KÖK HÜCRE NAKLİ SONRASI YAŞAM KILAVUZU (HASTA VE HASTA YAKINLARI İÇİN)

Transkript

1 KÖK HÜCRE NAKLİ SONRASI YAŞAM KILAVUZU (HASTA VE HASTA YAKINLARI İÇİN)

2

3 SGK güvencesiyle hiç bir ücret ödemeden Kent Hastanesi Kemik İliği Nakli Merkezi

4 İÇİNDEKİLER Giriş Ev Hayatınız ve Evinizde Olması Gereken Kurallar Günlük Bakım ve Aktivite Günlük Temizlik Günlük Egzersiz Kişilerle Temas ve Sosyal Yaşam Cinsel Yaşam Beslenme ve Besinlerin Temizliği Nakil Sonrası Oluşabilecek Yan Etkiler ve Öneriler Hemen Bizi Aramanızı Gerektiren Nedenler Ulaşabileceğiniz Telefonlar

5 Değerli Hastamız; Bu kitapçık size kök hücre nakli yapıldıktan sonra evde bakımınızı kolaylaştırmak ve ailenizle birlikte yararlanmanız amacıyla hazırlanmıştır. Aşağıda bu konuya yönelik size ve ailenize rehber olacak öneriler yer almaktadır. Unutmayın aşağıdaki kurallar alacağınız ilaçlar kadar önemlidir. Aklınıza takılan hususları doktor ve hemşirenize sormaktan çekinmeyiniz. Acil şifa dileklerimizle

6 EV HAYATINIZ VE EVİNİZDE OLMASI GEREKEN KURALLAR Nakil öncesi ve nakil sonrası kullandığınız ilaçlar sizin vücudunuzun savunma sistemini zayıflatır. Bunun anlamı sağlıklı bireylere oranla daha çabuk enfeksiyon (bulaşıcı hastalıklar) hastalıklarına yakalanabilirsiniz demektir. Bu nedenle hastanedeki nakil odası sizi her türlü enfeksiyonlardan ( mantar, bakteri, virüs) koruyacak şekilde hazırlanmıştır. Taburcu olduktan sonra hastane koşullarına benzer bir ortamı evde de sağlamanız gerekecektir. Bu durum sizi endişelendirebilir. Aşağıda yer alan öneriler evde güvenli bir ev ortamı oluşturma ve sürdürme konusunda size yardımcı olacaktır. Bu önerilere dikkat etmeniz sizi enfeksiyon hastalıklarından koruyacaktır ve daha hızlı iyileşmenize yardımcı olacaktır.

7 Hasta eve gelmeden mümkünse hasta için bir oda ayrılmalıdır ve ihtiyaçlarınız doğrultusunda mümkün olduğunca en az eşya bulundurulmalıdır. Mantar riskini artırabileceği ve böcek yuvaları olabileceği düşüncesiyle hasta odasının duvarları badana yapılmalıdır. (Köyde oturuluyorsa, oda seçilirken camı hayvan barınaklarından uzak olan oda, tercih edilmelidir). Eğer badanası yeni yapılmışsa duvarlar silinmelidir. Bütün evin tavanları, kalorifer petekleri, döşemeler ve pencereler iyice temizlenmelidir. Yer döşemeleri mümkünse toz tutmayan, silinebilir özellikte olmalıdır. Halı ve benzeri taban döşeme eşyaları kaldırılmalı, kaldırılamayan halı ve koltukların üzeri toz tutmayan ve yıkanabilir örtülerle kapatılmalıdır. Ortamda küf ve mantar oluşturacak ıslak veya nemli yerler olmamalıdır. Ev temizliğinde özel hepa filtreli veya su hazneli elektrikli süpürge kullanılmalıdır. Kâğıt torbalı elektrikli süpürgeler veya el çalı süpürgeleri ile temizlik yapılmamalıdır. Banyo, banyo küveti, duş, lavabo ve klozette küflü alanlar kontrol edilmeli ve iyice temizlenmelidir. Temizlenmeyle çözümlenemeyen alanlar mümkünse paslı olmayanlarla değiştirilmelidir. Evde birden fazla tuvalet ve banyo var ise; biri sadece sizin kullanımınıza ayrılmalıdır. Lavabo, küvet, duş ve klozetin temizliğinde mutlaka çamaşır suyu kullanılmalı ve klozet her kullanımdan sonra çamaşır suyu ile yıkanmalıdır. Evde tek tuvalet ve banyo mevcut ise temizliği kullanım öncesi ve sonrası mutlaka yapılmalıdır.

8 Giysileriniz sıcak su ile yıkanmalı (mümkünse çamaşır makinesinde) ve iyi kurutulmalı, kullanım öncesi mutlaka ütülenmelidir. Yeni satın alınan giysiler kullanılmadan önce yıkanmalıdır. Kapı kolları ve elektrik düğmeleri çamaşır suyu ile günlük temizlenmelidir. Temizleme lâteks eldivenle yapılmalı, ıslak olduğu dönemde elektrik düğmesi açma için kullanılmamalıdır. Hasta odasındaki pencere perdeleri ve oda içerisinde olabilecek diğer örtüler yıkanmalıdır. Perdeler iki hafta arayla muhakkak yıkanmalıdır. Ev hayvanları hasta sağlığı için problem yaratabilir. Şayet ev hayvanlarınız varsa taburculuk öncesi nakil ekibiyle paylaşınız. Nakil sonrası evde, akvaryum da dâhil olmak üzere hiçbir hayvan cinsi bulundurulmamalıdır. Evin ısıtılmasında elektrikli soba veya kalorifer tercih edilmeli, soba ve klima enfeksiyona yol açabileceği için kullanılmamalıdır. ( Bu şartlar sağlanamıyor ve sobalı bir evde yaşıyorsanız, sobanın yakıldığı ilk 30 dakika başka bir odada istirahat etmeniz, sizi oluşabilecek enfeksiyonlardan korur.) Bulunduğunuz ortamda ahşap kesme, çivi çakma ve bunun gibi toz çıkaran işlemler yapılmamalıdır. Nakil doktorunuz onay verinceye kadar ev temizliğini kendiniz yapmamalısınız. Odanızın temizliği siz odadan çıktıktan sonra yapılmalıdır. Mutfak temizliği sık aralıklarla yapılmalı, bulaşıklar yüksek ısıda yıkanmalı, iyi durulanmalı ve kurulanmalıdır. Her türlü saksı çiçeği ve bitki hasta odasından uzaklaştırılmalıdır. Kurutulmuş ve yapma çiçek bulundurulması da uygun değildir. Hastaya özel bir yastık, havlu, giyecek ve nevresim takımları sağlanmalıdır. Bunlar ilk kullanımdan önce muhakkak yıkanmalıdır. Yatak takımları en az haftada iki kez değiştirilmeli, yastık ve yorganlar yıkanabilir elyaf ürünler olmalı, yün, pamuk vb ürünler tercih edilmemelidir. Yatak takımları ütülenerek kullanılmalıdır.

9 GÜNLÜK BAKIM VE AKTİVİTE Günlük Temizlik Ellerinizi her yemekten ve tuvaletten önce ve sonra yıkamak sizi oluşabilecek enfeksiyonlardan korur. Vücut temizliği yumuşak bir sabun kullanarak, günlük banyo veya duş şeklinde yapılmalıdır. Ancak trombosit sayısı düşük hastalarda oturarak ılık duş şeklinde keselenmeden banyo yapılmalıdır. Cildi tahriş edecek keseleme işlemleri yapılmamalıdır. Aşırı sıcak sudan kaçınılmalıdır Eğer bu yapılamıyorsa vücut silinmelidir. Koltukaltları ve kasıkların temizliğine özen gösterilmelidir. Deodorantlı sabunlar cildi kurutabileceği için önerilmez. Sadece kişisel sabun ve havlu kullanılmalıdır. Banyo sonrası vücut iyice kurulanmalı, nemli bölge kalmamalıdır. Cilt kuruysa, banyodan sonra bebe yağı veya nemlendirici kullanılmalıdır. Kuruluğu arttırabileceği için alkol içeren losyonlardan kaçınılmalıdır. Tırnak kesimi banyodan sonra tırnaklar yumuşakken ve tırnak kenarındaki etlere zarar vermeden yapılmalıdır. Tırnaklar düz kesilmeli dipten kesilmemelidir. Tırnak kesiminden sonra eller tekrar yıkanmalıdır. Bu uygulama şekli yaralanmaları engelleyerek sizi oluşabilecek enfeksiyonlardan korur. Diş ve diş etlerinizi yumuşak bir diş fırçasıyla günde en az iki kez diş etlerine zarar vermeden fırçalamalısınız. Flor temelli bir macun kullanılması uygundur. Trombositler düşük ( altı) ve kanama oluyor ise her yemekten sonra temiz su ve antiseptik gargara solüsyonu veya bikarbonatlı su ile ağız iyice çalkalanmalıdır.

10 Trombosit sayısının düşük olduğu durumlarda diş fırçalamak sakıncalı olabileceğinden taburculuk öncesi danışılmalıdır. Takma diş kullanılıyorsa, mutlaka temiz tutulmalıdır. Diş hekimleri takma dişlerin her gün uygun bir temizleyicinin içinde yarım saat bekletildikten sonra suyla en az beş dakika iyice yıkanmasını önermektedirler. Bu uygulama, takma dişlerin mantar tutmasını engeller. Traş için jilet yerine elektronik traş aletleri kullanmanız, cildinizdeki açık yaralanmaları engeller. Makyaj malzemeleri alerji yapmayacak özellikte olmalı, kişiye özel olmalı ve cilde temas eden kısımları her kullanımda temizlenmelidir. Gözler daha hassas ve enfeksiyona açık olduğu için göz makyajından uzak durmanız önerilir. Güneş ışınları cildinizde ciddi hasarlara yol açacağı için cildinize yüksek koruma faktörlü (en az faktör) güneş kremleri sürmek, şapka ve güneş gözlüğü kullanmak, tüm vücudunuzu kapatacak kıyafetler tercih etmek, sizi güneşin zararlı etkilerinden koruyacaktır.

11 Günlük Egzersiz Düzenli egzersiz iyileşme sürecinin önemli bir parçasıdır. Egzersiz yaparak kas gücünüzü ve hareketini yeniden kazanmak yalnızca fiziksel değil duygusal olarak ta kendinizi iyi hissetmenizi sağlayacaktır. Taburcu olduktan sonra aktivite veya egzersiz için dayanma gücünüzün azaldığını hissedeceksiniz. Başlangıçta enerji düzeyiniz düşük ve kendinizi yeterince iyi hissetmediğiniz için günlük rutin egzersizler zor olabilir. Gün içerisinde dinlenme ve egzersiz periyotlarının her ikisini birlikte planlamanız yardımcı olabilir. Özellikle naklin ilk aylarında aşırı yorucu olamayan egzersizler tercih edilmelidir. Trombositleriniz 10 binin altında ise egzersiziniz kıyafetinizi giyip-çıkarma ve tuvaletinize gitme ile sınırlıdır. Trombositleriniz 20 binin üzerine çıktığında ise en iyi ve kolay egzersiz çeşidi yürümedir. Hastaneden ayrılmadan önce, oda içinde yürüyerek egzersiz programına başlayabilirsiniz. Egzersiz zamanlamasına 3 5 dakika ile başlayınız. Daha sonra her gün 2 dakika daha fazla yürüyün. Egzersiz programınızı dakikaya kadar çıkın. Bundan sonra ise günlük egzersize dakika devam edebilirsiniz. Trombositleriniz 50 binin üzerine çıktığında nakil ekibinin onayını alarak daha güç egzersizler yapabilirsiniz. Nakil ekibinin onayını almadan sizi yoracak egzersizler ve güç denemeyiniz!

12 KİŞİLERLE TEMAS VE SOSYAL YAŞAM Kişilerle sarılma, öpüşme ve el sıkışma gibi yakın temastan kaçınılmalıdır. Alışveriş merkezi, kafeterya, toplu taşıma araçları gibi kalabalık ortamlardan uzak durulmalı, mutlaka bulunulması gereken durumlarda da N95 maske kullanılmalıdır. Araç içerisinde klima açılması sakıncalıdır. Üst solunum yolu enfeksiyonu olan kişilerle aynı ortamda bulunulmamalıdır. Çocukları kucağınıza almamanız ve öpmemeniz gerekmektedir. Sağlıklı kişiler temizlik kurallarına uyarak ziyaretinize gelebilirler ancak ziyaretçi sayısı 1 2 kişiyi aşmamalı ve aranızda en az 1 metre mesafe olmalıdır. Nakilden sonra 6 ay boyunca canlı aşı yapılmamalıdır. Ev içerisindeki bireyler de canlı aşı yaptırmamalı (suçiçeği, kızamık, kızamıkçık, kabakulak), yaptırmış olanlardan en az üç hafta uzak durulmalıdır. Deniz, göl, gölet, havuz gibi enfeksiyon kapma olasılığı olan yerlerden en az 1 yıl ve sonrasında da nakil ekibi onaylayana kadar uzak durmalısınız. Akciğer hasarına sebep olmasından dolayı sigara içilen ortamlardan uzak durulmalı ve kesinlikle kullanılmamalıdır. Nakil sonrası alkol alımı ilk altı ay kesinlikle sakıncalıdır, ayrıca altı ay sonunda da ilaç kullanımı devam ediyorsa alkol kullanımından uzak durulmalıdır.

13 CİNSEL YAŞAM Hastalık ve tedavi süreci; vücut direncinde düşüklük, kanama ve halsizliğe neden olması nedeniyle cinsel hayatta da düzensizlikler yapabilir. Transplantasyonun ilk 4 ayında mümkünse cinsel ilişkiden uzak durulmalıdır. Cinsel ilişki öncesi sıhhi kurallara kesinlikle uyulmalıdır. Korunma yöntemi olarak prezervatif kullanılmalıdır. Eğer trombositler /mm3 ün altında ise özellikle kadınlarda kanama riskini arttırabileceği için bu dönemde cinsel birliktelikten kaçınılmalıdır. İlişkiyi kolaylaştıracak nemlendirici jeller ve kremler kullanılması yararlı olabilir. Eş değişikliği enfeksiyon riskini arttırabilecek bir faktör olması nedeniyle tek eş ile birlikte olunmalıdır. Eğer hamilelik düşünülüyorsa mutlaka hekimle görüşülmelidir.

14 BESLENME VE BESİNLERİN TEMİZLİĞİ Besinler savunma sistemi baskılanmış kişileri etkileyerek enfeksiyona neden olur. Bazı besinler de acı, ekşi ve asitli oluşlarıyla midenizin asit oranını arttırabilir. Pişmeden yenmesini ve yiyeceğin yapısını önermediğimiz besinler aşağıda yer almaktadır. Bu besinlerin bazıları 100. gün sonrası esnetilecektir. Kontrollere geldiğinizde nakil ekibinden bilgi alınız. Kemik iliği naklinden sonra hastaların diyetlerinde uyması gereken kurallar: Buzdolabınızı temizleyin ve sıcaklığını yaz ve kış konumuna göre ayarlayınız. Yiyeceklerinizi hazırlayan kişiler hazırlamadan önce ve sonra mutlaka ellerini yıkamalıdır. Yemek pişirmede kullanılan araç ve gereçleri (tabak, çatal, kaşık, bardak, tencere vb.) mümkünse bulaşık makinesinde en yüksek ısıda yıkayınız. Bulaşık makineniz yoksa yıkadıktan sonra iyi durulayınız. Midenizi yormamak için az ve sık aralıklarla beslenebilirsiniz. İyi pişmiş ve bekletilmemiş taze yemekler yemelisiniz. Bekletilmiş yemeklerde bakteri üremesi olacağından önerilmez. Bol su ile yıkanmış, sağlam ve kalın kabuklu meyveler ve sebzeler kalınca soyularak bekletilmeden tüketilmelidir. ( Gıdalarınızı yıkama şekli 1 ölçek sirke veya limon suyu 9 ölçek su içinde yarım saat bekletilmesi şeklinde önerilir.)

15 Katı ve iyi pişirilmiş yumurta ve yumurtalı gıdaları tüketmeli, pişmemiş ve az pişmiş yumurta içeren gıdalardan uzak durmalısınız. Yeşillik ve çilek gibi soyulmadan tüketilen meyve ve sebzeleri yemeniz önerilmez. Lokanta ve açık yerlerde satılan yiyecek ve içecekler sağlığınız için uygun değildir. Baharatlı ve acı besinler aldığınız ilaçlardan dolayı hassas olan ağız, boğaz, mide ve bağırsak sisteminize zarar vereceğinden, yemeklerin üzerine eklenen çiğ baharatlar ise mantar enfeksiyonu riski oluşturacağından tüketilmesi önerilmez. Yemek pişirmek için çelik ve cam ürünler, yemek yemek için cam ve porselen ürünler tercih edilmelidir. Toprak kapların kullanımı kesinlikle önerilmez. Yemekler ağzı kapaklı tencerelerde(düdüklü tencere gibi), kapak kapalı olacak şekilde veya fırınlama yöntemiyle pişirilmelidir. Kızartma yağı bir defaya mahsus kullanılmalı ve kızartma usulü yapılmış yiyecekler çok sık tüketilmemelidir. Odun ve kömür ateşinde pişmiş gıdaların tüketilmesi sağlığınız için uygun değildir. Pastörize ve tek kullanımlık besinlerin(süt, yoğurt, peynir, tereyağı, bal, reçel vb ), açıldığında hemen tüketilmesi en uygun beslenme şeklidir. Besinler çok sıcak ve çok soğuk olarak tüketilmemelidir. Sıcak ve soğuk besinlerin arka arkaya alınması ağız ve boğazda hassasiyeti artıracağı için önerilmez. Çay, poşet çay olarak kaynatılarak demlenmelidir. Çok koyu çay içilmemelidir. Günlük su tüketimi 2 3 litre olmalıdır. Tek kullanımlık, açıldığında bitirilebilecek en fazla 500 mililitrelik şişe su kullanmanız en uygun su tüketim şeklidir. Salamura ürünler (turşu, peynir, salamura yaprak gibi) tüketilmemelidir. Kola ve benzeri asitli gıdaların tüketimi uygun değildir. Kabuklu kuruyemişler ağız içinde tahrişe yol açabileceği için tercih edilmemelidir.

16 BESİN SERBESTLER YASAKLAR SU İÇECEKLER Steril su Kaynatılmış çeşme suyu Hazır su Meyve suyu (Bireysel karton veya teneke kutularda) Yüksek enerjili içecekler Çay Mineralli su Kaynatılmamış su Paketlenmemiş ve pastörize edilmemiş içecekler Kafein içeren içecekler(kahve, kakao.) SÜT VE SÜT ÜRÜNLERİ TAHILLAR ET VE KÜMES HAYVANLARI BALIK VE DENİZ ÜRÜNLERİ YUMURTA SEBZELER MEYVELER DİĞER BESİNLER Pastörize süt aromalı sütler Vakumlanmış ve pastörize peynirler (Bir kullanımlık) Pastörize yoğurt Pastörize tereyağı, margarin (Bireysel paketlerde) Steril krema, paketlenmiş porsiyonlarda dondurma Paketlenmiş veya kızartılmış ekmek (Fırında, tost makinesinde vb.) Bisküvi ve kekler (Bir kullanımlık paketlerde) İyi pişmiş pirinç Paketlenmemiş veya iyi kurutulmuş makarna İyi pişirilmiş ve fırınlanmış kuzu, sığır, dana eti Teneke kutulardaki konserve etler, tavuk, sığır, hindi eti (pişmiş olacak) Taze pişmiş, taze veya dondurulmuş balık, Katı kaynamış yumurta İyi yıkanmış (klor tableti ile) ve pişirilmiş sebzeler İyi yıkanmış, soyulmuş ve pişirilmiş kök sebzeler Konserve edilmiş veya donmuş sebzeler Kabuğu soyulabilen taze meyveler (Klor tabletle yıkandıktan sonra) Konserve meyveler İyi pişmiş komposto Konserve veya paket çorbalar Bitkisel sıvı yağlar (Zeytinyağı ve diğer bitkisel yağlardan mısırözü, ayçiçeği vb.) Taze yapılmış pudingler, tart Tuz, salça (paketlenmiş bir kullanımlık) veya pişme öncesinde konulan lezzet vericiler Pastörize edilmemiş süt Yumuşak yağlı peynir Açılmış sert peynir Pastörize edilmemiş yoğurt Taze krema Süt tozu eklenmiş ve şeker kaplanmış tahıllar, Poşetlenmemiş veya kızartılmamış ekmekler Kremalı kekler Yavaş pişirilen pudingler Taze makarna, bulgur Kahvaltı tahılları Taze veya donmuş tavuk ve hindi eti, sucuk, salam, sosis Evde yapılmamış etli börekler Dışarıdan alınan et yemekleri (Hamburger vb.) Sakatatlar Kabuklu deniz ürünleri Çiğ veya az pişmiş yumurta Kabuğu soyulmayan sebzeler (marul vb) Çiğ kök sebzeler Soyulmuş çiğ domates ve salatalık Kabuğu soyulamayan meyveler Kurutulmuş meyveler Paketlenmiş tatlılar Soğuk su ile yapılan pudingler Pişme sonrasında konulan lezzet vericiler Steril veya kaynamış su ile yapılmış jeller

17 NAKİL SONRASI OLUŞABİLECEK YAN ETKİLER VE ÖNERİLER Graft Versus Host Hastalığı (GVHH): Akraba veya akraba dışı vericilerden yapılan allojenik kök hücre naklinde görülür. Otolog nakilde görülmez. Doku uyumlu vericiden hücre toplanarak yapılan nakillerde, nakil sonrası GVHH önemli bir yan etkidir. Sizin vücudunuzun savunma sistemi, vericinin hücrelerini yabancı olarak görür ve hücreler arası etkileşime bağlı ortaya çıkar. Bu çatışma sırasında vücudunuzda değişiklikler meydana gelir. GVHH nakil olduktan sonraki ilk 100 gün içinde gelişmişse akut GVHH, 100 gün sonra gelişmişse kronik GVHH olarak isimlendirilir. ENFEKSİYON (Mikrop Kapma): Vücudumuza giren yabancı mikroplarla beyaz kan hücrelerimiz ve diğer savunma görevlisi hücrelerimiz savaşır. Vücudun içine giren mikropları birlikte yok ederler. Nakilden sonra ise verilen ilaçların ve ışının etkisiyle savaşamaz hale gelebilirler. Nakilden sonra bir süre doğal savunmanız bozulduğundan mikrop kapmanız kolaylaşmıştır. Bundan da öncelikle deriniz, ağız ve dudaklarınız etkilenir. Enfeksiyonlara virüsler, bakteriler ve mantarlar neden olur. Nakil ekibi virüslere, bakterilere ve mantarlara karşı değişik ilaçlar kullanılacağını ve nasıl önlem alınacağını açıklayacaktır. Akut GVHH Belirtileri: El, ayak, kulak kenarlarında kırmızı döküntü, Karaciğer değerlerinin yükselmesi, Tüm vücutta deride görülen sarılık, Yorgunluk Mide bulantısı, kusma, karın ağrısı Yeşil renkli ve sulu ishal. Kronik GVHH Belirtileri: El, ayak, kulak kenarlarında kırmızı döküntü, Ağız kuruluğu, Ağız içinde ülserleşme( yara) Yutkunmada güçlük Gözde kuruluk ya da yaşlanma hissetme Kilo kaybı, tırnaklarda çekilme, dişetlerinde çekilme Enfeksiyondan Korunma: Ellerinizi sık yıkayın ve gelen ziyaretçilerinizin ellerini yıkamasını rica edin, Kalabalık ortamlara girmeyin, Gribi veya başka enfeksiyonu olan kişilerden uzak durun, Aşı yapılmış çocuklardan 6 ay uzak kalın, Evde hayvan beslemeyin, Kaplıca, göl, havuz, deniz gibi yerlere girmeyin, Beyaz kan hücreleriniz yükselene kadar taze meyve ve sebze yemeyin. Şayet bu belirtilerinden herhangi birini yaşarsanız hemen nakil ünitesine geliniz.

18 KAN DEĞERLERİNİN DÜŞMESİ Nakil sonrası 2 4 haftaya kadar kan değerleri yükselmeyebilir. Kan değerleri düşükken enfeksiyon riski artmaktadır. Taburcu olduktan sonrada kan değerleriniz düşebilir. 1- Beyaz Kan Hücrelerinin Düşüklüğü Kanın beyaz hücre kısmı azaldığında vücudumuz savaşamaz hale gelir. Böylece değişik enfeksiyonlar oluşur. Beyaz Kan Hücrelerinin Düşüklüğü ile Ortaya Çıkan Sorunlar ve Öneriler Ağız ve diş Sorunları: Kemoterapi ve ışın tedavisine bağlı ağız içinde değişiklikler meydana gelir. Bunlar; ağızda ve dudaklarda kuruluk, ağız ülseri, beyazlama ve diş eti çekilmesi ve diş çürükleridir. Bu dönemde iyi bir ağız bakımı yapmak ağızda oluşabilecek mantar ve diğer enfeksiyonları önler. Önceleri ağız bakımını sodyum bikarbonatla daha sonra ise nakil ekibinin uygun gördüğü zamanda (trombositler 50 bin ve üzeri) yumuşak bir diş fırçası kullanarak en az üç kez dişlerinizi fırçalayınız. Her gün ayna karşısında ağız içinizi renk değişikliği, beyaz plaklar, diş eti çekilmesi ve diş çürükleri açısından kontrol ediniz. Bu uyarılara dikkat ettiğinizde hem ağzınızdaki sorunun iyileştiğini göreceksiniz hem de enfeksiyonlardan korunacaksınız. Yapılacak diş çekimi vb. bir girişimde muhakkak nakil ekibine önceden haber veriniz. Deri Sorunları ve Bakımı: Kemoterapi ve ışın tedavisine bağlı ortak sorunlardan biri de derideki değişikliklerdir. Bu değişiklikler kuruluk, renk değişikliği, kararmadır. Deride kızarıklık, döküntü, çatlak, yara ve yaradan akıntı gelmesi ise enfeksiyon olduğunu gösterir. Deriniz hatta ışın tedavisine bağlı veya güneşe bağlı çok hassaslaştığından kolayca yanıklar meydana gelebilir. Kısa sürelide olsa güneşe çıktığınızda önlem olarak en az 20 faktör korumalı kremler kullanmanız, uzun kollu giyecekler giymeniz ve şapka kullanmanız yanıkların oluşmasını önler. Dikkat etmediğinizde cildinizde renk değişiklikleri meydana gelebilmektedir. Nemlendirici olarak kokusuz-hipoallerjenik kremler ve vazelini vücut bakımı için kullanabilirsiniz.(cilt GVHH de nakil ekibi uygun nemlendirici önerisinde bulunacaktır). Makyaj yaparken daha önce kullanmadığınız ve size ait yeni aldığınız hipoallerjenik makyaj malzemelerini kullanınız. Rimel kirpikte kalarak enfeksiyona neden olabileceği ve gözyaşını etkileyebileceği düşüncesiyle kullanılmaması önerilir. Kullandığınız makyaj malzemesini kimseyle paylaşmayınız. Alkol içeren parfüm, koku veya losyonlar cildinizde tahrişe neden olabileceğinden kullanmayınız. Cildinize direkt koku sıkmayınız. Tırnaklarınızı düz kesiniz. Çok kısa ve kenarları alınarak kesilen tırnak dibinde açılacak bir Yara enfeksiyona neden olabilir. Kemoterapiye bağlı tırnaklarda geçici olarak kahverengi çizgiler ve kolay kırılma gelişebilir. İlaca bağlı olan çizgi ve renk değişikleri 2 3 ay içinde kendiliğinden kaybolur. Günlük banyo yapmanız vücut temizliğinizi sağlarken, vücudunuzda gelişebilecek olası döküntü ve değişiklikleri erken fark etmenize yardımcı olacağından sizin için önemlidir. Oturarak banyo yapıldığında (özellikle kadınlar için) idrar yolu enfeksiyonu vb. sorunlar oluşabileceğinden banyonuzu ayakta duş şeklinde yapınız. Ağır kokulu sabunlar cildinizi tahriş edebilir. Banyo sırasında kokusuz ve nemlendirici niteliği olan sabunlar kullanınız.

19 Vücudunuzdaki tüyleri ve kaşınızı nakil ekibi izin verene kadar almayınız. Bunun için trombositlerin 50000/mikrolit üzeri ile beyaz kürenin 5000/mikrolit olması gereklidir. Almanıza onay verildiğinde ise trombosit ve beyaz kan hücrelerinin tam yerleşmediğini düşünerek, enfeksiyon ve kanama riski nedeniyle makine kullanılmalı, jilet ya da ağda kullanılmamalıdır. Akciğer Enfeksiyonu: Öksürük olursa bizi arayınız çünkü akciğer enfeksiyonuna işaret edebilir. Enfeksiyona işaret diğer belirtiler nefes almada güçlük, titreme ve ateş olabilir. İdrar Yolu Enfeksiyonu: Kan değerleri düşen hastalarda idrar yolu enfeksiyonu ortak olabilmektedir. Belirtiler; idrar yaparken yanma, sık idrara çıkma, idrarda koku ve idrarda renk değişikliği ve ateş olabilmektedir. Kadınlar idrar yaptıktan sonra organını önden arkaya doğru temizlemeli, erkekler ise her idrar sonrası organlarını temizlemelidir. Eğer sıvı kısıtlaması yoksa günde 3 litre su içilmesi önerilir. Basur/ Mayasıl/Hemoroit: Yüksek doz ilaç sonrası makat damarlarında genişleme nedeniyle basur/mayasıl/hemoroit gelişebilmektedir. Kan değerleri düştükten sonra büyük tuvaletinizi yaptığınız alanda kızarıklık, çatlaklık ve akıntı gelişebilir bu bir enfeksiyon işaretidir. Nakil ekibine haber vermeniz gerekmektedir. 2- Kansızlık Kansızlık kırmızı kan hücrelerinin azlığıdır. Oksijen kırmızı kanla taşınır. Azlığında bütün organlarınıza oksijen taşınamaz, bu da kişinin bitkin ve yorgun hissetmesine neden olur. Nakil ekibi size kan verilmesine karar verebilir. 3- Trombosit Düşüklüğü Trombositler kanı pıhtılaştırmaya yardım eder. Trombosit düşüklüğünde kanamaya yatkınlık olacağından nakil ekibi size trombosit verilmesine karar verebilir. Kanama Olasılığını Azaltabilecek Önlemler: Sizi yoracak aktivitelerde bulunmayın, Ağır şeyleri kaldırmayın, Trombositler 50 binin altında ise sodyum bikarbonatlı gargara, 50 bin üzeri ise yumuşak diş fırçasıyla ağız bakımınızı yapın, Kabız kalmayın, bol su için ve posalı pişmiş yiyecekler yiyin, Trombositler 50 binin altında ise elektrikli traş makinesi, 50 binin üzerinde ise jilet kullanabilirsiniz, Dişlerinizi karıştırmayın, Burnunuzu karıştırmayın, Tırnak keserken çok derinden kesmeyin, Mutfak aletleri (Bıçak vb.) kullanırken dikkatli kullanın, Trombositler 50 bin altında ise cinsel ilişkiye girmeyin, Nakil ekibinden habersiz hiçbir ilaç kullanmayın (Aspirin, apranax vb.). Kanama Olasılığını Azaltabilecek Önlemler: Sizi yoracak aktivitelerde bulunmayın, Ağır şeyleri kaldırmayın, Trombositler 50 binin altında ise sodyum bikarbonatlı gargara, 50 bin üzeri ise yumuşak diş fırçasıyla ağız bakımınızı yapın, Kabız kalmayın, bol su için ve posalı pişmiş yiyecekler yiyin, Trombositler 50 binin altında ise elektrikli traş makinesi, 50 binin üzerinde ise jilet kullanabilirsiniz, Dişlerinizi karıştırmayın, Burnunuzu karıştırmayın, Tırnak keserken çok derinden kesmeyin, Mutfak aletleri( Bıçak vb.) kullanırken dikkatli kullanın, Trombositler 50 bin altında ise cinsel ilişkiye girmeyin, Nakil ekibinden habersiz hiçbir ilaç kullanmayın (Aspirin, apranax vb.).

20 MİDE BULANTISI ve KUSMA Kemoterapi ve ışın tedavisi sonrası ortak yan etki mide bulantısı ve kusmadır. Nakil ekibi tarafından size mide bulantısı ilaçları önerilecektir. Yemek öncesi mide bulantısı ilaçlarınızı almanız ve az az, sık aralıklarla öğünlerinizi yemeniz bulantınızı azaltabilir. Bazı yemekler (balık vb.) pişme sırasında kötü kokuya sahip olurlar. Yemeğe karşı hassasiyetiniz azalacağı düşüncesiyle yemek hazırlama ve pişirme esnasında mutfağa girmeyiniz. SAÇ DÖKÜLMESİ Kemoterapi ve ışın tedavisine bağlı vücuttaki tüyler dökülür. Genel vücut olarak bunlar saç, kaş, kirpik, koltuk altı ve cinsel organınızdaki tüylerdir. Bu durum sizler için travmatik bir deneyim olabilir. Nakil yapıldıktan sonra yaklaşık 3 4 haftada saçlarınız ve diğer tüylü bölgeler tekrar çıkmaya başlayacaktır. Görüntünüz sizi rahatsız ediyor olabilir şayet istiyorsanız türban, bandana, peruk ya da şapka kullanabilirsiniz. Saç kökü sizde olduğu için saçınız tedavi bittikten sonra tekrar geri gelecektir. Saçlarınızı boyatmadan önce nakil ekibine danışınız. UYKU BOZUKLUKLARI Bazı kişiler yüksek doz kemoterapinin yan etkisi olarak ve nakil sonrası ilaçlara bağlı uyku bozukluğu yaşayabilir. Diğer bir neden de hastane ve ev ortamının farklılığından dolayı taburculuk sonrası uyku alışkanlığı kazanmakta güçlük çekebilmektedir. Uyku kalitesini etkileyen durumlar: Yatmadan önce bir şeyler yemek, Kafein içeren içecekler almak (kahve, kola vb.) Gün içinde uyumak, Ruhsal durum, Mide bulantısı, Ağrı. Yukarıda belirtilen yiyecekler uyku zamanı alınmamalıdır. Sizi rahatsız eden ve canınızı sıkan olayları ailenizle paylaşmak sizi rahatlatabilir. Ev içerisinde yapılan yürüyüş de bir egzersiz gibi rahat uyumanızı sağlayabilir. KABIZLIK Kabızlık; büyük tuvaletin katı olması ve normal alışkanlıklarınız dışında uzun süre yapılamamasıdır. Kabızlığın nedenleri; posalı besinlerin az tüketilmesi (yeşil yapraklı sebzeler, kepek ekmek, meyvalar), az sıvı tüketilmesi, hareketsizlik, kemoterapi yan etkisi, bağırsak hastalıkları, bazı ilaçlardır. Nakil ekibinin önerisiyle posalı yiyecekler alınımı, çok su tüketimi kabızlığı önleyebilir. Yürüyüş de bağırsak hareketini artırmaktadır. Tuvaletinizi 2 gün geçmesine rağmen yapamadığınızda bizi arayın. İSHAL İshal; sık ve sulu büyük tuvalet içeriğidir. İshalin nedenleri; kemoterapi ve ışın tedavisi, diğer ilaçlar, stres ve enfeksiyondur. Su kaybı, insan için gerekli mineraller (potasyum, magnezyum vb.), karın ağrısı, makatta ağrı, makatta hassasiyet ve çatlaklık ishalle meydana gelebilmektedir. Ayrıca bağırsak GVHH de ishal önemli bir belirtidir. İshaliniz 24 saatten daha çok devam ediyorsa ve günde 3 kez ve üzerinde ise hemen bizi arayınız. AĞRI Ağrı kemik iliği / kök hücre nakli tedavisinin bir yan etkisi olarak meydana gelebilmektedir. Ağrı yerel, genel vücut ağrısı şeklinde değişebilmektedir. Ağrıyla birlikte günlük yaşamınız güçleşebilmektedir. Nakil ekibinin önerisi dışında ağrı kesici kullanmayınız.

21 İLAÇLAR Siklosporin Siklosporin 25 mg ya da 100 mg kapsüller şeklindedir. Damardan ya da ağızdan alınır. Ağızdan kapsül ve şurup şekli vardır. GVHH( Graft versus host hastalığı) yi önlemek ya da tedavi etmek amacıyla kullanılır. Günde iki kez alınır. Siklosporin her gün aynı zaman da alınmalıdır. Şurup şekli ise portakal suyu veya süt ile karıştırarak içebilirsiniz. İlacı karıştırarak içecekseniz plastik bardak kullanmayınız ve metal kaşık kullanınız. Sabah kan testiniz yapılacaksa ilacı almayınız. Çünkü kanda siklosporin düzeyine bakılarak ilaç miktarı ayarlanmaktadır. 3 6 ay boyunca ilaç kullanımına devam edebilirsiniz. Greyfurt suyu ile birlikte ilacı almayınız. Çünkü kandaki cyclosporine düzeyini artırmaktadır. Siklosporinin; ellerde titreme, enfeksiyon riskinin artması, magnezyum düzeyinin azalması, saçların büyümesinde artış, ağız içi, damakta değişiklikler, kan lipid düzeyinde (kolesterol gibi) değişiklikler, kan şekerinde değişiklikler, baş ağrısı, böbrek hasarı, kan basıncının artışı, mide bulantısı, kusma, alerjik durumlar ve karaciğer hasarı gibi yan etkileri olabilmektedir. Başka ilaçlarla etkileşimi olabileceğinden doktorunuzun önermediği ilaçlarla birlikte kullanmayınız. Methotraksate GVHH gelişimini önlemek amacıyla damardan hastane ortamında yapılmaktadır. Nakilden sonra +1, +3, +6, +11. günlerde doktor kararına göre yapılabilmektedir. İlacın doz artışına bağlı ağızda mukozit (ağız ülserasyonu), mide bulantısı, kusma, beyaz kan hücrelerinin ve trombositlerin azalması, karaciğer -böbrek hasarı görülebilmektedir. Prednisone Ağızdan ve damardan verilebilen şekli mevcuttur. GVHH i önlemek ve akciğerde oluşabilecek yan etki oluşumunu engellemek amacıyla kullanılmaktadır. İlacı doktor önerisine uygun kullanınız. İlacın yemeklerden sonra alınımı mide ülserlerini ve gastriti engeller. İlacın dozunu atlamayınız. İlaç kesilirken oluşabilecek bir krizi engellemek için azaltılarak kesilmektedir. Doktor önerisine göre azaltın ve kesin. Kısa dönemde kan basıncının artışı, kan şekerinin artışı, mide yanması, dikkatin azalması gibi yan etkiler oluşabilmektedir. Uzun dönem yan etkiler kemik erimesi, kan şekeri artışı, mide ağrısı, ülserler, katarakt, deride incelme ve hassasiyet, enfeksiyon, kas zayıflamasıdır. Levofloksasin Bakteriyel enfeksiyonları engellemek ve tedavi etmek amacıyla 24 saatte bir kez kullanılmaktadır. Yemeklerden veya içeceklerden 1 2 saat önce ya da sonra almayınız. Antiasitlerle, alüminyum, kalsiyum ve vitamin içeren ilaçlarla birlikte almayınız. Aradan 1 2 saat geçmesini bekleyiniz. Ek besin olarak verilen (Ensure gibi) mamalar yiyeceklerden 1 2 saat önce ya da sonra verilebilir. Flukanazol Mantar enfeksiyonlarını engellemek ve tedavisi amacıyla kullanılmaktadır. Günde 1 ya da 2 tablet alınmaktadır. Yan etki olarak mide bulantısı, kusma, ishal, karın ağrısı ve nadiren karaciğer testlerinde değişiklik meydana gelebilmektedir.

22 Metranidazole İshal ve diğer enfeksiyonların tedavisinde kullanılır. 250 mg ve 500 mg lığ tabletleri mevcuttur. Günde 3 4 kez kullanılır. İlacı aldığınız sürece ve en az ilaç kesildikten 48 saat sonrasına kadar alkol içeren yiyeceklerden uzak kalınız. Ağzınızda metalik tat, mide bulantısı ve baş ağrısı gelişebilir. Asiklovir Viral enfeksiyonları engellemek ve tedavisi amacıyla kullanılır. Günde 2 ya da 3 kez kullanılır. Baş ağrısı, mide bulantısı, bilinç bulanıklığı gibi yan etkiler olabilmektedir İntravenöz immünglobulinler (İVİG) IVIG bir antibiyotik değildir. Ancak savunma sisteminizi geliştirmek, enfeksiyonları önlemek ve GVHH nı engellemek amacıyla kullanılmaktadır. Her hafta sizin immün globilin düzeyiniz ( IgG) kanda bakılacaktır. Doktorunuzun önerisi doğrultusunda İVİG dozunu 3 ya da 6 ay boyunca alacaksınız. Damardan sağlık kurumlarında alabilirsiniz. Alerji oluşabileceğinden ilacınıza başlamadan 15 dakika önce alerji ilacı yaptırınız. İlacı bir yerden bir yere götürürken buz kalıplarının içine koyunuz. Buzluğa atmayınız. Çünkü ilacınız kristalleşip bozulur. Buzdolabının sebze-meyve saklanan bölümünde ya da rafında saklayabilirsiniz. Yan etkiler ateş, titreme, çarpıntı, nefes darlığı, kan basıncının düşmesi ve allejik reaksiyonlardır. Bulantı ve kusma önleyici ilaçlar Yemeklerden 45 dakika önce birer tablet şeklinde ya da damardan mide bulantısı için verilir. Kemoterapi gibi yoğun mide bulantısı yapan ilaçlarda kullanımı çok etkilidir. Baş ağrısı, kabızlık ve ishal yapabilir. Ativan( Lorazepam) Mide bulantısı ve kusma için her 4 saatte bir tablet ihtiyaç olduğunda kullanılabilir. Ativan mide bulantısı yanında uyku ve sinirlilik gibi problemlere de yardımcı olur. Bilinç bulanıklığı ve güç nefes alma gibi sorunlar yan etkilerdir. Magnesium (Mg) Magnezyum vücudunuzun fonksiyonları için önemli bir elektrolittir. Magnezyum kanda bakılır. Nakil sonrası kullanılan ilaçlara bağlı ( sandimmun) kandaki miktarı azalabilmektedir. Kontrollerinizde Mg değerinize bakıp damardan ya da tablet olarak Mg tedavisi başlatılabilir. Ağızdan direkt içebilirsiniz. Yan etki olarak ishal gelişebilir Beyaz Kan Hücrelerini Artıran İlaçlar G-CSF; insan kemik iliğindeki fonksiyonel nötrofil üretimi ve salınımını desteklemek amacıyla kullanılan bir proteindir. G-CSF i 2 amaç için kullanırız: Birincisi kan değerleri (beyaz küre, nötrofil) düştüğünde, üretimi artırmaktır. İkincisi ise kök hücrelerini normal kanda çoğaltıp toplamak amacıyladır. Kök hücresi toplanacak kişi hastanın kendisi veya vericisi olabilir. Her iki durumda da G-CSF uygulanmaktadır. Uygulama damardan veya cilt altına yapılmaktadır. Doktorunuzun belirlediği dozda ve saatte uygulayınız. Kök hücre toplanacaksa kan sulandırıcı ilaçlar kullanılmamalı (aspirin vb.). Kök hücre toplanacaksa romatizma ilaçları veya ağrı kesiciler kullanılmamalı (apranax vb). G-CSF buzdolabının meyvelik bölümünde veya kapağında saklanmalı. Oda sıcaklığına ve buzdolabının dondurucu bölümüne konulmamalı. Uygulamadan 5 dakika önce dışarıya çıkarıp oda sıcaklığında bekletmeniz, ilaç yapılırken ağrı oluşumunu önler. G-CSF tek kullanımlıktır, artan ilaç tekrar kullanılmamalı İlaca bağlı kemiklerde ağrı ve gribe benzer kırgınlık hissedebilirsiniz size parasetomol önerilecektir. Not: Kapsüllü ilaçlar açılmamalı, çiğnenmemeli, ezilmemelidir.

23 HEMEN BİZİ ARAMANIZI GEREKTİREN NEDENLER Ateşiniz 38 derece üzerine çıkarsa doktorunuza bilgi veriniz ya da hastaneye başvurunuz. Geçmeyen şiddetli kemik ağrılarınız ortaya çıkarsa doktorunuza başvurunuz. Aksırma, öksürme, ses kısıklığı, İdrar yaparken yanma, sık sık idrara çıkma, Genital bölgede yara, akıntı, koku, kanama, Deride döküntü, kabarıklık, kırmızılık, morarma, Ağız içinde yara, renk değişikliği, diş eti sorunları, Makatta ağrı, kanama, Baş dönmesi ve ağrısı, Vücudunuzda; özellikle el ve ayak tabanında döküntü veya kızarıklık olmaya başlarsa, İshal ve kusma şikâyetleriniz olursa, İdrar yaparken yanma ve kanama olursa, gözlerde kuruluk şikâyeti başlarsa doktorunuza başvurunuz. Normalden uzun süren ve aşırı miktarda adet kanaması olması durumunda doktorunuza başvurunuz. Doktorunuzun önerdiği ilaçlar dışında önerilen hiçbir ilaç ya da bitkisel maddeyi kullanmayınız. Gelişebilecek diğer sorunlarda da ( göğüs ağrısı, nefes darlığı vb.) muhakkak hastaneye geliniz.

24 Sağlığınıza verdiğimiz değere güvenin! KENT HASTANESİ 8229/1 Sokak No: Çiğli-İZMİR Karaciğer Nakli İrtibat: Tel: (0232) (dahili 5083) Faks: (0232)