Epilepsi Cerrahisi Öncesi Deðerlendirme Ve Epilepsi Cerrahisi : Güncelleme

Transkript

1 Epilepsi 2008;14(2): e-posta: Epilepsi Cerrahisi Öncesi Deðerlendirme Ve Epilepsi Cerrahisi : Güncelleme C. BAUMGARTNER 1, S. Aul WATSCHINGER 1, T. CZECH 2, H. G. EDER 3, M. FEICHTINGER 4, M. FEUCHT 5, P. GALLMETZER 6, M. ORTLER 7, G. SCHWARZ 8, E. TRINKA 9, G. WURM Viyana Üniversitesi Nöroloji Kliniði 2. Viyana Üniversitesi Nöroþirürji Kliniði 3. Graz Üniversitesi Nöroþirürji Kliniði 4. Graz Üniversitesi Nöroloji Kliniði 5. Viyana Üniversitesi Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Kliniði 6. Viyana Hietzing Hastanesi Rosenhügel Nöroloji Kliniði 7. Insbruck Üniversitesi Beyin Cerrahisi Kliniði 8. Linz Wagner Jauregg Hastanesi Nöroloji Kliniði 9. Insbruck Üniversitesi Nöroloji Kliniði 10. Linz Wagner Jauregg Hastanesi Beyin Cerrahisi Kliniði 1. Tanýmlama- Epilepsi cerrahisi nedir? Epilepsi cerrahisi tanýmý ile tedaviye dirençli bir epilepsi olgusunda uygulanan beyin cerrahisi operasyonu anlaþýlmaktadýr. Bu giriþimin hedefleri : 1) Nöbet kontrolünde iyileþme saðlanmasý, ideal olarak nöbetlerin ortadan kaldýrýlmasý; 2) Yan etkileri en alt seviyeye indirmek; 3) Yaþam kalitesini daha iyi hale getirmek. 1 Epilepsi cerrahisinin elektif bir uygulama olmasý dolayýsýyla yaþam kalitesi ve nöbet kontrol beklentisi özellikle yüksek olmaktadýr Epilepsi cerrahisi: Önem ve gereksinimi Epilepsi her 1000 kiþiden 5 ile 9 unu etkileyen prevalansa sahip, en sýk görülen nörolojik hastalýklardan biri olup Avusturya da yaklaþýk kiþide rastlanmaktadýr. 3-5 Epilepsi hastalarýnýn yaklaþýk % 65 inde antiepileptik tedavi ile nöbetler kontrol altýna alýnabildiði halde, hastalarýn %35 inde maksimal doz tedaviye raðmen nöbetler kontrol altýna alýnamamaktadýr(ilaca dirençli epilepsi). Bu Avusturya çapýnda yaklaþýk hastanýn etkilendiði bir duruma tekabül etmektedir. 6 Bu hastalarýn bir bölümünde cerrahi giriþim ile nöbetler ortadan kaldýrýlabilmekte veya belirgin olarak nöbetsayý ve þiddetinin azalmasý saðlanabilmektedir. Uluslararasý rakamlarla karþýlaþtýrýldýðýnda benzer deðerler gösteren istatistiklere göre Avusturya genelinde cerrahi giriþimden fayda görebilecek civarýnda hasta yaþamakta ve her yýl bunlara arasýnda yeni olgu eklenmektedir. 7-9 ( Resim 1) Epilepsi prevalansý %0.8 Avusturya (65000 hasta) Nöbet kontrolü %60-70 Tedaviye dirençli epilepsi: % hasta Epilepsi cerrahisi için potansiyel adaylar hasta; yeni hasta/yýl Resim 1. Epilepsi cerrahisi: Önem ve gereksinimi * Mitteilungen der Österreichischen Sektion der Internationalen Liga gegen Epilepsie" 1/2008 izin alýnarak Türkçeye tercüme edilerek yayýnlanmýþtýr. Anahtar kelimeler: Epilepsi cerrahisi, mezial temporal skleroz, hipokampal skleroz Key words: Epilepsy surgery, mesial temporal sclerosis, hippocampal sclerosis Yayýn kabul tarihi:

2 Epilepsi Cerrahisi Öncesi Deðerlendirme Ve Epilepsi Cerrahisi : Güncelleme Epilepsi cerrahisinin etkinliði ve güvenliðinin, farmakoterapi ile mukayese edilmesi için kýsa süre önce American Academy of Neurology ile birlikte American Epilepsi Society ve American Association of Neurological Surgeans tarafýndan kritik bir deðerlendirme yapýlmýþ ve bu pratik kýlavuz klinik nörologlarýn kullanýmýna sunulmuþtur. 10 Bununla konu ile ilgili literatürler 1990 yýlýndan bu yana sistematik olarak analiz edilmiþtir. Temporal lob epilepsisi nedeni ile cerrahi tedavi uygulanmýþ hasta grubunda Intention-to-treat-clas I randomize ve kontrollü olarak yürütülen çalýþma sonucunda cerrahi tedavi sonuçlarýnýn, medikal tedaviye göre belirgin üstünlüðü ortaya konmuþtur. 11 Burada cerrahi grupta randomize edilen hastalarýn bir yýl sonraki kontrollerinde nöbetlerin ortadan kalkmasý %58 oranýnda iken ayný dönemde medikal tedavi grubunda %8 olarak saptanmýþtýr. Bu sayede cerrahi uygulanan hastalarýn yaþam kalitesinde belirgin bir iyileþme oluþmuþ ve sosyal integrasyon trendleri yükselmiþtir. Cerrahi mortaliteye rastlanmamýþ olup, cerrahi morbidite çok düþük olarak saptanmýþtýr. Temporal rezeksiyon yapýlan 24 class-iv- serisinde de benzer sonuçlar çýkmýþtýr. Bu sonuçlardan dolayý komisyon tedaviye dirençli temporal lob epilepsileri olan hastalarýn cerrahi tedavi öncesi epilepsi cerrahisi uygulanan merkezlere epilepsi cerrahisi deðerlendirmesi için tanýsal amaçlý olarak sevkedilerek incelenmesini önermektedir. Ekstratemporal bölgeden kaynaklanan epilepsisi olan hastalarda böyle bir nihai karar verilmemiþtir Epilepsi cerrahisi kimlere uygulanmalýdýr? Epilepsi cerrahisi uygulanmasý için aþaðýdaki iki þartýn mevcudiyeti zorunluludur: 1) Ýlaç tedavisine dirençli epilepsi varlýðý, 2) Hastanýn cerrahi teadavi edilebilir bir epilepsi sendromunun olmasý 3.1. Medikal tedaviye direnç Literatürde yer alan çalýþmalar arasýnda tedaviye dirençli epilepsinin konsensusa varýlmýþ bir tanýmýnda rastlanmamaktadýr. Farklý çalýþmalarda uygulanan tedavi yöntemi, ilaçlarýn sayýsý ve süresi ile nöbetlerin sýklýðý ve gözlem süreleri arasýnda geniþ farklýlýklar görülmektedir Bu duruma hasta popülasyonundaki çeþitlilik ve epilepsi sendromunun heterojenik özellikleri sebep olmaktadýr (yeni teþhis edilmiþ epilepsiler ile kronik epilepsi, çocuk ile eriþkin epilepsileri, kronikleþmiþ eriþkin epilepsisi, katastrofik çocukluk epilepsisi v.b) Epilepsi cerrahisi adayý hastalarýn tedaviye dirençli olduklarýný öngören ve günümüzde pek çok otör tarafýndan kabul görmüþ olan düzenleme; ardýþýk iki yeterli monoterapi sürecinden ve ayrýca bunu izleyen ihtiyari bir kombinasyon tedavisinden fayda saðlanamamýþ olunmasý þeklindedir Bu tedavi uygulamalarý neticesinde görülen nöbet frekanslarý birbirinden farklýlýk göstermekte olup yeni bir çalýþmada son iki yýllýk süreçte ortalama nöbet sayýsý en az 20 nöbet olarak belirtilmiþtir Bununla birlikte þüphesiz hastayý olumsuz etkileyen nöbet frekansý her kiþi için farklý olup hastanýn sürdürdüðü yaþam þekli ile iliþkilidir. Bu baðlamda baþarýlý sonuç alýnmasý beklenen epilepsi cerrahisi hastalarý için tüm bu söz konusu özelliklerin dikkate alýnmasý gereði vardýr. Bunlarýn dikkate alýnmasý sonucu baþarý þansýyüksek olan ve nöbetlerin iyileþmesi beklenen hastaya rahatlýkla cerrahi önerilebilir. Bunun tersinin söz konusu olduðu aþýrý derece yüksek nöbet frekansý varlýðý ve baþarý þansýnýn düþük görüldüðü kompleks durumlarda bile nöbet frekanslarýnýn azaltýlmasýna yönelik palyatif giriþimler yapýlabilir. Antiepileptik tedavinin yan etkilerinin de mutlaka dikkate alýnmasý gereklidir. Bunlar birçok vakada hastanýn yaþam kalitesine nöbet frekansýndan daha fazla etki etmektedirler Bu iliþkiye raðmen bilinmesi gereken; epilepsi cerrahi giriþiminin amacýnýn nöbetleri ortadan kaldýrmak veya azaltmak olduðu ama antiepileptik tedavinin kesilmesi olmadýðýdýr. Yinede baþarýlý seyreden bir epilepsi cerrahisinde, tedavi sonrasý vakalarýn bir çoðunda antiepileptik dozu belirgin derecede azaltýlabilmektedir. Medikal tedaviye direnç geliþimi hýzlýdýr ve herhalikarda iki yýl içerisinde tespit edilir (Çocukluk çaðýndaki katastrofik epilesiler için bu süreç tabii ki çok daha kýsadýr.) Cerrahi tedavi edilebilir epilepsi sendromu Cerrahi epilepsi tedavisi için gerekli olan bir diðer durum; hastanýn tam anlamý ile cerrahi tedaviden fayda görebilecek epilepsi sendromuna sahip olmasýdýr. Bu durumda hastanýn tedaviye dirençli olduðu ve hatta tedaviye raðmen hastalýkta artýþ olmasý ve cerrahi giriþim ile yüksek oranda nöbetten yoksunluk veya azalma ihtimali bulunduðunun yeterli öngörülmesi zorunludur. Farklý epilepsi sendromlarýnýn süreçleri, uygun antikonvülzan tedavileri önceki yýllarda tam anlamý ile incelenmiþ olup, bunlarýn ýþýðýnda hastalýklarýn erken dönemlerinde uzun dönem prognozu konusunda doðru kanýya varmak mümkündür. Teþhiste temel olarak mevcut 112

3 Epilepsi 2008;14(2): strüktürel lezyonun ve bunun prognozla iliþkisinin önemi vardýr (Þekil 2). Bahsedilen epilepsi sendromlarýndan yüksek oranda medikal tedaviye dirençli olanlarýn bir çoðunda cerrahi tedavi ile gayet iyi prognoz mevcuttur (Þekil 2) Esas olarak cerrahi tedavi edilebilir epilepsi sendromlarý 3 gruba ayrýlabilir. (Tablo 1) Aþaðýda cerrahi tedavi edilebilir epilepsi sendromlarýndan önemli olanlara örnek olarak deðinilmiþtir. Medikal tedavi baþarý þansý (%) Cerrahi tedavi baþarý þansý (%) Tümör AVM MTS Kortikal Disgenezi 60 Tümör AVM MTS Kortikal Disgenezi Normal Þekil 2. Zor tedavi edilebilir epilepsilerde medikal ve cerrahi tedavilerin baþarý oranlarý (Üst [26] dan alýntý; alt [30] dan alýntý) Normal Ýlaç tedavisine dirençli Ýlaçla nöbetsiz Cerrahi-ile nöbetsiz Tablo 1. Cerrahi tedavi edilebilir epilepsi sendromlarý Fokal patolojileri olan ve sýnýrlý rezeksiyon uygulanmasý olasý epilepsiler: -Mezial temporal lob epilepsisi -Kortikal geliþimsel malformasyonlar -Selim/ düþük gradeli tümörler -Damarsal anomaliler -Postenfeksiyöz deðiþiklikler -Travma sonrasý deðiþiklikler -normal MRG si olan fokal epilepsiler (MR negatif olarak adlandýrýlan epilepsiler) Yaygýn, çoðunlukla multilobuler reseksiyon veya hemisferektomi gerektiren epilepsiler: -Geniþ kortikal geliþimsel malformasyonlarý (Örn; Hemimegalensefali) -Diðer beyinin diðer geliþimsel kusurlarý (Sturge Weber Sendromu) -Pre- ve postnatal geniþ vasküler lezyonlar -Hemikonvulziyon-Hemipleji-Epilepsi sendromu -Rasmussen ensefaliti Baðlantý kesilme operasyonunun yarar saðladýðý epilepsiler: -Lennox-Gastaut Sendromu esnasýndaki düþme nöbetleri -Landau Kleffner Sendromu Mezial temporal lob epilepsisi Mezial temporal epilepsisi, epilepsi formlarýnýn tümü içerisinde en sýk rastlanandýr. Patolojik-anatomik etken olarak mezial temporal skleroz görünmektedir. Hastalýk tipik olarak Ýnitial precipitating incident olarak adlandýrýlan 5 yaþ altý çocuklarda görülen komplike febril nöbetler,, travma, hipoksi ve intrakraniyal enfeksiyonlar gibi olaylarla baþlar. Bunu nöbetlerden yoksun bir dönem takip eder (latent period). Afebril nöbetler hayatýn ilk dekadýnýn ikinci yarýsýnda veya daha sonra görülmeye baþlar. Nöbetler ilk baþlarda iyi kontrol edilebilmektedir (silent period), hastalarýn %70-90 ýnda daha sonraki dönemde tedaviye refrakter epilepsi( medical refractoriness ) geliþmektedir. Nöbet formlarý olarak Auralar (vakalarýn %90 ýnda; epigastrik aura ve affektif aura bunlar içinde en sýk olarak görülenlerdir), fokal- kompleks temporal lob nöbetleri ve sekonder jeneralize tonik klonik nöbetler (Þekil 3) Epidemiyoloji: en sýk rastlanan epilepsi formu Anamnez - ilk tetikleyici olay (ÝTO; komplike febril nöbet, travma, hipoksi, 5 yaþýndan küçükken geçirilen intrakraniyal enfeksiyon - Nöbetsiz dönem latent peryot - Nöbetlerin baþlangýcý (febril olmayan) yaþamýn ilk dekadýnýn ikinci yarýsýnda yada daha sonra - Nöbet baþlangýcý net olarak belirlenmeli sessiz peryot - Ileri dönemde %70-80 tedaviye dirençli ilaca refrakter Bulgu: Hipokampal skleroz Þekil 3. Mezial temporal lob epilepsisi Ýnteriktal EEG de bölgesel temporal intermittan(ritmik) yavaþlamalar ve dikenler görülür ( ön temporal bölgesel ). MRG tetkikiinde ile hipokampal atrofi (T1 aðýrlýklý sekanslarda), hipokampal skleroz ile uyumlu hiperintens sinyal( T2 aðýrlýklý sekanslarda), hipokampal iç yapýsýnýn bozulmasýna ait bulgular ortaya çýkmaktadýr. Ýnteriktal FDG- PET tetkileri ile bütün bir temporal lobu kapsayan ve lateral frontal kortekste de gözlenen düþük metabolizma saptanmaktadýr. Nöropsikolojik olarak bu hastalarda karakteristik olan materyale özel bellek defisitleri meydana gelmekte, özellikle epileptojenik zonun dominant temporal lob bölgesinde olmasý durumunda yerbal bellek defisitleri gösterilebilmektedir. 25,31,31 113

4 Epilepsi Cerrahisi Öncesi Deðerlendirme Ve Epilepsi Cerrahisi : Güncelleme Lezyonel epilepsiler Cerrahi tedavi uygulanabilen ikinci büyük grup epilepsi sendromunu lezyonel epilepsiler oluþturmaktadýr (temporal ve ekstratemporal). Bunlarýn arasýnda yer alanlar aþaðýda belirtilmiþtir. 33 Kortikal geliþimsel malformasyonlar (KGM lar) Tümörler: Düþük gradeli gliomlar (Astrositom, Oligodendrogliom, Ganglioglioma, mikst gliom, pleomorf ksanthoastrositom), Meningiom, disembriyoplastik nöroepitelyom Vasküler malformasyonlar: Arteriyovenöz malformasyonlar, kavernom Kistik lezyonlar: porensafalik kistler Enfeksiyöz ve postenfeksiyöz deðiþiklikler (Üçüncü dünya ülkelerinde en sýk rastlanan neden) tüberkülom, nörosistoserkoz Vasküler lezyonlar Posttravmatik lezyonlar Cerrahi seriler içerisinde lezyonel epilepsilerin insidansý %15 ile arasýnda deðiþkenlik göstermektedir. Son manyetik rezonans tomografi çalýþmalarýnda ise fokal epilepsileri olan hastalarýn yaklaþýk %34 ünde bir lezyon saptanmýþtýr Epidemiyolojik araþtýrmalarýnda ise lezyon saptanan hastalarýn oraný sadece %5,2 olarak bulunmuþtur. Bununla beraber bu çalýþmalarýn manyetik rezonans tomografi kullanýmý öncesi dönemlere ait olmasý düþük insidensi açýklayabilir Kortikal geliþimsel malformasyonlar (KGM) KGM lar beynin kortikal geliþim sürecinin belirli fazlarýnda meydana gelen strüktürel deðiþimlerdir. Bunlar: 1) Normal olmayan nöral ve glial proliferasyon veya apopitoz nedeni ile geliþen KGM lar, 2) Anormal nöral migrasyon nedeni ile oluþan KGM lar, 3) Anormal bir kortikal organizasyon( sonuç olarak geç nöral migrasyon), 4) Þu ana kadar sýnýflanmamýþ KGM lar olarak ayrýlabilirler. 39 Patogenez multifaktöryeldir, genetik faktörler yanýnda eksojen etkenler de burada rol alabilir. KGM hastalarýnýn %75 inde terapiye dirençli epilepsi görülmektedir. KGM eriþkin yaþlardaki terapiye dirençli epilepsi vakalarýnýn en sýk rastlanan ikinci nedenidirler. MCDs lere özgü belirlenmiþ klinik bir nöbet semiyolojisi bulunmamaktadýr. Hastalarýn yaklaþýk %50 sinde klinik lateralize bulgular görülmektedir, bununla beraber bilateral strüktürel deðiþikliklere sahip olan hastalarýn yarýdan fazlasýnda klinik nöbet semiyolojisi olarak unilateral fokal nöbet baþlangýç bulgularý görülmektedir. Diðer yandan hastalarýn %20 sinde generalize nöbetler olmaktadýr. 40 Bunun tersi olarak hastalarýn %20 sinde jeneralize nöbetle birlikte görülmektedir. EEG de sýklýkla devamlý epileptiform deþarjlar gözlenmekte olup bu durum tipik olsa dahi MCDs ler için spesifik deðildir ve diðer bazý patolojilerde de oluþabilir Fokal kortikal displazili hastalarýn 2/3 ünde fokusun yeri ile uyumlu bölgesel EEG deðiþikliklerine rastlanmakta olup bu bulgu iyi bir postoperatif neticenin göstergesi olarak görülmektedir. MRG de belirgin bir deðiþim olmayan, multipl deðiþiklikler gözlenen veya görülen deðiþikliklerin buz daðýnýn su üstünde kalan kýsmý þeklinde nitelendiði MCDs li olgularda diffüz hemisfer sendromu haricinde MRG de bir deðiþiklik görülmediði için veya multipl deðiþiklikler mevcut olduðu için veya MRG de görülen deðiþiklik sadece buzdaðýnýn tepesi gibi olduðu için mutlaka invazif EEG tetkiki gereklidir..bundan dolayý, epileptojen lezyon ve rezeksiyon sýnýrýnýn kesin olarak belirlenmesi sadece elektrofizyolojik bilgiler eþliðinde olasýdýr. 40 MRG tetkikinde MCDs lerin varlýðýnda nöral proliferasyon bozukluklarý(taylor tipinde fokal kortikal displaziler ve hemimegalensefali), karakteristik olarak FLAIR sekansýndahiperintensite görülür, bu durumun histolojik olarak balon hücreleri görülmesi ile korelasyonu saðlanabilir. Migrasyon bozukluklarýna baðlý oluþan MCDs ler ependim ile serebral korteks arasýndaki anormal gri cevher þeklinde kendisini gösterir. Anormal kortikal organizasyon bulgusu (geç nöronal migrasyon sonucu) kortekste sinyal deðiþikliði olmaksýzýn gerçekleþen lokal kalýnlaþma þeklindedir, ve burada gri ve beyaz cevher arasýnda keskin olmayan bir sýnýr vardýr. Nükleer týp metodlarý (iktal SPECT, interiktal PET) MRG bulgularýnda patoloji bulunmayan hastalar için anlam taþýr. 40 Birazdan belirtilecek olan MCDs ler için reseksiyonel epilepsiepilepsi cerrahisi giriþimlerine gereksinim bulunmaktadýr: Fokal kortikal displaziler(fcds), periventriküler ve subkortikal nodüler heterotopiler(pnh ve SNH), þizensefali ve hemimegensefali ile birlikte veya onlar olmaksýzýn görülen polimikrogiriler. 40 (Þekil 4) 114

5 Epilepsi 2008;14(2): Tablo 2. Fokal kortikal displazilerin sýnýflandýrýlmasý Tip 1: Dismorfik veya balon hücre yok -Tip 1A: kortikal yapýlanmanýn izole bozukluðu (dislaminasyon) -Tip 1B: Kortikal yapýlanma hasarý yanýnda dev nöronlarýn mevcudiyeti; dismorfik nöron yok Fokal kortikal displazi Periventriküler nodüler heterotrofi Tip 2: Taylor tipi FKD( dismorfik nöron yanýnda balon hücre var veya yok) -Tip IIA: Kortikal yapýlanma hasarý yanýnda dismorfik nöronlar,balon hücre yok -Tip IIB: Kortikal yapýlanma hasarý yanýnda dismorfik nöronlar ve balon hücreler Þizensefali Hemimegaloensefali Þekil 4. Cerrahi giriþimle tedavi edilebilir kortikal geliþimsel malformasyonlar Kortikal displazilerin deðerlendirilmesinde günümüzde kullanýlan sýnýflama ile FKDs ler Tip1 (dismorfik nöronlar veya balon hücre yok); Tip 2 veya Taylor tip (Balon hücrelerle birlikte veya olmaksýzýn dismorfik nöronlar mevcut) þeklinde ayýrt edilmiþlerdir. 43 Tip 1A larda kortikal mimari(yapýlanma)de izole bozukluk(dislaminasyon) varken, Tip1B lerde kortikal yapýda bozukluk yanýnda dev nöronlarda da bozukluk vardýr ama dismorfik nöron bulunmaz. TipIIA larda kortikal yapýsal bozukluklar ve dismorfik nöronlar bulunur ve balon hücre yoktur. Tip IIB de ise kortikal yapýsal bozukluk, dismorfik nöronlar ve balon hücreler vardýr(tablo 2).Epilepsi cerrahisi uygulamasý ile hastalarýn %50-82 lik kýsmýnda nöbetlerin ortadan kaldýrýlmasý hedeflenebilmektedir. Postoperatif dönem için en önemli prognoz göstergesi olan nöbetlerin control altýna alýnmasý için displastik lezyonun tümüyle çýkarýlmasý gerekir. Bunu saðlamak için gerekli olan sýnýrlarý belirlemek için elektrofizyolojik metodlar kullanýlmalýdýr. Genel olarak da MRG de görünen lezyon üzerine çalýþýlmalýdýr. Bunlarda histolojik verilerde karar verdiricidir: FKD tip IIB hastalar(balon hücreliler) medikal olarak en zor tedavi edilen grubu oluþturduklarý halde cerrahi olarak iyi sonuçlara sahiptirler. Bu konuya deðinen çalýþma sonuçlarý da verilmiþtir. 40 giriþim açýsýndan olumsuz sonuçlara sahiptir. PNH hastalarýnda sýklýkla hipokampal skleroz da görülür ve bunlar selektif amygdalo-hipokampektomiden fayda görürler. SNH li hastalarda çoðunlukla simultane baþlangýçlý heterotopiler ve etrafýndaki korteksten kaynaklanan nöbetler görülür. Bu durumda heterotopilerin ve etrafýndaki displastik korteksin(displastik) rezeksiyonu yapýlmalýdýr. 40 Sizensefalisi (pial yüzeyden ventriküle kadar polimikrogirik korteks ile çevrelenmiþ yarýk olmasý) çoðunlukla epilepsi cerrahisi giriþimlerine izin verecek durumda olmaz. Çünkü lezyon 1) Önemli beyin bölgelerine lokalizedir, 2) Geniþ bir alana yayýlmýþtýr, 3) Sýklýkla bilateraldir. Yarýk beyin olmaksýzýn mevcut olan polimikrogiriler sýklýkla bilateral lokalizedir, bu duruma maruz hastalarda da cerrahi uygulanamaz. Unilateral mikrogirilerin söz konusu olduðu hastalarda tek taraflý hemisferektomi yapýlabilir. 40 Hemimegalensefalili çocuklarýn büyük bir kýsmý orta ve aðýr derecede geliþim bozukluðu ve kontrlateral hemiparezi, görme alaný, defektleri ve yüksek mortalite ile seyreden katastrofik epileptik ataklara maruz kalmaktadýr. Hemisferotomi ile hastalarýn %50 sinde nöbetlerin durmasý beklenmektedir, buna raðmen hastalarýn 2/3 ünde motor ve konuþma fonksiyonlarýnda kötüleþme olmaktadýr. Buna karþýn yaygýn hemisferik fokal kortikal displazisi olan hastalarýn %40-50 sinde hemisferektomi uygulanabilmekte ve ameliyat sonrasý dönemde normal konuþma ve motor fonksiyonlar gözlenmektedir. 40 Nodüler heterotopiler grubunda; ventrikül boyunca lokalize olan periventriküler nodüler heterotopiler (PNH) ve beyaz cevher içerisinde bulunan subkortikal nodüler heterotopiler (SNH) ayýrt edilmektedirler. Unilateral PNH li hastalarýn cerrahi sonuçlarý iyi iken bilateral PNH durumu cerrahi Tümörler Tedaviye dirençli epilepsi hastalarýnýn yaklaþýk olarak %10-30 u tümöre baðlý epilepsilerdir. Bu durum çocuklarda %25-46 oraný ile biraz daha yüksek bulunmaktadýr. 33,44,45 Tümör tiplerine göre epilepsi insidansý mevcut tümörün 115

6 Epilepsi Cerrahisi Öncesi Deðerlendirme Ve Epilepsi Cerrahisi : Güncelleme epileptojenitesine baðlý olarak deðiþkenlik gösterir ve en yüksek oranda disembriyoplastik nöroepitelyal tümörlerde(%100) görülür. Bunu takiben ganlioglioma(%80-90), düþük gradeli glioma(%75), meningiom(%29-60), ve glioblastoma multiforme(%29-49) gelir[46]. Her bir tümör tipinin kronik, tedaviye dirençli hastalara uygulanmýþ cerrahi serilerdeki sýklýðý þekil 5 te gösterilmektedir Düþük gradeli astrositoma Oligodendoglioma Mikst gliom Gangliogliom grade I-III için de gösterilmiþtir, burada uzun süreli epilepsi sürecinde 10 yýllýk yaþam beklentisinin %90 olarak beklendiði daha iyi bir prognoz mevcuttur. Bu tümörler histolojik olarak düþük hücre yoðunluðu, mitotik aktivite kaybý ve yüksek diferansiye astroglia hücreleri ile karakterizedir. 50,54,55 Gangliomalar beyin tümörlerinin sadece %0,7-6 sýný oluþturmalarýna raðmen tümöre baðlý terapiye dirençli epilepsilerin %10-50 sinden sorumludurlar, bu durum bu tömörlerin kendine has epileptojeniteleri ile açýklanmaktadýr. 45,46,47 Yeni çalýþmalardan birinde meziotemporal lokalizasyonlu gangliogliomlar için ameliyat sonrasý nöbetlerin durmasý hastalarýn %80inde gerçekleþtiði gösterilmiþtir DNET Diðerleri Disembriyoplastik nöroepiteliyomalarda kronik epilepsiye yol açabilir. 33 Cerrahi tedavi ile bu vakalarýn %80 inde nöbetlerin durmasý saðlanabilmektedir. Þekil 5. Tedaviye dirençli epilepsilere neden olan tümörler. Tümor mevcut olan hastalarda epilepsi cerrahisinin hedefi esas olarak tümörün tamamen ortadan kaldýrýlmasýdýr. Burada sorun, sadece lezyonun çýkartýlmasýnýn mý yoksa lezyon yanýnda elektrofizyolojik çalýþmalar eþliðinde belirlenmiþ daha geniþ bir rezeksiyonun yapýlmasýnýn mý daha olumlu sonuçlar verdiðidir; literatürde bu konu ile ilgili çeliþkili sonuçlar yer almaktadýr. 47 Birkaç çalýþmada elektrokortikografi ile belirlenmiþ irritatif zonlarýn çýkartýlmasýnýn daha iyi sonuçlara yol açtýðý belirtilmektedir. 48,49 Postoperatif dönemdeki prognoz açýsýndan en önemli parametre strüktürel lezyonun tamamen ortadan kaldýrýlmasý olup, gerçekleþtirimesi halinde nöbetlerin ortadan kalkma beklentisi %80 olarak hedeflenmektedir. 50,51 Daha iyi sonuçlar alma konusunda erken dönemde yapýlan giriþim konsepti ve anamnezde basit fokal nöbetlerin varlýðý önemli iken operasyon sonrasý dönemde nöbetlerin kontrolü açýsýndan tümör tipinin önemi azdýr. 51 Epilepsi ve beyin tümörü olan hastalar onkolojik açýdan da erken dönemde operasyon gerektirirler. Burada grade II gliomun yýl içerisinde maligniteye dönüþme riski %80 civarýndadýr. 52 Grade II-III Astrositomalý hastalarda 10 yýllýk yaþam beklentisi yaklaþýk %21 dir[53]. baðlamda nadir rastlanan bir alt tip olan düþük dereceli diffüz astrositoma Vasküler malformasyonlar Vasküler malformasyonlar; arteriyovenöz malformasyonlar, kavernomlar, venöz anjiyomlar ve kapiller telanjiekteziler olarak gruplandýrýlabilirler. Arteriyovenöz malformasyonlarda, %17-20 oranlarda nöbetler ortaya çýkabilir. Nöbetler, kanamayý takiben sýklýk bakýmýndan ikinci sýrada yer alan klinik belirtidir. Kavernomlar, %0,5 görülme sýklýðý ile çok rastlanan vasküler malformasyonlardandýr. 59 Epilepsi nöbetleri %40-70 oraný ile en sýk klinik göstergeleridir. Nöbetler çoðunlukla tek klinik gösterge olup, ilk olarak sýklýkla yaþlar arasýnda görülürler. 33,58 Tedaviye dirençli epilepsiepilepsi nedeni olarak kavernomlarýn bulunduðu hastalardaki epilepsi cerrahisi giriþimleri ile %70 nöbetlerin durmasý hedeflenmektedir Yakýn zamanda yapýlan bir çalýþmada ortaya konmuþ olan, ameliyat sonrasý dönemde iyi bir nöbet kontrolü için önemli olduðu belirlenen prognostik faktörler þöyle sýralanmýþtýr: Ameliyat esnasýndaki yaþýn >30 olmasý; kavernomlarýn meziotemporal lokalizasyonda bulunmasý; Büyüklüðün<1,5 cm olmasý; anamnezde sekonder jeneralize tonik klonik nöbetlerin bulunmamasýdýr. 59 Diðer prognoza iyi etki eden faktörler; kavernomun tümden çýkarýlmasý ve etrafýndaki hemosiderin halkasýnýn alýnmasý 60,62 ve epilepsi sürecinin kýsa olmasýdýr. Bu çalýþmalardan çýkan sonuç, kavernoma baðlý tedaviye dirençli epilepsi hastalarýnda erken dönemde 116

7 Epilepsi 2008;14(2): operasyon uygulanmasý gerekliliðidir. 58,59 Venöz angiomlar ve kapiller telanjektaziler çok nadiren nöbetlere yol açarlar. 33, MR-negatif epilepsiler Epilepsi cerrahisi uygulamasýna aday hastalarýn %20-30 unda, yeterli MRG incelemesine karþýn hiç bir yapýsal deðiþiklik bulunamamakta ve bu hastalýklarlar MR negatif fokal epilepsiolarak tanýmlanmaktadýrlar (kriptojenik veya lezyonel olmayan). Bu hastalar preoperatif ve teþhis aþamasý bakýmýndan sorun teþkil ederler. Histolojik çalýþmalar ile bu hastalarda fokal kortikal displaziler, mezial temporal skleroz, küçük tümörler veya vasküler malformasyonlar, spesifik olmayan deðiþiklikler gösterilebildiði gibi az bir kýsmýnda tamamen normal nöropatolojik bulgulara rastlanmaktadýr. 63 MR negatif temporal lob epilepsilerinde interiktal EEG ve MEG deki dikenlerin dipol kaynak analizi, ilk ve invaziv olmayan, mezial, lateral veya temporo-polar epileptojen zonlarý ayýrdetmeyi mümkün kýlan ilk invazif olmayan yöntemdir. 64,67 Ýktal EEG ile MR negative temporal epilepsilerinde %52 ve oksipital epilepsilerinde (%70) olmak üzere ve frontal lob epilepsilerine (%23) ve parietal lob epilepsilerine (%10) nazaran belirgin olarak daha yüksek oranda lokalizasyon yapmak mümkündür. Ýktal SPECT, MR negative epilepsi hastalarýnda %76 ya varan oranlarda lokalizasyona yönelik bilgi saðlar. Spect ile sýnýrlarý belirlenmiþ lezyonun komplet rezeksiyonu, postoperatif nöbet kontrolünün iyi saðlanmasý ile sonuçlanmaktadýr. 70 Kýsaca MR negatif olarak adlandýrýlan, FDG-PET pozitif temporal lob epilepsili hasta grubu, cerrahi tedavi edilebilir epilepsi sendromu olarak tanýmlanmakta ve bunlarda da MRpozitif temporal lob epilepsili hastalara benzer þekilde iyi postoperatif sonuç beklentisi bulunmaktadýr. Hastalarýn %50 sinde hippokampüsün rezeksiyonu yetersiz kalmaktadýr. 71,72 Bunlarda PET te tanýmlanmýþ hipometabolik bölgelerin de komplet rezeksiyonu ameliyat sonrasý iyi prognoz için önem ihtiva eder. 73 MR negatif epilepsili vakalarýn büyük bir kýsmýnda invazif EEG incelemesine ihtiyaç vardýr. Bununla olumlu bir prognostik faktör, iktal EEG de tutarlý, tekrarlayan üretilebilir hýzlý aktivitelerin olmasýdýr. 74 Bazý otörler ise MR negatif epilepsi hastalarýnda iktal EEG uygulamalarýna güven duymamaktadýrlar. 75 MR negatif epilepsi hastalarýnda fokal rezeksiyonlar sonrasý nöbetlerin durma oranlarý çalýþmalardaki sonuçlara gore farklýlýk göstermektedir: %37 76 ; %39 77 ; %52 78 ; %62,5 79 ; % Diffüz hemisferik epilepsi Diffüz hemisferik epilepsiler; diffüz yapýda, genellikle bir hemisfer ile sýnýrlý epileptojen süreçle tanýmlanmaktadýr. Nedenler arasýnda; hemimegalensefali ve diðer diffüz kortikal displaziler, Sturge Weber sendromu gibi nörokutan displaziler, Hemikonvülziyon-Hemipleji-Epilepsi sendromu, büyük porensefalik kistler ve Rasmussen ensefaliti bulunmaktadýr. Nöbetler sýradýþý yüksek frekanslarla ortaya çýkmakta ve hayatý tehdit eden boyutta olmaktadýrlar. Burada ilerleyici geliþimsel bozukluklar meydana gelmekte ve tek taraflý nörolojik defisitler oluþmaktadýr. Bu hastalarda daramatik olarak sýklýkla hemisferektomi gerekmekte veya geniþ, çok loblu rezeksiyonlardan dramatik olarak yarar görmektedirler. Reseksiyonlar nöbetlerde azalma saðlamasý yanýnda psikosomotor geliþim açýsýndanda iyileþme saðlayabilir. Santral bölgelerde rezeksiyon uygulamasý sadece mevcut hemisemptomatiðe sahip hastalar için geçerlidir, bu þekilde operasyon ile ilave defisitler meydana gelmemekte ve sýklýkla fonksiyonlarda iyileþme olabilmektedir. Burada yapýlabilecek erken zamanlý bir operasyon ile geliþmekte olan beynin plastisite özelliðinden faydalanýlabilmektedir. Epilepsi cerrahisi uygulamasý ile bu çocuklarýn%60-80 i normale yakýn bir hayat sürebilmekte ve aðýr defektlerin mevcudiyetinden kurtulabilmektedir Bazý küçük çocuklarda, West sendromu ve nadir vakalarda Lennox-Gastaut sendromunda olduðu þekilde sýnýrlý kortikal deðiþikliklere baðlý semptomatik jeneralize epilepsi tablolarý meydana gelebilir. Bu belirtilen deðiþiklikler erken dönemde lokalize EEG deðiþiklikleri (geç dönemde EEG deðiþiklikleri jeneralize), MRG deki lokalize deðiþiklikler ve özellikle FDG- PETdeki fokal hipometabolize alanlarýn gösterilmesi ile ortaya konabilir. Bu özel durumlarda yapýlacak fokal bir rezeksiyon ile yüksek oranda nöbetlerin ortadan kalkmasý saðlanabilir Diskonneksiyon cerrahisinin yarar saðladýðý epilepsiler Lennox-Gastaut sendromu gibi semptomatik, jeneralize epilepsisi olan büyük çocuklar ve eriþkin hastalarda diffüz beyin hasarý söz konusudur ve bunlar sýklýkla tedaviye dirençli düþme nöbetleri nedeni ile yaralanmalarla karþý karþýyadýrlar 117

8 Epilepsi Cerrahisi Öncesi Deðerlendirme Ve Epilepsi Cerrahisi : Güncelleme ve aktiviteleri aþýrý derecede olumsuz etkilenmektedir. Bu hastalarda korpus-kallozotomi uygulamasý ile drop ataklar tedavi edilebilir ve yaþam kalitesinde artýþ gerçekleþtirilebilir. Korpus-kallozotomi buna raðmen palyatif bir giriþimdir ve diðer nöbet tiplerine ve mental retardasyona pozitif bir etkisi bulunmamaktadýr Epilepsi cerrahisinde preoperatif deðerlendirme 4.1 Kavramsal yaklaþým Epilepsi cerrahisi giriþimlerinin hedefi epileptojen dokunun uzaklaþtýrýlmasý sayesinde nöbet nedeninin ortadan kaldýrýlmasýdýr. Diðer taraftan operasyon sonucu nörolojik ve nöropsikolojik defisite neden olmamak gereklidir. Bundan dolayýdýr ki ameliyat öncesi dönemdeki epilepsi tanýsý ile bir yandan epileptojen sürece sebep olan strüktürel ve fonksiyonel deðiþikliklerin tam olarak tespit edilmesi, diðer yandan da beyindeki eloquent yapýlarýn(motor merkez, konuþma ve bellek) lokalizasyonlarýnýn tespiti zorunluluðu vardýr (Þekil 6). Bu birlikteliðe aþaðýda belirtilen kavramlarla ulaþýlabilmektedir: 86,87 Ýrritativ bölge: Ýnteriktal, epileptiform deþarjlarýn iletildiði korteks alanlarý olarak tarif edilmektedir Nöbet çýkýþ alaný: Nöbetlerin çýkýþ yaptýðý beyin bölgesi, iktal epileptiform deþarjlarýn baþladýðý alan. Ýktal semptomatik alan: Klinik olarak izlenmiþ olan ilk nöbet semptomunun oluþtuðu beyin bölgesi(nöbet baþlangýç noktasý ile ayný yerde olabildiði gibi uzakta da yer alabilir.) Fonksiyonel defisit alaný: Klinik-nörolojik incelemelerde, nöropsikolojik testlerde, interiktal EEG de, Ýnteriktal PET ve SPECT te saptanmýþ olup, içerisinde epileptik fonksiyon bozukluðu olmayan beyin bölgesidir. Epileptojen lezyon: Nöbet oluþmasýna neden olan strüktürel lezyon. MRG ve/veya histolojik incelemeler ile tanýmlanmaktadýr. Epileptojen alan: Nöbetlerin tam kontrolünü saðlayabilmek için çýkartýlmasý yeterli olan ve gereken beyin bölgesi Epileptojen bölgenin tanýmlanmasýna farklý inceleme yöntemlerinden elde edilen bulgularýn bir arada yorumlanarak ulaþýlýr. Bu araþtýma fazýnda invazif olmayan(faz 1) ve invazif olan(faz 2) kýsýmlar ayýrt edilebilmektedir Tablo 3). 7,88 Tablo 3. Epilepsi cerrahisi öncesi deðerlendirme safhalarý Ýnvazif olmayan incelemeler(faz 1) Zorunlu metodlar: -Uzun süreli video-eeg monitörizasyonu -Yüksek çözünürlükte magnetik rezonans görüntüleme -Nöropsikolojik testler Opsiyonel Metodlar: -Ýnteriktal PET -Ýnteriktal SPECT -Ýktal SPECT -f-mri -MR-spektroskopi -Magnetoensefalografi -Wada testi Ýnvazif incelemeler (Faz 2) -Epidural Peg elektrotlarý -Foramen ovale elektrotlarý -Sterotaksik implante edilmiþ derin elektrodlar -Subdural strip- ve grid elektrodlarý Epileptojen beyin dokusunun çýkartýlmasý ile saðlanan tam nöbet kontrolu Epileptojen bölgenin lokalizasyonu Nörolojik veya nöropsikolojik defisit olmamasý Fonksiyonel önemi olan (eloquent) beyin bölümlerinin lokalizasyonu Çene ve dukaklarýn motor kontrolü Broca alaný Lateralizasyon Lokalizasyon Motor ve Konuþma Bellek Þekil 6. Epilepsi cerrahisi öncesi deðerlendirmenin hedefleri Akustik korteks motor korteks Wernicke alaný Gyrus angularis Uzun süreli video-eeg monitörizasyon Klinik nöbet semptomlarýnýn dokümentasyonu, iktal ve interiktal EEG deðiþikliklerinin yüzeysel EEG elektrodlarý vasýtasý ile uzun süreli video-eeg monitorizasyonu tetkiki preoperatif tanýnýn çekirdeðini oluþturur. Video EEG monitorizasyon 24 saat süreyle ve ortalama 5-10 gün boyunca gerçekleþtirilebilir. Ýnteriktal EEG de spesifik olmayan deðiþiklikler (fokal yavaþlamalar) yanýnda epileptiform deðiþiklikler de(interiktal sivrilikler) saptanabilir. Hastanýn sadece tek tip bir nöbete maruz olduðunu ispat etmek için her zaman çok sayýda nöbet kaydetmek zorunluluðu vardýr. 118

9 Epilepsi 2008;14(2): Bu nedenle antiepileptiklerin dozu kontrollü olarak azaltýlýr veya tümüyle kesilebilir. Klinik nöbet semptomatolojisinden (özellikle uygun iktal ve postiktal testlerle) çok deðerli lokalizasyon veya lateralizasyon bilgileri elde edilebilir. Videoya kaydedilmiþ olan klinik nöbet semptomlarý eþ zamanlý senkronizasyon ile kaydedilmiþ EEG deðiþiklikleri ile korele edilir Strüktürel görüntüleme Strüktürel inceleme yüksek çözünürlüklü MRG vasýtasý ile gerçekleþtirilir. Ýnceleme tekniklerinde saðlanan geliþmeler (hipokampusa dik ince koroner kesitler, hipokampal formasyonun iç yapýsýnýn incelenmesi için invertion recovery sekansý, neokortikal yapýlarýn incelenmesi için yizeyel koil kullanýmý) ve görüntü analiz yöntemleri (hipokampal volumetri, 3D rekonstrüksiyon, kürviliear rekonsrüksiyon, voxel based morfometri) sayesinde preoperatif taný açýsýndan çok önemli preoperatif karar verdirici bulgulara ulaþýlmasýný saðlanmýþtýr. Bu geliþmeler sayesinde rastlantýsal bir bulgu ile rutin amaçlý gerçekleþtirilen bir MRG incelemesi sonucu strüktürel deðiþiklikler ortaya konmuþtur. Bu durum preoperative taný yanýnda ameliyatta uygulanacak metodu da karar aþamasýnda etkilemektedir. 94,100 ILAE Nörogörüntüleme komisyonu 100 ve Avusturya Epilepsi Ligi 101 tarafýndan standardize edilmiþ epilepsi hastalarýnda MRG tetkik-protokolu yayýmlanmýþlardýr Nöropsikolojik yöntemler Hastalarýn tümünde preoperative dönemdeki nöropsikolojik profilin çýkartýlmasý amaçlý olarak nöropsikolojik testler uygulanmaktadýr. Bunlar vasýtasý ile ilaveten defisit alaný hakkýnda yargýlara da ulaþmak olasýdýr. Bunlar sayesinde prognostik olarak, operasyona baðlý olmasý beklenen nöropsikolojik olumuzluklarýn tahmini de yapýlabilir. 32,103,107 Uluslararasý Epilepsi ile Savaþ Ligi Avusturya bölümü tarafýndan kýsa bir süre once preoperatif epilepsi tanýsý ile ilgili bir kýsa deðerlendirme ve yönerge yayýnlanmýþtýr. 108 Wada testi vasýtasý ile de( Sodyum amytalin arteria karotis internadan selektif enjeksiyonu) konuþma ve bellek fonksiyonlarý bunlara yönelik testlerle özel olarak sorgulanarak lateralize edilebilir PET ve SPECT Fokal bir epilepsiye baðlý olarak meydana gelen fonksiyonel defisitin olçümü bölgesel glukoz metabolizmasý deðiþikliklerinin interiktal olarak positron emisyon tomografisi([18f)fdg- PET) ve bölgesel beyin kan akýmýnýn interiktal single foton emisyon tomografisi (99mTc- heksametilpropilenamin[99mtc- HMPAO}-SPECT ve 99 mtc etil sisteinat dimmer[99tc- ECD]-SPECT) aracýlýðý ile baþarýlabilmektedir. Genel olarak PET ve SPECT teki deðiþiklikler strüktürel ve iktal ve interiktal EEG deðiþiklikleri olmaktan çok bölgesel deðiþikliklerdir. PET in sensitivitesi temporal lob epilepsilerinde %60-90 civarýnda, MRG de bulgu vermeyen durumlarda %60 sensitivitede, hipokampus atrofisi olan hastalarda sensitivitesi hemen hemen %100 e ulaþan seviyelerdedir. Ekstratemporal epilepsilerde ise bu duyarlýlýk sadece %50 lerdedir. 110,113 Ýnteriktal SPECT in temporal lob epilepsilerindeki duyarlýlýðý %40-50 civarýnda olup PET e gore düþük bulunmaktadýr. 110,111,114,118 SPECT te PET in tersine nöbet esnasýnda nöbetin kaynak aldýðý bölgeye olan kan akýmý artýþýný özel tracer kinetik incelemesi ile tespit etmeyi olasý kýlmaktadýr-iktal SPECT. 114,117,119 Ýktal SPECT endikasyonlarý ekstratemporal, lezyonel olmayan epilepsilerin varlýðýdýr. Bu durumlarda fonksiyonel MR ile korelasyonu yapýldýðýnda interiktal ve iktal SPECT duyarlýlýðýnýn anlamlý derecede yüksek olduðu görülmektedir. 68,118, Tracer ýn nöbetin baþlangýcýnda uygulanmasý gerektiði için, iktal SPECT in iyi yetiþmiþ elemanlarca ve organizasyonel sýnýrlamalar ile yapýlmasý zorunluluðu mevcuttur Fonksiyonel Magnetik Rezonans Görüntüleme (fmri) fmri, fokal bir epilepsinin meydana getirdiði fonksiyon bozukluðunun görüntülenmesini saðlar. Bununla, burada meydana çýkan plastisite invavif olmaksýzýn incelenebilmektedir Burada özellikle konuþma ve bellek için fmri den bahsedilecektir. Konuþma lateralizasyonunda f-mri ile Wada testi arasýnda yüksek oranda korelasyon bulunmaktadýr Bu uyuþma sol hemisferik konuþma reprezantasyonunda en yüksek oranda olup %91-100, sað hemisfer söz konusu olduðunda % ve konuþmacýnýn bilateral reprezantasyonunda %50-75 olup daha düþüktür. 126,128,130 Bu uyuþma sol temporal lob epilepsilerinde %95 oraný ile sol ekstratemporal epilepsilerde %75 lik orana göre daha iyidir. 131 fmri postperatif isimlendirme bozukluklarýný sol temporal lob rezeksiyonlarýnda %100 sensitivite ve %75 spesifite ile öngörür. (132) Günümüzde konuþma ile iliþkili f-mri operasyon planlamasýnda kullanýldýðý halde, konuþma ile iliþkili korteksin lokalizasyonu için direk kortikal stimülasyonda henüz kullanýlmamaktadýr. 133 Bellek fmri vasýtasý ile temporal lob epilepsisi olan hastalarda, 119

10 Epilepsi Cerrahisi Öncesi Deðerlendirme Ve Epilepsi Cerrahisi : Güncelleme epileptik odaðýn ipsilateralindeki mezialer temporal strüktürlerde aktivite azalmasý gösterilmektedir Bu bulgular nöropsikolojik test sonuçlarý 137 ve Wada test sonuçlarý 135,136,138 ile iyi örtüþmektedir. Bellek fmri si ile ameliyat sonrasý bellek kayýplarý için de tahminde bulunulabilir 138,139, bu durum özellikle dominant temporal lob giriþimlerinde beklenen verbal hafýza kayýplarý için geçerlidir Diðer yöntemler Burada MR-Spektroskopi ve magnetoensefalografinin 62 isminden bahsedilecektir. Bu yöntemlerin þu an için klinik deðeri nihai olarak ortaya konabilmiþ durumda deðildir. 4.3 Ýnvazif Ýncelemeler(Faz II) Ýnvaziv olmayan birinci faz incelemeleri ile sonuç alýnamayan veya tartýþmalý sonuç bulunan durumlarda ikinci fazda intrakraniyal elektrotlarýn kullannýldýðý invazif incelemeler kullanýmý devreye girer. Bunlar arasýnda Peg elektrodlarý, foramen ovale elektrodlarý, stereotaktik implante edilmiþ derin elektrotlar ve subdural strip- ve grid elektrodlarý sýralanabilir Epidural Peg elektrodlarý Epidural peg elektodlarý mantar formunda, küçük elektrodlar olup, epidural bölgede açýlan deliklerden istenen lokalizasyona yerleþtirilir ve uzak beyin bölgelerindeki epileptogen aktivitenin saptanmasýnda dahi iþ görür. Dura açýlmadýðý için komplikasyon riski düþüktür. Lokal enfeksiyonlar vakalarýn%2 sinden azýnda gözlenmektedir. Peg elektrotlarýnýn dezavantajý olarak örnekleme (kayýtlama ileti sadece delinen bölgenin çevresinde) ve bir fonksiyonel kayýp ortaya çýkarma olasýlýðýdýr. Bu nedenle kullanýmý derin ve grid elektrodlarýnýn arasýndaki basamakta kalmaktadýr ve son zamanlarda artan oranlarda daha az kullanýlmaktadýr Foramen ovale elektrodlarý Foramen ovale elektrodlarý multi kontakt elektrodlar olup, foramen ovale aracýlýðý ile subaraknoidal bölgede meziobazal temporal loblara yerleþtirilmekte ve böylece intrakraniyal, ekstra serebral yerleþimli olmaktadýr. Foramen ovale elektrodlarýnýn endikasyonu özellikle temporal lob olaylarýndaki lateralizasyonlardýr. Avantajlarý relative olarak daha az invaziv olmasý ve meziobazal ve temporal lob strüktürlerine uygunluðu iken dezavantajlarý amigdal nukleustaki epileptik aktivitedeki düþük sensitivitesi ve mesiobazal, lateral ve temporal strüktürler arasýndaki nöbetleri ayýt etmedeki yetersizliðidir. Komplikasyon olarak trigeminal bölgede aðrý ve dizestezi(%7), masseter kasýnda parezi ve çok nadiren beyin kaynaklý semptomlar(%0,5) ve hafif subaraknoidal kanamalar (%1) sayýlabilir Sterotaksik implante edilmiþ derin elektrotlar Stereotaktik implante edilmiþ derin elektrotlar, intraserebral olarak istenilen yere yerleþtirilen ve derin beyin bölgelerini dahi inceleme imkaný veren elektrodlardýr. Endikasyonlarý arasýnda; temporal lob kaynaklý nöbetlerin laterizasyonu, meziotemporal ve neokortikal kaynaklý nöbetlerin ayýrt edilmesi ve ekstra temporal epilepsilerin kesin lokalizasyonu bulunmaktadýr. Avantajlarý arasýnda; yüksek duyarlýlýða sahip olmasý, istenen beyin strüktürlerine ulaþýlmasý bulunmaktadýr. Dezavantajlarý ise ciddi derecede invaziv olmasý ve örnekleme problemidir. Olasý komplikasyonlarý arasýnda intraserebral kanama %1-4 bulunmakta, bu durumda yalnýzca % 0,3 oranda cerrahi giriþim gerekmektedir Subdural strip- ve grid elektrodlar Subdural strip elektrodlar açýlan deliklerden, subdural grid elektrodlar ise kraniyotomi ile dura açýlýp doðrudan beyin yüzeyine yerleþtirilen elektrodlardýr. Bunlar platin, iridiyum elektrod kontakt yüzüne sahiptirler. Elektrodlar arasý mesafe 5 ile 10mm arasýnda olup 4 ile 64 adet arasý kontakt yüzey kullanýmdadýr. Elektrodlar bir taraftan beyin yüzeyindeki göreceli geniþ alandaki epileptiform deðiþiklikleri saptayarak lokalizasyonu, irritatif zon ile yayýlma zonunu tespit eder. Diðer taraftan her bir elektroddan verilen stimülasyonlar ile beyinde fonksiyonel önemli bölgelerin(motor, sensoryel, konuþma) kesin tespiti saðlanýr. Bu elektrodlarýn kullaným endikasyonlarý; temporal lob epilepsilerinin lateralizasyonu, mezial ve neokortikal temporal lob epilepsilerinin ayýrýcý tanýsý ve ekstratemporal epilepsilerin lokalizasyonu ve özellikle epileptik odaðýn eloquent kortekse yakýn olmasý durumudur. Grid elektrodlarýn dezavantajý kraniyotomi yapýlmasý gereðidir. Olasý nadir komplikasyonlar arasýnda; intrakraniyal basýnç artýþý, venöz infarktlar ve, intra kraniyal enfeksiyonlar bulunmakta olup görülme sýklýklarý %1-4 arasýndadýr. 5. Cerrahi Yöntemler Temporal lob epilepsisine ve özellikle mezial temporal lob epilepsilerine yönelik giriþimler, epilepsi cerrahisi uygulamalarýn büyük bir kesimini teþkil etmektedir. En-blok rezeksiyon olarak adlandýrýlmýþ olan ve temporal loblarýn bütün olarak çýkarýldýðý giriþimleri takiben, mikrocerrahi tekniklerinde geliþim sayesinde yeni operasyon teknikleri geliþtirilmiþ ve bu sayede lateral temporal lob strüktürler 120

11 Epilepsi 2008;14(2): korunabilmekte ve rezeksiyon temporal pol ve mezial temporal strüktürlerle (antero mezial rezeksiyon) veya sadece mezial strüktürlerle sýnýrlý býrakýlmaktadýr(selektif amygdalo hipokampektomi) Bu selektif operasyon teknikleri ile nöropsikolojik defisitler ve özellikle bellekteki kayýplar minimize edilebilmektedir. 107 Ekstratemporal epilepsilerin ve neokortikal temporal lob epilepsilerin tedavisi, kortikal rezeksiyonlarla baþarýlýr. Burada operatif strateji saptanmýþ olan strüktürel lezyona yöneliktir. Operasyon sonrasý tam nöbet kontrolünde strüktürel lezyonun tümden çýkarýlmýþ olmasý karar verdiricidir. Elektrofizyolojik çalýþmalar ýþýðýnda daha geniþ rezeksiyon yapmanýn faydasý olup olmadýðý sorusu þu an için tartýþmalýdýr. 47 Bu durum kesinlikle lezyonun tipine baðýmlýlýk gösterir, yukarýda deðinildiði üzere tekrarlamak gerekirse fokal kortikal displazilerde makroskopik olarak görünen lezyon buzdaðýnýn su üstündeki bölümünü göstermektedir. 40 MR negatif olarak adlandýrýlan lezyonel olmayan epilepsilerde rezeksiyon sonuç olarak elektrofizyolojik parametrelere dayanarak gerçekleþtirilmektedir. 157,158 Epileptojen dokularýn fonksiyonel önemi olan beyin bölgeleri ile yakýn planda yer aldýðý durumlarda rezeksiyon uygulamalarýndan, önemli nöropsikolojik fonksiyon kayýplarýna yol açabileceði için kaçýnýlmaktadýr. Bu durumda Morell tarafýndan uygulanmýþ olan alternatif subpial transeksiyon modeli önerilmektedir. 159 Bu iþlemde otör tarafýndan geliþtirilmiþ olan bir disektör ile interkortikal horizontal bandlar 5 mm mesafe ile ayrýlmakta ve vertikal strüktürler ve pia korunmaktadýr. Bu sayede horizontal yayýlýmlý epileptik aktivite engellenmekte, ayný zamanda vertikal hücre baðlantýlarý ile organize edilen fonksiyonlar korunmaktadýr. Yaygýn patolojiler (hemimegalensefali, diðer diffüz kortikal displaziler, Sturge Weber sendromu, büyük porensefalik kistler, Rasmussen ensefaliti), genellikle erken çocukluk yaþlarýnda ciddi epilepsilere neden olan ve çok zor tedavi olabilen, katastrofik süreçler olup cerrahi tedavileri genel olarak yaygýn multi lobuler rezeksiyon veya hemisferektomilere dayanmaktadýr. Fonksiyonel hemisferektomi olarak adlandýrýlan giriþimde merkez bölge, temporal lob çýkartýlýp kallozotomi yapýlýr, geride kalan, baðlantýsýz frontal ve parietooksipital loblar bulunduklarý yerde býrakýlýrlar. Bu operasyon tekniði ile korkulan geç dönem komplikasyonu olan serebral hemosideroz engellenmiþ olur 160 Bu bahsedilen müdahaleler ile engelli çocuklarda en azýndan nöbetlerin kontrolü saðlanmýþ olur, bu bazen orta seviyede bazen dramatik seviyelerde düzelme saðlar. Nöbetler haricinde çocuklarýn psikomotor geliþiminde iyileþme meydana gelir, en azýndan mevcut klinik semptomlarda geriye dönüþ meydana gelir 79,161 Paliyatif giriþimler içerisinde son olarak Korpus kallozotomiden bahsedilmektedir. Bunun endikasyonu Lennox Gastaut sendromu gibi generalize epilepsilerde görülen düþme tarzý nöbetlerin tedavisidir. Burada korpus kallozumun ön 2/3 ü kesilmekte ve her iki frontal ve parietal loblar arasýndaki iletiþim engellenmektedir Postoperatif nöbet kontrolü Postoperatif dönemde nöbet kontrolünün deðerlendirilmesi bir sýnýflama ve skorlama sistemi yardýmý ile gerçekleþtirilmekte olup bu sayede farklý epilepsi cerrahisi merkezlerinin mukayese edilmesi olasý kýlýnmakta ve uygun kalite kontrol standartý saðlanabilmektedir. En çok kullanýlan sýnýflandýrma sistemi, Engel sýnýflamasý olarak adlandýrýlandýr 164 (Tablo 4), bundan yola çýkarak Uluslararasý Epilepsi Ligi tarafýndan yeni bir sýnýflama önerilmiþ olup bunun klinik pratik kullanýma daha uygun olduðu düþünülmektedir 164 (Tablo 5) Tablo 4. Engel sýnýflamasýna gore postoperatif nöbet kontolünün sýnýflamasý [163 ten alýntý] Sýnýf I: Engelleyici nöbetlerin olmamasý 1A: nöbetlerin tamamiyle ortadan kalkmasý 1B: istisnasýz engelleyici olmayan, basit fokal nöbetler 1C: ameliyat sonrasý birkaç engelleyici nöbet görüllmesiyle birlikte son iki yýl içinde nöbet olmamasý 1D: antiepileptic ilaçlarýn býrakýlmasý ile generalize nöbetler Sýnýf II: Nadir engelleyici nöbetler ( nerede ise nöbetsiz ) 2A: baþlangýçta nöbet yok ama sonrasýnda nadir nöbetler 2B: nadir engelleyici nöbetler 2C: postoperatif dönemde nadirden daha sýk engelleyici nöbetler, yinede son iki yýlda nadir nöbetler. 2D: gece nöbetleri Sýnýf III: Kayda deðer iyileþme 3A: kayda deðer nöbet azalmasý 3B: en az 2 yýllýk takib sürecinin yarýsýndan uzun nöbetsiz dönem Sýnýf IV: Kayda deðer olmayan iyileþme 4A: belirgin nöbet azalmasý 4B: belirgin deðiþiklik olmamasý 4C: nöbetlerin kötüleþmesi 121

12 Epilepsi Cerrahisi Öncesi Deðerlendirme Ve Epilepsi Cerrahisi : Güncelleme Tablo 5. ILAE nin tavsiyelerine göre (Wieser sýnýflamasý) postoperatif nöbet kontolünün sýnýflanmasý [164 ten alýntý] Verilerin Sýnýflanmasý 1a Taným operasyondan bu yana tümüyle nöbetlerin durmasý, aura yok tümüyle nöbetsiz, aura yok nadir izole auralar, nöbet yok yýlda 1-3 nöbet günü*, aura var veya yok yýlda en az 4 nöbet günü, ameliyat öncesi döneme göre %50 nöbet azalmasý#, aura var veya yok %50 den az nöbet azalmasý, nöbetlerin ameliyat öncesine göre en çok %100 artiþ göstermesi, aura var veya yok Nöbetlerde ameliyat öncesine nazaran %100 den fazla artýþ, aura var veya yok * Nöbet günü; bir veya daha fazla nöbet oluþan gün # Ameliyat öncesi nöbet frekansý operasyon öncesi 12 aylýk süreçteki nöbet günü sayýsý ile hesaplanýr. Ameliyat sonrasý nöbet frekansý ise, operasyon sonrasý 12 aylýk süreçteki nöbet günü sayýsý ile hesaplanýr. Ameliyat sonrasý nöbet kontrolünün deðerlendirilmesinde aþaðýda belirtilen metodik sorunlara dikkat edilmelidir. 1) Nöbet tam kontrol altýna alýnmasýnýn tanýmý: Yalnýzca birkaç çalýþmada ameliyat sonrasý dönemde tamamen ve devam eden þekilde nöbet kontrolü saðlanmýþ hasta sayýsý ile ilgili dökümlere rastlanmaktadýr(wieser 1a). Çoðunlukla nöbet kontrolü sadece izlem zamanýndan bir önceki yýla ait olarak verilmektedir. Buradan tamamen nöbet kontrolu ile engelleyici nöbetlerin kontrol alýna alýnmasý arasýndaki farký kesin olarak ayýrd etmek olasý deðildir. Ayrýca veri sýnýflamalarý arasýndaki farklarý da dikkate almak gerekir(engel, Wieser, diðerleri) 2) Ameliyat sonrasý dönemde nöbetlerin bazý zamansal deðiþiklikler gösterdiði dikkate alýnmalýdýr. Burada bir taraftan nöbetsiz bir dönemi takiben nöbetlerin tekrar ortaya çýkmasý (Rezidiv nöbetler); diðer taraftan postoperatif dönemde ortaya çýkan nöbetler söz konusu olabilir (Running Down fenomeni) Rezidiv nöbetlerin sýklýðý %15-37 arasý verilmektedir. 165,168,169 Running down fenomeni ise yaklaþýk olarak %5-30 oranýnda görülür. 165,170 3) Outcome çalýþmalarý genellikle retrospketif tarzdadýr, mukayeseli gruplar ve preoperatif nöbet frekansýna ait nicel bilgiler nadir olarak bulunur. 170 Epilepsi için rezektif cerrahi uygulanmýþ vakalarýn uzun süreli nöbet kontrolü yeni yapýlan bir metaanaliz ile incelenmiþ olup incelemeye 83 çalýþma dahil edilmiþtir. 171 Uzun süreli nöbetlerden yoksun hastalarýn(takip süresi en az beþ yýl) median deðeri; temporal lob rezeksiyonlarýnda %66, oksipital ve parital lob rezeksiyonlarýnda %46, frontal rezeksiyonlarda %27 olarak saptanmýþtýr (þekil 7). Temporal lob rezeksiyonu yapýlan hastalarýn uzun dönem takip sonuçlarý ile kýsa dönemi kapsayan bir yýllýk takiplerdeki sonuçlarý uyumlu iken; frontal rezeksiyon yapýlanlardaki nöbet kontrolünde uzun dönem sonuçlar kýsa dönem takiplerindekine nazaran kötüleþme göstermektedir. 10,163 Bu çalýþmada dikkate alýnacak bir diðer durum ise tamamen ve devam eden þekilde nöbetleri kontrol altýna alýnan hasta sayýsýnýn %40 ýn altýnda olmasýdýr. 172 Nöbetleri kontrol altýna alýnan hastalarýn median ortalamasý (%) Temporal Frontal Okzipital/parietal Þekil 7. Uzun süreli (>= 5 yýl) takiplerde nöbet kontrolü En iyi sonuçlar mezial temporal lob epilepsisi ve lezyonel temporal epilepsilerde (glial tümörler, damar malformasyonlarý) elde edilebilmiþtir. Lezyonel olmayan neokortikal temporal lob epilepsilerinde elde edilen sonuçlar daha kötüdür Ekstratemporal epilepsilerde sonuçlarý etkileyen faktör lezyonun varlýðý ve tipidir. 177,179 Çocukluk çaðýndakilerin takip sonuçlarý eriþkinlerdekilerle eþdeðer tarzdadýr. 180,183 Ameliyat sonrasý dönem nöbet kontrolünde prognozu etkileyen faktörler Preoperatif prognozu etkileyen faktörlerinin anlaþýlmasý, nöbet kontrol beklentisinin daha ameliyat öncesi dönemde saptanmasý için hastalarýn preoperatif dönemde iyi bir þekilde bilgilendirilmesi ve aydýnlatýlmasý gereði mevcuttur. Bunun içerisinde postoperatif dönem prognostik faktörlerin tanýnmasýnýn önemi vardýr. Bir yandan nöbetleri ortadan kalkan olan bir hastanýn sürücü ehliyeti alabilmesi için antiepileptik tedavisini kesmesi ile ilgili kararda yardýmcý olunmak gerekirken, diðer tarafta nöbetlerin tekrar 122

13 Epilepsi 2008;14(2): görülmeye baþladýðý hastaya tavsiyelerde bulunmak gerekir. Bunlara bakarak, birçok çalýþmadan çýkan açýkça karþýt sonuç ve görüþlerin bu prognostik faktörler ile ilgisi olduðu anlaþýlmaktadýr. 30,176,178,184,190 Yakýn zamanda yapýlan bir metaanaliz ile, 47 çalýþma ele alýnmýþ ve en az 30 hastalardan oluþan açýkça tanýmlanmýþ hasta popülasyonu olan, bir yýldan az olmayan izlem süreleri ile nöbetlerin tümüyle kontrol altýna alýnmasý kriterleri ele alýnarak deðerlendirilmiþ ve aþaðýda gösterilen prognostik faktörler tanýmlanmýþtýr 191 : Pozitif prediktörler: febril konvülziyon, hipokampal atrofi veya skleroz,tümörler, patolojik EEG/MRG, konkordansý EEG/MRG, kapsamlý rezeksiyon Negatif prediktörler: EEG de postoperatif epileptiform deþarjlar, invazif monitorizasyon 7. Psikososyal sonuçlar Cerrahi epilepsi tedavisinde nöbetlerin kontrol altýna alýnmasýnýn yanýnda doðal olarak iþ ve sosyal yaþantýya yeniden uyum saðlamak da önem taþýyan durumlardandýr. 192,193 Psikososyal sonuçlar için önemli prediktörler hastanýn preoperatif psikososyal statüsü ve operasyon sonrasý nöbet nöbetlerin kontrol altýna alýnmasýdýr. 194,197 Preoperatif psikososyal statü de yine hastalýðýn baþladýðý yaþa ve epilepsinin devam süresine baðýmlýdýr. Uzun süren tedaviye dirençli hastalýklarýn kiþinin eðitimi, iþ olanaklarý ve sosyal hayatýnda olumsuz etki oluþturmuþ olabileceði aþikardýr. Burada deðer taþýyan mümkün olan en erken safhada cerrahi giriþim yapmaktýr. 192,195, Epilepsi cerrahisi komplikasyonlarý Operatif komplikasyonlar oldukça nadirdir. Mortalite oranlarý; temporal lob rezeksiyonlarýnda %0,5, ekstratemporal lob rezeksiyonlarýnda %0,8 ve hemisferektomilerde %2 civarýndadýr. Beklenmeyen postoperatif nörolojik komplikasyonlar %5 in altýnda olup, çoðunluðu bir kaç haftalýk süreçte tamamen düzelirler. Temporal rezeksiyonlar (en blok rezeksiyonlar ve selektif amygdalo-hipokampektomi) kadransal anopsilere yol açabilir. 9. Erken epilepsi cerrahisi Epilepsi cerrahisi giriþimleri tüm dünyadaki merkezlerde, ortalama süre olarak epilepsinin baþlangýcýndan 20 yýl sonra gerçekleþtirilmektedir, bu operasyonun çok geç uygulandýðýný göstermektedir. Esasen epilepsi için cerrahi tedavinin son olasýlýk olarak görülmemesi, tersine çok daha erken dönemde uygulanmasý gereði ve faydasý vardýr. Günümüzde hastalýðýn tedaviye dirençli olduðunun erken tespit olanaklarý çok artmýþtýr. 6 Aþaðýda belirtilen argumanlar erken operasyon gereðini gösterirler: 1) Etkinlik: Nöbet kontrolünde mukayese edildikleri medikal tedavi grubuna karþý belirgin üstünlük 12 2) Hastalýk için ilerleyen dönemde kötüleþeceðini gösterir bulgular bulunmasý. Burada tedavisinin giderek zorlaþmasý 10,73, kognitif kayýplarda artýþ 202,203, hastalýðýn artýþý ile MRG deðiþikliklerinde artýþ ) Erken zamanda uygulanan epilepsi cerrahisi nöropsikolojik ve psikososyal sonuçlarda iyileþme saðlar 4) Erken dönemde uygulanan epilepsi cerrahisi psikiyatrik komorbiditelerde azalma saðlar 5) Erken dönemde uygulanan epilepsi cerrahisi, uzun sürelerde yüksek dozlarda uygulanacak antiepileptik ilaçlarýn yan etkilerinden korunmaya yardým eder 6) Sýk görülen nöbetlerin ve çocukluk çaðýnýn çok ciddi epilepsilerinin psikomotor geliþim üzerine negatif etkileri gösterilmiþtir. 7) Tedaviye dirençli epilepsilerde mortalitede artýþ olmaktadýr. Baþarýlý bir cerrahi giriþim mortalitede belirgin bir azalma saðlar. 8) Baþarýlý bir cerrahi giriþim ekonomik yönden de efektif bir tedavi þeklidir. 10. Sonuç Epilepsi cerrahisi, son yýllarda daha iyi hasta seleksiyonu yapýlmasý, preoperatif taný ve operatif tekniklerde yaþanan teknik ilerlemeler sayesinde önemli bir yükseliþ sergilemektedir. Uygulamaya sokulan alternatif tedavi konseptleri (Vagus sinir stimülasyonu) ve yeni antiepileptik ilaçlara karþýn, uygun hasta seçiminin olduðu durumlarda epilepsi cerrahisinin sonuçlarý karþýlaþtýrýlamaz derecede çok daha iyidir: Tedavisi zor epilepsi hastalarýna yeni antiepileptiklerin uygulanmasý ile saðlanan nöbetsizlik oraný %2-5 civarýnda iken, epilepsi cerrahisi uygulanan bu hastalarda %70 olarak saptanmýþtýr. Epilepsi cerrahisi, tedavisi zor olan fokal epilepsilerde çok deðerli bir tedavi metodudur ve erken dönemde uygulanmalýdýr. Erken uygulanmasý ile nöbetlerle seyreden bu hastalýðýn uzun dönemde oluþturduðu psikososyal ve organik bozukluklar azaltýlabilir. Ancak bu yolla hastalar ameliyat sonrasý tam anlamý ile sosyal uyum saðlayabilirler. 123

14 Epilepsi Cerrahisi Öncesi Deðerlendirme Ve Epilepsi Cerrahisi : Güncelleme Kaynaklar 1. European Federation of Neurological Societies Task Force. Presurgicalevaluation for epilepsy surgery European standards. Eur J Neurol 2000; 7: Baumgartner C, Elger CE, Hufnagel A, et al. Qualitätsleitlinien auf dem Gebiet der prächirurgischen Epilepsiediagnostik und operativen Epilepsietherapie. Akt Neurol 2000; 27: Annegers JF. The epidemiology of epilepsy. In: Wyllie E (ed). The Treatment of Epilepsy: Principles and Practice. 2nd ed. Williams & Wilkins, Baltimore, 1997; Hauser WA. Incidence and prevalence. In: Engel J Jr, Pedley T(eds). Epilepsy: A Comprehensive Textbook. Lippincott-Rav Publishers, Philadelphia, 1997; Olafsson E, Hauser WA. Prevalence of epilepsy in rural Iceland: apopulation-based study. Epilepsia 1999; 40: Kwan P, Brodie MJ. Early identification of refractory epilepsy. N Engl J Med 2000; 342: Engel J Jr. Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, Heinemann U, Rating D, Thorbecke R, Wolf P (Hrsg). Epilepsie- Bericht 98. Verlag einfälle, Berlin, Rowland LP, Alavi A, et al. Surgery for epilepsy National Institute of Health Consensus Conference. JAMA 1990; 264: Engel J Jr, Wiebe S, French J, et al. Practice parameter: temporal lobe and localized neocortical resections for epilepsy: report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology, in association with the American Epilepsy Society and the American Association of Neurological Surgeons. Neurology 2003; 60: Wiebe S, Blume WT, Girvin JP, Eliasziw M. A randomized, controlled trial of surgery for temporal-lobe epilepsy. N Engl J Med 2001; 345: Berg AT. Defining intractable epilepsy. Adv Neurol 2006; 97: Berg AT, Kelly MM. Defining intractability: comparisons among published definitions. Epilepsia 2006; 47: French JA. Refractory epilepsy: one size does not fit all. Epilepsy Curr 2006; 6: Aicardi J, Shorvon SD. Intractable epilepsy. In: Engel J Jr, Pedley TA (eds). Epilepsy: A Comprehensive Textbook. Lippincott- Raven Publishers, Philadelphia, 1997; Baumgartner C. Feststellung der medikamentösen Therapieresistenz als Voraussetzung für einen epilepsiechirurgischen Eingriff. In: Bauer G (Hrsg). Empfehlungen zur Diagnose und Therapie von Epilepsien. Blackwell Wissenschafts-Verlag, Berlin-Wien, 2001; Bourgeois BFD. General concepts of medical intractability. In: Lüders H (ed). Epilepsy Surgery. Raven Press, New York, 1992; Schmidt D. Medical intractability in partial epilepsies. In: Lüders HO (ed). Epilepsy Surgery. Raven Press, New York, 1992; Berg AT, Vickrey BG, Langfitt JT, et al. The multicenter study of epilepsy surgery: recruitment and selection for surgery. Epilepsia 2003; 44: Spencer SS, Berg AT, Vickrey BG, et al. Initial outcomes in the Multicenter Study of Epilepsy Surgery. Neurology 2003; 61: Gilliam F. Optimizing health outcomes in active epilepsy. Neurology 2002; 58: S9 S Gilliam FG, Fessler AJ, Baker G, et al. Systematic screening allows reduction of adverse antiepileptic drug effects: a randomized trial. Neurology 2004; 62: Aicardi J. Evolution of epilepsy surgery in childhood: the neurologist s point of view. Epileptic Disord 1999; 1: Engel J Jr. Etiology as a risk factor for medically refractory epilepsy: a case for early surgical intervention. Neurology 1998; 51: Engel J Jr, Williamson PD, Wieser HG. Mesial temporal lobe epilepsy. In: Engel J Jr, Pedley TA (eds). Epilepsy: A Comprehensive Textbook. Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia, 1997; Semah F, Picot MC, Adam C, et al. Is the underlying cause of epilepsy a major prognostic factor for recurrence? Neurology 1998; 51: Stephen LJ, Kwan P, Brodie MJ. Does the cause of localisationrelated epilepsy influence the response to antiepileptic drug treatment? Epilepsia 2001; 42: Wieser HG, Engel J Jr, Williamson PD, et al. Surgically remediable temporal lobe syndromes. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Williamson PD, Van Ness PC, Wieser HG, Quesney LF. Surgically remediable extratemporal syndromes. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Spencer SS. Long-term outcome after epilepsy surgery. Epilepsia 1996; 37: Wieser HG. ILAE Commission Report. Mesial temporal lobe epilepsy with hippocampal sclerosis. Epilepsia 2004; 45: Helmstaedter C. Neuropsychological aspects of epilepsy surgery. Epilepsy Behav 2004; 5: S45 S

15 Epilepsi 2008;14(2): O Brien TJ, Kazemi NJ, Cascino GD. Localization-related epilepsies due to specific lesions. In: Engel J Jr, Pedley TA (eds). Epilepsy: A Comprehensive Textbook. Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia, 1997; Kirkpatrick PJ, Honavar M, Janota I, Polkey CE. Control of temporal lobe epilepsy following en bloc resection of low-grade tumors. J Neurosurg 1993; 78: Spencer DD, Spencer SS, Mattson RH, Williamson PD. Intracerebral masses in patients with intractable partial epilepsy. Neurology 1984; 34: Wolf HK, Campos MG, Zentner J, et al. Surgical pathology of temporal lobe epilepsy. Experience with 216 cases. J Neuropathol Exp Neurol 1993; 52: Jackson GD. New techniques in magnetic resonance and epilepsy. Epilepsia 1994; 35 (Suppl 6): S2 S Li LM, Fish DR, Sisodiya SM, et al. High resolution magnetic resonance imaging in adults with partial or secondary generalised epilepsy attending a tertiary referral unit. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1995; 59: Barkovich AJ, Kuzniecky RI, Jackson GD, et al. A developmental and genetic classification for malformations of cortical development. Neurology 2005; 65: Luders H, Schuele SU. Epilepsy surgery in patients with malformations of cortical development. Curr Opin Neurol 2006; 19: Gambardella A, Palmini A, Andermann F, et al. Usefulness of focal rhythmic discharges on scalp EEG of patients with focal cortical dysplasia and intractable epilepsy. Electroencephalogr Clin Neurophysiol 1996; 98: Palmini A, Gambardella A, Andermann F, et al. Intrinsic epileptogenicity of human dysplastic cortex as suggested by corticography and surgical results. Ann Neurol 1995; 37: Palmini A, Najm I, Avanzini G, et al. Terminology and classification of the cortical dysplasias. Neurology 2004; 62: S2 S Morris HHI, Estes ML. Brain tumors and chronic epilepsy. In: Wyllie E (ed). The Treatment of Epilepsy: Principles and Practice. 2nd ed. Williams & Wilkins, Baltimore, 1997; Radhakrishnan A, Abraham M, Radhakrishnan VV, et al. Medically refractory epilepsy associated with temporal lobe ganglioglioma: characteristics and postoperative outcome. Clin NeurolNeurosurg 2006; 108: van Breemen MS, Wilms EB, Vecht CJ. Epilepsy in patients with brain tumours: epidemiology, mechanisms, and management. Lancet Neurol 2007; 6: Stefan H, Blümcke I, Buchfelder M. Hirntumoren und Epilepsie. Nervenarzt 2005; 76: 1196, , , Berger MS, Ghatan S, Haglund MM, et al. Low-grade gliomas associated with intractable epilepsy: seizure outcome utilizing electrocorticography during tumor resection. J Neurosurg 1993; 79: Jooma R, Yeh HS, Privitera MD, Gartner M. Lesionectomy versus electrophysiologically guided resection for temporal lobe tumors manifesting with complex partial seizures. J Neurosurg 1995; 83: Luyken C, Blumcke I, Fimmers R, et al. The spectrum of longterm epilepsy-associated tumors: long-term seizure and tumor outcome and neurosurgical aspects. Epilepsia 2003; 44: Zaatreh MM, Firlik KS, Spencer DD, Spencer SS. Temporal lobe tumoral epilepsy: characteristics and predictors of surgical outcome.neurology 2003; 61: Seeck M. Surgical treatment of tumoral temporal-lobe epilepsy. Lancet Neurol 2003; 2: Nakamura M, Konishi N, Tsunoda S, et al. Analysis of prognostic and survival factors related to treatment of low-grade astrocytomas in adults. Oncology 2000; 58: Blumcke I, Luyken C, Urbach H, et al. An isomorphic subtype of long-term epilepsy-associated astrocytomas associated with benign prognosis. Acta Neuropathol (Berl) 2004; 107: Schramm J, Luyken C, Urbach H, et al. Evidence for a clinically distinct new subtype of grade II astrocytomas in patients with long-term epilepsy. Neurosurgery 2004; 55: Wolf HK, Wiestler OD. Surgical pathology of chronic epileptic seizure disorders. Brain Pathol 1993; 3: Zentner J, Hufnagel A, Wolf HK, et al. Surgical treatment of neoplasms associated with medically intractable epilepsy. Neurosurgery 1997; 41: Stefan H, Walter J, Kerling F, et al. Supratentorielle Kavernome und epileptische Anfälle. Gibt es Prädiktoren für postoperative Anfallskontrolle? Nervenarzt 2004; 75: Baumann CR, Acciarri N, Bertalanffy H, et al. Seizure outcome after resection of supratentorial cavernous malformations: a study of 168 patients. Epilepsia 2007; 48: Baumann CR, Schuknecht B, Lo Russo G, et al. Seizure outcome after resection of cavernous malformations is better when surrounding hemosiderin-stained brain also is removed. Epilepsia 2006; 47: Ferroli P, Casazza M, Marras C, et al. Cerebral cavernomas and seizures: a retrospective study on 163 patients who underwent pure lesionectomy. Neurol Sci 2006; 26:

16 Epilepsi Cerrahisi Öncesi Deðerlendirme Ve Epilepsi Cerrahisi : Güncelleme 62. Hammen T, Romstock J, Dorfler A, et al. Prediction of postoperative outcome with special respect to removal of hemosiderin fringe: a study in patients with cavernous haemangiomas associated with symptomatic epilepsy. Seizure 2007; 16: Madhavan D, Kuzniecky R. Temporal lobe surgery in patients with normal MRI. Curr Opin Neurol 2007; 20: Baumgartner C, Pataraia E. Revisiting the role of magnetoencephalography in epilepsy. Curr Opin Neurol 2006; 19: Ebersole JS, Wade PB. Spike voltage topography identifies two types of frontotemporal epileptic foci. Neurology 1991; 41: Lantz G, Grave de Peralta Menendez R, Gonzalez Andino S, Michel CM. Noninvasive localization of electromagnetic epileptic activity. II. Demonstration of sublobar accuracy in patients with simultaneous surface and depth recordings. Brain Topogr 2001; 14: Pataraia E, Lindinger G, Deecke L, et al. Combined MEG/EEG analysis of the interictal spike complex in mesial temporal lobe epilepsy. Neuroimage 2005; 24: Lee SK, Kim JY, Hong KS, et al. The clinical usefulness of ictal surface EEG in neocortical epilepsy. Epilepsia 2000; 41: Worrell GA, So EL, Kazemi J, et al. Focal ictal beta discharge on scalp EEG predicts excellent outcome of frontal lobe epilepsy surgery. Epilepsia 2002; 43: O Brien TJ, So EL, Mullan BP, et al. Subtraction peri-ictal SPECT is predictive of extratemporal epilepsy surgery outcome. Neurology 2000; 55: Carne RP, O Brien TJ, Kilpatrick CJ, et al. MRI-negative PETpositive temporal lobe epilepsy: a distinct surgically remediable syndrome. Brain 2004; 127: Carne RP, O Brien TJ, Kilpatrick CJ, et al. MRI-negative PETpositive temporal lobe epilepsy (TLE) and mesial TLE differ with quantitative MRI and PET: a case control study. BMC Neurol2007; 7: Vinton AB, Carne R, Hicks RJ, et al. The extent of resection of FDG-PET hypometabolism relates to outcome of temporal lobectomy. Brain 2007; 130: Park SA, Lim SR, Kim GS, et al. Ictal electrocorticographic findings related with surgical outcomes in nonlesional neocortical epilepsy. Epilepsy Res 2002; 48: Schiller Y, Cascino GD, Sharbrough FW. Chronic intracranial EEG monitoring for localizing the epileptogenic zone: an electroclinical correlation. Epilepsia 1998; 39: Blume WT, Ganapathy GR, Munoz D, Lee DH. Indices of resective surgery effectiveness for intractable nonlesional focal epilepsy. Epilepsia 2004; 45: Hong KS, Lee SK, Kim JY, et al. Pre-surgical evaluation and surgical outcome of 41 patients with non-lesional neocortical epilepsy.seizure 2002; 11: Lee SK, Lee SY, Kim KK, et al. Surgical outcome and prognostic factors of cryptogenic neocortical epilepsy. Ann Neurol 2005; 58: Siegel AM, Jobst BC, Thadani VM, et al. Medically intractable, localization-related epilepsy with normal MRI: presurgical evaluation and surgical outcome in 43 patients. Epilepsia 2001; 42: Cukiert A, Buratini JA, Machado E, et al. Results of surgery in patients with refractory extratemporal epilepsy with normal or nonlocalizing magnetic resonance findings investigated with subdural grids. Epilepsia 2001; 42: Duchowny M. Pediatric epilepsy surgery: the widening spectrum of surgical candidacy. Epileptic Disord 1999; 1: Duchowny M. Recent advances in candidate selection for pediatric epilepsy surgery. Semin Pediatr Neurol 2000; 7: Tuxhorn I, Holthausen H, Boenigk HE. Paediatric Epilepsy Syndromes and their Surgical Treatment. John Libbey, London, Wyllie E. Surgical treatment of epilepsy in pediatric patients. Can J Neurol Sci 2000; 27: Spencer SS, Spencer DD, Sass K, et al. Anterior, total, and two stage corpus callosum section: differential and incremental seizure responses. Epilepsia 1993; 34: Lüders HO, Engel J Jr, Munari C. General principles. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Rosenow F, Luders H. Presurgical evaluation of epilepsy. Brain 2001; 124: Lüders HO. Epilepsy Surgery. Raven Press, New York, Baumgartner C, Czech T, Feucht M, et al. Prächirurgische Epilepsiediagnostik und operative Epilepsietherapie. Wien Klin Wochenschr 1997; 109: Baumgartner C, Lindinger G, Lurger S, et al. Das prolongierte Video-EEG-Monitoring in der Differentialdiagnose von Anfällen und in der prächirurgischen Epilepsiediagnostik. Wien Med Wochenschr 1998; 148: Binnie CD, Mizrahi EM. The epilepsy monitoring unit. In: Engel J Jr, Pedley TA (ed). Epilepsy: A Comprehensive Textbook. Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia, 1997;

17 Epilepsi 2008;14(2): Quesney LF, Risinger MW, Shewmon DA. Extracranial EEG evaluation. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Wieser HG, Williamson PD. Ictal semiology. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies, 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Bastos AC, Comeau RM, Andermann F, et al. Diagnosis of subtle focal dysplastic lesions: curvilinear reformatting from threedimensional magnetic resonance imaging. Ann Neurol 1999; 46: Baulac M, De Grissac N, Hasboun D, et al. Hippocampal developmental changes in patients with partial epilepsy: magnetic resonance imaging and clinical aspects. Ann Neurol 1998; 44: Cascino GD. Structural brain imaging. In: Engel J Jr, Pedley TA (ed). Epilepsy: A Comprehensive Textbook. Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia, 1997; Chan S, Chin SS, Nordli DR, et al. Prospective magnetic resonance imaging identification of focal cortical dysplasia, including the non-balloon cell subtype. Ann Neurol 1998; 44: Ho SS, Kuzniecky RI, Gilliam F, et al. Temporal lobe developmental malformations and epilepsy: dual pathology and bilateralhippocampal abnormalities. Neurology 1998; 50: Kuzniecky R, Ho SS, Martin R, et al. Temporal lobe developmental malformations and hippocampal sclerosis: epilepsy surgical outcome. Neurology 1999; 52: Shorvon SD, Fish DR, Andermann F, et al. (eds). Magnetic Resonance Scanning and Epilepsy. Plenum Press, New York, Commission on Neuroimaging of the International League Against Epilepsy. Guidelines for neuroimaging evaluation of patients with uncontrolled epilepsy considered for surgery. Epilepsia 1998; 39: Serles W, Baumgartner C, Feichtinger M, et al. Richtlinien für ein standardisiertes MRT-Protokoll für Patienten mit epileptischen Anfällen in Österreich. Mitteilungen der Österreichische Sektion der Internationalen Liga gegen Epilepsie 2003; 3: Hermann BP, Seidenberg M, Schoenfeld J, Davies K. Neuropsychological characteristics of the syndrome of mesial temporal lobe epilepsy. Arch Neurol 1997; 54: Jokeit H, Schacher M. Neuropsychological aspects of type of epilepsy and etiological factors in adults. Epilepsy Behav 2004; 5 (Suppl 1): S14 S Jones-Gotman M, Smith ML, Zatore RJ. Neuropsychological testing for localizing and lateralizing the epileptogenic zone. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Lehner-Baumgartner E, Baumgartner C. Epilepsien. In: Lehrner J, Pusswald G, Fertl E, et al. (eds). Klinische Neuropsychologie: Grundlagen-Diagnostik-Rehabilitation. Springer, Wien, 2006; Oxbury SM. Cognitive and memory changes after temporal lobe excisions. In: Oxbury JM, Polkey CE, Duchowny M (eds). Intractable Focal Epilepsy. W. B. Saunders, London, 2000; Benke T, Lehner-Baumgartner E, Bodner T, et al. Neuropsychologie im Rahmen der prächirurgischen Epilepsiediagnostik. Mitteilungen der Österreichischen Sektion der Internationalen Liga gegen Epilepsie 2007; 7: Rausch R, Silfvenius H, Wieser HG, et al. Intraarterial amobarbital procedures. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Gaillard WD. Metabolic and functional neuroimaging. In: Wyllie E (ed). The Treatment of Epilepsy: Principles and Practice. 3rd ed.lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2001; Henry T, Chugani HT. Positron emission tomography. In: Engel J Jr, Pedley TA (eds). Epilepsy: A Comprehensive Textbook. Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia, 1997; Mauguiere F, Ryvlin P. The role of PET in presurgical assessment of partial epilepsies. Epileptic Disord 2004; 6: Ryvlin P, Bouvard S, Le Bars D, et al. Clinical utility of flumazenil- PET versus [18F]fluorodeoxyglucose-PET and MRI in refractory partial epilepsy. A prospective study in 100 patients. Brain 1998; 121: Berkovic SF, Newton MR, Chiron C, Dulac O. Single photon emission tomography. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Engel J Jr, Kuhl DE, Phelps ME, Crandall PH. Comparative localization of epileptic foci in partial epilepsy by PET and EEG. Ann Neurol 1982; 12: Markand ON, Spencer SS, Andersen AR. SPECT in epilepsy. J Neuroimaging 1995; 5 (Suppl 1): S23 S Podreka I, Brücke T, Asenbaum S, et al. Clinical decision making and brain SPECT. In: Costa DC, Morgan GF, Lassen NA (eds). New Trends in Nuclear Neurology and Psychiatry. John Libbey & Company Ltd., London, 1993;

18 Epilepsi Cerrahisi Öncesi Deðerlendirme Ve Epilepsi Cerrahisi : Güncelleme 118.Spencer SS. The relative contributions of MRI, SPECT, and PET imaging in epilepsy. Epilepsia 1994; 35 (Suppl 6): S72 S Duncan R, Patterson J, Roberts R, et al. Ictal/postictal SPECT in the pre-surgical localisation of complex partial seizures. J Neurol Neurosurg Psychiat 1993; 56: Baumgartner C, Podreka I, Olbrich A, et al. Epileptic negative myoclonus: an EEG-single-photon emission CT study indicating involvement of premotor cortex. Neurology 1996; 46: Ho SS, Berkovic SF, Newton MR, et al. Parietal lobe epilepsy: clinical features and seizure localization by ictal SPECT. Neurology 1994; 44: O Brien TJ, So EL, Mullan BP, et al. Subtraction ictal SPECT coregistered to MRI improves clinical usefulness of SPECT in localizing the surgical seizure focus. Neurology 1998; 50: O Brien TJ, So EL, Mullan BP, et al. Subtraction SPECT coregistered to MRI improves postictal SPECT localization of seizure foci. Neurology 1999; 52: Binder JR, Achten E, Constable RT, et al. Functional MRI in epilepsy. Epilepsia 2002; 43 (Suppl 1): Detre JA. fmri: applications in epilepsy. Epilepsia 2004; 45 (Suppl 4): Adcock JE, Wise RG, Oxbury JM, et al. Quantitative fmri assessment of the differences in lateralization of language-related brain activation in patients with temporal lobe epilepsy. Neuroimage 2003; 18: Binder JR, Swanson SJ, Hammeke TA, et al. Determination of language dominance using functional MRI: a comparison with the Wada test. Neurology 1996; 46: Gaillard WD, Balsamo L, Xu B, et al. Language dominance in partial epilepsy patients identified with an fmri reading task. Neurology 2002; 59: Powell HW, Duncan JS. Functional magnetic resonance imaging for assessment of language and memory in clinical practice. Curr Opin Neurol 2005; 18: Rutten GJ, Ramsey NF, van Rijen PC, et al. FMRI-determined language lateralization in patients with unilateral or mixed language dominance according to the Wada test. Neuroimage 2002;17: Woermann FG, Jokeit H, Luerding R, et al. Language lateralization by Wada test and fmri in 100 patients with epilepsy. Neurology 2003; 61: Sabsevitz DS, Swanson SJ, Hammeke TA, et al. Use of preoperative functional neuroimaging to predict language deficits from epilepsy surgery. Neurology 2003; 60: Rutten GJ, Ramsey NF, van Rijen PC, et al. Development of a functional magnetic resonance imaging protocol for intraoperative localization of critical temporoparietal language areas. Ann Neurol 2002; 51: Bellgowan PS, Binder JR, Swanson SJ, et al. Side of seizure focus predicts left medial temporal lobe activation during verbal encoding. Neurology 1998; 51: Detre JA, Maccotta L, King D, et al. Functional MRI lateralization of memory in temporal lobe epilepsy. Neurology 1998; 50: Golby AJ, Poldrack RA, Illes J, et al. Memory lateralization in medial temporal lobe epilepsy assessed by functional MRI. Epilepsia 2002; 43: Jokeit H, Okujava M, Woermann FG. Memory fmri lateralizes temporal lobe epilepsy. Neurology 2001; 57: Rabin ML, Narayan VM, Kimberg DY, et al. Functional MRI predicts post-surgical memory following temporal lobectomy. Brain 2004; 127: Janszky J, Jokeit H, Kontopoulou K, et al. Functional MRI predicts memory performance after right mesiotemporal epilepsy surgery. Epilepsia 2005; 46: Richardson MP, Strange BA, Thompson PJ, et al. Pre-operative verbal memory fmri predicts post-operative memory decline after left temporal lobe resection. Brain 2004; 127: Hammen T, Stefan H, Eberhardt KE, et al. Clinical applications of 1H-MR spectroscopy in the evaluation of epilepsies what do pathological spectra stand for with regard to current results and what answers do they give to common clinical questions concerning the treatment of epilepsies? Acta Neurol Scand 2003; 108: Kuzniecky RI. Neuroimaging of epilepsy: therapeutic implications. NeuroRx 2005; 2: Kuzniecky RI, Knowlton RC. Neuroimaging of epilepsy. Semin Neurol 2002; 22: Maton BM, Kuzniecky RI. Proton MRS: N-acetyl aspartate, creatine, and choline. Adv Neurol 2000; 83: Noachtar S. Epidural electrodes. In: Lüders HO, Comair YG (eds). Epilepsy Surgery. 2nd ed. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2001; Wieser HG, Quesney LF, Morris HH III. Foramen ovale and Peg electrodes. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Wieser HG. Foramen ovale electrodes. In: Lüders HO, Comair YG (eds). Epilepsy Surgery. 2nd ed. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2001;

19 Epilepsi 2008;14(2): So N, Gloor P, Quesney LF, et al. Depth electrode investigations in patients with bitemporal epileptiform abnormalities. Ann Neurol 1989; 25: Spencer SS. Depth electroencephalography in selection of refractory epilepsy for surgery. Ann Neurol 1981; 9: Spencer SS, So NK, Engel J Jr, et al. Depth electrodes. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Sperling M. Depth electrodes. In: Lüders HO, Comair YG (eds). Epilepsy Surgery. 2nd ed. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2001; Arroyo S, Lesser RP, Awad IA, et al. Subdural and epidural grids and strips. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Ebner A, Lüders HO. Subdural electrodes. In: Lüders HO, Comair YG (eds). Epilepsy Surgery. 2nd ed. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2001; Olivier A. Surgical management of complex partial seizures. In:Nistico G, DiPerri R, Meinardi H (eds). Epilepsy: An Update on Research and Therapy. Alan R. Liss, New York, 1983; Spencer DD, Inserni J. Temporal lobectomy. In: Lüders HO (ed). Epilepsy Surgery. Raven Press, New York, 1992; Wieser HG, Yasargil MG. Selective amygdalohippocampectomy as a surgical treatment of mesiobasal limbic epilepsy. Surg Neurol 1982; 17: Fried I, Cascino GD. Lesional surgery. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Olivier A, Awad IA. Extratemporal resections. In: Engel J Jr (ed).surgical Treatment of the Epilepsies, 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Morrell F, Whistler WW, Bleck TP. Multiple subpial transection: a new approach to the surgical treatment of focal epilepsy. J Neurosurg 1989; 70: Villemure JG. Hemispherectomy techniques. In: Lüders HO (ed). Epilepsy Surgery. Raven Press, New York, 1992; Wyllie E. Surgery for catastrophic localization-related epilepsy in infants. Epilepsia 1996; 37 (Suppl 1): S22 S Roberts DW, Rayport M, Maxwell RE, et al. Corpus callosotomy. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed.raven Press, New York, 1993; Engel J Jr, Van Ness PC, Rasmussen TB, Ojemann LM. Outcome with respect to epileptic seizures. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Wieser HG, Blume WT, Fish D, et al. ILAE Commission Report. Proposal for a new classification of outcome with respect to epileptic seizures following epilepsy surgery. Epilepsia 2001; 42: Ficker DM, So EL, Mosewich RK, et al. Improvment and deterioration of seizure control during the postsurgical course of epilepsy surgery patients. Epilepsia 1999; 40: Salanova V, Andermann F, Rasmussen T, et al. The running down phenomenon in temporal lobe epilepsy. Brain 1996; 119: Wingkun EC, Awad IA, Lüders H, Awad CA. Natural history of recurrent seizures after resective surgery for epilepsy. Epilepsia 1991; 32: Spencer SS, Berg AT, Vickrey BG, et al. Predicting long-term seizure outcome after resective epilepsy surgery: the multicenter study. Neurology 2005; 65: Yoon HH, Kwon HL, Mattson RH, et al. Long-term seizure outcome in patients initially seizure-free after resective epilepsy surgery. Neurology 2003; 61: Janszky J, Pannek HW, Janszky I, et al. Failed surgery for temporal lobe epilepsy: predictors of long-term seizure-free course.epilepsy Res 2005; 64: Tellez-Zenteno JF, Dhar R, Wiebe S. Long-term seizure outcomes following epilepsy surgery: a systematic review and meta-analysis. Brain 2005; 128: Wieser HG, Hane A. Antiepileptic drug treatment before and after selective amygdalohippocampectomy. Epilepsy Res 2003; 55: Engel J Jr. Introduction to the temporal lobe epilepsies. Epilepsy Res 1996; 26: Janszky J, Janszky I, Schulz R, et al. Temporal lobe epilepsy with hippocampal sclerosis: predictors for long-term surgical outcome.brain 2005; 128: McIntosh AM, Kalnins RM, Mitchell LA, et al. Temporal lobectomy:long-term seizure outcome, late recurrence and risks for seizure recurrence. Brain 2004; 127: Radhakrishnan K, So EL, Silbert PL, et al. Predictors of outcome of anterior temporal lobectomy for intractable epilepsy. A multivariate study. Neurology 1998; 51: Ferrier CH, Engelsman J, Alarcon G, et al. Prognostic factors in presurgical assessment of frontal lobe epilepsy. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1999; 66: Mosewich RK, So EL, O Brien TJ, et al. Factors predictive of the outcome of frontal lobe epilepsy surgery. Epilepsia 2000; 41:

20 Epilepsi Cerrahisi Öncesi Deðerlendirme Ve Epilepsi Cerrahisi : Güncelleme 179.Zentner J, Hufnagel A, Ostertun B, et al. Surgical treatment of extratemporal epilepsy: clinical, radiologic, and histopathologic findings in 60 patients. Epilepsia 1996; 37: Bourgeois M, Sainte-Rose C, Lellouch-Tubiana A, et al. Surgery of epilepsy associated with focal lesions in childhood. J Neurosurg 1999; 90: Duchowny M, Jayakar P, Resnick T, et al. Epilepsy surgery in the first three years of life. Epilepsia 1998; 39: Van Oijen M, De Waal H, Van Rijen PC, et al. Resective epilepsy surgery in childhood: the Dutch experience Eur J Paediatr Neurol 2006; 10: Wyllie E, Comair YG, Kotagal P, et al. Seizure outcome after epilepsy surgery in children and adolescents. Ann Neurol 1998; 44: Armon C, Radtke RA, Friedman AH, Dawson DV. Predictors of outcome of epilepsy surgery: multivariate analysis with validation. Epilepsia 1996; 37: Assaf BA, Ebersole JS. Visual and quantitative ictal EEG predictors of outcome after temporal lobectomy. Epilepsia 1999; 40: Berkovic SF, McIntosh AM, Kalnins RM, et al. Preoperative MRI predicts outcome after temporal lobectomy: an actuarial analysis.neurology 1995; 45: Blume WT, Desai HB, Girvin JP, et al. Effectiveness of temporal lobectomy measured by yearly follow-up and multivariate analysis. J Epilepsy 1994; 7: Dupont S, Semah F, Clemenceau S, et al. Accurate prediction of postoperative outcome in mesial temporal lobe epilepsy: a study using positron emission tomography with 18fluorodeoxyglucose.Arch Neurol 2000; 57: Guldvog B, Loyning Y, Hauglie-Hanssen E, et al. Predictive factors for success in surgical treatment for partial epilepsy. Epilepsia 1994; 35: Holmes MD, Dodrill CB, Ojemann GA, et al. Outcome following surgery in patients with bitemporal interictal epileptiform patterns.neurology 1997; 48: Tonini C, Beghi E, Berg AT, et al. Predictors of epilepsy surgery outcome: a meta-analysis. Epilepsy Res 2004; 62: Tellez-Zenteno JF, Dhar R, Hernandez-Ronquillo L, Wiebe S. Long-term outcomes in epilepsy surgery: antiepileptic drugs, mortality, cognitive and psychosocial aspects. Brain 2007; 130: Vickrey BG, Hays RD, Rausch R, et al. Quality of life of epilepsy surgery patients as compared with outpatients with hypertension, diabetes, heart disease, and/or depressive symptoms. Epilepsia 1994; 35: Fraser RT, Thorbecke R. Postoperative rehabilitation. In: Engel J Jr, Pedley TA (eds). Epilepsy: A Comprehensive Textbook. Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia, 1997; Lendt M, Helmstaedter C, Elger CE. Pre- and postoperative socioeconomic development of 151 patients with focal epilepsies. Epilepsia 1997; 38: Thorbecke R, Koch-Stoecker S, Jokeit H. Social change 2 years after anterior temporal lobectomy and risk factors. Epilepsia 1999; 40 (Suppl 2): Vickrey BG, Hays RD, Hermann BP, et al. Outcomes with respect to quality of life. In: Engel J Jr (ed). Surgical Treatment of the Epilepsies. 2nd ed. Raven Press, New York, 1993; Engel J Jr. The timing of surgical intervention for mesial temporal lobe epilepsy: a plan for a randomized clinical trial. Arch Neurol 1999; 56: Girvin JP. Complications of epilepsy surgery. In: Lüders HO (ed). Epilepsy Surgery. Raven Press, New York, 1992; Pilcher WH, Rusyniak WG. Complications of epilepsy surgery. Neurosurg Clin N Am 1993; 4: Polkey CE. Physical complications of epilepsy surgery. In: Oxbury JM, Polkey CE, Duchowny M (ed). Intractable Focal Epilepsy. W. B. Saunders, London, 2000; Helmstaedter C, Kurthen M, Lux S, et al. Chronic epilepsy and cognition: a longitudinal study in temporal lobe epilepsy. Ann Neurol 2003; 54: Jokeit H, Ebner A. Long term effects of refractory temporal lobe epilepsy on cognitive abilities: a cross sectional study. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1999; 67: Briellmann RS, Berkovic SF, Syngeniotis A, et al. Seizureassociated hippocampal volume loss: a longitudinal magnetic resonance study of temporal lobe epilepsy. Ann Neurol 2002; 51: Fuerst D, Shah J, Shah A, Watson C. Hippocampal sclerosis is a progressive disorder: a longitudinal volumetric MRI study. Ann Neurol 2003; 53: Liu RS, Lemieux L, Bell GS, et al. Progressive neocortical damage in epilepsy. Ann Neurol 2003; 53: