DİŞ HEKİMLERİNDE BEL AĞRISI: RİSK FAKTÖRLERİ VE HEKİMLERİN FARKINDALIKLARI BACK PAIN IN DENTISTS: RISK FACTORS AND AWARENESS OF DENTISTS

Transkript

1 Journal of Anesthesia - JARSS 2015; 23 (4): Askin et al: Back pain in dentists KLİNİK ÇALIŞMA / CLINICAL RESEARCH DİŞ HEKİMLERİNDE BEL AĞRISI: RİSK FAKTÖRLERİ VE HEKİMLERİN FARKINDALIKLARI BACK PAIN IN DENTISTS: RISK FACTORS AND AWARENESS OF DENTISTS Suna AfiKIN 1, Coflkun ARAZ 1, Esra BEYLER 2, Zeynep KAYHAN 1 1 Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi, Anesteziyoloji Anabilim Dalı, Algoloji Bilim Dalı, Ankara, Türkiye 2 Başkent Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi, Ağız, Diş ve Çene Cerrahisi Anabilim Dalı, Ankara, Türkiye 1 Baskent University Faculty of Medicine, Department of Anesthesiology, Algology, Ankara, Turkey 2 Baskent University Faculty of Dentistry, Department of Oral and Maxillofacial Surgery, Ankara, Turkey ÖZET Amaç: Difl hekimli i mesle inde kas-iskelet sistemi bozukluklar ve bel a r s s k görülmektedir. Bu durum; ifl verimini ve ifl kalitesini etkilemekle beraber hekimin yaflam kalitesini de do rudan etkileyebilmektedir. Bu çal flman n amac ; difl hekimlerinde bel a r s için risk faktörlerini araflt rarak difl hekimlerinin bu konudaki fark ndal klar n ölçmektir. Yöntem: Çal flmam z fiubat-mart 2015 tarihleri aras nda Baflkent Üniversitesi Difl Hekimli i Fakültesi nde bir y ldan daha uzun süredir çal flmakta olan 141 difl hekimiyle yüz yüze anket olarak gerçeklefltirildi. Hastalar n demografik özellikleri, çal flma koflullar na iliflkin özellikler, kas iskelet sistemine ait son y l içindeki bulgular, a r ya neden olabilecek postür durumlar ve hekimlerin bu konu hakk ndaki fark ndal klar ayr formlarla sorguland. Derecelendirmede Likert Skalas kullan ld. Kat l mc lar risk ve a r durumlar na göre 3 grup halinde de erlendirildi. Tüm veriler için p< 0.05 istatiksel olarak anlaml kabul edildi. Bulgular: Tan mlay c ve kesitsel çal flmam zda Baflkent Üniversitesi Difl Hekimli i Fakültesi nde çal flan 141 difl hekimine (96 kad n, 45 erkek) yüz yüze anket uyguland. Kat l mc lar n demografik özellikleri, çal flma koflullar, kas-iskelet sistemi ve bel a r s s kl klar kaydedildi. Çal flmaya kat lan difl hekimlerinin 98 inde (%69.5) kas ve iskelet sisteminde a r, 88 inde (%62.4) bel a r s saptand. Sosyodemografik risk faktörleri ile bel a r s aras nda anlam bir iliflki saptanmazken (p>0.05); kas iskelet sistemi a r lar ile zorlama, biçimsiz durufl, kötü dizayn edilmifl ekipmanlara maruz kalma ve bel a r s ile de biçimsiz durufl, stres, kötü dizayn edilmifl ekipmanlara maruz kalma aras nda anlaml bir iliflki oldu u gözlendi (p<0.05). Sonuç: Mesle e ba l kas iskelet sistemi ve bel a r s n önlemek için difl hekimlerinin fark ndal k ve bilgi düzeylerinin art r lmas gerekir. Çal flma koflullar n n iyilefltirilmesi ve kendi kendine uygulayabilecekleri korunma yöntemleri hakk nda daha fazla bilgilendirilmeleri gerekir. Bu yolla bilinçlendirilen hekimlerin çevresel çal flma koflullar n n iyilefltirmesine yönelik taleplerini dile getirmeleri daha kolay olacakt r. ANAHTAR KEL MELER: Difl hekimli i, Ergonomi, Bel a r s, Kas-iskelet sistemi a r s SUMMARY Objective: Musculoskeletal system disorders and low back pain are common among dentists. This affects efficiency and quality of work and quality of dentist s life. The aim of this study is to assess the risk factors associated with the occurrence of low back pain and awareness of dentists about this problem. Method: Our study was performed in February-March 2015 as a face to face questionnaire with 141 dentist who have been working in Baskent University Faculty of Dentistry for more than a year. Demographics of the patients, features of working conditions, musculoskletal findings belonging to the last year, postural status which may cause pain and awareness of the doctors about this subject were questioned in seperate forms. For grading Likert Scale was used. Contributors were evaluated in groups according to their risk status and pain condition. p< 0.05 was accepted as statistically significant for all data. Results: One hundred and forty one dentists (96 women, 45 men) who work at Baskent University Faculty of Dentistry participated in this cross-sectional study. Demographic properties, working conditions, musculoskeletal and back pain frequencies have been recorded by face-to-face questionnaire. Ninety-eight dentists (69.5%) reported musculoskeletal system pain, 88 (62.5%) of them had low back pain. There was no relationship between socio-demographic properties and pain. High perceive dexertion, awkward position, and working with unproperly designed equipment were statistically significantly related to the musculoskeletal and back pain. Stress in working environment was also statistically related to the back pain. Conclusion: The frequency of work-related musculoskeletal system and back pain can be lowered by awareness and knowledge of dentists. They can be more acknowledged about adopting appropriate work practices and modifying personal habits. Hence, the dentists can easily express their demands about improvement of their working conditions. KEY WORDS: Dentistry, Ergonomics, Back pain, Musculoskeletal pain Ç kar çat flmas /Conflict of Interest: Yazarlar herhangi bir ç kar çat flmas bildirmemifllerdir./ Authors do not report any conflict of interest. Gelifl tarihi/received: 03/05/2015 Kabul tarihi/accepted: 27/09/2015 Yaz flma Adresi (Correspondence): Dr. Coflkun ARAZ, Baflkent Üniversitesi T p Fakültesi, Anesteziyoloji Anabilim Dal, 06490, Bahçelievler, Ankara E-posta ( ): arazcoskun@yahoo.com 232

2 Anestezi Dergisi 2015; 23 (4): Aflk n ve ark: Difl hekimlerinde bel a r s G R fi Difl hekimli i, zihinsel ve fiziksel olarak dikkat gerektiren bir meslektir. Ayn zamanda difl hekimleri ve hastalar aras nda sosyal etkileflime dayan r. Bu nedenle; hasta memnuniyetinin sa land baflar l difl tedavisi ancak sa l kl bir difl hekimi ile sa lanabilir (1). Difl hekimlerinin çal flma koflullar na ve sürelerinin uzunlu una ba l olarak oluflan kas iskelet sistemi sorunlar, hastalardan kan yoluyla geçebilen veya solunum yoluyla bulaflan hastal klarla karfl laflma olas l klar n n s kl difl hekimlerinin sa l n tehdit eden faktörlerin bafl nda gelmektedir (2). Difl hekimlerinin yar ya yak n mesleklerinin en olumsuz yan n n zamanla ortaya ç kan sa l k sorunlar oldu u bildirilmifllerdir (3). Kas iskelet sistemi, vücuda gelen yükleri emerek da- tan ve vücuda destek sa layan dinamik bir sistemdir (4). Difl hekimlerinde en s k boyun, bel ve omuz a r lar olmak üzere kas iskelet sistemi hastal klar görülme prevalans %64-93 aras nda bildirilmifltir (5-7). Kas iskelet sistemi bozukluklar oluflumunda en yayg n ergonomik risk faktörleri; zorlama, biçimsiz durufl, uzun süreli ve hareketsiz sabit durufl, ezilme, gerilme, titreflimli ve gürültülü aletlerle çal flma, kötü çevre flartlar (s cakl k, ses, nem, görüfl flartlar, koku, yal t m, kalabal k gibi), kötü dizayn edilmifl ekipmanlar n kullan m, uygunsuz çal flma al flkanl klar ve çal flma ortam nda stres etkenleri olarak s ralanabilir. Ayr ca yafla ba l de ifliklikler, cinsiyet, genetik, sa l k sorunlar, gebelik, vücut kitle indeksi, spor yapmamak, sigara kullan m gibi mesleki olmayan faktörler de etkili olabilmektedir (4). Kas ve iskelet sistemine ba l problemler ifl verimi, ifl kalitesi ve yaflam kalitesini de olumsuz yönde etkileyebilmektedir (8, 9). Çal flmam zda, difl hekimlerinde bel a r s için risk faktörlerini belirlemeyi difl hekimlerinin bu konudaki fark ndal klar n ölçmeyi amaçlad k. GEREÇ VE YÖNTEM Çal flmam z, Baflkent Üniversitesi T p ve Sa l k Bilimleri Araflt rma Kurulu taraf ndan (19/02/2015, proje no: KA15/25) onayland ve fiubat-mart 2015 tarihleri aras nda Baflkent Üniversitesi Difl Hekimli i Fakültesi bünyesinde çal flan ve ankete kat lmay kabul eden 141 difl hekimiyle gerçeklefltirildi. Meslekte ve çal flt klar bilim dallar nda belli bir deneyim kazanm fl olmalar bak m ndan bir y ldan daha uzun süredir çal fl yor olma ve gönüllülük ön koflulu uygun görüldü. Anket yüz yüze yap ld. Anket formu benzer çal flmalarda kullan lan anket formlar kullan lmak suretiyle yazarlar taraf ndan düzenlendi (3,10-13). lk 20 anketle ön çal flma yap ld, sonras nda anket formu de ifltirilmesine gerek duyulmad. Anket formu dört bölüm olarak haz rland. Birinci bölümde demografik özellikler (yafl, cinsiyet, boy, kilo, medeni hali, uzmanl k alan, sistemik hastal klar, spor, sigara kullan m ), ikinci bölümde ifl durumu ile ilgili sorular (çal flt yer, kaç y ld r çal flt, gün içi oturarak/ayakta çal flma saatleri, gün içi mola süre ve say s ), üçüncü bölümde son 1 y ld r kas iskelet sisteminde a r flikayeti (a r n n bölgesi, fliddeti, a r ile oturma/ayakta olma/yürüme iliflkisi, doktora baflvurma, tedavi al p almad ), son bölümde a r ya sebep olabilecek durumlar (postür, zorlama, tekrarlay c güç kullan m, sabit durufl, aletler, çevresel flartlar, ekipman, stres) ve hekimin bu durumlara fark ndal ve bu konuda e itim al p almad klar sorguland. Bel a r s, gözlenme s kl nedeniyle di er kas iskelet sistemi a r lar ndan farkl olarak ayr ca de erlendirildi. Derecelendirme sorular Likert skalas ile (1: Hiçbir zaman, 2: Nadiren, 3: Bazen, 4: Ço u zaman, 5: Her zaman) puanland r ld (14). Maruziyet ve a r s kl 3 grupla de erlendirildi (1: Yok, 2: Düflük maruziyet/ bazen a r, 3: Yüksek maruziyet/s kl kla a r ). Veriler SPSS 20.0 paket program kullan larak incelendi. Tan mlay c istatistik olarak nitel de iflkenlerde say ve oran, nicel de iflkenlerde ise ortalama ± standart sapma veya ortanca (minimum-maksimum) verildi. Parametrik gruplar aras ndaki ortalama de erler yönünden fark n önemlili i Student s t testi ile araflt r ld. Nicel de iflkenler Pearson s ki-kare testi ile de erlendirildi. Tüm veriler için p< 0.05 istatiksel olarak anlaml kabul edildi. BULGULAR Çal flmam za dahil edilen difl hekimlerinin sosyodemografik verileri, çal flma statüleri ve bölümleri Tablo I de belirtildi. Bekar difl hekimlerinde bel a r s prevalans n n anlaml flekilde daha yüksek oldu u gözlendi (p= 0.025). Çal flmaya kat lan difl hekimlerinin 98 i (%69.5) son 1 y l içinde kas ve iskelet sisteminde a r çekti ini belirtirken; 97 (%68.8) kifli kas ve iskelet sistemi a r lar n n mesle e bafllad ktan sonra artt n bildirmekteydi. Toplam 24 olguda a r etiyolojisinde rol oynayabilece i düflünülen nörolojik, ortopedik veya romatolojik bir hastal k oldu u görüldü (Tablo II) ve bu hastalarda kas iskelet sistemi ve bel a r s s kl anlaml flekilde fazla bulundu (p<0.05). Kas iskelet sistemi a r lar ve bel a r s ile vücut kitle indeksi, yafl, meslekteki süre, çal flma ve mola süreleri aras nda anlaml bir iliflki saptanmad (p>0.05, Tablo III). Son bir y l içinde 88 (%62.4) difl hekimi bel a r s yaflad n ve bunlardan 25 i (%28.4) bu nedenle dokto- 233

3 Journal of Anesthesia - JARSS 2015; 23 (4): Askin et al: Back pain in dentists Tablo I. Kat l mc lar n Sosyo-demografik Özellikleri n (%) p Cinsiyet K/E 96/45 (68.1/31.9) Yafl ortalama (aral k) 27.4 ± 8.5 (21-69) BMI ortalama 21.9 ± 2.9 Evli/Bekar 30/111 (21.3/78.7) 0,025 Düzenli spor (var/yok) 44/97 (31.2/68.8) Sigara (var/yok) 27/114 (19.1/80.9) Çal flma Statüsü Ö renci 70 (49.6) Araflt rma Görevlisi 37 (26.2) Uzman Dr. 8 (5.6) Yard mc Doçent Dr. 5 (3.5) Doçent Dr. 11 (7.8) Profesör Dr. 10 (7.1) Bölüm Genel 70 (49.6) A z ve Çene Cerrahisi 12 (8.5) Endodonti 7 (5.0) Ortodonti 14 (9.9) Pedodonti 3 (2.1) Periodontoloji 10 (7.1) Protez 11 (7.8) Restoratif 8 (5.7) A z ve Çene Radyolojisi 4 (2.8) ra baflvurdu unu bildirdi. Baflvuru s ras nda saptanan etiyolojik nedenler incelendi inde bel f t (n=13) ve kas spazm n n (n=6) ön planda oldu u gözlendi. Bel a r s yaflayan difl hekimlerinin a r bafllad nda rahatlatmak için ne yapt sorguland nda; 17 si pozisyonunu de ifltirdi ini, 17 si hiçbir fley yapmad n, 11 i çal flmaya ara verdi ini, 11 i germe egzersizi yapt n, 8 i a r kesici ald n, 23 ü birden fazla fley yapt n bildirdi. Bel a r s nedeniyle tedavi ald n bildiren 14 difl hekiminin 8 i ilaç tedavisi, 4 ü fizyoterapi, 1 i alternatif t p, 1 i birden fazla tedavi ald n bildirdi. Kat l mc lar n 70 i bel a r s n n ifl verimini etkiledi ini düflünmekteydi. Kat l mc lar n 129 u (%91.5) difl hekimli inin bel a r s için bir risk faktörü oldu unun fark nda olduklar - n belirtti. Olgular n 103 ü (%73.0) ergonomi, 68 i (%48.2) kas iskelet sistemi hastal klar n önleme e itimi ald klar n bildirirken, 135 (%95.7) difl hekimi bu e itimlerin sürekli olmas gerekti ini düflünmekteydi. Ergonomik sorunlar incelendi inde (Tablo IV ve V) kas iskelet sistemi a r lar ile zorlama, biçimsiz durufl, kötü dizayn edilmifl ekipmanlara maruziyet (s ras yla p, Tablo II. Tan s Konmufl Nörolojik/ Ortopedik/ Romatolojik Hastal klar Hastal k smi n (%) Ankilozan Spondilit 1 (0.7) Bel F t 8 (5.6) Skolyoz 3 (2.1) Migren 3 (2.1) Pes Planus 1 (0.7) Eklem Romatizmas 1 (0.7) Gerilim Tipi Bafla r s 1 (0.7) Diz Eklemi Ba Sorunu 1 (0.7) Multipl Skleroz 1 (0.7) Raynoud Fenomeni 1 (0.7) Romatoid Artirit 1 (0.7) Sakroileit 1 (0.7) Sistemik Lupus Eritematozus 1 (0.7) 0.032, 0.001, 0.015) ve uzun süre ayakta durarak/oturarak çal flmaya ba l a r s kl aras nda anlaml bir iliflki oldu u görüldü (p<0.001). Bel a r s yla olan iliflki incelendi inde ise biçimsiz durufl, stres, kötü dizayn edilmifl ekipmanlara maruziyet aras nda (s ras yla p de erleri 0.003, 0.039, 0.006) ve strese, kötü ekipmanlara ve uzun süre ayakta kalarak/oturarak çal flmaya, biçimsiz durufla ba l a r s kl aras nda anlaml bir iliflki saptand (s ras yla p, 0.003, 0.046, 0.048, 0.003). Tablo III. Kat l mc lar n Çal flma Süreleri Özellik Ortalama Süre- SD (Aral k) Meslekteki Y l 6.6 ± 8.04 (1-47) Güniçi Ayakta Çal flma Süresi (saat) 2.8 ± 1.89 (0-12) Güniçi Oturarak Çal flma Süresi (saat) 3.23 ± 1.80 (0-8) Günlük Ortalama Çal flma Süresi (saat) 6.06 ± 2.02 (2-13) Haftal k Ortalama Çal flma Süresi (saat) 32.3 ± 12.7 (7-70) Mola Süresi (dakika) ± 10,0 (0-120) Her Hasta Aras Mola Verme (%) 60 (42.6) SD: Standart Sapma TARTIfiMA Difl hekimli i mesle i, bozulmufl ergonomiye ba l olarak kas ve iskelet sistemi sorunlar n n s k gözlendi i bir branflt r (5-7). Kesitsel özellikteki araflt rmam za kat lan difl hekimlerinin üçte ikisi son 1 y l içinde kas-iskelet sistemi ile iliflkili a r çekti ini ve bunun hayat kalitelerini azaltt n bildirmekteydi. A r, genellikle birden fazla bölgeyi içermekle birlikte bel, boyun ve omuz bölgelerinde yaflanan a r lar n daha s k oldu u gözlendi. 234

4 Anestezi Dergisi 2015; 23 (4): Aflk n ve ark: Difl hekimlerinde bel a r s Tablo IV. Ergonomik Sorunlara Maruziyet S kl ve Kas- skelet Sistemi A r s Bel A r s (n:88) Kas ve skelet A r s (n:98) Etken Yüksek Düflük Maruziyet P Yüksek Düflük Maruziyet P Maruziyet Maruziyet Yok Maruziyet Maruziyet Yok Biçimsiz Durufl * * Zorlama * Tekrarlay c Güç Sabit Durufl Temas Zorlu u Titreflimli ve Gürültülü Aletler Kötü Çevre fiartlar Kötü Ekipmanlarla Çal flma * * Stres * *: p<0.05 Tablo V. Ergonomik Durumlara Ba l A r S kl ve Kas- skelet Sistemi A r s Bel A r s (n:88) Kas- skelet Sistemi A r s (n:98) Etken S kl kla Bazen A r Yok p S kl kla Bazen A r Yok P Biçimsiz Durufl * * Zorlama * Tekrarlay c Güç Sabit Durufl * * Temas Zorlu u Titreflimli ve Gürültülü Aletler Kötü Çevre fiartlar Kötü Ekipmanlarla Çal flma * Stres * *: p<0,05 (ki kare) Hekimlerin büyük ço unlu u ergonomik sorunlar n ve kas iskelet sistemi problemleri bak m ndan risk alt nda olduklar n n fark nda olsalar da, bu yayg n ve yüksek a r prevalans de erlendirildi inde hekimlerin fark ndal klar n n art r lmas amac yla s kl kla hat rlat c toplant lar veya faaliyetler yap lmas uygun olabilir. Difl hekimlerinin ergonomik problemlerinin s kl üzerine yap lm fl birçok çal flma bulunmaktad r. Bu çal flmalarda özellikle bel, boyun ve omuz a r lar baflta olmak üzere, birden fazla bölge a r lar dikkat çekmektedir. Bu çal flmalarda difl hekimleri için kas iskelet sistemi ile iliflkili a r prevalans % olarak bildirilmektedir (15-21). Türkiye deki difl hekimleri de erlendirildi inde; kas-iskelet sisteminde a r prevelans % aras nda de iflirken; kad nlarda ve günde 11 saatten fazla çal flanlarda s kl k artmaktad r (3.13). A r - yan bölge s kl klar s ras yla flöyledir: % 40.3 lumbosakral, % 36.1 servikal, % 19.4 omuz bölgesi (22). Çal flmam zda literatüre benzer olarak kat l mc lar n % 69.5 inde kas-iskelet sisteminde a r tespit edilmifltir. Son bir y lda bel a r s yaflayan difl hekimleri oran % 62.4 olarak bulunmufltur. Marshall ve arkadafllar (23); kad n difl hekimlerinde ve artan yafl ile bel a r s sorunuyla karfl laflma s kl - n n artt n söylemifltir. Bu iliflkileri genetik, hormonal ve çevresel nedenlere ba l olarak disk yap lar nda dejenerasyon geliflmesine ba lam fllard r. Evlilikle beraber artan ev ifl yükü (ev iflleri, çocuk bak m gibi) nedeniyle evli kad n difl hekimlerinde daha s k bel a r s görüldü- ünü belirten çal flmalar da mevcuttur (15, 23). Çal flmam zda; kas-iskelet sistemi ve bel a r lar ile yafl, cinsiyet, vücut kitle indeksi, çal flt y l, çal flma saatleri, mola süreleri, çal flt klar bölüm, spor yapma, sigara içme ile anlaml bir iliflki saptanamam flt r. Bel a r s n n bekar olan difl hekimlerinde daha s k oldu unu tespit ettik. Bizim çal flmam zda kat l mc say s n n az olmas, kat l mc lar n ço unlu unun ö renci olmas, yafl ortalamas n n genç olmas ve çal flma grubumuzun ço- 235

5 Journal of Anesthesia - JARSS 2015; 23 (4): Askin et al: Back pain in dentists unlu unun kad n olmas gibi nedenler k s tl l k olarak de erlendirildi. Sonuçta a r ve yafl, cinsiyet ve çal flma süresinde anlaml bir iliflki bulamad k. Literatürdeki verilerin tersine; bekar olmak ile kas-iskelet sisteminde a r iliflkili bulundu. Çal flma anketi s ras nda bunu detayl olarak sorgulamad k. Ancak bekar ve evli say s da l m n n benzer olmamas, evlilerin daha k demli olmas ve ergonomik sorunlar bak m ndan daha dikkatli davran yor olmas böyle bir sonuca ulaflmam z n nedeni olarak düflünülebilir. Ergonomiye dikkat edilmeyen çal flmalara ba l hasarlar n gelifliminde fiziksel ifl yükü önemli bir etkendir. Normal koflullarda, hasar gören dokular dinlenme s ras nda tamir edilir, ancak ço u zaman bu hasarlar, yetersiz dinlenme süreleri nedeniyle tamir edilebilir aflamay geçmektedir (24). Her üç difl hekiminden birinin hiç ara vermeden ya da pek ço unun günde 1 kez ara vererek 8 saat çal flmas na ba l bel a r lar n n geliflti i bildirilmifltir (12). Ancak; bu çal flmam zda çal flma süresi, günlük ve haftal k çal flma saatleri, mola süreleri, ayakta ve oturarak çal flma süreleri ile a r aras nda bir iliflki saptayamad k. Mesle iyle ilgili olarak; biçimsiz durufl, uzun süre ayakta kalarak/oturarak çal flma, tekrarlay c ve zorlu hareketler yapan herhangi biri, kas-iskelet sorunlar aç - s ndan risk alt ndad r. nsan vücudu, uzun süre ayn pozisyonda veya tekrarlay c hareketlere uyum gösterecek flekilde dizayn edilmemifltir. Tüm bu durumlara ba l olarak kas-iskelet sistemi sürekli travmaya maruz kalmaktad r. Bunun sonucunda da kas iskelet sistemi ve bel a r s s kl artmaktad r. Literatürde; sabit durufl, tekrarlay c güç kullan m ile boyun ve el, el bilek a r lar, biçimsiz durufl ve genel sa l k sorunlar ile bel a r s, zorlama ve tekrarlama hareketleri ile omuz ve bel a r s, biçimsiz durufl, uzun süreli ayakta kalma/oturma, üst ekstremitenin zorlanarak gerilmesi, ellerin afl r s k lmas gibi zorlay c ve tekrarlay c hareketler ile bel a r s aras nda korelasyon oldu una dair çal flmalar vard r (19,24-25). Çal flmam zda kas iskelet sistemi a r lar ile zorlama, biçimsiz durufl, kötü dizayn edilmifl ekipmanlara maruziyet derecesi aras nda; bel a r s ile biçimsiz durufl, stres, kötü dizayn edilmifl ekipmanlara maruziyet derecesi istatistiksel olarak anlaml bir iliflki saptanm flt r. Ayr ca kas iskelet sistemi a r lar ile uzun süre sabit duruflta çal flmaya ba l a r s kl ve bel a r s flikayeti ile strese, kötü ekipmanlara ve uzun süre sabit duruflta çal flmaya, biçimsiz durufla ba l a r s kl aras nda anlaml bir iliflki tespit ettik. Çal flmam za kat lan ço u difl hekimi mesleklerinin bel a r s için risk faktörü oluflturdu unun fark nda olduklar n ; ergonomi ve kas iskelet sistemi hastal klar n önleme hakk nda e itim ald klar n belirtmifllerdir. Ancak bu konudaki e itim düzeylerinin yüksek olmas na ra men çal flmam zdaki her 3 difl hekiminden 2 sinde kas iskelet sistemi ve bel a r s saptad k. Bu durum; ergonomi ve kas iskelet sistemi hastal klar n önleme e itimlerinin hekimlerin günlük yaflam pratiklerine dönüfltürüldü ü ve sürekli verildi i takdirde kas iskelet sistemi ve bel a r lar n engellenebilece ini göstermektedir. Çal flmam z n kesitsel olmas k s tl l klar m zdand r. Verilerimiz, anket yolu ile toplad m z için cevaplar n ne derece bilinçli ve içtenlikli verildi i bilinmedi inden, geçerli inden emin olma olas l m z azd r. Tarafl l k riskini düflürmek için anket sorular ayn çal flma arkadafl m z taraf ndan yüz yüze uygulanm flt r.. Ancak çal flmam zda muayene, kas-iskelet sistemini görüntüleme yöntemleri, ergonomik durumlar n video ile kayd gibi objektif de erlendirme yöntemlerine baflvurmad k. Literatürdeki çal flmalara göre, çal flmam zda kad n ve genç yafl hakimiyeti mevcuttu. Bu durumlar çal flmam z n k - s tl l klar aras nda say labilir. Ancak gelecekteki çal flmalarda bunlar göz önüne al n rsa daha anlaml ve güvenilir sonuçlara ulafl labilir. Sonuç olarak, difl hekimlerinde bel a r s geliflmesine sebep olabilecek risk faktörlerini ve hekimlerin bu konudaki fark ndal klar n araflt rd m z bu çal flmam zda kat l mc lar n % 69.5 i son 1 y lda kas-iskelet sistemi a r s çekiyorlard. A r lar bel boyun ve omuz bölgesi baflta olmak üzere s kl kla birden fazla bölge de gözlenmekteydi. Bel a r s ile bekar olmak aras nda anlaml bir iliflki oldu u gözlendi. A r lar n, zorlama, biçimsiz durufl, stres ve kötü dizayn edilmifl ekipmanlara maruziyet derecesi ile iliflkili oldu u gözlendi. Yüksek biliflsel düzeylerine ra men, difl hekimlerinin bu konulardaki fark ndal k ve bilgi düzeylerinin art r lmas gerekir. Çal flma koflullar n n iyilefltirilmesi ve kendi kendine uygulayabilecekleri yöntemler hakk nda daha fazla bilgilendirilmesi gerekir. Bu yolla bilinçlendirilen hekimlerin çevresel çal flma koflullar n n iyilefltirmesine yönelik taleplerini dile getirmeleri daha kolay olacakt r. KAYNAKLAR 1. fienel B. Difl hekimleri için risk tafl yan hastal klar ve difl hekimlerinin mesleki rahats zl klar. Gülhane T p Dergisi 2007; 49: Hayes MS, Smith DR, Cockrell D. An interview of review of musculoskeletal disorders in the dental hygiene professions. Int Dent J. 2010; 60: Kandemir S, Karatafl SU. Mesle ini sürdüren difl hekimlerinin mesle ine ba l sa l k flikayetlerinin belirlenmesi. Cumhuriyet Üniversitesi Difl Hekimli i Fakültesi Dergisi 2001; 4:

6 Anestezi Dergisi 2015; 23 (4): Aflk n ve ark: Difl hekimlerinde bel a r s 4. K rz o lu Z, Yetifl C. Difl Hekimli i Kliniklerinde Ergonomik Düzenlemeler. Bölüm 1: Difl hekimli inde ergonominin geliflimi ve ergonomik olmayan çal flmalar sonucu oluflan musküloskeletal bozukluklar. Atatürk Üniv Difl Hek Fak Derg. 2013; 23: Hayes MJ, Cockrell DR, Smith DR. A systematic review of musculoskeletal disorders among dental professionals. Int J Dent Hygi. 2009; 7: Rundcrantz BL, Johnson B, Moritz U. Cervical pain and discomfort among dentists. Epidemiological, clinical and therapeutic aspects. Part 1. A survey of pain and discomfort. Swed Dent J 1990; 14: Bigos JS, Müller G. Primary approach to acute and chronic back problems: definitons and care. In: Looser JD, ed. Bonica s managemet of pain. 3rd ed. Philedelphia: Lippincott Willms and Wilkins. 2001; K rz o lu Z, Yetifl C. Difl Hekimli i Kliniklerinde Ergonomik Düzenlemeler Bölüm 2: Difl Hekimli inde Ergonomik Risk Faktörleri, Fark ndal k ve Al nacak Önlemler. Atatürk Üniv Difl Hek Fak Derg. 2013; 23 (3): Burke F, Main JR, Freeman R. The practice of dentistry: An assessment of reasons for premature retirement. Br Dent J.1997; 182: Chowanadisai S. Kukiattrakoon B, Yapong BrKedjarune U, Leggat A.P Occupational health problems of dentists in southern of Thailand. Int Dent J. 2000; 50: Kerosuo E, Kerosuo H, Kanerva L. Self-reported health complaints among general dental practitioner, orthodontists and office employers. Acta Odontol Scand 2000; 58: Szymanska J. Disorders of the musculoskeletal system among dentists from the aspect of ergonomics and prophylaxis. Ann Agric Environ Med 2002; 9: Külcü D, Gülflen G, Altunok T, Küçüko lu D, Nadeni S. Difl hekimli i fakültesinde çal flanlarda bel ve boyun a r lar. Turk J Rheumatol. 2010; 25: Tezbaflaran, Ata. Likert Tipi Ölçek Gelifltirme K lavuzu. kinci bask, Türk Psikologlar Derne i Yay n, Ankara: Santos Filho SB, Barreto SM. Occupational activity and prevalence of osteomuscular pain among dentists in Belo Horizonte, Minas GeraisState, Brazil: a contribution to the debate on work-related musculoskeletal disorders. Cad Saude Publica 2001 Jan-Feb;17: Letho TU, Helenius HYMN, Alaranta HT. Musculoskeletal symptoms of dentists assessed by a multidisciplinary approach. Community Dent Oral Epidemiol 1991; 19: Al Wazzan KA, Almas K, Al Shethri SE, Al-Qahtani MQ. Back and neck problems among dentists and dental auxiliaries. J Contemp Dent Pract 2001; 3: Leggat PA, Smith DR. Musculoskeletal disorders self reported by dentists in Queensland, Australia. Aust Dent J. 2006; 51: Alexopoulos EC, Stathi IC, Charizani F. Prevalence of musculoskeletal disorders in dentists. BMC Musculoskelet Disord. 2004; 5: Chikte UME, Khondowe O, Louw Q, Musekiwa A. A metaanalysis of the prevelance of spinal pain among dentists. SADJ 2011; 66: Türkozan Y, Acar P, Konsol C. Difl hekimli i ö rencilerinin trapezius kas ile iliflkili vücut bölgelerinde mesle e ba l a r lar n n de erlendirilmesi. st Üniv Difl Hek Fak Derg 2011; 45: O uzcan M, Karaman G. Difl hekimlerinde kas ve iskelet sisteminde görülen mesleki dejenerasyonlar n analizi. A. Ü. Difl Hekimli i Fakültesi Dergisi 2011; 38: Marshall ED, Duncombe LM, Robinson RQ, Kilbreath SL. Musculoskeletal symptoms in New South Wales dentists. Aust Dent J. 1997; 42: Khan S, Chew YK. Effect of working characteristics and taught ergonomics on the prevalence of musculoskeletal disorders among dental studies. BMC Musculoskeletal Disord 2013; 14: Oliveria Dantas FF, Lima KC. The relationship between physical load and musculoskeletal complaints among Brazilian dentists. Appl Ergon 2015; 47: