ÖABT TÜRKÇE. öabt ÖSYM ALAN BİLGİSİ - ALAN EĞİTİMİ ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ

Transkript

1 öabt 2014 ÖSYM sınav tekniğine uygundur. ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ ÖABT TÜRKÇE ALAN BİLGİSİ - ALAN EĞİTİMİ Konu Anlatımı Özgün Sorular Ayrıntılı Çözümler Test Stratej ler Çıkmış Sorular

2 Komisyon ÖABT Türkçe Öğretmenliği Konu Anlatımlı ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 2. Baskı: Mart 2014, Ankara Proje-Yayın Yönetmeni: Bahar Sarımehmetoğlu Türkçe Redaksiyon: Cansel Işık Kahraman Dizgi-Grafik Tasarım: Selda TUNÇ Kapak Tasarımı: Gürsel AVCI Baskı: Tarcan Matbaacılık Yayın Sanayi Zübeyde Hanım Mahallesi Samyeli Sokak No: 15 İSKİTLER/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Türkçe Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi (ÖABT-Türkçe) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarda önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar...

4 TÜRKÇE ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER TÜRKÇE ÖABT, 50 sorudan oluşmakta ve Türkçe Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Dilin Öğrenme Alanları - Dil Bilgisi Öğretimi - Kelime Tanıma ve Serveti - Anlama Teknik ve Becerileri - Metin, Metin Türleri ve Metin Öğrenme) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Kitabımızda Edebiyat Bilgi ve Kuramları başlığı ayrı bir bölüm şeklinde ele alınmamış olup bu başlık konu bütünlüğünü sağlamak ve tekrara düşmemek adına kitabın edebiyat bölümlerine dağıtılmıştır. Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Türkçe Öğretmenlik Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı Alan Bilgisi Testi % a. Anlama ve Anlatma Teknikleri b. Dil Bilgisi ve Dilbilimi c. Çocuk Edebiyatı d. Türk Halk Edebiyatı e. Yeni Türk Edebiyatı f. Eski Türk Edebiyatı g. Edebiyat Bilgi ve Kuramları % 24 % 16 % 8 % 8 % 8 % 8 % Alan Eğitimi Testi % Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2013 TÜRKÇE ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

5 İÇİNDEKİLER ALAN BİLGİSİ I. KISIM 1. BÖLÜM: ANLAMA VE ANLATMA TEKNİKLERİ I. Dinleme Becerisi...5 Çözümlü Test...13 Çözümler...16 II. Konuşma Becerisi...18 Çözümlü Test...27 Çözümler...30 III. Okuma Becerisi...31 Çözümlü Test...44 Çözümler...47 IV. Yazma Becerisi...49 Çözümlü Test...72 Çözümler BÖLÜM: DİL BİLGİSİ VE DİLBİLİMİ I. Ses Bilgisi...81 A. Türk Dilinin Tarihî Gelişimi ve Yayılma Alanları...81 B. Türkçenin Kaynak Bakımından İncelenmesi...85 C. Türkçenin Yapı Bakımından İncelenmesi...86 D. Türkçenin Ses Özellikleri...86 E. Ses Değişmelerinin Yazıda Gösterilmesi...94 F. Tarih Boyunca Kullanılan Türk Alfabeleri...95 Çözümlü Test...96 Çözümler...99 II. Şekil Bilgisi A. Kök B. Gövde C. Ek D. Sözcük II. Yazım Kuralları III. Noktalama İşaretleri Çözümlü Test Çözümler Çözümlü Test Çözümler...126

6 vi V. Sözcük Bilgisi A. Anlamı Bakımından Kelimeler B. Kelimelerde Anlam İlişkileri C. Görevi Bakımından Kelimeler İsimler Sıfat (Önad) Zarflar Zamirler Edatlar Bağlaçlar Ünlemler Eylemler Çözümlü Test Çözümler VI. Cümle Bilgisi A. Türkiye Türkçesi Söz Diziminin Genel Özellikleri - İlkeleri B. Belitme Öbekleri C. Cümlenin Ögeleri VII. Cümle Türleri A. Yüklemine Göre Cümleler B. Yapılarına Göre Cümleler C. Ögelerin Dizilişine Göre Cümleler D. Anlamlarına Göre Cümleler Çözümlü Test Çözümler VIII. Dilbilim A. Genel Dilbilim B. Saussure ve Yapısalcılık C. Sözcelem Kuramları D. Göstergebilim E. Metindilbilim F. Dilbilim Araştırmalarına Yön Veren Önemli Kişiler ve Çalışmaları Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: TÜRK HALK EDEBİYATI Giriş Halk Edebiyatı ve Araştırma Yöntemleri I. İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı A. Sözlü Türk Edebiyatı B. Yazılı Türk Edebiyatı Çözümlü Test Çözümler...203

7 vii II. İslam Kültürü Etkisindeki Türk Halk Edebiyatı Halk Şiirinde Tür ve Şekil Kafiye (Uyak) Türleri ve Redif Halk Şiirinde Tema, Dil ve Üslup Halk Şiirinde Kullanılan Heceli Nazım Şekilleri Halk Şiirinde Kullanılan Aruzlu Türler Çözümlü Test Çözümler A. Anonim Halk Edebiyatı Anonim Halk Edebiyatı Söylemelik Türleri Mâni Türkü Ağıt Ninni Anonim Halk Edebiyatı Konuşmalık Türleri Tekerleme Bilmece Atasözleri Deyimler Alkışlar ve Kargışlar Anonim Halk Edebiyatında Seyirlik Türler (Geleneksel Türk Tiyatrosu) Karagöz Oyunu Orta Oyunu Meddah Kukla Oyunu Köy Seyirlik Oyunları Anonim Halk Edebiyatı Anlatmalık Türleri Efsane Destan Mit Halk Hikâyesi Masal Fıkra Çözümlü Test Çözümler B. Âşık Edebiyatı Çözümlü Test Çözümler C. Tekke - Tasavvuf (Dinî - Tasavvufi Türk Edebiyatı) Edebiyatı Tekke Edebiyatı Nazım Türleri Anadolu Dışında Dinî - Tasavvufi Türk Edebiyatı Anaolu'da Dinî - Tasavvufi Türk Edebiyatı Çözümlü Test Çözümler...259

8 viii 4. BÖLÜM: ESKİ TÜRK EDEBİYATI I. Eski Türk Edebiyatının Tanımı, Estetik Anlayışı ve Kaynakları A. Tanımı ve Adlandırılışı B. Divan Şiiri Geleneği ve Bu Geleneğe Ait Kavramlar Eski Türk Edebiyatının Kaynakları Divan Şiirinde Güzellik Anlayışı Divan Şiirinin Tipolojisi Eski Türk Edebiyatının Kaynakları Çözümlü Test Çözümler II. Eski Türk Edebiyatında Biçim, Ölçü, Kafiye (Uyak) ve Söz Sanatları A. Divan Şiirinde Nazım Şekilleri Beyitlerde Kurulan Nazım Şekilleri Bentlerle Kurulan Nazım Şekilleri B. Divan Şiirinde Nazım Türleri C. Divan Şiirinde Kafiye ve Redif D. Edebî Sanatlar (Söz Sanatları) Çözümlü Test Çözümler III. Eski Türk Edebiyatı Tarihi A. Eski Türk Edebiyatında Şiir Divan Şiirinde Farklı Yönelimler, Akımlar, Üsluplar B. Eski Türk Edebiyatında Nesir C. XIII. Yüzyıl Anadolu Sahası Türk Edebiyatı D. XIV. Yüzyıl Anadolu Sahası Türk Edebiyatı E. XIV. Yüzyıl Azerî Sahası Türk Edebiyatı F. XV. Yüzyıl Anadolu Sahası Türk Edebiyatı G. XV. Yüzyıl Çağatay Sahası Türk Edebiyatı H. XVI. Yüzyıl Anadolu Sahası Türk Edebiyatı I. XVI. Yüzyıl Azerî Sahası Türk Edebiyatı J. XVII. Yüzyıl Anadolu Sahası Türk Edebiyatı K. XVII. Yüzyıl Çağatay Sahası Türk Edebiyatı L. XVII. Yüzyıl Azerî Sahası Türk Edebiyatı M. XVIII. Yüzyıl Anadolu Sahası Türk Edebiyatı N. XIX. Yüzyıl Anadolu Sahası Türk Edebiyatı Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: YENİ TÜRK EDEBİYATI I. Yenileşme Dönemi A. Yeni Türk Edebiyatında Dönemler B. Batı Edebiyatı Akımları Eski Yunan Edebiyatı Orta Çağ Avrupa Edebiyatı (14. yy yy.)...370

9 ix Klasisizm Romantizm Realizm Natüralizm Parnasizm Sembolizm Empresyonizm Ekspresyonizm Kübizm, Dadaizm, Fütürizm, Letrizm Sürrealizm Egzistansiyalizm Postmodenizm C. Yeni Türk Edebiyatında Tür, Şekil, Tema ve Ahenk Unsurları Çözümlü Test Çözümler II. Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı I A. Tanzimat Edebiyatının Genel Özellikleri B. Tanzimat Sanatçıları İbrahim Şinasi Ziya Paşa Namık Kemal Şemsettin Sami Ahmet Mithat Efendi Ahmet Refik Paşa Beşir Fuat III. Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı II Recaizade Mahmut Ekrem Abdülhak Hamit Tarhan Samipaşazade Sezai Bey Muallim Nâci Nabizade Nazım Mizancı Murat Bey Ara Nesil Yazarları Çözümlü Test Çözümler IV. Servet-i Fünûn (Edebiyatı-ı Cedide) Dönemi Edebiyatı A. Servet-i Fünûn Edebiyatının Genel Özellikleri B. Servet-i Fünûn Dönemi Sanatçıları Tevfik Fikret Cenap Şahabettin Ali Ekrem Hüseyin Sîret Süleyman Nazif Faik Ali...412

10 x Celal Sahir Halit Ziya Uşaklıgil Mehmet Rauf Hüseyin Cahit Yalçın C. Servet-i Fünûn Dönemi'nde Bağımsız Sanatkârlar Hüseyin Rahmi Gürpınar Ahmet Rasim Şair Nigar Hanım Selanikli Fazlı Necip Çözümlü Test Çözümler V. II. Meşrutiyet Dönemi Edebiyatı A. Fecr-i Âtî Topluluğu Ahmet Haşim Emin Bülent Serdaroğlu Tahsin Nahit Fazıl Ahmet Aykaç B. Nesl-i Âtî (Nâyîler) C. Millî Edebiyat Dönemi D. Millî Edebiyat Dönemi Sanatçıları Ömer Seyfettin Ali Canip Yöntem Ziya Gökalp Halide Edip Adıvar Yakup Kadri Karaosmanoğlu Reşat Nuri Güntekin Refik Halit Karay Ahmet Hikmet Müftüoğlu Mehmet Fuat Köprülü Müfide Ferit Halide Nusret Samiha Ayverdi Rıza Tevfik Bölükbaşı Mehmet Emin Yurdakul E. Beş Hececiler Faruk Nafiz Çamlıbel Orhan Seyfi Orhon Yusuf Ziya Ortaç Enis Behiç Koryürek Halit Fahri Ozansoy F. Millî Edebiyat Yıllarında Bağımsız İsimler Mehmet Âkif Ersoy Yahya Kemal Beyatlı Çözümlü Test Çözümler Çözümlü Test Çözümler...442

11 xi VI. Cumhuriyet Dönemi A. Cumhuriyet Dönemi'nde Şiir Beş Hececiler Hecenin İkinci Kuşağı Memleket Edebiyatı ve Anadoluculuk Yedi Meşale Garip (Birinci Yeni) Şiiri Toplumcu Gerçekçi Şiir Maviciler Cumhuriyet Şiirinde Metafizik Eğilimler Cumhuriyet Dönemi'nde Gelenekten Yararlananlar Hisarcılar İkinci Yeni Şiiri Sonrası Türk Şiiri Sonrası Türk Şiiri Sonrası Türk Şiiri Cumhuriyet Şiirinin Ana Tartışma Konuları ve Temaları B. Cumhuriyet Dönemi'nde Nesir Cumhuriyet Dönemi'nde Öykü Cumhuriyet Dönemi'nde Roman Cumhuriyet Dönemi'nde Tiyatro Cumhuriyet Dönemi'nde Makale ve Fıkra Cumhuriyet Dönemi'nde Deneme Cumhuriyet Dönemi'nde Sohbet Cumhuriyet Dönemi'nde Gezi Yazısı Cumhuriyet Dönemi'nde Hatıra ve Günlük Çözümlü Test Çözümler Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: ÇOCUK EDEBİYATI I. Çocuk Edebiyatı Çocuk Edebiyatı Niteliği Çocuk Kitaplarında Bulunması Gereken Nitelikler Batı Dünyasında Çocuk Edebiyatı Türk Çocuk Edebiyatının Gelişimi Çözümlü Test Çözümler II. Çocuk Edebiyatında Edebî Türler Destan Efsane Masal Fabl Ninni, Tekerleme ve Bilmeceler Hikâye ve Roman Şiir Tiyatro...497

12 xii Biyografi Hatıra Gezi Yazıları Doğa ve Fen Olaylarını Anlatan Eserler Çizgi Romanlar Çocuk Gazete ve Dergileri Çözümlü Test Çözümler ALAN EĞİTİMİ II. KISIM 7. BÖLÜM: ALAN EĞİTİMİ I. Dinleme Eğitimi Çözümlü Test Çözümler Dinleme Etkinlikleri II. Konuşma Eğitimi Çözümlü Test Çözümler III. Okuma Eğitimi Çözümlü Test Çözümler IV. Yazma Eğitimi Çözümlü Test Çözümler Ekler V. Dil Bilgisi Öğretimi Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Türkçe Eğitiminde Ölçme ve Değerlendirme Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: METİN İŞLEME SÜRECİ A. Çocuk Kitaplığında Sabah Tartışması B. Bilgisayar Yalnızlığı C. Metin İşleme Süreci KAYNAKLAR...657

13 ALAN BİLGİSİ I. KISIM

14 1. BÖLÜM ANLAMA VE ANLATMA TEKNİKLERİ

15 5 I. DİNLEME BECERİSİ Dil, anlama (dinleme ve okuma) ve anlatma (konuşma ve yazma) becerilerini içerir. Bunlar içerisinde anlama başlığı altında ele alınan dinleme, bireyin anne karnında edinmeye başladığı bir beceridir. Bir başka ifadeyle bireyin kazandığı ilk dil becerisi dinlemedir. Konuşmaya başladığı döneme kadar çevreyi anlamayı ve kendini anlatmayı sağlayan tek beceri yine dinlemedir. Dinleme becerisinin anne karnında edinilmeye başlaması, onun diğer becerilerden ayrı düşünülmesine ve kendiliğinden geliştiği veya sonradan geliştirilemeyeceği gibi yanlış bir inanışın yaygınlık kazanmasına neden olmuştur. Oysa dinleme de bir dil becerisidir ve bu beceri de diğerleri gibi eğitim yoluyla geliştirilebilir. Etkili bir iletişim için öğrencinin dinlemeyi öğrenmesi etkin dinleme becerisi ve alışkanlığı kazanması gerekir. Çünkü dinleme, iletişim sürecinin önemli bir yönünü oluşturmaktadır. Dinlemeye yönelik çeşitli tanımlarla karşılaşılmaktadır. Yapılan bu tanımlardan bazıları aşağıdadır: Konuşan ya da sesli okuyan bir kişinin vermek istediği mesajı, tam olarak anlayabilme becerisi (Özbay, 2006:5). İşittiğini anlamak amacıyla dikkat harcamak ve bir sonuç çıkarmak için konuşmayı izleme (Göğüş, 1978: 228). İşitileni almak ve saklamak ya da işitileni anlamak amacıyla dikkat harcamak (Sever, 2000:11). Konuşan kişinin vermek istediği mesajı pürüzsüz olarak anlayabilme ve söz konusu uyarana karşı tepkide bulunabilme etkinliği (Demirel, 1999:33). Herhangi bir konuda konuşmacının seslerini duymak, söylediklerini anlamak, gerekli olanları ve gerekli olabilecekleri alıp saklamak için sesler üzerinde dikkati yoğunlaştırmadır (Keskinkılıç, 2002). Dinleyicinin bilgiyi duyması, tekrar edebilmesi ve hatırlayabilmesi ayrıca duyulanları kısa bir süre de olsa bellekte tutması (Cihangir, 2004:14). Onan (2005:157) ise dinlemeyi bir süreç olarak değerlendirmekte ve dinlemeyi, sözlü iletişim sürecinde konuşan tarafından ses birimleri vasıtasıyla gönderilen mesajların alıcı kişinin zihninde deşifre edilip bilgiye dönüştürüldüğü zihinsel bir süreç olarak tanımlamaktadır. Buna bağlı olarak dinleme, pasif bir biçimde oturup seslerin etrafımızdan akıp gitmesine izin vermekten farklıdır. Yine gerçek dinleme de basitçe söylenene dikkat etme durumu değil bunun yanı sıra diğerinin sesine, kelime seçimine, tonlamasına, hızına, bedenine ya da beden diline karşı duyarlı olmaktır (Mackay, 1997:10). İnsan hayatının büyük bir kısmını kapsayan dinleme, sahip olunan en önemli ve temel beceri olmakla birlikte en az tanınan ve en az eğitim gerektiren beceri olarak görülmektedir. Bunun nedeni, dinlemenin işitme ile aynı kavram olarak algılanmasıdır. "Dinleme" ve "işitme" farklı kavramlardır. Dinleme ve İşitme Arasındaki Fark NOT Dinleme ve işitme, kimi zaman aynı anlamda kullanılsa da bu iki kavram birbirinden farklıdır. İşitme, dinlemenin ilk aşamasıdır. İşitme sadece fiziksel bir süreçken dinleme dikkatini verme, anlamlandırma gibi zihinsel süreçleri de ihtiva eder. Fizyolojik olarak işitme; ses dalgalarının dış kulaktan kulak zarına iletilmesiyle orta kulakta mekanik titreşimlere; iç kulakta da beyne giden sinir akımlarına dönüşmesidir. Dinleme adı verilen psikolojik süreç de bireyin seslerin ve konuşma örüntülerinin farkında olmasıyla ve onlara dikkatini vermesiyle başlar. Belli işitsel işaretleri tanıması ve hatırlamasıyla sürer ve anlamlandırmasıyla son bulur. Bireyler, duyuları vasıtasıyla dış dünyayı algılamakta; ruhsal, zihinsel ve sosyal gelişimlerini sağlamaktadır. Duyulardan birinin eksikliği, algılamanın bütünlüğünü bozarak kişinin zihinsel, duygusal ve sosyal yaşamını olumsuz yönde etkilemektedir. İşitme duyusu kişinin, dil becerilerini edinmesi için zorunludur (Evren, 2010). Annenin kalp atışlarını işiterek başlayan süreç, doğa ve yaşamdaki farklı sesleri duyup tanıyarak devam eder. Bu süreçte sesleri işitme ve dinleme yani anlamlandırma arasında fark vardır. Dinleme, kişinin tercihine bağlı olarak anlayabilme ve söz konusu uyarana karşı tepkide bulunabilme etkinliğidir. İşitme ise kişinin iradesi dışında insanın kulağı aracılığıyla beynine giden her türlü ses unsurudur. Birey, her sesi işitir ama dinlemeyebilir. Kısaca istem dışı gelen her ses, işitme potansiyeli içine girer fakat sese anlam verme çabası dinleme etkinliğidir (Umagan, 2007). Yani işitilen her seste dinleme yoktur fakat dinlenilen her seste işitme vardır. İşitmenin gerçekleşebilmesi birtakım ön koşullara bağlıdır. Bunlar; bir sesin var olması, sesin kulağa ulaşması, o sesin insan kulağının işitme sınırları içinde olması, sesin işitme geçit yolunu (dış, orta, iç kulak) aşması, işitme merkezine ulaşması ve algılanması olarak sıralanabilir. İşitme, seslerden sözcüklere ilerleyen bir süreç olduğu hâlde dinleme-anlamada zihin, söz öbekleri ve tümcelerden hareket eder (Göğüş, 1978:228). Bu ifade, dinlemenin anlam kurmayla sonuçlandığını göstermesi bakımından dikkate değer. Dinleme için gerekli olan şartlardan ilki, bireyin işitme fonksiyonunda herhangi bir yetersizliğin olmamasıdır. Elbette ki işitme, dinlediğini anlayabilmek için tek başına yeterli değildir fakat dinlemenin meydana gelebilmesi için ilk aşamadır. Herhangi bir işitme problemi yaşayan kişi, dinlediğini anlama, hatırlama ve kullanmada zorluk çekmekte; bireyler arası iletişimde problem yaşamaktadır. İşitme duyusundaki yetersizlikler dinlemeyi doğrudan etkilemekte ve dinleme yoluyla edinilen bilgiyi sınırla-

