Makâsıdü l-felâsife. Gazâlî. Yakup ÖZKAN

Transkript

1 Makâsıdü l-felâsife Gazâlî Çev: Cemaleddin Erdemci, Vadi Yayınları, 2002, s. 312 Yakup ÖZKAN Gazâlî nin bu eseri, bir mukaddime ve üç temel bölümden oluşmaktadır. Düşünür giriş kısmında, ilk olarak, filozofların tutarsızlıklarını, görüşlerinin çelişikliğini, karıştırmalarının ve azgınlıklarının gizliliklerini ortaya çıkaracak anlaşılır bir eser yazacağından bahsetmektedir. Bundan dolayı öncelikle onların görüşlerini kapsamlı bir şekilde kavramak istediğini ifade etmektedir. Bu bağlamda düşünür, filozofların, metafizik bilimleri, tabiat bilimleri ve mantık bilimlerindeki amaçlarını kapsayan tutarsızlıklarını öz ve kısa bir şekilde aralarında hak-batıl ayrımı yapmaksızın sunmayı uygun bulduğunu söylemektedir. Ayrıca, gayesinin sadece filozofların görüşlerini öğrenmek olduğunu vurgulamaktadır. Sonrasında düşünür, filozofların ilgilendikleri ilimlerin dört grup olduğunu ifade ettikten sonra bu ilimleri kısaca değerlendirmektedir. 1) Matematik Bilimler. Ona göre matematik, aritmetik ve geometrinin gerekliliklerine dair değil, bizatihi geometrinin ve aritmetiğin kendileri hakkında düşünmektir. Aritmetik ve geometri akla aykırı olmadıkları gibi, aklın onları inkar ve red etmesi de söz konusu değildir. O halde diyor düşünür, bu bilimleri ayrıntılı bir şekilde sunmaya çalışmamızın da bir anlamı yoktur. 2) Metafizik Bilimler. Gazâlî ye göre filozofların bu ilimlere ait görüşlerinin çoğu gerçeğe aykırıdır ve onların bu konularda doğruları azdır. 3) Mantık Bilimleri. Ona göre, filozoflar bu alanda genellikle doğru bir metoda dayanırlar. Onların bu ilimlerinde hata azdır. Düşünüre göre filozoflar anlamlar ve amaçlarda değil, kavramlar ve aktarımlarında hak ehline muhalefet etmektedirler. Onların amacı delil çıkarma yollarını süslemektir. Bu, düşünürlerin de kabul ettiği bir husustur. 4) Tabiat Bilimleri. Düşünüre göre bu ilimlerde hak batıla karıştırılmış, isabet de hataya benzetilmiş durumdadır ve bu bilimlerde bir galip gelen ve yenilene hükmetmek mümkün değildir. SAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Felsefesi Bilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi 1

2 Gazâlî, filozofların ilgilendikleri ilimleri bu şekilde kısaca değerlendirdikten sonra bu eserinden sonra Tehâfütü l-felâsife adlı bir kitap yazacağını ve bu eserinde filozofların hatalı olduğuna inandığı görüşlerini açıklayacağını, ardından onların görüşlerini ciddi bir şekilde eleştireceğini ifade eder. İlk olarak mantık ilmiyle başlar. Bizim özetini sunacağımız kısım da bu bölümdür. I. BÖLÜM MANTIK İLMİNİN FAYDALARI VE BÖLÜMLERİ Mantık ilmi, doğru tanım ve kıyası, yanlış kıyas ve tanımdan ayıran kanun olup, kesinlik ifade eden bilgileri, kesinlik ifade etmeyen bilgilerden ayıran bir bilimdir. Bu ilim, diğer bütün ilimlerin ölçüsü ve terazisi konumundadır. Mantık ilminin faydası, bilgiyi bilgisizlikten ayırt etmektir. Başka bir ifadeyle, mantığın faydası bilgiden yararlanmaktır. Bilginin faydası da ebedi mutluluğun elde edilmesidir. Mutluluğu elde