S E R İ H C İLT 3 7 SA Y I İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

Transkript

1 S E R İ H C İLT 3 7 SA Y I İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

2 ORMAN İŞIERlNBE ZAMAN ETÜDÜ DEĞERLENDİRMESİ Doç. Dr. M elıkşah YILDIRIM ı Kısa Özet Ormaıı işlerinde yapılan zam an etütleri ile toplanan verilerin değerlendirme esaslarına uygıııı olarak düzenlenm iş olm aları gerekir. B u şekilde değerlendirm e lıatalarm dan kaçınılabileceği gibi zam an tasarrufu da sağlanır. Bu m akalede, toplanan verilerin düzenlenm esi ve değerlendirilm esi KWF2 in öngördüğü esaslar dikkate alınarak bir örnekle açıklanm ıştır. 1. G E N E L D eğerlendirm e daim a çevrim bazında y ap ılır ve v erilerin düzenlenm esini, sonuçlan d ırılm asın ı ve sonuçların açık lan m asın ı k ap sar. E tü t sırasın d a to p lan an b ütün çevrim lere a it v eriler örnek büyüklüğünü te şk il eder. D eğerlendirm e 5 adım da g e r çekleştirilir. A kış dilim lerine a it sü reler hesaplanır, K ısta s m ik ta rla r belirlenir, Z am an tü rle ri belirlenir, B irim zam a n ve p erfo rm an s hesaplanır, S o n u çlar açık lan ır. 2. A K IŞ D İL İM L E R İN E A İT ZAM AN D E Ğ E R L E R İN İN H E S A PL A N M A SI S ü rek li zam an ölçm e tekniğ i ile yap ılan e tü t sonunda te k sü relerin bulunm ası için b irb irlerin i ta k ip eden zam an değerlerinin b irb irlerin d en çık arılm ası gereklidir. H er çevrim için ak ış dilim lerinin sü releri b irleştirilir. B ir çevrim içinde aynı akış dilim i için birden fa z la k a y ıt yapılm ışsa hepsi toplanır. T ek zam a n ölçm e tek n iğ i ile y apılan e tü t sonunda ak ış sıra sı yöntem i u y g u landığında zam a n d eğ erleri çevrim bazında b irle ştirilir ve aynı ak ış dilim i içindeki b ütün d eğ erler to p lan ır. A kış dilim i yöntem i uygulan d ığ ın d a ise sü tu n la r çevrim b a zında to p lan ır. 1 M P M İs ta n b u l B ö lge M ü d ü rü 2 KW F K uratorium fü r W atdarbe!t und Forsttechnik Yayın Kom isyonuna S unulduğu Tarih :

3 68 M ELİKŞAH YILDIRIM Ç evrim b aşlan g ıçların d a te sp it edilen zam an k a y ıtla rın ın b irb irlerinden çık arılm asıyla çevrim sü releri (K ontrol zam anı) b u lu n u r ve aynı çevrim için bulunan akış dilim leri sü releri to p lam ı ile k a rşıla ştırılır. K a ra rla ştırıla n değ erler ara sın d a aşağ ı d aki to leran s d eğerleri k ab u l edilm ektedir. % + 3 iş ç i sü releri için % + 5 işle tm e a ra ç la rı sü releri için Y u k arıd aki to leran s sın ırları dışında k a la n v eriler değerlendirm eye alınm azlar. A ncak genel z a m a n la r üzerinde olabilecek etkisine d ik k a t edilm elidir. Iş örneklem esi (M MV) tekniğinde h e r sü tu n d a k i iş a re tle r to p lan ır. Bu to p lam a la r h e r çevrim için g erçek süreyi verir. D iğer ta r a fta n h e r çevrim b aşlan g ıcın d a y a pılan zam a n k a y ıtla rın d a n g erekli sü reler de elde edilir. H er çevrim için belirlenen g erçek sürelerle g erekli sü reler k a rş ı k a rş ıy a g e tirile re k y u k a rıd a verilen to lerans sın ırla rı k o n tro l edilir. T olerans sın ırların ı aşan değ erler belirli çevrim ler içinde k a lırsa bu çevrim ler değerlendirm e dışı b ırak ılır. Ş ay et h a ta la r çevrim bazına indirilem ezse tü m e tü t k u llan ılab ilir özelliğini kaybeder. 3. K IST A S M İK T A R L A R IN H E S A P L A N M A S I Ö lçülen zam an d eğ erleri y apılan iş m ik ta rı ile k a rş ı k a rşıy a g etirilir. B unun için k ıs ta s m ik ta rla ra g erek duyulur. Ö rnek: B ir ağ acın uzunluğu ile o rta çapından hacm i bulunur. B ir ağ acın toplam hacm i, p a rç a la rın h acim leri to p lam ından oluşur. Odun ta şım a d a yük m 3 ve p a rç a sayısı ile belirlenir. U zu n lu k lar ölçülerek a razi büy ü k lüğü h esap lan ır. T aşım a işlerinde, ta k ip edilen yol üzerinde m esafe ile ilgili işa re tle r y erleştirilir. Kıstas m ik ta rla r h er çevrim sırasın d a e tü t fo rm u n a kaydedilir. K ıstas m ik ta rla r bazı h allerd e iş bitim inden sonra a n cak te sp it edilebilir. Ö rnek: T o m ru k lam a işlerinde bölüm lere ay rılan p a rç a la r n u m a ra la n a ra k k ay d ed ilir ve b ir yardım cı, ölçüm y ap m ak zorundadır. 4. a k i ş t ü r l e r i n e v e z a m a n t ü r l e r i n e g ö r e s i n i f l a m a Iş a k ışla rın ın a lt bölüm leri olan ak ış dilim lerinin benzer özellikte olanları akış tü rle ri o la ra k adlan d ırılır ve bu akış tü rle ri için belirlenen z a m a n la r d a zam an tü r leridir. in s a n ile ilgili olan ak ış tü rle ri F A A L İY E T ; işletm e aracı, m ak in e ilgili akış tü rle ri ise FA Y D A L A N M A o larak ad landırılır. Iş objesi ile ilgili ak ış tü rle ri bura d a ele a lın m a m a k ta d ır Ç ünkü o rm an cılık ta en d ü strin in ak sin e pek önem li değildir. A şağ ıd a o rm an cılık ta iş etü d ü için önem li olan te rim le r açık lan m ıştır. F a a liy e t ile ilgili ak ış tü rle ri M (in san ), faydalanm a ile ilgili ak ış tü rle ri ise B (İş letm e a ra c ı) ile gösterilm iştir.. İn sa n ile ilgili a kış tü rleri (Şekil 1) : (MH) A na F aaliyet P la n a uygun ve doğrudan doğruya görevin yerine g etirilm esine y a ra y a n fa a liy e ttir.

4 ZAMAN ETÜ D Ü DEĞ ERLENDİRM ESİ 60 örnekler: Ana Faaliyet MH Devirme, Budama, Kabuk soyma, Yükleme, Boşaltma, Makine k u l lanma. F a a liyet Van F a a liyet MN Motorlu teste re yi ç a lış tırm a, Budanan d a lla r ı kenara itme, H a z ır lı k yapma. Çit e nge lin in a çılm a sı, kuş k a fe sin in k a ld ır ılm a s ı, Benzin doldurma, A le t bileme, Küçük tamirat, Yağmurluk giym e-çıkarma. Akış Gereği Ara Verme MA Traktörün g i d i ş i s ır a sın d a p la n lı bekleme, bu s ır a d a başka b ir iş yapılm ası mümkün d e ğ ild ir. Faaliyete Ara Verme Arıza Gere i Ara Verme MS Makine a r ız a s ı sebebiyle i ş ç i n i n beklemesi. Dinlenme ve K iş is e l Sebeplerle Ara Verme MEP Kısa dinlenme, Siga ra a r a s ı, Tuvalet i h t iy a c ı, E lb is e düzeltme, Küçük yaralanmalarda t e d a v i. Değerlendirilemeyen F a a liy e t le r MN A K a ç ı n ı l a b i l i r f a a l i y e t l e r ve ara vermeler: İş ç i her s e fe rinde a l e t in i arar, Yükleme - Boşaltma iş le r in d e v e r ile n s in y a le uygulmaması sebebiyle ortaya çıkan yaralanm alar, İş Etütçüsünün sebep olduğu duraklamalar. Şekil 1. İnsan ile ilg ili akış tü rle ri. (M N) Yan F aaliyet, P la n a uygun, a n cak g'örevin yerine g etirilm esine dolaylı o larak y a ra y a n fa a liy ettir. (MZ) E k F aaliyet Ö nceden belirlenem eyen faaliy etlerd ir.

5 M ELİKŞAH YILDIRIM (M A ) A kış G ereği A ra V erm e Ü re tim a ra c ı veya iş p arçasın ın o to m atik o la ra k devam eden ak ış dilim ini, in san ın p lan lı b ir şekilde beklem esidir. (M S) A rıza Sebebiyle A ra V erm e în s a n m te k n ik arıza, organizasyon h a ta s ı v eya bilgi eksikliği sebebiyle beklem esidir. (M E) D iııleırm e Ç alışm a dolayısıyla o rta y a çıkan y o rgunluğu gid erm ek üzere fa aliy ete a ra verilm esidir. (M P) K işisel Sebeplerle A ra V erm e İn san ın kişisel ih tiy a ç la rı sebebiyle fa aliy ete a ra verm esidir. Ü retim A ra cı ile İlgili A k ış Türleri (Ş ekil 2) : örnekler: Ana Faydalanma B H Yüklü g id i ş, Yığma, Halatla çekme, Sürütme. Faydalanma Yan Faydalanma B N Boş dönüş, Halat boşaltma, Askıya Alma. Ek Faydalanma B Z T raktör il e askıda kalan ağacı çekme. Akış Gereği Ara Verme B A F a a liy e t s ır a s ın d a i ş ç in in çalışm ası sebebiyle, tra k tö rün h iç b ir iş yapmadan beklemesi. Faydalanmaya Ara Verme Arıza Gereği Ara Verme B S Makine h a s a r la r ı, Traktörün askıda kalması, Yükün b ir engele takılm ası. - Dinlenme ve K işise l Sebeplerle Ara Verme B E P İş ç i n i n dinlenmesi veya k i ş is e l ih t iy a c ı sebebiyle işletme a ra c ın ın beklemesi (MEP) Değerlendirilmeyen Faydalanmalar B N A MNA gib i. Şekil 2. işletm e aracı ile ilg ili akış tü rle ri.

6 ZAMAN ETÜ D Ü DEĞERLENDİRM ESİ 71 (BH ) A na Faydalanm a : Ü retim a racın ın am acın a uygun ve p lanlandığı biçim de d o ğ ru d an d o ğ ru y a k u lla nılm asıdır. (B N ) Yan Faydalanm a Ü retim a ra c ın ın dolaylı kullanım ıdır. Y an fay d ala n m ad a ü re tim a racı p la n a göre. an a fay d alan m ay a h azırlan ır, yüklenir, boşaltılır, y a d a eski d u ru m u n a g etirilir i veya i ş objesinin k o n tro l edilebilm esi için h a re k e tsiz d u ru r. (BZ) E k Faydalanm a A kışı önceden belirlenem eyen ü retim a ra c ı kullanım ıdır. (B A ) A kış Gereği A ra Verme Ü retim aracı, p la n a uygun b ir şekilde İnsanın b ir faaliy etin i, iş objesinin işlenm esini v eya diğer ü re tim a ra ç la rın d a belirli ak ış dilim lerinin sona erm esini b ek ler. (B S) A rıza Sebebiyle Ara Verme Ü retim aracın ın tek n ik a rız a veya organizasyon yetersizliğ i sebebiyle beklem e sidir. (B E ) D inlenm e Gereği Ara Verme Y orgunluğunu g id erm ek te olan insan sebebiyle ü retim aracın ın beklem esidir. (B P ) K işisel Sebeplerle A ra Verme Ü retim aracın d an fa y d a la n m a y a kişisel sebeplerle a ra verm edir. O rm an cılık ta u y g u lan an iş etü tlerin d e dinlenm e gereğ i ara, verm e (B E ) ve kişisel sebeplerle a ra verm e (B P ) ara sın d a bir ay rım yapılm az. H er ikisi b irlik te düşünülür. Bu sebeple (M E P v eya B E P ) sem bolleri ile g ö sterilir. A y rıca değerlendirilem eyen za m a n la r (N A ) m d a e tü t fo rm u n d a y er alm ası gereklidir. Böylece in san için «MNA» ve ü re tim a ra c ı için «BNA» o la ra k gösterilir. M N A v e B N A için örnekler : Iş e tü tç ü sü iş akışını d u rd u ra ra k tam am en e tü t ile ilgili bazı açık la m a la rd a b u lunur. B öyle b ir d u ru m n o rm al iş ak ışın d a kesinlikle ra stla n m a z. B öylece bu sürenin değerlendirilm eden ç ık a rılm ası gerek ir.. >.. B ütün k açm ılabilen fa aliy etler ve fa y d a la n m a la r gene değerlendirilem eyen z a m a n la r o la ra k d ik k a te alınır. K açınılabilir özellikler için k rite r o la ra k sip a rişte veya iş ta n ım la rın d a in san için te s p it edilm iş k o şu llar esastır. A y rıca işçiden beklenilen b ir m eslek bilgisi de vard ır. K esin k a ra r verilem eyen d u ru m la rd a değerlendirilm eyen zam a n la r (N A ) o la ra k k a r a r verilem ez.

7 72 M ELlK ŞA H YILDIRIM 5. S İP A R İŞ S Ü R E S İ VE Y Ü K LEM E S Ü R E S İN E G Ö RE S IN IF L A M A îş A k ışların ı değişik şekillerde sın ıflandırm ak m üm kündür. B elirli am açlar için genellikle g e re k sip ariş süresini gerekse yüklem e süresini «H azırlık Zam anı» ve «Y a pılış Z am anı» o la ra k ikiye ay ırm a k yeterlidir. H a zırlık Z am anı : G örevin yerine getirilm esi için çalışm a sistem inin h azırlanm ası ve g erekli olduğu hallerde te k r a r ilk d u ru m u n a getirilm esi için k u llan ılan zam andır. Ç alışm a y e ri değiştirilm esi halinde a ra ç gerecin yeniden çalışır d u ru m a getirilm esi için kullanılan zam a n la r d a bu g ru b a girer. Y a p ılış Z am anı : Iş objesinin sip arişe uygun o la ra k d eğiştirilm esi veya k u llanılm ası için ih tiy aç d u y u lan sü re d ir (D evirm e, d allard an tem izlem e, sü rü tm e, fidan dikm e vb.). 6. S A F IŞ ZA M A N I V E G E N E L Z A M A N LA R A GÖRE S IN IF L A M A O rm ancılık işlerinde T oplam Ç alışm a S üresi (G A Z ); S af Iş Z am anı (R A Z) ve G enel Z am an lar (A Z) o la ra k ayrılm ak tadır S af î ş Z am anı (R A Z) S af Iş Z am anı h e rb ir çevrim de, iş objesi için te s p it edilen zam a n tü rle ri to p la m ın d an o lu şu r ve ilgili k ısta s m ik ta r ile k a rş ı k a rş ıy a getirilir. Ö rnek: B elirli h a cim deki ağ açların, belirli b ü y üklük ve say ıd ak i te k p a rç a yükün belirli b ir u zak lığ a taşınm ası. A kış tü rle ri tan ım ın a göre RAZ planlı zam an tü rlerin d en oluşur. Ö rn ek ler : M H /B H A n a F a a liy e t/a n a F ay d a la n m a M N /B N Y an F a a liy e t/y a n F ay d a la n m a M A /B A A kış G ereği A ra V erm e Ö zellikle m ek anizasyonda akış gereğ i a r a verm e şeklinde b ir zam a n tü rü oluşabilm ektedir. A n cak o rm an işlerinde işçinin ak ış gereği beklem esi dinlenm e şeklinde kullanılabilir. Bu d u ru m d a ise genel zam a n la r o la ra k değerlendirilm esi gerekir G enel Z am anlar (A Z) ' G enel Z am an lar; H azırlık, D ağılım ve D inlenm e Z am an ları o larak a lt bölüm lere ay rılabilir. A kış tü rle ri ta n ım ın a göre genel z a m a n la r a şağ ıd ak i zam a n tü rle rin in to p lam ında oluşur.

8 ZAMAN ETÜ D Ü DEĞ ERLENDİRM ESİ 73 - M Z /B Z E k F a a liy e t/e k F ay d alan m a M S /B S A rıza 'Sebebiyle A ra V erm e M E /B E D inlenm e G ereği A ra V erm e M P /B P K işisel Sebeplerle A ra V erm e H a zırlık Z am anı H a z ırlık zam anı d ah a önce tan ım lan m ıştı. Bu sü ren in te sp iti için ay rı bir etü t y ap ılm ası gereklidir. E tü t yap ılırk en aşağ ıd ak i a lt bölüm lere ay rılm ası orm ancılık işlerinde çoğunlukla k u llan ılan şekildir. A n cak sü relerin k ısa olm ası halinde bölüm lere a y ırm a k ta n kaçım labilir. T em el H azırlık Z am anı H azırlık D inlenm e Z am anı H azırlık D ağılım Z am anı Ö rnek : H a la t sistem lerin in k u ru lm asın d a ve geçici odun h azırlam a m erk ezlerin in tesisinde d etay lı h azırlık zam anı etüdü yapılır. H azırlık zam an ın ın te k r a r kullanılabilm esi için çalışm a yerindeki iş ak ışın ın değişm em esi gerekir. H azırlık zam anı d ak ik a o la ra k veya tem el sü ren in yüzdesi şek linde de belirlenebilir. O rm an işlerinde uzun sü reli a ra la rın (Y em ek vb.) kullanılm ası için y ü rünen yol süresi h azırlık zam anı o la ra k alınm az, g erek irse ay rıc a belirlenir. H azırlık zam anı ile ilgili o larak y ap ılan etü tlerd e de p erfo rm an s ta k d iri yap ılm alıdır. B öylece ölçülen sü re le r ile p erfo rm an s derecesi çarp ılır ve n o rm al zam an bulunur. H azırlık zam an ın ın belirli çevrim lere k a rşılık getirilm esi m üm k ü n değildir. H a zırlık Z am anı İçin Ö rnekler : Iş b aşlan g ıcın d a aletlerin koruyucu a ra b a d a n veya ale t san d ığ ın d an d ışarı alın m ası. M otorlu testere, b alta, k a b u k soym a dem iri vb. a letlerin genel kontrolü. B enzin doldurulm ası. Iş bitim inde m otorlu te ste re zincir kılıfının ve d iğ er a letlerin kesici yüzeylerine koruyucu kılıf geçirilm esi. A letlerin kaldırılm ası. Ç alışm a sıra sın d a tra k tö re diğer a letlerin m o n tajı v eya sökülm esi. H ala t sistem lerinde y ap ılan a y a rla m a çalışm aları. Ç alışm a yerinin değiştirilm esi sırasın d a gerek duyulan h a z ırlık süresi D ağılım Z a m a n la n D ağılım zam anları, iş ak ışların ı plan a uygun b ir şekilde g erçek leştireb ilm ek için ek o larak g erek li görülen zam an lard ır. D ağılım zam a n ları iş ile ilgili ve kişisel ola

9 74 M ELÎKŞAH YILDIRIM ra k ik i değişik şekil g ö sterir. Genel o larak dağılım zam a n ları tem el zam an ın yüzdesi o larak gösterilir. D ağılım zam a n ları değişik sık lık ta ve gene çok değişik süreli o larak o rta y a çıkar. B unun için güvenilir o rta la m a d eğerler elde edebilm ek için uzun süreli e tü t g erek lidir. B una ra ğ m e n oldukça büyük b ir dağılım aralığ ı görülür. İş ile İlg ili D ağılım Z am anı Ö rnekleri : A letlerin bilenm esi, ü re tim a ra ç la rın ın 15 d a k ik a y a k a d a r sü ren ta m ira tla rı, çalışm a sıra sın d a m o to rlu testere y e benzin konulm ası, bölge şefinden ta lim a t alm a, y a ğ m u rlu k 'giyilm esi vb. K işisel D ağılım Z am anı Ö rnekleri : Çok k ısa süreli dinlenm e zam anları, sig a ra m olası, tu v alete gitm e, iş elbisesini düzenlem e, k ü çü k y a ra la n m a la r vb. 15 d ak ik ad a n d ah a uzun süreli ta m ira tla r diğer değerlendirm elerle ele alınır. A ynı gün içinde te k ra rla y a n ta m ira tla r etüdün kesilm esini g e re k tirir. Bu d u ru m d a arızanm giderilm esinden so n ra an cak e tü t yapılabilir D inlenm e Z am anı D inlenm e zam anı, in san ın çalışm ası sebebiyle doğan y o rg unluğunu giderm esi am acıy la öngörülen zam andır. D inlenm e zam anları, çalışm a sıra sın d a h er an en erjin in te k r a r k azan ılm ası ve b a şk a tü rlü giderilm esi m ü m k ü n olm ayan g erekli sürelerdir. İn san üzerindeki iş yükünün ağırlığ ı ve sü re si üzerinde a şağıd aki etk en ler söz konusudur. İşin ağırlığ ı V ücut duruşu A ralık sız faaly ietin süresi İş d eğiştirm e Ç alışan lar ü zerindeki iş baskısı kişin in p erfo rm an s yeteneğine göre değişik bir zo rlan m a g ö sterir. D inlenm e zam anının te sp it edilm esi sıra sın d a p erfo rm an s ta k d iri m üm kün değildir. A n cak ay n ı işin y ap ılm asın d a n o rm alin üzerinde b ir p erform ans g erçekleşirse te sp it edilen gerçek sü relerin p e rfo rm a n sa göre düzenlenm esi gerekir. Ç alışm a sırasın d a ak ış gereği a ra verm e (M A ve B A ) zam a n ların ın dinlendirici etkisi olup olm adığı incelenm elidir. A kış gereğ i a ra verm e zam a n ları s a f iş zam anı o larak d ik k a te alm ır. Ç alışm a zam anı o larak say ılm ay an a ra la r (Y em ek a ra s ı vb.) genellikle beslenme için öngörülm ekte olup dinlenm e zam anı o la ra k say ılm azlar..

10 ZAMAN E TÜ D Ü DEĞ ERLENDİRM ESİ 75 Genel za m a n la r genellikle iş objesi ile ilgili olm ayıp tesad ü fen h erh an g i bir çevrim sıra sın d a o rta y a çıkabilir. B unun için te k b ir çevrim deki k ısta s m ik ta r ile ilişkiye getirilem ez. Ö rn ek ler : M otorlu te ste re ile çalışm a sırasın d a benzin doldurulm ası B ölge şefinin çalışm a ile ilgili ta lim a t verm esi K ısa dinlenm e a ra s ı verilm esi Genel Z am anlar çoğunlukla sa f iş zam anın ın yüzdesi o la ra k h esap lanır ve yüzde pay ı o la ra k ilave edilir. 7. D E Ğ E R L E N D İR İL M E Y E N ZA M A N LA R T espit edilen zam a n ların değerlendirilm esine b aşlam ad an önce to p lam süreden d eğerlendirilm eyen z a m a n la r (M N A ve B N A ) ç ık artılır. 8. PA R Ç A Z A M A N IN IN V E P E R F O R M A N S H E S A P L A N M A S I E tü t sıra sın d a bulunan değerlerin (D a k ik a /A ğ a ç ) belirli am açlarla, k u llanılabilm esi için yeni h esap lam alara ih tiy aç vard ır. Bu tip ö rn ek ler aşağ ıd a v erilm iştir. İşçi - d a k /a ğ a ç İşçi - d a k /m i m V h işçi - d a k /y ü k ve u zaklık İşçi - dak/m 3 ve uzak lık m 3/h İşçi - d a k /s a h a İşçi - d a k /h a h a /h 9. SO N U Ç L A R IN YORUM U B ulunan sonuçlar üç yönden ko n tro l edilir. V erilerin tem sil kab iliy eti Ve yeniden k u llanılabilirliği V erier arasın d a k i bağım lılık K alite özelliği g ö steren verilerin son u çlara etk isi V erilerin tem sil k ab iliyeti kontro l edilirken e tü t sırasın d ak i k o şu llar belirlenen veriler ile ilişkiye 'sokulur. V erilerin yeniden kullan ılab ilir olm a özelliğinden anlaşılan, ay n ı d eğ erlerin diğer çalışm a yerlerinde aynı veya benzer k o şu llar altın d a k u llanılıp k u llan ılam ay acağ ıd ır (Ö rnek, S ta n d a rt zam a n la r). Y ap ılan k o n tro lla rd a çoğunlukla zam an ih tiy acı ve p erfo rm an s ile p a rç a hacm i arasın d a k i ilişk iler incelenir. D aha so n ra ise g erek d u y u lu rsa zam a n ve p erfo rm an s ile d iğer fa k tö rle r (E ğim, ta şım a uzaklığı, yük, p a rç a sayısı vb.) d ik k ate alınır. K alite özelliği g ö steren fa k tö rle rin etk isin i te s p it etm ek zorlu k g ö sterm ekted ir. Ç ünkü b u n larla ilgili ölçm e değerleri yoktu r. A n cak bilgi ve tecrü b e ile k a ra r v eri

11 76 M ELİKŞAH YILDIRIM lebilir. S ü b jek tif değerlendirm e h a ta la rın d a n k açın m ak için bu t'ip fa k tö rle r sın ıfla n d ırıla ra k kullanılır A ritm etik O rtalam a ve Standart Sapma Iş E tü tle rin in değerlendirilm esinde ilk o la ra k o rta la m a la r ve b u n ların s ta n d a rt sap m aları hesaplanır. S ta n d a rt sap m a «s» sem bolü ile g ö ste rilir ve a ritm e tik o rta lam adan te k te k ölçm e değerlerinin o rta la m a sap m asın ı ifa,de eder. D ağılım ise m a te m a tik te «s2» sem bolü ile gösterilir ve v ary an s o la ra k ifade edilir. Böylece s ta n d a rt sap m a v a ry a n sm k a re köküdür. s = x/ i î S ta n d a rt sa p m a a ritm e tik o rtalam an ın ne k a d a r güvenilir olduğu, tem sil k ab iliyeti ve geçerliliği h ak k ın d a bir göstergedir. Böylece genellenebilm e ve yeniden k u lla nılabilm e özelliği o rta y a çıkar, s ta n d a rt sap m an ın büyüm esi ile a ritm e tik o rta la m a nın geçerlilik değeri azalır. A ritm e tik o rta la m a «x» sem bolü ile g ö sterilir. S ta n d a rt sapm a a ritm e tik o rta la m anın ytizdesi şeklinde «D eğişkenlik K atsay ısı (v)» o la ra k d a ifade edilir. v ( % ) = -JL 100 Ö rnek : A ritm e tik o rta la m a : x = 21,36 dak. S ta n d a rt sapm a : s dak. D eğişkenlik k a tsay ısı : v % + 13,5 dak. T ek te k ölçm e d eğerlerinin a ritm e tik o rta la m a d a n büyük sapm a g ö sterm esi diğ e r etk en fa k tö rle r ile de açıklanabilir. A n cak a ritm e tik o rta la m a m n tüm ü tem sil edebilm esi «Ö rneklem e H atası» form ülü ile hesaplanır. t. s \ / n m t n Ö rneklem e h atası G üven sınırı Ö rnek büyüklüğü (t) değeri tab lo d an alınır. G enellikle o rm an işleri ile ilgili değerlendirm elerde t = 2,0 ( % 90) alın m ası yeterlidir. Ö rnek : t = 2 s + 3,04 dak. 2 (+ 3.04) m = = + 1,04 dak. n = 34 y j 34 x = 17,44 dak.

12 ZAMAN ETÜ D Ü DEĞ ERLENDİRM ESİ 77 Y u k arıd ak i ö rn ek şu şekilde açıklan ab ilir : Y apılan 34 te k r a r sonunda te sp it edilen zam an d eğerlerinin a ritm e tik o rta la m a dan sap m a m ik ta rı % 90 ih tim al ile + 1,04 dak. sınırı içindedir (1 6, ,44 18,48). Ö rneklem e h a ta s ı n e k a d a r k ü çü k b u lu n u rsa a ritm e tik o rta la m a d a ak sin e o k ad ar güvenilir tem sil k ab iliy etin e sahiptir V eriler A rasındaki B ağım lılıklar A i'itm etik o rta la m a ve sta n d a rt sap m a d eğerlerinin hesap lan m ası y eterli değildir. B unun y an ın d a v eriler arasın d ak i b ağ ım lılık ların da kontro l edilm esi gerekir. B ağ ım lılıklar b ir koord in at sistem i üzerinde g ö sterilir. B ağım lı değişken (S af iş z a m anı vb.) devam lı «y» ekseni üzerinde, bağım sız değişken (G öğüs y ü ksekliği çapı, uzaklık vb.) ise x ekseninde gösterilir. V eriler a ra sın d a b ağ ım lılık v a rs a koordinat sistem i üzerine ta şm a n n o k ta la rın g ru p laştığ ı, b irb irlerin e y ak laştığ ı, a d e ta b ir b a n t oluştu rd u ğ u görülür. H erh an g i b ir görünüş h a ta sın a sebep o lm am ak için x ve y eksenlerinin ölçek seçim ine d ik k a t edilm elidir (Ş ekil 3). dak. 1C m x = Uzaklık Ş e kil 3. K o o rd in a t s is te m i ve v e rile r.

13 78 M ELİKŞAH YILDIRIM K o o rd in at sistem i üzerinde işaretlen en n o k ta la rın dağılım ı çıplak gözle b akıldığın d a sonuçların, güvenirliği b akım ından anlam lıdır. T ek te k ölçm elerin azaldığı b aşlangıç ve son bölüm ler için bulunan d eğerlerin geçerliliği şüpheli olabilir. D etay lı değerlendirm e yöntem i o la ra k M atem atik - İs ta tis tik h esap yöntem leri ile bağım sız ve bağım lı değişkenler a ra sın d a «signifikant» te stle ri yapılabilir. B u ve benzeri y öntem ler B iyom etri nin konusudur. B ağım lı değişkenler (y) için ö rnekler : d a k /a ğ a ç dak/m 3 m 3/h h a /h - m /h B ağım sız değişkenler (x) için örn ek ler : m 3/parça U zak lık A razi büyüklüğü (ha, a, nr, vb.) N icel Olmayan E tken Faktörlerin D eğerlendirilm esi K alite özelliği g ö steren v eriler ölçülem ediğinden sın ıflan d ırm a veya n o tlan d ırm a şeklinde say ı d eğerleri ile gösterilir, ölçülem eyen bu değ erlerin d ik k a te alınm am ası halinde bazı değ erlerin o rtalam ad an a ş ın sap m a gösterd iğ i d ik k a ti çeker. Bu b ak ım dan e tü t sırasın d a g erekli k a y ıtla r yapılm alıdır Ö zet A ritm e tik o rta la m a la rın ve sta n d a rt sa p m a la rın hesap lan m ası ve aynı şekilde v eriler a ra sın d a k i ilişkilerin koord in at sistem inde g ö sterilm esi için v eriler çevrim b a zında te s p it edilm elidir. B ulunan so n u çların geçerliliği konu su n d ak i değerlendirm e ler s ta n d a rt sap m a ve v eriler arasın d ak i b ağ ım lılık k o n tro lü ile elde edilir. B elirli k rite rle re göre değerlendirilm eyen v eriler h erh an g i bir yorum getirm ez. Ö rnek: B irgiin içinde y ap ılan iş m ik tarın ın o gün çalışılan iş s a a ti to p lam ın a bölünm esiyle elde edilen p erfo rm an s değeri ne tü m ü tem sil eder ne de yeniden kullan ılab ilir özellik taşır. 10. STA N D A R T ZA M A N LA R IN H E S A P L A N M A S I S ta n d a rt sü relerin h esap lan m ası için yap ılan iş e tü tle ri büyük b ir sorum luluk, d o ğ ru lu k ve titiz lik ister. Ç ünkü bulunan neticelerin geçerliliği ve yeniden k u llan ılabilirliği esastır. Ü cretlendirm eye tem el te şk il eden iş etü tlerin d e ise personel bölüm ü tem silcisinin de bulunm ası gerekir.

14 ZAMAN ETÜ D Ü DEĞ ERLENDİRM ESİ Standart Zamanların Birleşim i S ta n d a rt zam an, y ap ılan iş için insan ve işletm e a ra ç la rı ta ra fın d a n g erek duyulan süredir, Böylece in san için s ta n d a rt z am an; T em el zam an, dinlenm e zam anları, dağılım zam a n la rı ve h azırlık zam anı to p lam ın d an oluşur. S ta n d a rt zam a n in sa n için «Sipariş sü resi (T )» ve ü re tim a ra c ı için «Y üklem e süresi (T b)» o la ra k aynı an lam d a kullanılır Sipariş Süresi S ip ariş sü resi (T ) nin form ülü aşağ ıd a v erilm iştir : T = m ( tg + t cr + t v) + t r veya T = (m. t.) - - t r veya T = t + t r Şekil 4. S ipariş süresinin oluşum u. m = M ik ta r t. = P a rç a süresi t. = t g + t + t, t Y apılış süresi t = m. t t a = T em el zam an; MH, MN ve MA zam an tü rle rin in to p lam ın d an oluşur. t, = t + S t-mn- + S t-m A

15 80 M ELİKŞAH YILDIRIM t.r = D inlenm e süresi = E İ me D inlenm e zam anı tem el zam anın yüzdesi o la ra k da verilm ek ted ir (z ). t v = D ağılım zam a n ları; MZ. MS ve M P zam an tü rle rin in to p lam ın d an oluşur, t r = t MZ + E t MS + E W D ağılım z am a n ları tem el zam anın yüzdesi o la ra k da verilm ek ted ir (zv). t r = H azırlık zam anı; Ü ç a lt bölüm e a y rılır t rs = H azırlık tem el zam anı t r H azırlık dinlenm e zam anı t rv = H azırlık dağılım zam anı Y ü k le m e Süresi Y üklem e S üresi (T B) nin form ülü a şa ğ ıd a verilm iştir. T a T cb + t rb veya T b = t ae + t,.b t =B = P a rç a süresi T eb -j- T vb t ab = Y apılış süresi t.b m. t =B Şekil 5. Yüklem e süresinin O luşum u.

16 ZAMAN E TÜ D Ü DEĞ ERLENDİRM ESİ 81 t gb Ü re tim a ra c ı tem el zam anı; BH, BN, B A ve B E zam a n tü rle rin in to p lam ın d an oluşur. V = 2 W + 2 t BN t BA + 2 t BB t vb = Ü re tim a ra c ı dağılım zam anı; BZ, BS ve B P zam a n tü rle rin in toplam ından oluşur. t,b 2 t BZ + s t BS + 2 t BP + 2 t UE + E tsa O rm an işlerinde zam a n zam a n t BE -(. t BA ta m a m e n v ey a k ısm en dağılım z a m anı o la ra k h esap lan ır. t rb = Ü re tim a ra c ı h azırlık zam anı; iki a lt bölüm e ay rılır. t r6b = Ü re tim a ra c ı h azırlık tem el zam anı t ryb Ü retim a ra c ı h azırlık dağılım zam anı Standart Zamanın Hesaplanm ası S ta n d a rt zam anın hesap lan m ası ile ilgili o la ra k kom ple b ir ö rnek aşağıd a v erilm iştir. H A S A T İŞ L E R İ ÎL E İL G İL İ B İR İŞ E T Ü D Ü Ö R N E Ğ İ (İN C E Ç A PL I, İĞ N E Y A P R A K L I A Ğ A Ç L A R IN H A S A D I) 1. Ö n B ilgiler 40 y aşlı b ir L adin m eşceresinde 40 m a ra lık lı bölm eden ç ık a rm a a ra lık la rı ile h azırlık çalışm aları yap ılm ıştır. G övdeler 7 cm ince çap m a k a d a r d eğerlendirilecektir. K ab u k soyulm ayacak, çapı k aim u ç ta n itib a re n 1 m de ölçülecektir. İş E tüdünde îş örneklem esi tek n iğ i (M M V) k u llan ılacak tır. A y rıca uzunluk, o rta çap ve ince uç çapı ölçülecektir. 2. İş K alitesi İstekleri 2.1. K esim D üzeni K esim düzeninde özellikle devirm e yönüne d ik k a t edilecektir D evirm e Gövde dev rild ik ten so n ra k ö k çık ın tıları y u v a rla k la ştırılır. Dip çapı 20 cm den itib a re n devirm e oyuğu açılacaktır. K esim m ü m k ü n olduğu k a d a r to p ra ğ a y a k ın y a p ılacak kesim so n rası k ö k çık ın tıları düzeltilecektir D allard an Tem izlem e D allar k a b u k derinliğinde, «silme» ta b ir edilen şekilde kesilecektir. İ 2.4. ö lçm e K esim sonunda h e r gövdenin çapı kaim u ç ta n itib aren 1 m m esafede ölçülecektir.

17 82 M ELİKŞAH YILDIRIM 3. Ç alışm a Tekniği 3.1. D onam m Ş ahsi donanım ; K ask, K ulak koruyucusu, Y üz koruyucusu, İş elbisesi. Eldiven, E m niyetli ay ak k ab ı ,5 K W gücünde m otorlu testere, GS (G eprüfte S icherheit) ve F P A (D er F o rsttech n isch e P rü fa u ssc h u ss) gibi güvenlik iş a re tle ri bulunm alıdır. K üçük çapölçer. D evirm e 'm anivelası Ç alışm a T ekniği İk i kişiden oluşan çalışm a g ru b u h erb iri te k b aşın a m oto rlu te s te re ile çalışır. S ü rü tm e ve bölm eden ç ık arm a devirm e işinden bağım sız o la ra k ve tr a k tö r ile yapılır İş A kışı D evrilecek ağ acın aran m ası. D ikili ağ acın göğüs yüksekliğine k a d a r budanm ası. D evirm e kesişin in yapılm ası. D allard an tem izlem e, uç kısm ın kesilm esi. Ç evirm e Ölçm e ve yazm a. 4. A kış Dilimlerin A it Ölçme N oktaları A kış Dilim i A ra m a D ikili B udam a D evirm e D allard an Tem izlem e Ç evirm e D allard an T em izlem e Ölçm e ve Y azm a Ölçme N o k tası Son a ğ a ç ta k i çalışm an ın sona erm esi. A letlerin y ere bırakılm ası. B udam anın so n a erm esi. A letlerin y ere bırakılm ası. M otorlu te ste re n in d u rd u ru lm ası ve yere bırakılm ası. D evirm e m anivelasının y ere bırakılm ası. M otorlu te ste re n in d u rd u ru lm ası ve yere bırakılm ası. Y azm a işlem inin sona erm esi. 5. Değerlendirm o 5.1. H e r İşçi İçin A ritm e tik O rta la m a la r İşçi A ğaç adeti cm Çap V(%) dak 1AZ V (% ) dak MS V (%) AZ (%) A h m et 12 14, , , ' 15 M ehm et 11 16, , , H a şa n 12 16, , V eli 11 17, , , O rta la m a la r 16, , , *

18 ZAMAN ETÜ D Ü D EĞ ERLENDİRM ESİ 83 * H azırlık zam anı : % 5,6 İş ile ilgili 'dağılım zam anı : % 2,2 K işisel dağılım zam anı ve dinlenm e zam an ı : % 10,2 G enel z a m a n la r (A Z ) : % 18, A kış D ilim leri S ürelerinin S af İş Z am an ın a O ran ları A kış D: lim leri İşçi A ra m a D evirm e D allard an Tem izlem e Ç evirm e Ölçme RAZ (% ) (% ) (% ) (% ) (% ) A hm et A li H aşan Veli S af İş Z am anı (R A Z) Dak./Agaç RAZ = f (çap) y =-0, ,3985 x r = 0,57 *r2 = 0,32 ı T ~ r 70 çap :r2 z= 0,32 den an laşılan ; sa f iş zam anı % 32 o ra n d a çap ile açık lan m ak tad ır. % 68 i ise d iğ er m uhtem el etk en ler (B udam a uzunluğu, devirm e zorluğu, k işiler a ra sın d ak i p erfo rm an s fark lılığ ı) ile açıklanır.

19 ÎVlE L İK Ş A H Y IL D IR IM 5.4. M otorlu T estere Z am anı (M S) Dak./Ağaç MS = f (çap) y =-0, ,2963 x r = 0,62 r2 = 0, 'P a r ç a B aşın a S ta n d a rt Z am anın H esaplanm ası Ç ap (em i RAZI d ak GZ2 dak İşçi S üreleri RZ3 d ak Vs3 d ak Vp + E3 d ak V G Z -M dak M S - S üreleri RAZ-t dak V G Z -M S5 d ak 14 5,41 7,03 0,39 0,15 0,55 8,1 3,20 3,9 15 5,80 7,54 0,42 0,17 0,59 8,7 3,49 4,2 16 6,20 8,06 0,45 0,18 0,63 9,3 3,79 4,6 17 6,60 8,58 0,48 0,19 0,67 9,9 4,08 4,9 18 7,00 9,10 0,51 0,20 0,71 10,5 4,38 5,3 19 7,40 9,62 0,54 0,21 0,75 11,1 4,68 5,6 RAZ GZ RZ Vs Vp E VGZ M MS LG S af îş Z am anı Tem el Z am an H azırlık Z am anı İş İle İlgili D ağılım Z am anı K işisel D ağılım Z am anı D inlenm e Z am anı S ta n d a rt Z am an İn san M otorlu T estere P erfo rm an s D erecesi

20 ZAMAN ETÜ D Ü DEĞ ERLENDİRM ESİ 85 1) S af iş zam anı % 130 P erfo rm an s ile te s p it edilm iştir. (B ölüm 5.3 R egresyon denklem i) 2) GZ = RAZ X % 1,30 P erfo rm an s 3) B ölüm 5.1 den R A Z = % 100 a lın a ra k G enel Z am anlar, RZ = % 5,6; Vs = % 2,2; Vp + E % 10,2 o ra n la rın d a h esap lan m ıştır. 1) M otorlu testere y e a it sa f iş zam anı % 68 yüklü, % 32 ise b o şta geçm ektedir. 5) V G Z(M S) = RAZ (M S). (% 0,68). LG + R A Z (M S ). (% 0,32) S ta n d a rt zam a n ların hesap lan m asın d a ölçüm say ısın ın y eterli olm ası g erek ir Y u k arıd aki ö rn ek te b asit b ir h esap lam a şekli ele alınm ış olup bu yönde te s t yapılm am ıştır. M otorlu te s te re zam a n ların ın hesap lan m asın d a ise p erfo rm an s derecesi yalnız yüklü çalışm a için (% 68) d ik k ate alınm ıştır P a rç a B aşm a Ü cretin H esaplanm ası Ç ap (cm ) V G Z -M İşçilik ü c re ti (1) (T L ) V G Z -M S M otorlu T estere ü c re ti (2) (T L ) T oplam ü c re t (T L ) 14 8,1 122,88 3,9 390,00 512, ,7 131,98 4,2 420,00 551, ,3 141,08 4,6 460,00 601, ,9 150,18 4,9 490,00 640, ,5 159,29 5,3 530,00 689, , ,6 560,00 728,39 1) İşçilik ü c re ti : TL A sg a ri ü cretin % 25 fazlası alın arak 15,17 T L /d a k b u lunm uştur. 2) M otorlu te ste re ü creti : 100 T L /d a k o la ra k kab u l edilm iştir. K A Y N A K L A R R E F A, 198Jf. M ethodeıılehre des A rb eitsstu d iu m s. 6 B aende, Cari H anser V erlag M ünchen., R E F A, 198Jf. A n leitu n g fü r forstliche A rb eitsstu d ien, D a ten erm ittlu n g, A rb eitsg esta ltu n g. R E F A, D arm stadt. Y IL D IR IM, S., G enel ( O rm ancılık) İşbilgisi. OGM Y a y ın N o. 665, A n ka ra. Y IL D IR IM, H., İş E tü d ü ve P lanlam ası. D ers N o tu (B a şılm a m ıştır),