık ve sağlığın geliştirilmesi hizmetlerine yönelik prgram geliştirilmesinde Sağlık Bakanlığı liderliğinde bilimsel larak 33 üniversite ile uygulama birimleri lan tüm kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği yapılmıştır. Bu aşamada 12 bileşen altında 43 hedef çalışılmış ve bu çalışmalar snucunda değişik branşlardan 235 akademisyen, 138 Sağlık Bakanlığı uzman çalışanı ve diğer paydaşlardan da knusunda uzman 386 kişinin katkısı ile Çk Paydaşlı Sağlık Srumluğunu Geliştirme Prgramı Bölüm 1: Sağlığın Krunması ve Geliştirilmesine Çk Paydaşlı Yaklaşım hazırlanmıştır. Kruyucu sağlık ve sağlığın geliştirilmesi hizmetlerine yönelik prgram çalışmalarının tamamlanmasının ardından sağlık hizmeti sunumundaki bütüncüllük dikkate alınarak tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerine yönelik başlatılan çalışmalar halen devam etmektedir. Prgram ile ülkenin alt yapısı, sağlık sistemi ve tplumun gelişme özelliklerini dikkate alarak kruyucu ve temel sağlık hizmetlerinin diğer sektörlerdeki paydaşlar ile yeniden tanımlanması, sağlık hizmetlerinin durumunun ve ihtiyaçlarının sektörel kapsayıcılık içinde belirlenmesi, paydaşların sağlık hizmetlerinin sunumundaki görev tanımlarının, yetki ve srumluluklarının tanımlanması, iş akışlarının, kaynaklarının belirlenmesi, sunulan sağlık hizmetlerinin perfrmans ölçütlerinin, bu ölçütlerin izleme değerlendirmesini yapacak paydaşların ve yaptırım yetkisi lan paydaşların belirlemesi hedeflenmektedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi nde kabul edilen Onuncu Kalkınma Planı nda yer bulan Bireylerin bedenen ve ruhen tam bir iyilik halinde lması için kruyucu sağlık hizmetleri, gerek bireye gerekse ssyal, biyljik ve fiziki çevreye yönelik çk sektörlü bir yaklaşımla geliştirilecektir ifadesi ile geliştirilen prgramın bir devlet plitikası haline getirilmesi knusunda önemli bir adım atılmıştır. Hem günümüze hem de geleceğe yönelik önemli katkılar sağlayacağına inandığım bu prgramın hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür eder prgramın başarı ile uygulanmasını dilerim. Prf. Dr. Eyüp GÜMÜŞ Müsteşar 11

12 12 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu

13 Yrd. Dç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Prgram Krdinatörü Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı (20 Haziran Ağusts 2013) Bu prgramı hayal eden, bilimsel altyapısını luşturan, tarafları ikna ederek çalışmaları başlatan, tüm süreç byunca büyük bir özveri, azim, heves ve üretkenlikle çalışan, her bir adım ilerlemede gözlerinde ışıltılar luşan, halk sağlığı alanında hem bir akademisyen, hem de bir saha çalışanı lan Dr. Talat Bahçebaşı yı sevgi, saygı, özlem ve minnetle anıyruz. 13

14 14 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu

15 BİLEŞEN 4 Sağlığın Ssyal Belirleyicilerinin Geliştirilmesi HEDEF 4.1. Ssyal Statülerin İyileştirilmesi 15

16 İÇİNDEKİLER HEDEF 4.1. Ssyal Statülerin İyileştirilmesi

17 HEDEF 4.1. Ssyal Statülerin İyileştirilmesi

18 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu BÖLÜM EDİTÖRLERİ Prf.Dr. Selma KARABEY Yrd.Dç.Dr.Talat BAHÇEBAŞI İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı BÖLÜM YAZARLARI ** Aylin AKÇA Emine ANADOL Levent ATİK Hüseyin AYAZ Süreyya AYDIN Muammer DEMİR Mehtap DURNA A. Kadir EKİNCİ Demet GÜLHAN Murat GÜLŞEN Nalan KARAKUŞ Emel KUTLUAY Mümine ORHAN Nuran CEYLAN ÖZBUDAK Adnan ÖZÇETİN Çetin ÖZKAN Durmuş SAK Meltem AYHAN SEVEN Özgür SÖNMEZ Ahmet Avşar ŞİMŞEK Afife TAŞ Murat YAKUT İrem COŞANSU YALAZAN Abdurrahim YAMANKILIÇ Uğur Tlga YAMEN Talip YİĞİT Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığı Antalya İl Ssyal Hizmetler Müdürlüğü* Bülent Ecevit Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, Dç.Dr. Antalya İl Ssyal Hizmetler Müdürlüğü* Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Krnik Hastalıklar, Yaşlı Sağlığı ve Özürlüler Daire Başkanlığı Millî Eğitim Bakanlığı Mesleki ve Teknik Eğitim Genel Müdürlüğü Antalya İl Ssyal Hizmetler Müdürlüğü* Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Krnik Hastalıklar Daire Başkanlığı* Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Millî Eğitim Bakanlığı Mesleki ve Teknik Eğitim Genel Müdürlüğü Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Ruh Sağlığı Prgramları Daire Başkanlığı, Dr. Çalışma ve Ssyal Güvenlik Bakanlığı Türkiye İş Kurumu Milli Eğitim Bakanlığı Sağlık İşleri Daire Başkanlığı* Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığı Çcuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, Dç.Dr. Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, Arş.Gör. Dr. Ulaştırma, Denizcilik Ve Haberleşme Bakanlığı Karaylları Genel Müdürlüğü Türkiye Halk Sağlığı Kurumu İzmir İl Sağlık Müdürlüğü, Dr. Bayındırlık Ve İskan Bakanlığı İller Bankası AŞ.* Antalya İl Ssyal Hizmetler Müdürlüğü Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Krnik Hastalıklar Daire Başkanlığı* SHÇEK Genel Müdürlüğü* Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığı Ssyal Yardımlar Genel Müdürlüğü Nevşehir İl Ssyal Hizmetler Müdürlüğü* Nevşehir İl Ssyal Hizmetler Müdürlüğü* * Bakanlık yeniden yapılanma süreci öncesi katılım sağlamıştır. **Syadına göre alfabetik larak sıralanmıştır. 18

19 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi SOSYAL STATÜLERİN İYİLEŞTİRİLMESİ A. YÖNETİCİ ÖZETİ Sağlık ssyal bir eğilim izlemekte, ssyal knum ne kadar yüksekse sağlık da kadar iyileşmektedir. Yksulluk, işsizlik, eğitimsizlik gibi daha genel faktörlerin yanı sıra özürlülük, yaşlılık, bakıma muhtaç lma hali, evsizlik, skakta yaşama/çalışma, farklı cinsel yönelim, tutukluluk/ hükümlülük, farklı etnik kökene ait lma vb özellikler ssyal durumu lumsuz etkilemektedir. Bu durumların her biri bireyleri çeşitli açılardan dezavantajlı hale getirip, sağlıklarını krumak ve geliştirmek için gerekli lanaklardan yararlanmayı engellemektedir. Maddi, manevi ve ssyal yksunlukları bulunan ve bu nedenle nitelikli bir yaşam sürdürmekte güçlük çekme durumu larak tanımlanabilecek DEZAVANTAJLILIK bu çalışmada dak nktası larak alınmıştır. Çalışmamızda dezavantajlılığın altında yatan temel ssyal-kültürel-plitik-eknmik faktörler irdelenmeye çalışılmıştır. Özellikle katılımcılarının farklı kurumlardan gelmesi çalışmamızın farklı bakış açılarıyla zenginleşmesini sağlamıştır. Özürlülük, yaşlılık, yksulluk, sağlık ve eğitim hizmetlerinden yararlanamama, evsizlik, şiddet vb görünür snuçlara yönelik yasal düzenlemelerle birlikte kruyucu ve önleyici çk disiplinli yaklaşımları da içerecek şekilde strateji ve eylem planları geliştirilmiştir. Çalışmamızda geliştirilen önerilerin ana ekseninde bireyin ssyal statüsünü geliştirmeye yönelik eğitim plitikalarının geliştirilmesi, bireyin kendi tercih ve yeteneklerine uygun, üretkenliğini ön plana çıkaran, iş güvencesinin lduğu ve emeğinin karşılığını aldığı bir iş/meslek sahibi lması, tplumun tüm bireylerini kapsayan, bireylerin farklı gereksinimlerini gözeten, ulaşılabilir ve bireylerin lanakları ölçüsünde katkı verdikleri bir ssyal güvenlik sistemi luşturulması, yaşanılabilir, sağlıklı, bireylerin gereksinimlerini karşılayan, can ve mal güvenliklerinin sağlandığı, bireysel farklılıklarından dlayı kendilerini tehdit altında hissetmeyecekleri yaşam alanlarının sağlanması, tplumun her bireyinin eşit kabul edildiği, ssyal adaletin iyileştirildiği, adalet ve denetim mekanizmalarının hızlı ve etkin işletildiği bir hukuk sisteminin geliştirilmesi gibi ögeler yer almıştır. Çünkü bu sayılanlar, insanımızın sağlıklı yaşayabilmek için vazgeçilmez lan ssyaleknmik-kültürel asgari kşullara sahip lması ve sağlık hizmetlerinden hakkaniyetli bir şekilde yararlanabilmesi için temel gerekliliklerdir. Diğer yandan; ülkemizde var lan ssyal srunlar tek bir kurumun çalışmalarıyla çözülemeyeceğinden, farklı kurumların kaynaklarını birleştiren, eşgüdüme dayalı bir çalışma mdeli öngörülmüştür. 19

20 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu B. GİRİŞ Ssyal statü, Türk Dil Kurumu sözlüğünde Bir ssyal pzisynunun diğer ssyal pzisyna göre işgal ettiği duruma verilen ad larak tanımlanmaktadır. Sağlığın Dünya Sağlık Örgütü tarafından yapılmış lan ve evrensel larak kabul gören tanımı ise şöyledir: Sağlık yalnızca bir hastalık ve/veya sakatlığın lmaması değil, bedensel, ruhsal ve ssyal yönden tam bir iyilik halidir. Yani bireylerin tplum içindeki knumlarını etkileyen faktörler dğrudan ve dlaylı larak sağlığı üzerinde de önemli bir etkiye sahiptir. Yksulluk, işsizlik, eğitimsizlik gibi daha genel faktörlerin yanı sıra özürlülük, bakıma muhtaç lma hali, evsizlik, skakta yaşama/çalışma, farklı cinsel yönelim, tutukluluk/hükümlülük, farklı etnik kökene ait lma vb özellikler ssyal durumu lumsuz etkilemektedir. Bu durumların her biri bireyleri çeşitli açılardan dezavantajlı hale getirip, sağlıklarını krumak ve geliştirmek için gerekli lanaklardan yararlanmayı engellemektedir. Ulusal düzeyde bir sağlığı kruma ve geliştirme prgramı hazırlanırken bireylerin ssyal dezavantajlarını azaltacak etkili önlemlerin alınması yaşamsal öneme sahiptir. Bu bölümün amacı özellikle dezavantajlı grupların ssyal statülerini iyileştirmeye yönelik stratejiler geliştirmektir. 20

21 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi C. DURUM ANALİZİ Ssyal Statü Eğitim Ssyal Güvence Güvenlik } Ssyal Statü İş / Meslek Barınma Adalet Dünyamız, enfrmasyn teknljilerinin alt-yapısındaki bugüne kadar hiç görülmemiş bir atılımla, elektrnik ve finans alanındaki hizmetlerin giderek yaşantımızı daha çk etkilediği günümüzde eknmide, siyasette, yönetim alanında, bilgi, eğlence ve iletişim alanlarında inanılmaz hızlı bir değişim trendi içinde bulunuyr. Kimilerine göre dünyanın bugünkü tablsu küresel bir köy ü (village) andırmakta, kimilerine göre ise sanıldığının aksine küresel bir yağmaya (pillage) dönüşmektedir. Ortaya çıkan bu tablnun gelişme ve refahın eşit bir şekilde her tarafa yayıldığını anımsatan küre den (glbe) ziyade, az sayıda belli bölgelerde tplandığını gösteren piramit e (pyramid) benzediğini düşünenlerin sayısı hiç de az değildir. Bu anlamda küreselleşmenin etkileriyle iyice belirgin hale gelen ssyal srunları ve bunların çözümüne yönelik ssyal plitika önerilerini birlikte ele almak gerekmektedir. Ssyal plitika, insan yaşamının ayrılmaz bir parçası ve ssyal refahın gerçekleşmesinde en önemli araçtır. Genel larak tplumu luşturan tüm grupların iyilik halini ve esenliğini geliştirmeyi amaçlamakla birlikte daha çk eğitim, sağlık, beslenme, giyim ve barınma gibi temel insani gereksinimlerini dahi karşılamakta zrluk çeken yksul nüfus gruplarına asgari bir yaşam standartı sağlama çabasındadır. Ssyal plitika, ssyal refah ve ssyal adaleti sağlama, ssyal sınıflar arasındaki gelir dağılımındaki adaletsizliği asgari düzeye indirgeme, ssyal srunları rtadan kaldırma ve böylelikle sağlıklı bir tplum meydan getirme amacındadır. Bir tplumdaki ssyal statü tplumda var lan ssyal srunlar ve mevcut ssyal plitikalar dğrultusunda şekillenir. Bu bağlamda ssyal statü, ssyal plitikaların görünür yüzüdür. Ssyal srunların tanımlanması, bu srunlara neden lan gereksinmelerin belirlenmesi ve bu gereksinmelerin karşılanmasına yönelik ssyal plitika uygulamaların hayata geçirilmesi süreçlerinde ssyal srunlar ile ssyal plitikalar karşılıklı bir etkileşim içindedir. 21

22 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Ülkemizde de dünya geneline paralel larak hızlı tplumsal değişmeler yaşanmaktadır. Küreselleşen dünyadaki teknljik, bilimsel ve eknmik gelişmelerden etkilenerek tplumumuzdaki üretim tüketim ve mülkiyet ilişkilerinin anlamı, eknmik ve ssy-kültürel yapı, tplumsal değerler, kurallar ve insan ilişkileri, bir başka ifadeyle tplumun yapısı hızla değişmektedir. Tplumsal yapıda meydana gelen bu değişmeler karşısında tplum yeni bir denge durumunu bulabilmeye yönelik bir süreç içinde yl almaktadır. Hızlı değişmeler kişinin sadece ssyal varlıklar ile ilişkisini değil sağlık durumunu da dğrudan etkileyebilmektedir. Fiziksel srunlar kadar, hatta bazı durumlarda daha çk psikljik ve ssyal srunlar ile çevresel şartların da dğrudan ya da dlaylı mekanizmalarla hastalık luşturabileceği rtaya çıkmıştır. Şekil 1 de bireyin yaşam biçimini ve dlayısıyla sağlığını etkileyen ana faktörler gösterilmiştir. Bu şekil öncelikli ssyal plitikaların ağırlık verilmesi gereken alanlar knusunda ipuçları vermektedir. SOSYAL POLİTİKA SOSYAL STATÜ GENEL İŞ / ÇEVRE SOSYO-EKONOMİK KÜLTÜREL VE YAŞAM VE ÇALIŞMA KOŞULLARI SOSYAL VE TOPLUMSAL AĞLAR ÇEVRESEL İŞSİZLİK FAKTÖRLER EĞİTİM BİREYİN YAŞAM BİÇİMİNİ BELİRLEYEN FAKTÖRLER SU VE KANALİZASYON SAĞLIK HİZMETLERİ TARIM VE GIDA ÜRETİMİ BARINMA Ssyal Statü ve İlişkili Faktörler Şekil 1 Sağlık ve Ssyal Plitika Etkileşimi Çalışmamızda ssyal statünün bileşenleri aşağıdaki gibi tanımlanmıştır: Tplum tarafından saygı görme, kabul edilmesi, Bireyin kendisini kabul etmesi, 22

23 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi Özgüven ve özsaygı sahibi lması, Bireyin üretkenliğini artırıcı etkiye sahip lması, İnsanlar gereksinimleri karşılandığı ölçüde tplumsal hayata bağlanırlar, katılırlar ve birer tplum üyesi lurlar. Gereksinimler ise birbirinden syutlanamayan, birbirini tamamlayan bir bütündür. Bu bağlamda ssyal dışlanma ssyal bütünleşmenin karşıtı larak ele alınan, ssyal statüyle dğrudan ilişkili bir kavramdır; sivil, plitik, eknmik ve ssyal vatandaşlık haklarından mahrum lma-edilme durumu larak tanımlanmaktadır. Bu tanıma göre ssyal dışlanma, tplumla bireyin ssyal bütünleşmesini sağlayan ssyal, eknmik, plitik ve kültürel sistemlerin tümünden kısmen veya tamamen yksun lma sürecini ifade etmektedir. Ssyal dışlanma insanları tplumsal yaşamdan uzaklaştıracak düzeyde maddi ve manevi yksunluk içinde lmaları, haklarını ve yaşamlarını kruyacak, nları destekleyecek her türlü kurumdan ve ssyal ve destekten yksun ldukları ölçüde katlanarak büyüyen bir süreç larak da tanımlanmaktadır. Bu dğrultuda ssyal statüyü lumlu yönde etkileyen faktörler şöyle sıralanabilir: Yaş ve yaşa uygun ihtiyaçların karşılanma lanakları (çcukluk, gençlik, yetişkinlik, yaşlılık), Cinsiyet ve cinsiyete uygun ihtiyaçların karşılanma lanakları, Bireyin biyljik ve ruhsal açıdan sağlıklı lması, Bireysel yetenekleri ve ptansiyeli, Kişinin içine dğduğu rtamın lanakları, Ulaşabildiği eğitim lanakları, Ulaşabildiği sağlık lanakları, Meslek ve iş lanakları, Dışlanma ve ayrımcılığa uğramamak, Ssyal ilişki, dayanışma ve desteğin varlığı, Güvenli ve şiddetten arınmış bir rtamın varlığı, Bu bileşenlerin tümüyle veya yeterince bulunmaması durumunda ise dezavantajlılıktan söz edilebilir. Dezavantajlılık; maddi, manevi ve ssyal yksunlukları bulunan ve bu nedenle nitelikli bir yaşam sürdürmekte güçlük çekme durumu larak tanımlanabilir. 23

24 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Dezavantajlılık Özürlülük Tutuklu, mahkum, eski hükümlüler ve aileleri Etnik / İnanç Evsizlik Barınma Ssyal Yaşama Katılım Bakım Damgalanma Önlenmesi Ssyal Güvence Meslek / İstihtam Eğitim Damgalanma Önlenmesi Çcukların tpluma uyumu Meslek / İstihtam Ssy-eknmik destek Ayrımcılık / Damgalama Önlenmesi Önleme Ssy-eknmik destek Barınma Dezavantajlılık} Sağlık Hizmetleri Sağlık Hizmetleri Farklı grupların temel hizmetlere ulaşımı Sağlık Hizmetleri Ssyal Güvence Ssyal Hizmet Çcuk Kadın Temel Hizmetler Ayrımcılık / Damgalanma Önlenmesi Mevsimlik İşçi Seks İşçileri Önlenmesi Mültecilerin Sağlık / Ssyal gereksinimleri Barınma Mağdur Rehabilitasynu Çcuk İşçiliği Sağlık Hizmetleri Töre Cinayetleri Yabancı / Kayıt dışı Eğitim / Meslek İstihtam Hizmet Alım İşsizlik Ssy-eknmik yetersizlik Şiddet / İstismar Cinsiyet / Cinsel Yönetim İş / Meslek İnsan Ticareti Mültecilik / Sığınmacılık Çalışma Grubumuz ssyal statü açısından dezavantajlı başlıca grupları şöyle sıralamıştır: Özürlüler (bedensel, zihinsel, ruhsal) ve süreğen hastalıkları lan bireyler, Bakıma muhtaç bireyler (çcuk, genç, yetişkin, yaşlı), Kurum bakımında yetişen çcuk ve gençler, Evsizler, Skakta çalışan/yaşayan çcuklar, Rmanlar, Farklı cinsel yönelimi lan bireyler, Mevsimlik işçiler, Yksullar, Eğitimsizler (kuryazar lmayan, temel eğitime devam edememiş lanlar), İşsizler, Aile içi şiddette uğrayan kadınlar, 24

25 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi Resmi nikâhı lmayan kadınlar ve kuma durumunda lanlar, Bşanmış kadınlar, Yksul, eğitimsiz, işsiz kadınlar, Çcuk anneler, Tutuklu ve mahkûmlar, eski hükümlüler, Seks işçileri, İnsan ticareti mağdurları, Mülteciler, Alkl ve madde bağımlıları, Kuşkusuz bu liste daha da genişletilebilir. Listede yer alan gruplar bedensel/ssyal/eknmik pzisynlarından dlayı tplum geneline sunulan temel eğitim, sağlık, istihdam, barınma vb hizmetlerden yeterince yararlanamamakta, bu durum bir kısır döngüye yl açarak bu grupların dezavantajlılık hallerini derinleştirebilmektedir. Bu nedenle öncelikli ssyal plitikalar bu grupları gözetecek şekilde luşturulmalıdır. Dezavantajlı gruplara yönelik hizmetlerin planlanması ve sunulmasında aşağıdaki hususların dikkate alınması önemlidir: Hizmetten yararlananların ihtiyaçların tespiti hizmet planlamasında görüşlerinin alınması ve karar süreçlerine katılımlarının sağlanması, Hizmetlerin bölgesel gereksinimler dikkate alınarak planlanması, Kültüre duyarlı hizmet yaklaşımının benimsenmesi, Ülkemizde Özürlülere İlişkin Mevcut Durum Özürlülük hangi tipte lursa lsun bugüne dek ağırlıklı larak medikal mdel açısından irdelenmiştir. Medikal mdel çerçevesinde, özürlülük büyük ölçüde bireyin yetersizliğine, patljisine dayalı larak açıklanmaktadır. Başka bir deyişle özürlü bireyler çeşitli engelleri, yetersizlikleri lması nedeniyle tplumda nrmal bireylerden ayrı bir knumdadır. Özürlü bireyleri böyle ele alış pek çk srunun luşumuna neden labilmektedir. Bunların en önemlisi özürlü bireylere yönelik ayırımcı, damgalayıcı tutumlar larak özetlenebilir. Birey özürlü luşu nedeniyle aciz, yetersiz larak tanımlandığında bu dğrultuda müdahalelere de hedef lmaktadır. Oysa özürlü bireyler kendilerini ilgilendiren knularda yine kendilerinin karar vermeleri gerektiğini düşünmektedirler. 25

26 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Yaşanılan bu sıkıntılar, özürlülüğe farklı bir bakışın gelişimine yl açmıştır. Bu yeni bakış ssyal mdel larak tanımlanabilir. Ssyal mdel, bireyleri özürlü kılan durumun nların özürlülükleri lmadığını ileri sürmektedir. Özürlü kılan temel faktör, tplumun kısıtlayıcı, damgalayıcı ayırımcı ve dlayısıyla engelleyici tutumlarıdır. Bu bakış özürlü bireylerin kendilerini tplumdan syutlanmış değil tersine tplumla bütünleşmiş hissetmelerine rtam hazırlanmaktadır. Ssyal mdelin özürlüleri tplumdan syutlayıcı değil, tersine tplumla bütünleştirici yaklaşımı günümüzde giderek artan ölçüde kabul görmektedir. Dezavantajlı gruplar arasında önemli bir yer tutan bedensel, zihinsel, ruhsal özürlüler ve süreğen hastalıkları lan bireylere yönelik yasal ve uygulama byutuyla ülkemizde sn yıllarda lumlu bir çk adım atılmıştır. Yapılmakta lanlar ve yapılması gerekenler aşağıdaki bölümde belirtilmiştir. Bundan snraki çalışmalar ssyal mdel bakış açısı ile, tpluma yönelik prje ve ssyal planlamalarla hayata geçirilmelidir. Mevcut Durum 5378 sayılı Özürlüler Kanunu (1 Temmuz 2005) ile özürlü bireylerin hakları ve sunulması gereken hizmetler ve ilgili kurumların srumlulukları belirlendi. Özürlülük ranının özürlü sağlık kurulu rapru ile belirlenmesine ilişkin mevzuat ve düzenlemeler yapıldı (Ssyal Güvenlik Kurumu Primsiz Ödemeler Genel Müdürlüğü 2022 sayılı yasa ile sağlanan özürlü maaşı verilmesi uygulanmaktadır). Hastane binalarında özürlülere uygun mimari düzenlemelerin (iç ve dış) yapılması ile ilgili mevzuat düzenlendi ve çalışmalar devam ediyr. Sağlık hizmetine ulaşmasında öncelik ve destek sağlanmasına ilişkin mevzuat ve düzenlemeler mevcuttur. Her ilde özürlülere uygun ambulans sağlanması için çalışmalar devam ediyr. Özürlülüğün önlenmesi ve erken tanısı için gebelik takibi ve dğum snrası erken tanı için bir prgram yürütülmektedir. MEB nın izin ve denetimindeki özel eğitim ve rehabilitasyn merkezleri ülke düzeyinde yaygınlaşmıştır. Sunulan hizmet ve denetim knusunda tereddütler vardır. MEB resmi ve özel eğitim kullarında kaynaştırma eğitimi mevcuttur, ancak özürlü tüm çcukları kapsayacak nitelikte lması sağlanmalıdır. Türk İşaret Dilinin luşturulması ile ilgili çalışmalara devam edilmektedir. 26

27 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi İşaret dili tercümanlarının yetiştirilmesi ve istihdamı ile ilgili çalışma devam ediliyr. Aile ve Ssyal Plitikalar İl Müdürlükleri nce 25 işaret dili tercümanı istihdam edildi ve ihtiyaç duyan işitme engellilere tercümanlık yapmak üzere görevlendirilmektedir.(hastanede, mahkemede, vb.) Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığı, Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü bakıma ihtiyaç duyan özürlü bireylerin nitelikli bakımını sağlamakla görevlidir. Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığı, Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü bağlı bakım merkezlerinde, Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığı, Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından ruhsat verilen ve denetlenen özel bakım merkezlerinde bakım hizmeti sunulur. Ayrıca Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığı, Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü kamu kurum ve kuruluşları tarafından açılan bakım kurumlarının ruhsatlandırılmasından srumludur. Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığı, Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü Evde Bakım Hizmeti kapsamında bakıma muhtaç özürlü bireyin bakım srumluluğunu üstlenen akraba veya vasisine aylık bir net asgari ücret ödemektedir. Halen yaklaşık 450 bin bakıma muhtaç özürlü birey bu hizmetten yararlanmaktadır. Sağlık Bakanlığı Evde Sağlık Bakım tedavi Hizmeti sunmaktadır. Hizmetin yaygınlaştırılması gereklidir. Özürlü bireylerin mesleki eğitim ve istihdam imkânlarından yararlanmaları için mevzuat düzenlenmiştir. Ancak uygulama yeterli değildir. Eksiklikler, Olması Gerekenler Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığı, Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü bu hassas gruplara hizmet sunulması için insan gücü ve hizmet kapasitesinin güçlendirilmesi, Aile Sağlığı Merkezlerindeki ulaşılabilirlikle ilgili düzenlemelerin yapılması, mevzuatın uygulanmasının sağlanması, Aile hekimlerini özürlü ve krnik hastalıkları lan bireyleri izlemeye özendirecek bir sistem kurulması, MEB özel eğitim kurumlarında ve özel eğitim ve rehabilitasyn merkezlerinde çklu disiplinli meslek gruplarının (ssyal hizmet uzmanı, psiklg, fizyterapist, hemşire vb. ) çalışması, Eğitim fakültelerinde özel eğitim öğretmenliği bölümlerinin sayısının ve kapasitesinin artırılması, 27

28 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Özürlülerin ssyal yaşam içerisinde daha çk yer almasını sağlayacak tedbirlerin alınması (tekerlekli sandalye sağlanması, mimari düzenlemeler, tplu taşıma araçlarının sağlanması), Özürlü bireylere yönelik damgalamanın azaltılması, bu knuda duyarlılık geliştirilmesi, özellikle karar veren durumdaki kişilerin bu knuda yaşantısal deneyimler edinmelerinin sağlanması, tplumda tanınan kişilerin, kanaat önderlerinin deneyimlerini tplumla paylaşması için rtam ve imkân sağlanması, Ssyal, sprtif ve sanatsal faaliyetlere katılımın desteklenmesi için özendirici tedbirler alınması, Özürlü çcukların örgün eğitime dâhil edilmeleri için gerekli tedbirlerin alınması, Hizmetlerin tamamlayıcılığı ve kaynakların etkin kullanımı açısından özürlü bireylere hizmet veren kurumlar arasında işbirliği ve krdinasyn sağlanması, Özürlülük knusunda özürlü bireylerin, ailelerin ve sivil tplum kuruluşların tüm karar süreçlerine katılımı ve savunuculuk kapasitesinin desteklenmesi, Yerel düzeyde özürlü bireylere hizmet sunan kurum ve kuruluşların haritalandırılması ve bu hizmetlerin tamamlayıcılığının sağlanması için kurumlar arasında işbirliği ve krdinasynun sağlanması, 28

29 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi D. GELECEĞE YÖNELİK STRATEJİLER a. VİZYON Ssyal adalet ve insan haklarını temel ilke alarak, dezavantajlı gruplar başta lmak üzere tplumun her bireyinin saygı görmesi, tplum tarafından kabul edilmesi, özgüven ve özsaygıya sahip lmasını sağlayacak temel dnanıma kavuşması. b. VİZYONA YÖNELİK TEMEL AMAÇ VE POLİTİKALAR Dezavantajlılık; herhangi bir özür, ssyeknmik durum, etnik köken, inanç, meslek, cinsiyet/cinsel yönelim, şiddet/istismara maruz kalmak, mahkumiyet vb. durumlardan dlayı nitelikli bir yaşam sürmekte güçlük çekme ve maddi,manevi, ssyal yksunluk durumu. Ssyal statüyü belirleyen temel faktörler: a. Sağlık; tplumun tüm bireylerinin cğrafi ve kültürel larak klay ulaşabileceği, kruyucu sağlık uygulamalarını esas alan bir sağlık sisteminin kurulması, b. Eğitim; eğitim plitikalarının bireyin ssyal statüsünü geliştirmeye yönelik temel dnanımları sağlayacak şekilde planlanması, c. İş /Meslek; bireyin kendi tercih ve yeteneklerine uygun, üretkenliğini ön plana çıkaran, iş güvencesinin sağlandığı ve emeğinin karşılığını aldığı bir meslek kazanması, d. Ssyal Güvence; tplumun tüm bireylerini kapsayan, bireylerin farklı gereksinimlerini gözeten ulaşılabilir ve bireylerin lanakları ölçüsünde katkı verdikleri bir ssyal güvenlik sistemi luşturulması, e. Barınma; yaşanılabilir, sağlıklı, bireylerin gereksinimlerini karşılayan ve kendilerini güvende hissettikleri yaşam alanlarının sağlanması, f. Güvenlik; bireylerin can ve mal güvenliklerinin sağlandığı, bireysel farklılıklarından dlayı kendilerini tehdit altında hissetmeyecekleri yaşam alanlarının sağlanması, g. Adalet; tplumun her bireyinin eşit kabul edildiği, ssyal adaletin iyileştirildiği, adalet ve denetim mekanizmalarının hızlı ve etkin işletildiği bir hukuk sisteminin geliştirilmesi, 29

30 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu c. TEMEL AMACA VE POLİTİKALARA DÖNÜK ÖNCELİK VE TEDBİRLER Tplum genelinde ssyal statüyü lumsuz etkileyebilecek risk faktörlerini en aza indirmek ve iyileştirmek için alınması gereken önlemlerin yanı sıra dezavantajlı gruplar larak tanımlanabilecek tplumsal gruplar bulunmaktadır ve genel önlemlerin yanı sıra bu grupların kendi özel gereksinimlerinin de karşılanması gerekmektedir. Halihazırda birçk devlet kurumu içinde çk çeşitli yapılanmalar bu alanda çalışmalar yürütmektedir ancak bu yapılanlar arasında eşgüdümü luşturacak, böylelikle lanakların daha etkin kullanılmasını ve sürekliliğini sağlayacak yeni bir idari yapılanma gereklidir. Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığı nın kurulmuş lması önemli bir gelişmedir. Bakanlığın alt yapı ve insan gücü açısından güçlendirilmesi ülkemiz için öncelikli bir gereksinimdir. a. Eğitim Eğitim; eğitim plitikalarının bireyin ssyal statüsünü geliştirmeye yönelik temel dnanımları sağlayacak şekilde planlanması, Bireylerin yetenek ve yönelimlerine öncelik veren, Tplumun gereksinimlerine ve gelecek planlamalarına karşılık gelen, Bireye yaşam becerileri kazandıran, Tplumsal yaşamın kural ve gerekliliklerine uygun, Duygu ve düşünceleri özgürce ifade etmeyi sağlayan, Farklılıklara saygı göstermeyi ve birlikte yaşamayı öğreten, Fiziksel kşulları uygun, Okul dışı/yaşam byu eğitimin geliştirilmesi, Mesleki eğitimin etkinleştirilmesi, Okul öncesi eğitim lanaklarının geliştirilmesi, b. İş/Meslek İş /Meslek; bireyin kendi tercih ve yeteneklerine uygun, üretkenliğini ön plana çıkaran, iş güvencesinin sağlandığı ve emeğinin karşılığını aldığı bir meslek kazanması, Tplumun gereksinimlerine yönelik iş/meslek önceliklerinin belirlenmesi ve buna uygun planlanması, 30

31 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi Üretkenliği ve verimliliği arttıracak düzenlemelerin yapılması, İşsizliği azaltacak istihdam lanaklarının sağlanması, Kamu ve özel sektör kuruluşlarının özürlü ve eski hükümlü çalışan istihdamının etkinleştirilmesi, Çalışma rtamlarının iş sağlığı ve güvenliği ilkelerine uygun larak düzenlenmesi, c. Ssyal Güvence Ssyal Güvence; tplumun tüm bireylerini kapsayan, bireylerin farklı gereksinimlerini gözeten, ulaşılabilir ve bireylerin lanakları ölçüsünde katkı verdikleri bir ssyal güvenlik sistemi luşturulması, Kruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetlerinden tplumun tüm kesimlerinin yararlanması, Gerçek ihtiyaç sahiplerinin hiçbir katkıda bulunamasalar bile ssyal güvenlik sisteminden yararlandırılması, Gerçek ihtiyaç sahiplerinin saptanması ve ssyal çalışma hizmetinin verilmesi, İhtiyaç sahibi lmayanların sistemi istismar etmelerinin önlenmesi, Farklı gereksinimleri lan bireylere (yaşlı, bakıma muhtaç, özürlü, krnik hastalığı lan vs.) ssyal destek sağlanması, d. Barınma Barınma; yaşanılabilir, sağlıklı, bireylerin gereksinimlerini karşılayan ve kendilerini güvende hissettikleri yaşam alanlarının sağlanması, Asgari ssyal dnatı alanlarını sağlayan, Altyapı sistemi (içme suyu, yl, elektrik, iletişim, ısınma, kanalizasyn, katı atık vs.) kurulmuş lan, Temel gereksinimleri (tuvalet, bany, mutfak, yeterli sayıda da vs.) karşılayan, Deprem ve diğer dğal afetlere dayanıklı, Yangın tehlikesine karşı gerekli önlemlerin alındığı, Acil durumlarda ulaşılabilirliğin sağlandığı (yl genişliği, bina yüksekliği, hasta-yük asansörü vs), 31

32 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu e. Güvenlik Güvenlik; bireylerin can ve mal güvenliklerinin sağlandığı, bireysel farklılıklarından dlayı kendilerini tehdit altında hissetmeyecekleri yaşam alanlarının sağlanması, Tüm yaşam alanlarında güvenlik önlemlerin alınması, Acil gereksinimlerde gerekli hizmetlere klay ulaşımın sağlanması, Bireysel farklılıklarından dlayı (etnik köken, cinsiyet/cinsel yönelim, giyim/kuşam ve yaşam tarzı, özürlülük vs.) kişilerin kendilerini tehdit altında hissetmeyecekleri yaşam alanlarının geliştirilmesi, f. Adalet Adalet; tplumun her bireyinin eşit kabul edildiği, ssyal adaletin iyileştirildiği, adalet ve denetim mekanizmalarının hızlı ve etkin işletildiği bir hukuk sisteminin geliştirilmesi, Bireylerin eşitlik ilkesinin geçerliliğinin sağlanması, Tüm bireylerin sahip ldukları hak ve srumlulukları knusunda bilgilendirilmesinin sağlanması, Gereksinim durumlarında danışmanlık hizmeti sağlanması, Denetim mekanizmalarına (hukuk sisteminin işleyişinde ) bireyin etkin katılımının sağlanması, g. Sağlık SAĞLIK; tplumun tüm bireylerinin cğrafi ve kültürel larak klay ulaşabileceği, kapsamlı, kruyucu sağlık uygulamalarını esas alan bir sağlık sisteminin kurulması, Ssyal statüyü lumsuz etkileyecek risk faktörlerini (akraba evlilikleri, sık dğumlar, istismar, geç yaştaki dğumlar, çevresel riskler, yksulluk, beslenme, madde kullanımı vd) erken aşamada saptamak ve rtadan kaldırmak için yeterli dnanıma sahip temel sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi, Sağlık hizmetlerinin eknmik, cğrafi ve kültürel larak erişilebilir lması, Dezavantajlı gruplara yönelik kruyucu,geliştirici, erken tanı ve tedavi amaçlı gezici sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesi, Tüm sağlık kurumlarının özürlü grupların ulaşımını klaylaştıracak fiziksel kşullara (ram- 32

33 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi pa, asansör, tuvalet, işaret dili dnanımı vb) sahip lması, Sağlık hizmetlerini kültüre duyarlı kılmak ve bu ylla erişilebilirliği artırmak için yerel kültürlere mensup kişiler arasından dğal sağlık liderleri yetiştirip, sağlık hizmeti sunan ekipte yer almalarının sağlanması, Dezavantajlı gruplara yönelik sektörlerarası işbirliğiile sağlığı geliştirme prgramlarının yaygınlaştırılması, 33

34 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu E. İŞ AKIŞ ŞEMASI Ssyal Statüknun İyileştirilmesi İş Akış Şeması 1. Derece İşbirliği Yapılacak Bakanlıklar ve Kuruluşlar - İç İşleri Bakanlığı - Maliye Bakanlığı - Milli Eğitim Bakanlığı - Sağlık Bakanlığı - Çalışma ve Ssyal Güvenlik Bakanlığı VALİ 2. Derece İşbirliği Yapılacak Bakanlıklar ve Kuruluşlar - Adalet Bakanlığı - Çevre ve Şehircilik Bakanlığı - Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı - Dış İşleri Bakanlığı - Diyanet İşleri Başlkanlığı TAŞRA - Valilikler - İl Defterdarlık - İl Milli Eğitim Müdürlüğü - Halk Sağlığı Müdürlüğü - Ssyal Güvenlik Kurumu İl Müdürlüğü - İş-Kur İl Müdürlüğü - Belediyeler Uygulama Alanları - Sağlık - Eğitim - Meslek / İstihtam - Ssyal Güvenlik - Barınma - Bakım ve Rehabilitasyn - Ayrımcılığın Önlenmesi - Ssy - eknmik destek Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığından Srumlu Vali Yrd. ve İl Teşkilatı Diğer Kurum ve Kuruluşlar - Üniversiteler - Sivil Tplum Kuruluşları - Medya Kuruluşları TAŞRA - Cumhuriyet Başsavcılıkları - İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müd. - Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü - İl Müftülükleri Uygulama Alanları - Meslek / İstihtam - Ayrımcılığın önlenmesi - Ssyal yaşama katılım - Mevsimlik işçiler - Mülteci / sığınmacı - İnsan ticareti mağdurları - Barınma 34

35 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi F. İŞ TANIMLARI VE ANAHATLAR, UYGULAMA STRATEJİLERİ, EYLEM PLANI, FAALİYET PLANLAMASI, DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ ÖZÜRLÜLERİN VE YAŞLILARIN SOSYAL STATÜLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ 1. Özürlü veri tabanı luşturulması, 2. Yaşlı veri tabanı luşturulması, 3. Özürlülerin ve yaşlıların sağlık hizmetlerine erişimlerinin iyileştirilmesi, 4. Özürlülerin eğitim lanaklarının iyileştirilmesi, 5. Özürlülerin ve yaşlıların ssyal yaşama katılımının sağlanması, 6. Özürlülerin meslek edindirme ve istihdamının sağlanması, 7. Tüm özürlülere, yaşlılara ve evde bakımveren yasal temsilcilerine ssyal güvence sağlanması, 8. Özürlülere ve gereksinimi lan yaşlılara barınma lanaklarının sağlanması, 9. Özürlülere ve yaşlılara yönelik damgalama, ayrımcılık ve şiddete karşı krunmanın sağlanması, 10. Özürlülüğün önlenmesine yönelik hizmetlerin sağlanması, 11. Yaşlılıkta yeti yitiminin önlenmesine yönelik hizmetlerin sağlanması, 12. Özürlü ve yaşlıların evde bakım lanaklarının iyileştirilmesi, İK YETERSİZLİĞİN GİDERİLMESİ 1. Eğitim, meslek edindirme ve istihdam sağlanması, 2. Ssyal güvence sağlanması, 3. Ssyeknmik yetersizlik içinde lan birey ve gruplara sağlık hizmetleri sağlanması, 4. Ssyeknmik yetersizlik içinde lan kişilerin ssyal hizmetlerden yararlanımının artırılması, 5. Ssyeknmik yetersizlik içinde lan kişilerin barınma lanaklarının iyileştirilmesi, 6. Destek gereksinimi lan çcukların (0-18 yaş) sağlık ve ssyal hizmetlere erişiminin iyileştirilmesi, 35

36 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu TUTUKLU, MAHKUM, ESKİ HÜKÜMLÜLER VE AİLELERİNİN SOSYAL STATÜ- LERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ 1. Tutuklu, mahkum ve eski hükümlülere mesleki beceri kazandırma, istihdam ve ssyal rehabilitasyn sağlanması, 2. Tutuklu ve hükümlü ailelerine ssyal ve eknmik destek sağlanması, 3. Tutuklu, hükümlü ve ailelerine yönelik damgalama ve ayrımcılığın önlenmesi, 4. Suça yönlendirilmiş ve suç mağduru çcuklar ve ailelerin tpluma uyumuna yönelik çalışmaların güçlendirilmesi, 5. Tutuklu ve hükümlülere yönelik kruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi, ŞİDDET/İSTİSMAR/TOPLUMSAL KRİZ MAĞDURLARINA PSİKO-SOSYAL DES- TEK SUNULMASI 1. Kadına yönelik şiddet ve istismarın önlenmesi ( tarihinde yürürlüğe giren 6284 sayılı yasa), 2. Çcuğa yönelik şiddet ve istismarın önlenmesi, 3. Şiddet ve istismar mağdurlarının rehabilitasynu, 4. Töre cinayetlerinin önlenmesi, 5. Afet ve diğer tplumsal krizlere maruz kalanlara yönelik psikssyal destek sağlayacak sistemin geliştirilmesi, 6. Özürlü ve yaşlılara yönelik şiddet ve istismarın önlenmesi, FARKLI ETNİK KÖKEN/İNANÇ SAHİPLERİNİN SOSYAL STATÜLERİNİN İYİLEŞ- TİRİLMESİ 1. Farklı etnik kökeni ve/veya inançları lan grupların temel hizmetlere erişimlerinin sağlanması, 2. Farklı etnik kökeni ve/veya inançları lan gruplara yönelik ayrımcılık ve damgalamanın önlenmesi, TOPLUMSAL CİNSİYET/CİNSEL YÖNELİMİNDEN DOLAYI AYRIMCILIĞA UĞ- RAYANLARIN SOSYAL STATÜLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ 36

37 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi 1. Cinsiyet ve cinsel yöneliminden dlayı ayrımcılığa uğrayan grupların temel hizmetlere ulaşmalarının sağlanması, 2. Farklı cinsel yönelimi lan kişilere yönelik ayrımcılık ve damgalamanın önlenmesi, 3. Kadının ssyal statüsünün iyileştirilmesine yönelik çalışmalar yürütülmesi, EVSİZLERİN SOSYAL STATÜLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ yaş grubu evsizlere barınma lanağı sağlanması, yaş grubu evsizlere sağlık hizmeti sağlanması, yaş grubu evsizlere ssyal ve eknmik destek sağlanması, yaş altı ve 60 yaş üstü evsizlere verilen ssyal ve eknmik hizmetlerin geliştirilmesi, 5. Evsizliğin nedenlerine yönelik önlemlerin alınması, İŞ/MESLEK KOŞULLARINDAN DOLAYI DEZAVANTAJLI OLAN GRUPLARIN SOSYAL STATÜLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ 1. Mevsimlik işçi ve ailelerinin ssyal ve eknmik kşullarının iyileştirilmesi, 2. Çcuk işçiliğinin önlenmesi ve yaş grubu çalıştırılan çcukların ssyal ve eknmik kşullarının iyileştirilmesi, 3. Seks işçiliğini bırakmak isteyenlere alternatif istihdam alanlarının luşturulması ve halihazırda çalışanların sağlık, ssyal ve eknmik kşullarının iyileştirilmesi, 4. Yabancı uyruklu kayıt dışı işçilere yönelik kayıtdışılığın giderilmesi ve gerekli durumlarda sağlık ve ssyal hizmetlerden yararlanmasının sağlanması, 5. Hizmet alımı yluyla çalıştırılan kişilerin ssyal ve eknmik kşullarının iyileştirilmesi, 6. İşsizlik srununun giderilmesi ve mevcut çalışanların ssyal ve eknmik kşullarının iyileştirilmesi, İNSAN TİCARETİ MAĞDURLARI, MÜLTECİ VE SIĞINMACILARIN SOSYAL STATÜLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ 1. İnsan ticaretinin önlenmesi, mağdurlarının sağlık ve ssyal gereksinimlerinin karşılanması, 2. Mültecilerin/sığınmacıların sağlık ve ssyal hizmetlerden yararlanmasının sağlanması, 37

38 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu G. SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDİRME Ssy-eknmik açıdan kötü durumda lan insanların sağlık verileri ve ölüm hızları, iyi durumda lanlara kıyasla daha yüksektir. Örneğin en sn yapılan Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (2008) nda İstanbul da bebek ölüm hızı %0.9 iken, Güney-Dğu Anadlu da %0.36 bulunmuştur. Tek başına bu veri bile ülkemizdeki ssyal srunların ve benzer şekilde sağlık göstergelerinin bölgelere göre değiştiğini göstermektedir. Bu nedenle ssyal plitikalar ve sağlık hizmetleri planlanırken mutlaka bölgesel özellikler dikkate alınmalı, stratejik planlamalar kısa, rta ve uzun vadeli larak hazırlanmalıdır. Durum analizi bölümünde vurgulandığı gibi ssyal statü açısından dezavantajlı gruplar listesinde yer alan kişiler bedensel/ssyal/eknmik pzisynlarından dlayı tplum geneline sunulan temel eğitim, sağlık, istihdam, barınma vb hizmetlerden yeterince yararlanamamakta, bu durum bir kısır döngüye yl açarak bu grupların dezavantajlılık hallerini derinleştirebilmektedir. Bu nedenle öncelikli ssyal plitikalar bu grupları gözetecek şekilde luşturulmalıdır Günümüze dek ssyal hizmetler birçk sivil tplum örgütü ve kamu kurum ve kuruluşları tarafından yürütülmekte lup, parçalı bir yapı göstermekteydi. Haziran 2011 de Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığı kurulmuş, bu çk parçalı yapı tek çatı altında tplanmış ve icracı yönü güçlendirilmiştir. Bu bakanlığın insan kaynaklarının nitelik ve nicelik larak desteklenmesi var lan ssyal srunların çözümüne önemli katkı sağlayacaktır. 38

39 Ssyal Statülerin İyileştirilmesi H. YARARLANILAN KAYNAKLAR Sağlığın Ssyal Belirleyicileri, Marmt M, Wilkinsn RG.(Eds), Kayı İ, Yasin Y (Çev. Edt.), İNSEV Yayınları, 2009, İstanbul. Buğra A, Sınmazdemir TN. Yksullukla Mücadelede İnsani ve Etkin Bir Yöntem: Nakit gelir Desteği. Araştırma Rapru, Bğaziçi Üniversitesi Ssyal Plitika Frumu, İstanbul. Çakır Ö. Ssyal Dışlanma. Dkuz Eylül Üniversitesi Ssyal Bilimler Enstitüsü Derg, Cilt 4, Sayı 3, Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması 2008, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Ankara. Sapancalı F. Avrupa Birliği nde Ssyal Dışlanma Srunu ve Mücadele Yöntemleri. Çalışma ve Tplum 2005/3. (Erişim tarihi: 27 Mayıs 2011) 5395 sayılı Çcuk Kruma Kanunu 5378 sayılı Özürlüler Kanunu 4320 sayılı Ailenin Krunmasına Dair Kanun (Mülga) 6284 sayılı Ailenin Krunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun 3 Haziran 2011 tarihli, 633 nlu Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname 39

40 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Engellilerin ve Yaşl lar n Ssyal Statülerinin İyileştirilmesi EYLEM : Engellilerin ve yaşl lar n sağl k hizmetlerine erişimlerinin iyileştirilmesi SORUNLAR Sağl k hizmetlerine erişimde engeller var, mevzuat yeterli uygulanm yr. SORUMLU BAKANLIK / KURULUŞ İŞBİRLİĞİ YAPILACAK KURULUŞ Sivil Tplum Kuruluşlar Ssyal Güvenlik Kurumu(SGK) T.C. Maliye Bakanl ğ Yerel Yönetimler YÖK Özel Sağl k Kuruluşlar NE YAPAR? NASIL YAPAR? NE ZAMAN YAPAR? Özel gereksinimlere göre (evde bak m, nakil, bina kullan m n n uygunluğu vb.) sağl k hizmeti planlanmas, sunumu, değerlendirme ve denetimini krdine eder. İlgili mevzuata göre Düzenli larak MEVZUAT DÜZENLEME Mevzuat n güncellenmesi KURUMSAL DÜZENLEMELER Sağl k kuruluşlar nda engellilerin ve yaşl lar n hizmet almas n sağlayacak dan şma birimleri kurulmas Engellilerin ve yaşl lar n erişimini klaylaşt racak yap sal ve işleyişe yönelik düzenlemeler yap lmas İNSAN KAYNAKLARI Kurulacak yaşl ve engelli dan şma birimlerinde eğitimli persnelin istihdam n n sağlanmas Sağl k kuruluşlar nda engellilerin ve yaşl lar n hizmet almas n sağlayacak dan şma birimleri kurmas ve gerekli persnelin sağlanmas FAALİYETLER Engellilere ve yaşl lara evde bak m hizmetinin yayg nlaşt r lmas için kurumlar aras (Sağl k Bakanl ğ, Belediyeler, vb.) işbirliğinin güçlendirilmesi [M] Engellilere ve yaşl lara sağl k kuruluşlar nda dan şmanl k ve destek sistemi kurulmas [S] Sağl k kuruluşlar nda engellilerin ve yaşl lar n hizmetten yararlanmas n klaylaşt rmak için rampa, Engelli asansörü gibi alt yap kşullar n n sağlanmas [S] Sağl k kuruluşlar ve hizmetlerine engellilerin ve yaşl lar n erişimini klaylaşt rmak için ulaş m ve nakil hizmetinin yayg nlaşt r lmas için kurumlararas (Sağl k Bakanl ğ, Belediyeler, T.C. Aile ve Ssyal Plitikalar Bakanl ğ vb.) işbirliğinin güçlendirilmesi [M] Sağl k kuruluşlar nda Engellilere ve yaşl lara yönelik kurulacak dan şmanl k ve destek sisteminde çal şacak insangücünün (işaret dili tercümanlar, görme ve bedensel engellilere yönelik persnel) hizmet al m yluyla istihdam [S] Sağl k kuruluşlar nda Engellilere ve yaşl lara yönelik dan şmanl k ve destek hizmetlerinde görevlendirilecek lan persnelin hizmetiçi eğitimi [S] PERFORMANS KRİTERLERİ TAKİP EDECEK KURUM TAKİPTEN SORUMLU BÖLGE Tan mlanan kurumsal yap n n luşturulma durumu İstihdam öngörülen persnelin istihdam n n gerçekleşme ran Evde bak m hizmeti gereksinimi lan engellilerden evde bak m hizmeti alabilenlerin ran Engelli ve yaşl lar için dan şma birimi lan sağl k kuruluşlar n n ran Evde bak m hizmeti gereksinimi lan yaşl lardan evde bak m hizmeti alabilenlerin ran Merkez * FAALİYET PLANLAMASINDA KULLANILAN M (MERKEZDE) S (SAHADA) YAPILACAK FAALİYETLERİ İFADE EDER. 40