etmenin nefsin kemaline; tezkiye ve arındırılmasına dayandığı doğru olduğuna göre, mantık zorunlu olarak büyük faydaları olan bir ilim dalı olmaktadır. Gazâlî ye göre, bu ilimler bir takım bölümlere ayrılsalar da temelde tasavvur ve tasdik olmak üzere iki bölümde toplanırlar. a) Tasavvur: Cisim, ağaç, melek, cin ve benzeri terimlerden kastedilen anlamın algılanması şeklinde, tekil bir ifadenin delalet ettiği özlerin tahkik ve anlama yoluyla idrak edilmesidir. b) Tasdik: Her tasdik zorunlu olarak iki tasavvurdan sonra gelir. Örneğin, âlem sonradan olmadır (hâdis) önermesinde iki tasavvur vardır. Birincisi, âlem; ikincisi ise, hâdis tasavvurudur. Eğer, âlem ve hâdis tasavvurları bilinmezse bu önerme tasdik edilemez. Kısaca önermenin tasdik edilebilmesi ya da yanlışlanabilmesi için önermeyi oluşturan terimlerin ne anlama geldikleri bilinmelidir. Tasavvur ve tasdikten her biri, bir çaba ve düşünmeye gerek kalmadan algılanan ve bir çaba ile algılanan olmak üzere ikiye ayrılır. İlk olarak tasavvurun bu iki durumuna örnek verelim. Bir çabaya ihtiyaç duyulmadan tasavvur edilen; varlık, nesne ve benzerleridir. Çaba ile idrak edilen tasavvurlar ise ruh, melek, cin ve özleri gizli olan nesnelerin hakikatlerinin 2

3 bilinmesidir. Tasdike gelince, iki birden büyüktür gibi hükümler akılda a priori, yani zorunlu olarak bulunan hükümlerdir. Buna duyulara ait bilgiler, makbulat ve bir düşünme, bir çaba olmaksızın zihnin sahip olduğu diğer bilgiler de eklenebilir. Gazâlî nin belirttiğine göre bunlar on üç kısma ayrılmaktadır. Düşünür yeri geldikçe bunlardan bahsedeceğini söyler. Tasdikte diğerine yani çaba ve düşünmeyle algılanana örnek ise, evrenin sonradan yaratılmış olduğu, cesetlerin haşr olunacağı, günahların, ibadetlerin karşılığının verileceği ve benzeri yargıların tasdik edilmesidir. Tasavvuru bir çaba gerektiren şeylerin bilgisi, ancak tanımla elde edilebilir. Tasdik edilmesi bir çaba gerektiren nesnelerin bilgisi ise, ancak delil (hüccet) ile elde edilebilir. Bunlardan (tanım, hüccet) her birinin önceden biliniyor olması zorunludur. I- MANTIK İLMİNİN BÖLÜMLERİ Lafızların Delaleti. Bu konu beş bölümde incelenir. 1) Lafzın manaya delaleti. a) Mutabakat (kaplam) yönünden: Ev teriminin evin tamamına delalet etmesi gibi. b) Tazammun (içlem) yönünden: Ev teriminin belirli duvarlara delalet etmesi. c) İltizam yönünden: Çatı nın duvara delalet etmesi gibi, lafzın gerektirme yönünden manaya delaletine örnek verilebilir. Bu metot ilimlerde kullanılmaz. Çünkü gerektirenin de gerektireni vardır ve bu sınırsız nesneleri çağrıştırır. Bu yüzden bu yolla anlaşmak mümkün değildir. 2) Lafızlar basit ve birleşik olmak üzere iki kısma ayrılır. a) Basit lafız: Cüzleriyle anlamın cüzleri kastedilmez. İnsan kelimesi buna örnek verilebilir. İn- ve san- la insanın anlamının cüzleri kastedilmez. Zeyd in kölesi ve Zeyd yürüyor ifadeleri ise böyle değildir. Çünkü cümlenin bir parçası olan köle lafzından bir anlam, Zeyd lafzından başka bir anlam kastedilmektedir. Abdullah kelimesi bir unvandır fakat tekil bir isimdir. Çünkü bununla Zeyd lafzı ile kastettiğinizden fazlası kastedilmemektedir. Eğer bu sıfat olarak kullanılırsa abdullah kelimesi bu durumda birleşik bir terim olmuş olur. Özet olarak, bu kelime, isim olarak kullanılırsa basit (müfred), bir nitelik olarak kullanılırsa birleşik olur. 3) Lafız tekil (cüz i) ve tümel (külli) olmak üzere ikiye ayrılır. Tekil lafız: Mefhumunda ortaklık bulunmasını engelleyen lafızdır. Zeyd, şu ağaç terimlerinde olduğu gibi. Tümel lafız: Mefhumunda ortaklık olmasını engellemeyen lafızdır. Örneğin, at, ağaç, insan kelimeleri. 3

4 4) Lafız fiil, isim ve edat (harf) olmak üzere üçe ayrılır. Mantıkçılar fiili kelime olarak isimlendirirler. İsim ve fiil kendi başlarına tam bir anlam ifade etmeleri yönüyle edattan ayrılmaktadırlar. Giren kimdir? denildiğinde Zeyd dir denilirse bu anlaşılır ve tamamlanmış olur. Ancak Zeyd nerededir? diye sorulursa ve fi (-de) veya alâ (üzerinde) denilirse, evdedir veya çatıdadır denilmedikçe cevap tamamlanmış olamaz. Zira edatın anlamı kendisinde değil, başkasında ortaya çıkar. Fiil, anlam ve anlamın oluş anına delalet etmesi yönüyle isimden ayrılmaktadır. Örneğin dövdü fiili. Bu kelime, geçmişte meydana gelmiş dövme eylemine delalet etmektedir. İsim ise, herhangi bir zamana delalet etmemektedir. Eğer, dün, geçen yıl gibi terimler zamana delalet etmektedirler. Öyleyse bunlar da fiildir, diye denilirse, şu cevap verilir. Fiil, bir manaya ve mananın oluş anına delalet eden terimdir. Dün terimi ise, mananın oluş anına değil, mananın kendisi olan zamana delalet eder. 5) Lafızlar anlamları bakımından mutevatı, eş anlamlı ( müterâdif), ayrık ( mutebayin), ortak (müşterek) olmak üzere dört gruba ayrılırlar. a) Mutevatı Lafızlar: Hayvan terimi; zayıflık, kuvvetlilik ve öncelik ve sonralıkta ayırım olmaksızın at, öküz ve insan için aynı anlama gelir ve hayvanlık bunların tümü için birdir. İnsan terimi de, Zeyd, Amr, Halit için aynı anlama gelir ve her birine aynı derecede delalet eder. b) Eş Anlamlı Lafızlar: Tek bir nesne için konulmuş farklı isimlerdir; leys, esed ikisi de aslan a delalet etmektedir. c) Ayrık lafızlar: At, öküz gök gibi farklı varlıklara verilen farklı isimlerdir. Bu isimlerin her biri incelendiği şeye delalet eder. d) Ortak Lafızlar: Farklı varlıklara verilmiş tek bir isimdir. Ayn kelimesinin altın, güneş, terazi ve su gözesine delalet etmesi gibi. II- TÜMEL KAVRAMALAR İlişkilerin Farklılığı Ve Kısımları Altındaki tikele nispet edilen her tümel mana ya özsel veya ilintisel olur. Özsel ve ilintisel arasındaki ilişkiyi üç şekilde ele alabiliriz. Birincisi, özseli ve özselin ait olduğu şeyi anlarken, özselin kendisi için var olduğu şeyi anlamadan, özselin içinde yer alan şeyi (mevzu) anlamak olanaksızdır. Özsel olmadan da konuyu anlamak imkansızdır. Örneğin, hayvanı anlamadan insanı, aynı şekilde sayıyı anlamadan dört sayısını anlamak olanaksızdır. İkincisi, ister zihinde ister dış dünyada olsun, tümelin altındaki tekilin var olması için önce tümelin kendisi var olmalıdır. Örneğin, insan veya at ın olması için önce hayvanlığın var olması gerekmektedir. 4

5 İnsan olmak için, önce gülen olmak gerekir demek olanaksızdır. Aksine gülen olmak için, önce insan olmak gerekir. Kısaca tümel tikelden; özsel ilintiselden önce gelmelidir. Üçüncüsü, özsel olanın bir nedene bağlı olması mümkün değildir. Örneğin, insanı canlı, siyahı renk, dört rakamını sayı kılan nedir, şeklinde sorulması mümkün değildir. Çünkü insan özü gereği insandır. İlintisel olan ise, bir nedene bağlıdır. Çünkü insanı var kılan kimdir diye sorulabilir. Fakat insanı hayvan kılan nedir diye sorulması mümkün değildir. Özsel e Dair Ayrımlar Özsel, umum ve husus bakımından kısımlara ayrılır. Kendisinden daha genel bir şey olmayan özsel, cins; altında daha özeli olmayan özsel, tür diye isimlendirilir. Üstündekine nispetle tür, altındakine nispetle cins diye isimlendirilen özsel ise, mutavassıt olarak isimlendirilir. Altında tür olmayan özsel, türlerin türü, üstünde başka cins olmayan özsel, cinslerin cinsi diye isimlendirilir. Üstünde başka cins bulunmayan üstün cinsler on tanedir. Biri cevher dir, dokuzu ilintidir. Cevher cinslerin cinsidir. Cins en genel özseldir. Cins cisim olan ve cisim olmayan olmak üzere ikiye ayrılır. Cisim de gelişen/büyüyen ve gelişmeyen olmak üzere ikiye ayrılır. Gelişen de hayvanlar ve bitkiler olmak üzere ikiye ayrılır. Hayvan da insan ve diğerleri olmak üzere iki kısma ayrılır. Cevher cinslerin cinsidir. İnsan, türlerin türüdür. Bu ikisinin arasındaki hayvanlar ve bitkiler bunlarla ilişkileri bakımından cins ve tür diye isimlendirilirler. İnsana ancak türlerin türü denilebilir. Zira insan çocuk-ihtiyar, uzun-kısa, alim-cahil gibi ilintisel anlamlara ayrılabilir. Bunlar özsel olmayıp, ilintisel şeylerdir. Tümelin diğer bir kısmı da ayrımdır. Bunu bir örnekle anlatalım. İnsana işaret ettikten sonra o nedir? Sorusuna, o hayvandır cevabı verilir. Bu durumda soru bitmez. Öyleyse insanı diğer hayvanlardan ayırmaya ihtiyaç vardır. O hangi hayvandır? Diye sorulduğunda, cevabı, düşünen hayvan olacaktır. Burada düşünen ifadesi, o hangi şeydir? Sorusunun cevabında verilen özsel bir ayrım olmaktadır. Hayvan ve düşünen ifadeleri, insanın tanımını verirler. Özet olarak, özsel; cins, tür, ayırım olmak üzere üç kısma ayrılmaktadır. İlinti ise, özel ilinti ve genel ilinti şeklinde ikiye ayrılır. Böylece tümellerin beş kısma ayrıldığını ifade edebiliriz. Bunlar cins, tür, ayırım, özel ilinti ve genel ilintidir. Önerme Tekil anlamların birleşmesiyle bölümler ortaya çıkar. Bu bölümlerden birine de haber denilir. Haber, önerme ve kesin söz olarak da isimlendirilir. Haber ya da önerme kendisiyle doğrudur veya yanlıştır sonucuna varılan yargıdır. Örneğin, Âlem sonradan olmadır, insan 5

6 taştır gibi ifadeler hem doğrulanabilir hem yanlışlanabilir. Fakat bana bir konu öğret, gibi ifadeler ne doğrulanabilir ne de yanlışlanabilir. Dolayısıyla bu gibi ifadeler önerme değildir. Önerme, yüklemli önerme, bitişik şartlı önerme ve ayrık şartlı önerme şeklinde kısımlara ayrılır. 1) Yüklemli Önerme: Bu önerme iki cüzden oluşur. Cüzlerden biri konu diye isimlendirilir. Konu, kendisinden haber verilen şeydir. Âlem sonradan olmadır önermesindeki âlem terimi, konudur. İkinci kısım ise, yüklemdir. Yüklem haberdir. Bu önermedeki sonradan olmadır ibaresi yüklemdir. 2) Bitişik Şartlı Önerme: Bu önerme çeşidi de iki kısımdan oluşur. Fakat kısımlardan her biri, birden fazla önermeyi içerir. Eğer güneş doğarsa hemen yıldızlar gizlenir. Eğer güneş doğarsa ifadesi mukaddem olarak isimlendirilir. Şart edatı olan eğer (-in) kaldırılırsa geriye güneş doğar ifadesi kalır. Bu cümle tek başına bir önermedir. Şart edatı, bu önermeyi onaylanabilecek veya yanlışlanabilecek bir önerme olmaktan çıkarmıştır. Hemen yıldızlar gizlenir ifadesi ise, tali olarak adlandırılır. Cevap harfi olan fa kaldırılırsa geriye, yıldızlar gizlenir ifadesi kalır. Bu da bir önermedir. 3) Ayrık Şartlı Önerme: Aynı şekilde bu önerme de iki cüzden oluşur. Bunlardan her biri, şart edatı kaldırıldığında birer önermedir. Kısımları arasında anlatım yönü hariç- bir sıralama da yoktur. Evren ya sonradandır ya öncesizdir önermesi, evren ya öncesizdir ya sonradandır şeklinde döndürülürse anlam yine aynı kalır. Yüklemlerine Göre Önermeler: Bunlar olumlu ve olumsuz olmak üzere ikiye ayrılır. Âlem sonradan olmadır ifadesi bir olumlu önermedir. Âlem sonradan olma değildir cümlesi de, bir olumsuz önermedir. Cümledeki değildir kelimesi ise, olumsuzluk edatıdır. Konularına Göre Yüklemler: Önermeler konularına göre ikiye ayrılırlar. 1) Tekil (şahsi) önerme. Zeyd alimdir gibi. 2) Tekil olmayan (gayri şahsi) önerme. Bu önerme de kendi içinde belirsiz ve nicelik bildiren olmak üzere ikiye ayrılır. a) Belirsiz Önerme. Konunun bütün fertlerine veya bir kısmına hükmün yüklendiğini açıklayan bir nicelik içermeyen önermedir. Örneğin, insan hüsrandadır ifadesinde, insanların bir kısmını kastediyor olmanız mümkündür. b) Nicelik Bildiren Önerme. Bu önermeler dört çeşittir. 1) Tümel olumlu: Bütün insanlar hayvandır. 6

7 2) Tikel olumlu: Bazı insanlar kâtiptir. 3) Tümel olumsuz: Hiçbir insan taş değildir. 4) Tikel olumsuz: Bütün insanlar kâtip değildir. Veya: Bazı insanlar kâtip değildir. Aksetme Durumuna Göre önermeler. İbare (zahir) bakımından her önermenin döndürmesi (aks) vardır. Önerme, onaylanması gereken ve onaylanması gerekmeyen olmak üzere iki kısma ayrılır. Döndürmeden kasıt yüklemin konu, konunun yüklem yapılmasıdır. Döndürme yapıldıktan sonra önerme eskisi gibi hala doğru ise, bu önerme döndürülmüş önermedir. Şayet doğru olması gerekmiyor ise önerme döndürülmemiştir demektir. 1) Tümel olumlu. Tikel olumlu olarak döndürülür. Bütün insanlar hayvandır önermesi doğru ise, zorunlu olarak bazı hayvanlar insandır önermesi de doğrudur. 2) Tikel olumlu. Tikel olumlu olarak döndürülür. Bazı hayvanlar insandır ifadesi doğru ise, zorunlu olarak bazı insanlar hayvandır ifadesi de doğru olmuş olur. 3) Tümel olumsuz. Tümel olumsuz olarak döndürülür. Hiçbir insan taş değildir önermesi doğru ise, hiçbir taş insan değildir önermesi de doğrudur. 4) Tikel olumsuz. Bu önermenin döndürülmesi yoktur. Kıyas. Bu konu iki temel üzerinde incelenir. 1) Kıyasın Formu. Kıyas, bir araya getirilmiş sözlerden ibarettir ki, bunun kabul edilmesinden zorunlu olarak başka bir sözü kabul etmek gerekir. Örneğin, Evren musavverdir. Her musavver olan sonradan olmadır. Bunlar bir araya getirilmiş iki ifadedir, bunların kabul edilmesi zorunlu olarak üçüncü bir ifadeyi yani, evren sonradan olmadır ifadesini kabul etmeyi gerektirir. Kıyas, kesin ve seçmeli kıyas olmak üzere ikiye ayrılır. a) Kesin (İktirani) Kıyas. Aralarında ortaklık olan iki önermeyi tek bir tanımda bir araya getirmektir. Önermelerden her biri zorunlu olarak bir konu ve yüklemi kapsar. Bir örnekle bunu anlatalım. Evren musavverdir Musavver olan sonradan olmadır. Her iki önermede toplam üç terim vardır. Bu önermelerde tekrar eden ve ortak olan ifade orta terim olarak isimlendirilir. Örneğimizdeki musavver ifadesi orta terimdir. Bu 7

8 önermelerden zorunlu olarak evren sonradan olmadır önermesi ortaya çıkar. Buna kıyasın sonuç önermesi denir. Kıyasın sonuç önermesinde konu olarak bulunan ve kendisinden haber verilmek istenen şey küçük terimdir. Buna göre sonuç önermesindeki evren terimi küçük terimdir. Sonuç önermede yüklem, yani yargı olarak bulunan şey ise büyük terimdir. Sonuç önermesindeki sonradan olmadır ifadesi de büyük terimdir. Bununla birlikte önerme herhangi bir kıyasın parçası kılındığında öncül adını alır. Ayrıca kıyasta küçük terimin bulunduğu öncül küçük öncül, büyük terimin bulunduğu öncül ise, büyük öncül olarak isimlendirilir. b) İstisnalı Kıyaslar. Bu kıyaslar iki çeşittir. 1) Bitişik Şartlı Kıyas: İstisnalar dört çeşittir. Bunlardan sadece iki tanesi sonuç verir. Mukaddem, talinin aynını; talinin çelişiği de mukaddemin çelişiğini sonuç olarak verir. Mukaddemin çelişiğinin, talinin aynı olması, talinin mukaddeme eşit ve ondan daha genel olmaması şartına bağlıdır. Bu şartlar gerçekleştiğinde, mukaddemin çelişiği, talinin kendisini sonuç olarak verir. Bu şekilde dört seçme (istisna) sonuç verir. Örnek: Bu nesne cisim ise, bileşiktir. Nesne cisimdir Öyleyse nesne bileşiktir, Veya; nesne bileşiktir Öyleyse, o, cisimdir Veya; o, cisim değildir Öyleyse, bileşik değildir Veya; bileşik değildir Öyleyse; cisim değildir. Hayvan terimi insan teriminden daha genel olduğu gibi, tali, mukaddemden daha genel ise; genel olan nefyedildiğinde özel olan da nefy edilmiş olur. Bu durumda hayvan nefyedildiğinde özel olan da nefy edilmiş olur. 2) Ayrık Şartlı İstisnalı Kıyas: Evren ya sonradan olmadır ya öncesizdir. Bundan seçmeli dört sonuç ortaya çıkar. Evren sonradan olmadır Öyleyse; evren öncesiz değildir Veya; evren sonradan olma değildir Öyleyse; öncesizdir Veya; evren öncesizdir 8

9 Öyleyse; sonradan olma değildir Veya; evren öncesiz değildir Öyleyse; sonradan olmadır Görüldüğü üzere, her birinin aynını seçmek, ötekinin çelişiğini sonuç olarak vermektedir. Her birinin çelişiğini seçmek de, ötekinin aynını sonuç olarak vermektedir. Bu özgüllük şartı iki kısımda incelenir. Eğer bu şart üç önermede ise; her birinin kendisini seçmek, diğer ikisinin çelişiklerini sonuç olarak verir. Bu sayı ya fazladır ya azdır veya eşittir Bu sayı fazladır Öyleyse; bu sayının az veya eşit olması geçersizdir. Önermelerden birinin çelişiğini seçmek; seçileni değil, geriye kalan iki şıktan birini gerektirir. Sayı eşit değildir, ifadesi sayının az veya çok olmasını gerektirir. Kıyasların Usulü 1) Hulfi Kıyas: Bunu bir örnekle anlatalım. Biri derse ki; bütün nefisler cisimdir Karşı taraf da, bütün nefisler cisimdir Bütün cisimler bölünendir Öyleyse; bütün nefisler bölünendir, şeklinde cevap verir. İnsan nefsi dikkate alındığında bunun açık bir yanlış olduğu tespit edilir. Hulfi kıyasın sonucunun öncüllerinden birinin yanlış olması gerekir. Fakat; bütün cisimler bölünendir ifadesi, açık doğrudur. Öyleyse yanlış olan bütün nefisler cisimdir ifadesidir. İkinci öncülün yanlış olduğu tespit edilince; nefis cisim değildir ifadesinin doğru olduğu tespit edilmiş olur. 2) Tümevarım (İstikra): Birçok tikelden hareketle, tikelleri kapsayan tümel hakkında hüküm vermeye tümevarım denir. Örnek; Her hayvan ya insandır ya at tır veya bunların dışında bir şeydir. Her insan çiğneme esnasında alt çenesini hareket ettirir. Her at çiğneme esnasında alt çenesini hareket ettirir. Her şöyle, böyle olan ve bunların dışındakiler çiğneme esnasında alt çenelerini hareket ettirirler. Sonuç olarak, o halde her hayvan çiğneme esnasında alt çenesini hareket ettirir. Çünkü at, insan, kedi gibi hayvanların çiğneme esnasında alt çenelerini hareket ettirdiklerini gözlemledik. Bütünü oluşturan parçaların hiçbiri dışarıda kalmayacak şekilde bütün parçaları 9

10 bütünün altında toplamak mümkündür ve bundan birinci şekilden bir kıyas düzenlenebilir. Fakat bütünü oluşturan parçalardan birinin dışarıda kalma ihtimali var ise üst çenesini hareket ettiren timsah gibi- bu kıyas kesinlik ifade etmez. Çünkü bazen bütünü oluşturan bin parçada bulunan bir özellik, birinde bulunmayabilir. Öyleyse, tümevarım, kesinlik gerektiren hususlardan ziyade fıkhi meselelerde kullanılmaya elverişlidir. Fıkhi meselelerde araştırma ne kadar kuvvetli ve bütünü oluşturan parçalar ne kadar çok ise, tümevarımda galip zan o derece güçlenir. 3) Analoji (Temsil): Fıkıhçıların ve kelamcıların kıyas diye isimlendirdikleri şeydir. Analoji, aralarındaki benzerlik dolayısıyla bir tikelden başka bir tikele hükmün taşınmasıdır. Eve bakıp evin musavver ve sonradan olma olduğunu gören kişinin, göğün de musavver olduğunu görünce göğü, eve kıyas ederek; gök musavver bir cisimdir, öyleyse gök de ev gibi sonradan olmadır sonucuna varması analojidir. Bu hüküm, kesinlik ifade etmez, fakat diyaloglarda kalbi rahatlatmaya, karşıdakini ikna etmeye yarayabilir. Analoji, daha çok retorikte kullanılır. Retorikten kasıt; övme, yerme, hakir görme gibi hususlarda mazeretler, şikayetler ve sataşmalar şeklinde yapılan karşılıklı konuşmalardır. 4) Birleşik Kıyas: Bu kıyas diğer kıyaslardan farklıdır. Bu kıyasta, ya kendisine veya açığa çıkmasına gereksinim duyulmadığından ya da bilinçli bir şekilde karıştırmaya yol açması amacıyla iki öncülden biri hazf edilerek yer alır. 2) Kıyasın Maddesi. Kıyasın maddesini öncüller oluşturur. Öncül doğru ve kesin ise sonuç da doğru ve kesin olur. Öncül yanlış ise kıyas, doğru sonuç vermez. Öncül zanni ise, yine sonuç kesin olmaz. Öncüllerin beş derecesi vardır. 1) Şeksiz, şüphesiz doğru ve kesin olan öncül. Bundan kurulan kıyasa burhanî kıyas denir. 2) Dikkatli bir gözün fark edebileceği derecede kendisinde hata bulunan, kesine yakın öncül. Bu öncüllerden meydana gelen kıyasa cedelî kıyas denir. 3) Galip zan ifade eden zannî öncüller. Nefis, çelişiğinin farkına vararak ondaki hatayı rahatlıkla tespit edebilir. Bu tür öncüllerden kurulan kıyasa hıtabî kıyas denir. 4) Ne zanni ne de yakini fakat yakiniyatla karıştırılmış bir biçime sokulmuş öncül. Bu öncüllerden oluşturulan kıyasa muğalata ve safsata kıyası denir. 5) Yanlış olduğunu herkesin bildiği öncül. Fakat nefsin hayali bu tür öncüllere yönelir. Bundan elde edilen kıyasa şiir denir. 10

11 Bir kanıta dayanmadan ön kabulle ele alınıp, kendisinden kıyas düzenlenen her öncül şu on üç husussun dışında değildir. 1) Evveliyat: Aklın zorunlu olarak onayladığı bilgilerdir. İki birden çoktur, bütün parçasından büyüktür, bir nesneye eşit olan nesneler birbirlerine eşittir gibi ifadeler, bu tür evveli bilgilerdir. 2) Mahsusat (Duyular): Duyularla elde edilen bilgilerdir. Güneş aydınlatıcıdır, Ay ın ışığı artar ve eksilir gibi bilgiler duyularla elde edilmiş bilgileridir. 3) Mücebberat: Duyu ve aklın toplamından elde edilen bilgilerdir. 4) Mütevatirat (Mütevatir Bilgiler): Bir topluluğun haber vermesiyle elde ettiğimiz bilgilerdir. 5) Kıyası, tabii olarak kendisinde bulunan önermeler: Orta terimleri zihinde meydana gelen önermelerdir. Kıyasın, orta terimin hükmünün istenmesinden başka bir anlamı da yoktur. 6) Vehmiyat (Kuruntular): Geçersiz batıl öncüllerdir. 7) Meşhurat: Şöhretleri ve genelin görüşü dolayısıyla kendilerine güvenilen önermelerdir. İlim ehline göre, bu bilgiler aklın yapısında bulunan gerekli önceli bilgilerdir. Örneğin, yalan çirkindir, adalet gereklidir gibi bilgiler. 8) Makbulat: Faziletli insanların, büyük alimlerin, selefin ileri gelenlerinin benzer şekilde naklettikleri ve kitaplarında da aktardıkları sözlerinin hüsnü zanla kabul edilmesidir. Bu sözler nefiste tam olarak yerleşir. 9) Müsellemat: Hasmın kabul ettiği veya sadece birbirine karşı olan iki taraf arasında yaygın olan öncüllerdir. Bu öncül sadece iki taraf arasında kullanılır. 10) Müşebbihat: Evveliyat, tecrübeler ve meşhurlara benzeyen bilgilerdir. Gerçekte bunlara benzemez fakat şekilsel olarak onlara yaklaşmaktadır. 11) Görünürde Meşhurlar: İşitilen bir sözün işitilir işitilmez yeterince düşünülmeden hemen herkes tarafından kabul edilmesidir. Düşündükten ve bir süre geçtikten sonra onun kabul edilemeyeceğini hissederiz. 12) Maznunat: Çelişiğinin olma imkanı hissedilmekle beraber, galip zan ifade eden bilgilerdir. Örneğin, gece çıkan kişiye; o haindir, eğer hain olmasaydı gece çıkmazdı, denilir. 13) Muhayyelat: Yalan olduğu bilinen öncüllerdir. 11