16 6 maktadır. İşitme dışında da dinlemeyi etkileyen unsurlar vardır. Sağlıklı bir dinleme süreci için bunlara da dikkat etmek gerekir. Dinlemeyi Etkileyen Faktörler Dinleme süreci, iç ve dış faktörlerden etkilenir. Bu faktörler ortaya çıktığında sağlıklı dinlemenin gerçekleşmesi pek mümkün olmamaktadır. Dinlemeyi etkileyen unsurlar, altı ana başlık altında toplanabilir: 1. Dinleyiciye bağlı faktörler a. Zekâ: Dinleyiciye bağlı faktörlerin başında zekâ gelmektedir. Dil ile düşünce iç içe olduğu için dil gelişimiyle düşünce gelişimi paralellik göstermektedir. Öğretmen iyi bir şekilde öğrencileri tarafından dinlenilmek istiyorsa onların zekâ gelişim seviyelerini göz önüne almalıdır. b. İşitme: Dinlemenin gerçekleşmesi için ilk şart işitmedir. Bunun için sağlıklı işitme organlarına sahip olmak gerekir. c. Dinlemenin öneminin farkında olma: Dinleme süreci başlamadan önce öğrencilere, dinlenilecek konu hakkında bir ön bilgi vermek önemlidir. Böylece öğrenci dinleme amacını belirleyebilecek ve dinleme sürecini daha aktif bir şekilde sonlandıracaktır. d. Konuya karşı ilgili olma: Öğrencilerin kendilerine anlatılan konuyu sonuna kadar dinleyebilmeleri için konuya ilgi duymaları gerekmektedir. Anlatılan konuya ilgi duyan öğrenci, dinlemeye ruhen ve bedenen hazır hâle gelmiş olur. Ayrıca seçilen konuların öğrenci seviyesine uygunluğu, ilginin artmasına ya da azalmasına neden olabilir. Hedef kitlenin ilgisi dışında kalan, seviyesinin üzerinde olan, anahtar kelime ve kavramları yeterince tanınmayan konular, iyi bir dinleme materyali niteliği taşımaz. e. Dikkatini yoğunlaştırma: Dikkat, dinleme etkinliğindeki duyuşsal özeliklerin başında gelmektedir. Dinleme sırasında öğrenci, pek çok uyaranla karşı karşıyadır. Ancak öğrenci, görsel ve işitsel olarak alınan uyaranların tümüne eşit oranda tepki veremez. Bundan dolayı öğrencinin tüm dikkati, anlatılan konuya ve konuşmacıya yönelmiş olmalıdır. Dikkat kavramının etkili ve kalıcı öğrenme üzerinde önemli bir etkisi vardır. Bunun için dinleme sırasında öğrencilerin dikkatlerini dağıtacak unsurların oranının en aza indirilmesi sağlanmalıdır. Öğretmen, öğrencisinin dikkatini şunları yaparak toplayabilir: 1. Göz teması kurarak 2. Yüz ifadelerini anlamlandırarak 3. Öğrenci bedenini hazır duruma getirerek 4. Öğrenci ile konuşma mesafesini ayarlayarak (Altıntaş, 2000) f. Dinleme amacını belirleme: Anlatılanları dinlemeye geçmeden önce, dinleme amacının ya da amaçlarının belirlenmesi, dinlenilenlerin anlaşılabilmesi için şarttır. Çünkü amaçsız bir dinleme süreci, istenilen sonuca ulaşmayı engeller. Öğretmen, dinleme etkinliği başlamadan önce öğrencinin kendisine soracağı Niçin dinlemeliyim? sorusuna cevap aramasını sağlamalıdır. g. Dilin işleyişini bilme: İşitilen seslerin anlamlandırılması için tarafların aynı dili konuşuyor olması ya da aynı dilin kod sistemini bilmesi gerekir. Dil özelliklerinin bilinmemesi zaman zaman iletişim çatışmalarının ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Alınan eğitim, bulunulan çevre ve sosyal özellikler dinleme becerisinin alışkanlığa dönüşmesinde etkilidir. Bu nedenle dinlemenin geliştirilmesinde ait olunan grubun tespiti önem kazanmaktadır. Dinleyiciler, özelliklerine göre dört gruptur: a. Teşvik edici dinleyici: Bu kişiler enerjiktir ve olumlu davranışları, diğerlerine de yansır. Bu tip öğrencilerin sabırlı olmaları gerekir; önce anlamalı sonra anlaşılmalıdır. Öğretmenler ise sınıfta mizahi ögeler kullanarak, yüksek sesle ve açık bir şekilde konuşarak bu tip öğrencilerin dikkatini çekebilir. b. Destekleyici dinleyici: Grup çalışmalarını ve uzlaşmayı severler. Bu tarz dinlemeyi tercih edenler, konuşmalarda barış elçisi olarak gösterilirler. Duyguları ön planda olduğu için dinleme sonrasında öğretmen tarafından görüşlerini açık bir şekilde ifade etmeleri sağlanmalıdır. c. Yönlendirici dinleyici: Bu tip dinleyiciler, önlerindeki engelleri kaldırarak amaçlarına ulaşırlar. Bu tarz dinleyen öğrenciler; arkadaşlarını, ailesini ve öğretmenlerini dinlemek için daha fazla zaman ayırmalıdır. d. Çözümleyici dinleyici: Mantıklı dinleyicilerdir. Bu tip dinleyen öğrencilerin yeni düşüncelere açık olmayı öğrenmeleri gerekir (Özbay, 2012: ). Yukarıda ifade edilenlerin yanı sıra dinleyicinin zekâ durumu, duyu organlarının özellikle de işitme duyusunun sağlığı, dinlemenin hayatındaki yerini fark etmesi, dinleyeceği konuya ilgi duyması ve buna göre dikkatini yoğunlaştırarak dinleme amacını belirleyebilmesi ve dile olan hâkimiyeti de dinleyiciye bağlı faktörler içerisinde ele alınmaktadır. Sağlıklı işitme organına sahip olmayan kişinin dinleme sürecini tam olarak tamamlaması beklenemez. Zihinsel unsurların başında ise zekâ gelmektedir. Özbay a (2005:115) göre dinlenilen bilginin algılanması, yorumlanması, geribildirimde bulunulması ve bilginin eleştirilebilmesi zekânın işleyişine bağlıdır. Aynı zamanda hafızanın kuvvetli olması ve kelime hazinesi bakımından yeterli olması da zihinsel açıdan gereklidir. Çiftçi ye (2001: 174) göre özellikle tartışma gibi çabuk düşünmeye ve kav-

17 7 ramaya dayanan iletişim türlerinde dinlemenin zihinsel yönü ön plana çıkmaktadır. 2. Öğretmene ya da konuşmacıya bağlı faktörler Dinleme etkinliğinin amacına ulaşması, öğrencilere bağlı olduğu kadar konuşmacı ya da öğretmene de bağlıdır. Bu unsurlar şunlardır: a. Öğretmenin/ konuşmacının konuyu sunma biçimi b. Öğretmenin/ konuşmacının duruşu, mimik ve jestleri c. Öğretmenin/ konuşmacının ses tonu d. Öğretmenin/ konuşmacının bilgi birikimi e. Öğretmenin/ konuşmacının dili kullanma becerisi (Özbay, 2012: 169) Bu etmenlerin yanı sıra öğretmen derste sürekli anlatma yöntemini kullanmamalıdır. Bu yöntemin kullanımı, öğrencileri derste pasif bir konuma düşüreceği için aktif dinleme sürecinin gerçekleşmesi mümkün olamaz. 3. Konuşmanın ya da dersin içeriği Dinleme sürecinde dinleme materyali de dinlemeyi olumlu ya da olumsuz olarak etkileme özelliğine sahiptir. Kelimeler tanıdık değilse, düşünceler belirsizse iyi bir dinleyici bile konuyu anlamakta zorluk çekebilir. 4. Dinleme ortamı Dinleme, önceden belirlenmiş bir zaman ve yerde olabileceği gibi dinleyicinin seçim yapma şansının olmadığı durumlarda da gerçekleşebilir. Konuşmacıyı görebilecek ve işitebilecek bir mesafede oturmak, dinlenilecek konuya dikkatin yoğunlaştırılmasını kolaylaştırır. Bunun yanı sıra gürültülü bir ortam, dinlemeyi imkânsız bir hâle getirebilir. 5. Dinleme-anlama hızı (dinleme materyalini takip hızı) Dinleme, anlamanın gerçekleşmesini sağlayan bir beceridir. Dinlenilenlerin anlaşılmasında konuşma hızı, önemli bir faktördür. Konuşma hızı ile anlama hızının paralel seyretmemesi, dinleyicinin, dinleme sürecinden kopmasına neden olabilir. Bu nedenle konuşma hızı konusunda öğretmenler, sınıf seviyelerine göre kendilerini ayarlamalıdır. 6. Dinleme süresi Bireysel farklılıklar, öğrencilerin dinleme süreleri üzerinde en etkili faktördür. Dinleyebilme süresi uzun olan öğrencilerin okul başarıları da artmaktadır (Özbay, 2012: 173). Sınıf ortamında sağlıklı bir dinleme süresinin ne kadar olması gerektiği konusunda net bilgiler bulunmamaktadır. Öğretmen, sınıf seviyesine göre bu süreyi kendi tespit etmelidir ÖABT Türkçe Öğr. Aşağıdakilerden hangisi, etkili dinleme becerisini geliştirmek için yapılabilecek çalışmalardan değildir? A) Ortamdaki dinleme engellerini belirleme B) Dikkat dağıtan unsurlarla başa çıkmayı öğrenme C) Dinleme türüne göre teknikleri değiştirme D) Dinlemede doğal sesleri tercih etme E) Dinleme sonunda değerlendirme yapma Çözüm Ortamdaki dinleme engellerini belirleyerek dinleme öncesinde bu engelleri ortadan kaldırmak dinleme becerisini geliştirmek için gereklidir. Böylelikle öğrencinin dinlediğine odaklanması sağlanabilir. Aynı şekilde dinlemenin en temel unsurlarından biri olan dikkatin toplanması/dağılmaması için çalışma, dikkat dağıtan unsurlarla başa çıkmayı öğrenme için çeşitli yollara başvurma her ortamda dinlemenin gerçekleşmesi bakımından oldukça önemlidir. Dinlenenin türünü bilerek bu türe ait bir dinleme tekniği kullanma bireyin dinleme becerisinde ivme kazanmasına katkıda bulunacaktır. Dinleme sonunda değerlendirme yapmak, dinlenenin anlaşılmasına; dinleme becerisinin geliştirilmesine faydalar sunacaktır. Bu değerlendirme dinlenenin içeriği ile ilgili olabileceği gibi bireyin karşısındakinin anlatma becerilerini yahut kendinin dinleme becerisini değerlendirmesine, dinleme sürecindeki güçlü ve zayıf yönlerini belirleyerek diğer dinlemeler için donanımını artırmasına doğrudan katkıda bulunur. Dinlemede doğal sesleri tercih etme her zaman mümkün olamaz ve zaruri değildir. Bu durumda bireyin dinleme faaliyetini bırakması doğru olmayacaktır. Böylesi bir tutum dinlemenin gelişmesine katkıda bulunmayacaktır. Cevap D Dinlemenin Önemi Dinleme, hem günlük hayatta hem de okul hayatında en çok başvurulan becerilerin başında gelmektedir. Henüz dünyaya gelmeden önce gelişmeye başlayan bu beceriyi birey, ölümüne kadar sürekli kullanmaktadır. Bu beceriyi geliştirmede birey, kimsenin yardımını almadığı için dinlemeyi tamamen edindiğini düşünmektedir (Mackay, 1997). Sosyal hayatta konuşma, okuma ve yazma ne kadar önemliyse dinleme de o kadar önemli ve gerekli bir beceridir. Toplumsal ilişkilerin büyük bir kısmı, anlatma ile dinlemeye dayanır. Dinleme bilgi edinmenin, öğrenmenin, anlamanın başlıca yollarından biridir. Birey evde, okulda, çarşıda, pazarda dinleme faaliyetiyle iç içedir. Diğer taraftan kültürel hayatın bazı yanları tek taraflı olarak dinlemeyle ilgilidir. Radyo ve televizyon programla-

18 8 rının, tiyatroların, konferansların, konserlerin dinlenmesi ve seyredilmesi insanların vazgeçemeyeceği faaliyetler arasındandır (Özbay, 2010). Günümüzde dinleme gerektiren etkinlikler, teknoloji ve bilim sayesinde o kadar çoğalmıştır ki bireyler, dinlemeye ayrılacak zamanda seçici olmak ya da eleştirel dinleme yapmak zorunda kalmaktadır, denilebilir. Dinlemenin her an çevrede olanları anlamlandırmak için kullanılan yeteneklerden biri olduğunu belirten Temur (2001:62); elektronik iletişim, bilgisayar teknolojisi ve görsel medya ne kadar hızla gelişirse gelişsin dil becerilerinin özellikle de dinlemenin, iletişim becerilerinin temeli olma özelliğini kaybetmeyeceğini vurgulamaktadır. Hyslop (1988), bütün başarılı insanların gerçekte iyi bir dinleyici olduklarını, dinlemenin insanlar arasında anlaşmayı kolaylaştırdığını, insanların birbirlerine olan saygı ve sevgiyi en üst düzeye çıkardığını ifade etmektedir (Akt. Umagan, 2007:151). Böyle bir toplum, kendini anlatabilen ve çevresini anlayabilen bireylerden oluşacağı için iletişim çatışmalarının çok fazla görülmeyeceği söylenebilir. Bireylerin, işitme ve dinlemeyi aynı olgu sanmaları ve dinlemeyi doğal bir süreç olarak değerlendirmeleri sebebiyle dinlemede başarılı olunamamaktadır (Akçataş, 2001:65). Oysaki dinlediklerini tam ve doğru olarak anlama becerisine sahip bir insanın bu özelliği, onun kişilik gelişiminde etkilidir. İnsanın dinleme becerisine sahip olması; onun verimli bir şekilde hayata katılmasını, diğer insanlarla sağlıklı sosyal ilişkiler kurmasını, doğru düşünmesini; çevresini, olayları, hayatı doğru algılamasını, kendini tanımasını ve sağlam bir öz güvene sahip olmasını sağlar. Normal şartlarda dinleme eğitimi almamış bir insan dinlediği şeylerin ancak dörtte birini hatırlayabilir. Dinleme ile duygu ve heyecan faktörünün birlikteliği de eksik ya da yanlış anlamanın temelidir. Bu iki faktör genellikle eksik dinlemenin nedenlerindendir (Yalçın, 2002:128). Eksik dinlemenin sonuçları ise şu şekilde sıralanabilir: Konuşan, dinleyicinin ilgisizliği karşısında konuşma isteğini kaybeder. Dikkati çekmek için sesinin tonunu yükseltir. Bu çaba konuşmacıyı yorar. Dinleyici, konuşanın amacını anlayamaz. Bilgileri, yanlış ya da eksik edinir. Kötü dinleme sonucu yanlış ya da eksik bilgiler, davranışlarda da hatalara neden olur. Konuşmayı dinlemek istemeyen, başka uğraşlar içine girer. Bu da düzen ve gürültü sorununa yol açar. Kötü dinleme, ana dili yeteneklerinin gelişmesini önler (Göğüş, 1978:230). Bireyler arasında dinleme becerisinin ne olduğu ve dinlemenin nasıl gerçekleştirileceği yeterli ölçüde bilinmemektedir. Dinleme kazanılan ilk dil becerisidir. Dil gelişiminde ve bilişsel gelişimde çocuğa temel kazandırmakta ayrıca öğrenmelerinin edinilmesinde, düzenlenmesinde ve yaşamda sağlıklı iletişim becerileri geliştirmede hayat boyu önemli rol almaktadır. Gerçek dinleme; söylenenlere dikkatini tam verme ve onları anlamadır. Dinleme, bireye yeni bakış açıları kazandırır. Bir kişiyi ve onun dış çevreyi nasıl algıladığını anlamak için o kişiyi dinlemek gerekmektedir. Bir başkasını dinlemek, dinleyebilmek güç bir iştir. Bir başkasına ilgi ve saygı duymayı, sabırlı ve rahat olmayı gerektirir. Denilebilir ki olumlu ilişkiler geliştirmede, insanlardan bilgi almada, başkalarını tanımada, anlamada ve onlara yardım etmede en temel unsur dinlemedir (Cihangir, 2004:11). İyi bir dinleyici, aynı zamanda karşı tarafa saygı gösteren, onun sözünü kesmeyen, onu anlamaya çalışan kişidir. İyi bir dinleyici olmadan başarıyı düşünmek oldukça zordur. İyi dinlemeyi etkileyen faktörler şunlardır: Dinlemenin bilgi kazandırıcı, doğru düşündürücü, doğru davranışa yöneltici bir alışkanlık olduğuna inanmamış olmak Zekâ ve duyma yeteneği eksikliği Konuya ilgi duymamak Konuşanın farklı özellikleriyle (giyinişi, davranışları vb.) ilgilenerek ana fikri kavrayamamak Dinleme sırasında çevresinde göz gezdirerek dikkatini dağıtmak Dinleyicinin bulunduğu çevreye, topluma yabancı olmak Çeşitli nedenlerden dolayı (rahat oturamamak, hasta olmak, çok yemek yemiş olmak, konuşanın sesini işitememek vb.) kendini rahat hissetmemek Konuşma başlamadan önce yaşanan bir olayın ya da üzüntünün etkisinden kurtulamamak (Göğüş, 1978: ). Yukarıdaki faktörlerin biri veya birkaçı söz konusu olduğunda birey, sağlıklı bir dinleme gerçekleştiremez. Bu durum, dinlemenin amacına ulaşmayacağı şeklinde yorumlanabilir. İyi bir dinleyici olabilmek için her şeyden önce işitme duyusunun görevini sağlıklı bir şekilde yerine getiriyor olması gerekir. Daha sonra öğrencilerin, dinlemenin gerçekleşebilmesi için ön şartın sesi işitebilme olduğunu fark etmeleri sağlanmalıdır. Aynı zamanda öğrencilere, işitme duyusuyla ilgili bilgi verilmelidir (Özbay, 2009:51). Göğüş (1978: ) de öğrencilerin dinleme becerisinin geliştirilmesinin başlıca amacının, işitme duyusunu öğrenmenin bir parçası hâline getirmek olduğunu ifade ederek bu amacın ayrıntılarını şu şekilde özetlemektedir: