TİCARİ İLİŞKİLERDE VE FİRMA BİLANÇOLARI KAPSAMINDA SERMAYE ARZI - SERMAYE TALEBİ İLİŞKİLERİ (2008)

Transkript

1 TİCARİ İLİŞKİLERDE VE FİRMA BİLANÇOLARI KAPSAMINDA SERMAYE ARZI - SERMAYE TALEBİ İLİŞKİLERİ (2008) 1. Sermaye Çeşitleri: Bir ekonomide işletmeler iki tür sermaye kullanarak faaliyetlerini sürdürürler. Bunlardan birincisi öz sermaye, ikincisi ise yabancı sermayedir. Yabancı sermaye de kendi arasında vadelerine göre kısa, orta ve uzun vadeli yabancı sermaye olarak bölümlenebilir. Öz sermaye ile yabancı sermayenin orta ve uzun vadeli yabancı sermaye kısmının işletmelerin sabit varlıklarını, yabancı sermayenin kısa vadeli kısmının ise işletmelerin cari varlıklarını finanse etmesi gerektiği genel bir kural olmakla birlikte, uygulamada öz sermaye ile orta ve uzun vadeli yabancı sermayenin sabit varlık finansmanını aşan kısımlarının cari varlıkları veya kısa vadeli bir yabancı sermayenin cari varlıkların finansmanını aşan kısımlarının duran varlıkları finanse etmesi her zaman mümkündür. Sermaye, türü ne olursa olsun ortak bir değer ölçüsü olan para birimi ile ifade edilir. Toplam varlıkların parasal yani kaydi karşılığıdır. Toplam varlıkların borçlu olduğu yerleri gösterir. Çünkü varlıkların hepsi ya döner sermayedir ya da duran sermayedir. Bunların karşılıkları ise ya yabancı sermayedir ya da öz sermayedir. 2. Maddi duran varlıklar ile stoklar dışında kalan varlıkların sermaye olma niteliği: Başlı başına nakde veya mevduatlara sermaye diyemeyiz. Ancak bu nakit veya mevduatlar işletme faaliyetleri esnasında işletme bünyesinde oluşuyorsa döner sermaye niteliğinde olup devingen bir yapıdadır ve örneğin bir stoka dönüştürülebilirler (alacak nakde veya mevduata dönüşmüştür ve stok alınacaktır) veya başkalarına ait önceden kullandığımız bir sermayenin (borcumuzun) geri ödenmesinde yahut bir yatırım malı (maddi duran varlık) veya orta veya uzun vadeli bir yatırım aracı (mali duran varlık) ediniminde veya cari bir giderin finansmanında ve nihayet bütün bunların dışında işletmeye gelir getirici kısa vadeli bir takım likit kıymet yatırımlarında kullanılabilirler.

2 İşletmelerin mal ve/veya hizmet satışından doğan kısa vadeli alacakları da bir sermaye unsurudur. Örneğin bir sermaye unsuru olan stoklar satılmış, bu satış kadar sermaye eksilmiş, ancak bu satıştan doğan bir alacak tekrar sermayeyi yükseltmiştir. Çünkü bu alacak kısa bir süre sonra yeniden örneğin stoka dönüşecektir. Alacak tahsil edildikten sonra elde edilen nakitle tekrar stok alınabilir. Alacaklar da tıpkı nakit ve mevduat gibi ödeme, satın alma, yatırım veya gider yapma faaliyetlerinde nakde veya mevduata çevrilerek veya doğrudan kullanılabilirler. Satılan (arz edilen) sermaye unsuru olan stok (mal) için stoku (malı) elinde bulunduran (talep eden-satın alan) tarafından ilk aşamada bir harcama yapılmamıştır. Bu ilk aşamada sadece sermaye malı yer değiştirmiştir. Talep eden, bu sermaye malını veya karşılığı olan nakdi arz edene borçlanmıştır. Başka bir anlatımla, arz eden talep edenden, kendisinden eksilen bu sermaye unsuru (varlığı-malı) kadar sermaye alacaklısı haline gelmiştir. İşte bu alacak miktarı da, arz eden işletme için bir döner sermaye kalemidir. Nasıl ki stokların tamamı faaliyet esnasında devingendir, sabit kalmamaktadır, azalıp artmaktadır yani döner sermaye unsurudur, alacaklar da devingen olup artıp azalmakta olduğundan bir döner sermaye unsurudur. Kısa vadeli finansal varlıklar, maddi olmayan duran varlıklar ile mali duran varlıklar da bir işletmede alacakların, nakdin ve banka mevduatlarının yukarıda söz ettiğimiz fonksiyonlarını, bunlara göre daha az likit olmalarına rağmen pekala görebilecek durumdadır. Bu bakımdan işletmelerde bulunan bu tip varlıklar da birer sermaye unsurudur. 3. Sermaye arzı ve sermaye talebi dengesi: Yukarıda anlattıklarımız ışığında kredi ve sermayenin aynı şey olmadığını, toplam kredinin, toplam sermayenin bir parçası olduğunu söyleyebiliriz. Bunun doğal bir sonucu olarak toplam tasarruf hacmi toplam kredi hacmine eşit değildir diyebiliriz. Çünkü tasarruf, fertlerin ve işletmelerin gelirlerinden cari harcamalarda kullanmadıkları yatırım harcamalarında kullandıkları kısma eşit olmaktadır. İşte bu nedenle fertlerin ve işletmelerin gelirlerinden yaptıkları harcamalar (hem tüketim harcamaları hem de tasarruf ettikleri kısımdan, diğer fertlerin veya işletmelerin yaptığı yatırım harcamaları) 2

3 işletmelerin hem yabancı hem de öz sermaye kaynaklarını ve dolayısıyla işletmelerin cari ve duran varlık finansmanını oluşturur. İşletmelere arz edilen (sağlanan) kısa vadeli yabancı sermaye (döner sermaye), orta ve uzun vadeli yabancı sermaye (duran sermaye) ve öz sermaye (duran sermaye); toplam tasarruf arzını oluşturan tasarruf arzı parçalarıdır. Diğer bir ifadeyle toplam sermaye arzını oluşturan sermaye arzı parçalarıdır. İşletmelerin talep ettiği (sağladığı) kısa vadeli yabancı sermaye (döner sermaye), orta ve uzun vadeli yabancı sermaye (duran sermaye) ve öz sermaye (duran sermaye) ise toplam tasarruf talebini oluşturan tasarruf talebi parçalarıdır. Diğer bir ifadeyle toplam sermaye talebini oluşturan sermaye talebi parçalarıdır. Öyleyse toplam tasarruflar (sermaye arzı-tasarruf arzı), toplam yatırımlara (döner sermaye yatırımları ve duran sermaye yatırımları toplamı, döner sermaye talebi ve duran sermaye talebi toplamı, tasarruf talebi) hem eşit olmak zorundadır hem de sadece duran sermaye değil döner sermaye de toplam sermaye içinde değerlendirilmek zorundadır. Bu açıdan bakıldığında toplam sermaye kapasitesine ilaveler anlamına gelen yatırım, duran sermaye yatırımlarına ilaveler ile birlikte döner sermaye yatırımlarına ilaveleri de kapsamalıdır. Başka bir deyimle yatırım, duran sermaye kapasitesine yapılan ilavelerle, döner sermaye kapasitesine yapılan ilaveler toplamından oluşmalıdır. 4. Sermaye Kaynakları: İşletmelerin, üretim faktörlerinden biri olan sermayenin geliri olan faiz elde edenlerden sağladığı yabancı sermaye kısa vadeli yabancı sermaye (döner sermaye finansmanı için) olabileceği gibi orta ve uzun vadeli yabancı sermaye de (duran sermaye finansmanı için) olabilir. İşletmelerin sermaye geliri olan faiz elde edenlerden sağladığı yabancı sermayenin içinde banka kredileri, işletmelere çıkardıkları tahvil karşılığında kredi sağlayanların (borç verenler) verdikleri krediler, yine işletmelere senetli veya senetsiz olarak kredi (borç) verenlerin verdikleri krediler bulunur. Burada nakit yabancı sermaye sağlayanlardan söz ediyoruz. Dikkat edilirse burada sözünü ettiğimiz yabancı sermayenin kaynağı, bu sermayeyi sağlayanların önceki gelirlerinden tüketmedikleri 3

4 kısmı (tasarrufları) olmaktadır (önceden elde edilmeyen gelirden nakit yabancı sermayenin oluşamayacağı aşikardır). İşletmelerin, yine üretim faktörlerinden biri olan girişimcinin geliri olarak kar elde eden dış kesimlerden döner sermaye malı veya duran sermaye malı yahut hizmet olarak sağladığı, karşılığını hemen ödemedikleri yani borçlu oldukları yabancı sermaye ile toprak geliri olarak rant elde edenlerden örneğin duran sermaye malı olarak kiraladığı, karşılığını hemen ödemedikleri yani borçlu oldukları yabancı sermaye de kısa vadeli yabancı sermaye olabileceği gibi orta ve uzun vadeli yabancı sermaye de olabilir. İşletmelerin sağladığı, söz konusu yabancı sermaye kalemlerinin içinde henüz ödenmemiş mal ve hizmet borçları sayılabilir. Burada ise gayri nakdi yabancı sermaye (döner sermaye malı veya duran sermaye malı) sağlayanlardan söz ediyoruz. Dikkat edilirse burada sözünü ettiğimiz yabancı sermayenin kaynağı, bu sermayeyi sağlayanların, önceden elde ettikleri gelirlerden tasarruf ettikleri kısmı yani sonradan harcanabilir veya tasarruf edilebilir hale gelecek gelirlerinden şimdiden tasarruf ettikleri kısmı nihayet gelirlerinin tamamına eşit olan hemen tüketemedikleri ve tasarruf edemedikleri kısmı ifade etmektedir. İşletmelerin emek geliri olarak ücret elde edenlerden hizmet olarak sağladığı, karşılığını hemen ödemedikleri yani borçlu oldukları yabancı sermaye de kısa vadeli yabancı sermayedir. Burada gayri nakdi yabancı sermaye (döner sermaye-hizmet) sağlayan, ücret gelirini hizmet sonrası alan emek faktöründen söz ediyoruz. Dikkat edilirse burada sözünü ettiğimiz yabancı sermayenin kaynağı, bu sermayeyi sağlayanların, sonradan harcanabilir veya tasarruf edilebilir hale gelecek gelirlerinden (ücretlerinden) şimdiden tasarruf ettikleri kısmı yani gelirlerinin tamamına eşit olan hemen tüketemedikleri ve tasarruf edemedikleri kısmı ifade etmektedir. Aynı şekilde işletmelerin emek geliri olarak ücret elde edenlerden keserek karşılığını devlete hemen ödemedikleri yani borçlu oldukları yabancı sermaye de (vergi ve sigorta kesintileri gibi yasal kesintiler) kısa vadeli yabancı sermayedir. Dikkat edilirse sözünü ettiğimiz bu yabancı sermayenin kaynağı, bu sermayeyi sağlayanların 4

5 (devletin) daha sonra harcanabilir hale gelecek gelirlerinden (zorunlu tasarruf olan vergi ve sigorta gelirleri) şimdiden gerçekleşmeyen ve işletmelere arz ettikleri kısmı yani hemen kamu harcamalarına dönüştüremedikleri kısmı ifade etmektedir. Kaldı ki bu kısım vadesinde ödenmediğinde de gerçekleşecek gecikme faizleri ve cezalar da işletmeler tarafından hemen ödenmemesi nedeniyle kısa vadeli yabancı sermayedir İşletmelerin sermaye geliri olan faiz elde edenlerden (tahvil sahipleri, bankalar ve elden nakit borç aldıkları üçüncü şahıslar) sağladığı nakit yabancı sermayeye yürütülen ve vadelerini beklediklerinden hemen ödemedikleri yani borçlu oldukları yabancı sermaye (ödenecek faiz tutarı) de kısa vadeli yabancı sermayedir. Dikkat edilirse burada sözünü ettiğimiz yabancı sermayenin kaynağı, bu sermayeyi sağlayanların gelirlerinden tüketmedikleri kısma (tasarruflarına) bu kısımdan vazgeçmeleri karşılığı sağlanan ve işletmenin hemen ödemediği (ama vadesinde ödeyeceği) faiz tutarı olmaktadır. İşletmelerin, girişimci geliri olan kar elde edenlerden (döner sermaye malı veya duran sermaye malı yahut hizmet sağlayanlara) sağladığı ve toprak geliri olarak rant elde edenlerden (duran sermaye malı sağlayanlara) örneğin kiraladığı gayri nakdi yabancı sermayeye yürütülen ve yine hemen ödemedikleri yani borçlu oldukları yabancı sermaye (vade farkı, gecikme faizi tutarı vb) de kısa vadeli yabancı sermayedir. Dikkat edilirse burada sözünü ettiğimiz yabancı sermayenin kaynağı, bu sermayeyi sağlayanların, önceden elde ettikleri gelirlerden tasarruf ettikleri kısmı yani sonradan harcanabilir veya tasarruf edilebilir hale gelecek gelirlerinden şimdiden tasarruf ettikleri kısmı nihayet gelirlerinin tamamına eşit olan hemen tüketemedikleri ve tasarruf edemedikleri kısmı vaktinde alamamaları halinde yürütülen ve işletmelerin hemen ödemedikleri vade farkı, gecikme faizi tutarı vb olmaktadır. İşletmelerin toplam tasarrufun bir parçası olan kendi karlarından keserek karşılığını devlete hemen ödemedikleri yani borçlu oldukları gelir veya kurumlar vergisi kesintileri de kısa vadeli yabancı sermayedir. Dikkat edilirse sözünü ettiğimiz bu yabancı sermayenin kaynağı, tıpkı ücretlerden kesilen yasal yükümlülükler gibi bu sermayeyi sağlayanların (devletin) daha sonra harcanabilir hale gelecek gelirlerinden 5

6 (zorunlu tasarruf olan vergi gelirleri) gerçekleşmeyen ve işletmelere arz ettikleri kısmı yani hemen kamu harcamasına dönüştüremedikleri kısmı ifade etmektedir. Kaldı ki bu kısım vadesinde ödenmediğinde de gerçekleşecek gecikme faizleri ve cezalar da işletmeler tarafından hemen ödenmemesi nedeniyle kısa vadeli yabancı sermayedir. İşletmelerin yine toplam tasarrufun bir parçası olan kendi karlarından keserek karşılığını kurucu ve sonradan katılan ortaklara hemen ödemedikleri yani borçlu oldukları dağıtılacak karlar da bir öz sermayedir. Dikkat edilirse sözünü ettiğimiz bu öz sermayenin kaynağı, bu sermayeyi sağlayanların (henüz kar payını almayan ortakların) daha sonra harcanabilir veya tasarruf edilebilir hale gelecek gelirlerinden hemen harcayamadıkları kısmı ifade etmektedir. İşletmelerin girişimci geliri olarak kar elde eden kendi kurucu veya sonradan katılan ortaklarından döner varlık ve/veya duran varlık olarak sağladığı sermaye ise öz sermayedir. Burada nakit veya gayri nakdi öz sermaye sağlayanlardan söz ediyoruz. Dikkat edilirse bu paragrafta sözünü ettiğimiz öz sermayenin kaynağı, bu sermayeyi sağlayanların harcamadıkları gelirlerinden tasarruf ettikleri ve işletmelere arz ettikleri kısmı yani tüketmedikleri kısmı (tasarruflarını) ifade etmektedir. İşletmelerin yine toplam tasarrufun bir parçası olan kendi karlarından yasal veya ihtiyari değişik amaçlarla keserek (dağıtmayarak) karşılık olarak işletmede alıkoydukları sermaye de (öz sermaye ve kar karşılıkları) bir öz sermayedir. Dikkat edilirse sözünü ettiğimiz bu öz sermayenin kaynağı, işletmede değişik nedenlerle alıkonulacak fonlardır. Nihayet işletmelerin faaliyetleri sonucu elde ettiği ve tüm cari giderlerini, gelir veya kurumlar vergisi tutarlarını, dağıtılacak kar tutarlarını ve öz sermaye ve kar karşılıklarını tenzil ederek ulaştığı dağıtılmayan kar kısmı da bir öz sermayedir. Dikkat edilirse bu paragrafta sözünü ettiğimiz öz sermayenin kaynağı, işletme faaliyetleri sonucunda meydana gelen ve dağıtılmamış kar kısmını ifade eden öz sermaye artışlarıdır. Devletin olmadığı bir ekonomide dikkat edilirse aslında sermaye (tasarruf) arzı, işletmelerin yabancı ve öz sermaye taleplerine eşit olmaktadır. Devletin olduğu bir 6

7 ekonomide ise sermaye (tasarruf) arzı, işletmelerin yabancı ve öz sermaye taleplerinden Devletin sermaye talebinin düşülmesi sonucu oluşan net taleple, Devletin sermaye talebinin toplamına eşit olmaktadır. Yani sonuç yine değişmemektedir. Devletin cari ve transfer harcamalarını işletmelerin döner sermayesi gibi, yatırım harcamalarını işletmelerin duran sermayesi gibi nitelendirdiğimizde bu harcamaların karşılığı olan gelirlerin (vergisel gelirler ve iktisadi faaliyet gösteren kamu işletmelerinin net gelirleri) işletmeler ve fertler tarafından sağlanan sermaye arzının kamusal parçasını oluşturduğu görülecektir. Yatırımların tasarruflara eşit olduğu S = I denge durumunda, yatırımların (I) sadece sabit kıymet yatırımından (duran sermaye-duran varlık) ibaret sayılması, döner sermaye ihtiyaçlarını karşılamak isteyen işletmelerin, faiz geliri elde edenlerin tasarruflarından oluşan kısa vadeli yabancı sermayeye örneğin banka kredilerine ne olacağı sorusunu gündeme getirir. Bu çeşit krediler de bilindiği üzere tasarruflara (S) dayanmaktadır. Keza yine işletmelerin, faiz geliri elde edenlerin tasarruflarından sağladığı orta ve uzun vadeli yabancı sermayenin (örneğin orta ve uzun vadeli banka kredileri) sabit kıymet yatırımlarından arta kalan kısmını döner sermaye ihtiyaçlarının finansmanında kullanmaları da söz konusudur. Burada tasarruflar (S), döner sermaye finansmanı kısmını da kapsamış olacaktır. Ayrıca, sabit sermaye finansmanında kullanılan ve toplam tasarrufların bir parçası olan öz sermayenin kalan kısımlarının, döner sermaye finansmanında kullanıldığında, bu kullanılan öz sermaye diliminin de toplam tasarruflar içerisinde değerlendirilmesi gerektiği aşikardır. Yukarıda söz ettiğimiz üzere işletmeye mal ve hizmet sunanlar döner sermaye arz etmişlerdir. Kendileri parasal alacaklıdırlar. Dönem sonunda yatırım artışı sayılan stok artışlarının içinde, bu stokları sağlayan işletmelerin alacakları, onların toplam sermayelerinin bir parçası iken hemen tahsil etmedikleri bu kısım stok sağladıkları işletmede yatırım (I) sayılan stok artışının bir tasarruf (S) temeli olmaktadır. Başka bir deyişle, bu stok artışını elinde bulunduran işletmenin aslında sermayesi artmıştır. 7

8 Söz konusu işletme; takip eden dönemde bu stok borcunu, stokların satışından elde ettiği gelirlerle (stok satış karı dahil) ödediği takdirde, önceki dönemde yabancı sermayeye (S) dayalı olarak meydana gelen cari varlık (stok) artışı (I) nın temelini, bu dönem hem yabancı hem de öz sermaye artışı (S) ile sağlamış olacaktır. Stoku verenin ilk andaki alacağı olan tutar (S), sonraki dönemde sözünü ettiğimiz gerçekleşecek tutar (S) için adeta aracı ve geçici bir tutar (S) niteliğindedir. Stoku alan firma bunu sattığında elde edeceği gelirle bunu satıcıya öder. Bu gelirin stok borcu olan alım maliyeti kısmı, döner sermayeyi sabitlerken, kar kısmı öz sermayeyi artırır. Bu bakımdan devingen olan mal ve hizmet sağlayıcılarının alacakları olan firmaya girmiş bu mal ve hizmetlerin bedeli, kredi kullanımı yokken, giren firma açısından kısa vadeli gayri nakdi yabancı sermayedir. Geri ödenmesi için kredi alınacaksa yabancı nakit sermayedir (kısa vadeli nakit yabancı sermaye) ve yine toplam tasarruflarla ilgilidir. Sadece alacak ve stoklar değil diğer bütün döner ve mali duran sermayeler için de bu analizler benzer sonuçları verir. Faiz söz konusu olmayan bu tasarruf ve yatırım eşitlikleri ekonomide çok sık görülmektedir. Bu açıdan değerlendirildiğinde, tasarruf ve yatırım parasal değerlerin yanı sıra reel değerleri de içerdiğinden, reel ve parasal akımların iç içe geçtiği bir ekonomide sermaye arz ve talebini dengeye getiren faktörün faiz oranı olmadığı da açıkça ortaya çıkmaktadır. Ayrıca burada söz edilmeyen ve yatırımların yapılmasına amade kılınmamış tasarrufların (vazgeçilmeyen likiditenin) varlığı da söz konusu olabilir. Planladıkları sabit yatırımı, orta ve uzun vadeli nakit yabancı kaynaklarla değil de öz sermaye artışları (karlar) ile finanse etmek isteyen işletmelerde, yatırımın (I) kaynağını yine toplam tasarruflar içinde yer alan öz sermaye artışları (S) oluşturacaktır. Mal ve hizmet (ara mal, hammadde vb) talep eden işletme, bunları üretim faaliyeti sonucu işleyerek mamul (nihai mal) olarak satıp kar ettiği takdirde, öz kaynak artışı (S) sağlamış olur. Ara mal ve hammadde arz eden ve talep eden işletmelerin emek sahipleri ile ara mal satanın kendisinin fert sıfatıyla, mamul satan işletmenin (aynı zamanda ara mal ve hammadde talep eden işletme) ürettiği mamullere tüketim harcaması yaptığı varsayımı altında, mamul satanın elde ettiği gelir, kar da dahil olmak üzere tekrar stoka (ara mal ve hammadde ) dönüştüğünde S=I dengesi gerçekleşmiş 8

9 olur. Toplam milli gelir karın da stoka dönüşmesi suretiyle yani yine kara dayalı olarak artmış olur. Mamul satanın elde ettiği gelir, kar da dahil olmak üzere tekrar stoka (ara mal ve hammadde ) dönüşmediğinde ise sabit varlık ve stok dışındaki cari varlıklarda görülür. Bu; stokların yerine, kısa vadeli yabancı nakit ve nakde benzeyen kıymetler ile alacakların geçmesi anlamına gelir. Stok yerine geçen bu döner sermaye unsurlarının (cari varlıkların) bir sonraki dönemde ara mal ve hammadde stoklarına dönüşmesi için bunları arz edecek olan işletmenin, ara mal ve hammadde stoklarını üretim sonucunda artırmış olması henüz satış olmadığı halde yine S=I dengesini kurar. Fiziki olarak finansal varlıklar ile reel varlıklar farklı yerlerde oldukları halde aynı denge kurulmuş olur. Son bir örnek verecek olursak, mal ve hizmet (ara mal, hammadde vb) talep eden firma bunları mamul (nihai mal) olarak sattığı halde bu kez zarar etmekteyse ve ara madde ve hammadde stoklarını aynı zamanda artırıyor ve yabancı nakit kaynak olarak banka kredisi kullanıyor ise bu durumda, yatırıma (I) temel teşkil edecek kaynak (S), kısa vadeli gayri nakdi yabancı sermaye (stok arz eden firmaya borç) ile kısa vadeli nakit sermaye olan banka kredisinden oluşmaktadır. Aynı şekilde, mal ve hizmet (ara mal, hammadde vb) talep eden firma bunları mamul (nihai mal) olarak karlı sattığı halde ara madde ve hammadde stoklarını daha hızlı artırıyor ve yabancı nakit kaynak olarak banka kredisi kullanıyor ise bu durumda da, yatırıma (I) temel teşkil edecek kaynak (S), kısa vadeli gayri nakdi yabancı sermaye (stok arz eden firmaya borç), kısa vadeli nakit sermaye olan banka kredisi ve öz kaynak artışı olan kardan oluşmaktadır. Gökhan Gökalp Bağımsız Denetçi 9

10 KAYNAKLAR Kitaplar Akalın, U. Selçuk. Genel Teori - İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi, İstanbul: John Maynard Keynes, The General Theory of Employment, interest and Money, Çeviri, Kalkedon Yayınları, Akdoğan, Nalan. Tekdüzen Muhasebe Sisteminde Maliyet Muhasebesi Uygulamaları, Ankara: Gazi Kitabevi, 5. Baskı, Akgüç, Öztin. Finansal Yönetim, İstanbul: Avcıol Basım-Yayın, Aren, Sadun. İstihdam, Para ve İktisadi Politika, Ankara: Savaş Yayınevi, Büker, Semih. Finansal Yönetim, Ankara: Sevinç Matbaası, Çakmak, Ahmet. İktisat Makro, İstanbul: Economics, John Sloman, Çeviri, Bilim Teknik Yayınevi, Gürak, Hasan. Ekonomik Büyüme ve Küresel Ekonomi, Bursa: Ekin Kitabevi, Kobu, Bülent. Üretim Yönetimi, İstanbul: Avcıol Basım Yayın, 11. baskı, Şıklar, İlyas. Çakmak, Ahmet. Yavuz, Suat. Finansal Piyasalar ve Kurumlar, İstanbul: Frederıc S. Mıshkın, Çeviri, Bilim Teknik Yayınevi, Şıklar, İlyas. Çakmak, Ahmet. Yavuz, Suat. Para Teorisi-Politikası, İstanbul: Frederıc S. Mıshkın, Çeviri, Bilim Teknik Yayınevi, Parasız, İlker. Büyüme Teorileri, Bursa: Ezgi Kitabevi, 5. baskı, Parasız, İlker. Kalkınma Ekonomisi, Bursa: Ezgi Kitabevi, 1. baskı, Taban, Sami. İktisadi Büyüme, Ankara: Nobel Yayıncılık, Ülgener, Sabri Fehmi. Milli Gelir, İstihdam ve İktisadi Büyüme, İstanbul: Der Yayınevi, Ünsal, Erdal M. İktisadi Büyüme, Ankara: İmaj Yayıncılık, Yalkın, Yüksel Koç. Yönetim Aracı Olarak İşletme Bütçeleri, Ankara: Turhan Kitabevi,