ÖZEL PİRİ REİS OKULLARI PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK SERVİSİ EKİM AYI BÜLTENİ YAŞ GELİŞİM ÖZELLİKLERİ

Transkript

1 ÖZEL PİRİ REİS OKULLARI PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK SERVİSİ EKİM AYI BÜLTENİ YAŞ GELİŞİM ÖZELLİKLERİ Genel olarak bakıldığında gelişme kavramı; ilerleyen bir denge, daha az dengeli bir durumdan daha yüksek bir denge durumuna sürekli bir geçiştir. Sizler için hazırladığımız bu ilk bültenimizde çocuklarımızın gelişim dönemlerinde öne çıkan bazı noktalara değineceğiz. Keyifli okumalar! Öncelikle bilinmesi gerekir ki; çocuğun gelişim dönemleri birbirinden kesin sınırlarla ayrılmamaktadır. Bir önceki dönemin özellikleri, belli bir süre sonraki dönemlerde de görülebilir. Biz bu dönemleri anlatabilmek için oyun dönemi, ilkokul dönemi, önergenlik dönemi ve ergenlik dönemi kavramlarını kullanacağız. OYUN DÖNEMİ (3-5 YAŞ) Okul öncesi dönem de denilen bu dönem genel olarak 3-6 yaş arasını kapsamaktadır. Bu dönemde çocuk; konuşkandır ve sosyaldir. Sürekli bir şekilde bu ne, neden, nasıl gibi sorular sorarlar. Bazı uzmanlar bu dönemi Bu Ne Dönemi? veya Soru Sorma Dönemi olarak da isimlendirmektedirler. Çocukta sonu gelmez bir öğrenme merakı vardır, her şeyi bilmek, tanımak ve keşfetmek ister. Kelime dağarcığı genişlemiş, anlatım gücü gelişmiştir. Cinsiyet rolleri açısından bakıldığında bu dönemde çocuklar kız ve erkek kavramlarının ayrımına varırlar ve oyunları ayrı ayrı gruplaşıp oynamayı tercih ederler. İlgileri cinsiyetlerine göre ayrışmaya başlamıştır. Bu dönemde çocuklar, aile içi duygusal dalgalanmalara ve sevgiye çok duyarlıdır ve bu konularda çok hassastırlar. Anne baba ile özdeşim bu dönemde önemlidir. Erkek çocuk kimliğini babaya, kız çocuk kimliğini anneye benzeyerek kazanır. Psikolojide bu olaya özdeşim adı verilmektedir. Çocuklar anne babalarının tutumlarını, duygularını, davranış ve huylarını kendi benliğine mal eder. Kendi kişiliğinin bir parçası haline getirir. Bunu özellikle anne babasının sevgisini sürdürebilmek için yapar. Gelişim dönemine ismini veren oyun, bu dönemde çocuk için oldukça önemli bir yerdedir. Çocuklar bu dönemde oyun oynarlarken açlık, tuvalet gibi temel ihtiyaçlarını bile unutabilirler. Oyun çocuğu tanımakta ve onun sorunlarına yardımcı olmakta iyi bir araçtır. Bu, onların öğrenme ve rahatlama yoludur. Çocuklar oyun oynarken öğrendiklerini pekiştirirler. Ayrıca korktuklarında, mutsuz olduklarında, çevresindeki olayları anlayamadıklarında, rahatlamak ve korkularını atmak için oyun oynama yolunu seçerler. Bu şekilde olası saldırganlık dürtülerini de sağlıklı bir yolla ifade etmiş olurlar. Çocukta somut düşünme ve benmerkezci düşünme hâkimdir. Dünyanın kendi

2 etraflarında döndüğünü sanırlar. Bu dönemde gerçeği değerlendirme gelişmemiştir, animistik düşünce tarzı görülebilir. Korkuları gerçek dışıdır. (hayalet, öcü, canavar gibi). BU DÖNEMDE KENDİNİZ VE ÇOCUĞUNUZ İÇİN Çocuğunuzu yakından tanıyın. Kendinizi tanıyın. Çocuğa daima alternatif çözümler sunarak, kendisinin, alternatiflerden birini seçmesi için ona fırsat tanıyın. Çocuğunuza bol keseden söz vermeyin. Yerine getiremeyeceğiniz sözler, onun hem size olan güvenini azaltır hem de onu hırçınlaştırır. İstenmedik bir davranışı için önce açıklama yapın, sonra kararlı davranın. Çocuğunuzdan beklentilerinizi gerçekçi bir çizgiye çekin. Duygularını sözlü ve sözsüz olarak yaşamasına izin verin. Duygularını ifade edemeyen, rahatlayamayan çocuk gergin olur ve çatışmaya girmeye yatkındır. Çocuğa tutarlı davranmak önemlidir. Çocuğun yapamadıklarından çok yapabildiklerine odaklanarak kendisini başarılı, iyi, değerli hissetmesini sağlayın. Başka çocuklarla kıyaslamayın. Çocukla inatlaşmayın. Her sorun durumunda mutlaka üzerine gitmeyin. Bırakın bir süre kendi sınırları içinde başına buyruk davransın. Çocuğa bazı şeyleri yaptırmak için, örneğin sorumluluk alması için siz de sorumluluğun bir parçası olun. İLKOKUL DÖNEMİ (6-9 YAŞ) Yedi- dokuz yaş, çocuklarımızın erken çocukluk döneminden çıkıp kendilerini keşfetmeye başladıkları, akranlarıyla iyi ilişkiler kurmayı öğrendikleri ve günlük yaşamları için gerekli becerileri geliştirdikleri bir dönemdir. Bu gelişim süreci, tüm dönemlerde olduğu gibi fiziksel, bilişsel, duygusal ve sosyal boyutlarda yaşanır. Büyüme ilk çocukluk yıllarına göre yavaşlamıştır. Gelişimin daha çok kol ve bacaklarda hızlı olduğu görülür. Küçük kaslar gelişimini sürdürmektedir. Özellikle bu dönemin başlarında çocukların el- göz koordinasyonu tam olarak gelişmediğinden dolayı resim, el işi, düzgün yazı yazma gibi etkinliklerde zorlanabilirler. Sekiz dokuz yaşlarında el göz koordinasyonunun daha iyi olduğunu ve yazı yazma, resim yapma gibi faaliyetlerde daha başarılı olduklarını görebiliriz. Yedi- sekiz yaş çocuklarının görme yeteneğinin tam gelişmemiş olmasından dolayı ince uçlu kalem kullanırken ve küçük puntolu yazı okurken zorlanabilirler. Bu dönem çocuğunda somut düşünme hâkimdir. Somut düşünce; çocuğun gözüyle görebildiği, duyu organlarıyla algılayabildiği eşya ve olaylar üzerindeki çok boyutlu bir mantıksal düşünce şeklidir. Somut düşünme evresinde çocuk, gördüğü nesne ve olaylara ilişkin akıl yürütebilir. Dokuz yaşlarında soyut sözcükler kullanmaya başlarlar. Bu çağdaki çocuklar, olayları diğer insanların gözüyle görmeye başlarlar. Empati becerileri gelişmeye başlamıştır. Ben merkezlilik azalmaya başlamıştır. Zaman kavramı gelişmeye başlamıştır. Ancak tam olarak 9-10 yaşlarında kazanılır.

3 Bu dönemde çocukların en önemli duygusal ihtiyacı sevilme, beğenilme ve başarılı olma duygusudur. Çocuklar ilgi odağı olmak, başarılı olmak isterler. Öğretmen tarafından beğenilmek ve onay almak isterler. Bu yüzden kurallara uymak için çaba gösterirler. Bu dönemde çocuklar paylaşmanın gereğini kavrayabilirler. Arkadaşları ile olumlu iletişim kurma ve paylaşma becerilerinin bu dönemde gittikçe arttığını gözlemleyebiliriz. Arkadaş seçiminde daha titiz olurlar. Bir veya iki tane iyi ve sürekli arkadaşları olabildiği gibi aynı zamanda sevmedikleri arkadaşları da olabilir. Ayrıca arkadaşlıklarda genellikle hemcinslerini tercih ederler. BU DÖNEMDE KENDİNİZ VE ÇOCUĞUNUZ İÇİN Televizyonun ve teknolojik aletlerin çocukların hayatında çok güçlü bir etkisi olabilir. Televizyon onları hem eğlendirir hem de öğretir ama aynı zamanda da çocukları başka önemli faaliyetleri yapmaktan alıkoyabilir. Anne babaların çocuğun bu teknolojik aletleri ne kadar ve nasıl kullanmalarını istediklerine karar vermelidirler. Küçük yaşlarda konulan bazı kurallar ileride bu konularda yaşanabilecek büyük sorunları engelleyecektir. Çocuğunuzla beraber oturup seyrettiğiniz programlarla, oynadığı oyunlarla ilgili vs. konularda konuşmanız onun gördüklerini daha iyi anlamasını sağlayacaktır. Teknolojik alet kullanımı sizin çocuğunuzla geçireceğiniz vaktin yerini almamalıdır. Ayrıca yaratıcı ve hayal gücünü geliştiren oyunlar oynamasını da engellememelidir. Çocuğunuzun güvenme, bağımsızlık, girişkenlik, başkalarının duygularını anlayabilme ve özgüven duygularının gelişimini destekleyici ortamları yaratmanız önemlidir. Bu ortamlar çocuğunuzun becerilerini ve yeteneklerini ulaştırabileceği en üst noktaya kadar geliştirmesini sağlayacaktır. Sevgi ve yakınlığın olduğu, sıcak ve huzurlu bir ev ortamı çocuğun ihtiyacı olan en önemli şeydir. Çocuğunuzun ilgi alanlarını bulun ve onu destekleyin. Olaylara çocuğunuzun açısından bakmaya çalışın. Çocuğunuz diğer çocuklarla oyun oynarken aralarında çatışmalar olacaktır. Bu çok doğaldır. Aslında bu çatışmalar onların ilerde diğer insanlarla yaşayacakları problemleri çözme becerilerini geliştirebilmeleri için iyi birer fırsattırlar. Anne baba olarak sizlerin kabullenici, içten ve destekleyici olduğunuz bir ortamda çocuğunuz kendi davranışlarının başkaları üzerindeki etkilerinin farkına varabilecektir. Böyle durumlarda çocuğunuzu yargılamak, eleştirmek veya kıyaslamak yerine sorunun nasıl çözülebileceğiyle ilgili fikirler üretmesini sağlayın ve yönlendirin. Kendi davranışlarıyla bunların başkaları üzerindeki etkileri arasında bağlantı kurabilmeleri ve kendi davranışlarının sorumluluğunu almaları için onları yüreklendirin. Böylece yaptığı yanlışı kavramasına ve ne yapması gerektiğine karar vermesine yardımcı olmuş olacaksınız.

4 ÖN ERGENLİK DÖNEMİ (9-12 YAŞ) Bu yaşlarda erken gelişen kız ve erkek çocuklar, ergenlik çağı gelişim özelliklerini göstermeye başlarlar. Bu, onlarda çok çeşitli fiziksel ve hormonal değişikliğe yol açabilir. Dış görünüşlerine önem vermeye başlarlar. Ayna karşısında geçirilen zamanlar artar, özellikle saçlara ekstra önem verilir. Kişisel temizlik, giysiler daha sonraları önem kazanır. Zihinsel beceriler yönünden baktığımızda çocuklar bu dönemin ortalarına doğru somut düşünce düzeyinden soyut düşünce düzeyine atlamış bulunmaktadırlar. Düşünme becerileri artık daha üst düzey konuları anlayabilme ve kıyaslayabilme özelliğine sahiptir. Bu yaş çocuklarının davranışlarının, değerlerinin oluşmasında arkadaşları çok önem kazanmaya başlamıştır. Bir gruba ait olma bilinci oluşmaya başlamış ve ait olduğu grupta tercih edilen biri olma arzusu önem kazanmıştır. Grup normları daha fazla önemli ve katıdır. Grup kurallarına uymadığı koşulda dışlanma tehlikesiyle yüz yüze gelebilir ve bu onu çok kaygılandırır. Arkadaşlarına daha fazla anlam yükler ve kaybetmekten daha fazla korkar. Başkalarının duygularını anlama ve paylaşma artar. Sadece söylenenleri değil, artık vücut dilini anlamaya da başlar. Karşısındakinin bakışlarındaki anlama daha duyarlıdır, yüz ifadesini okumaya daha fazla çaba harcar. Bu dönemde olayları sadece kendi boyutundan değil, karşısındaki kişinin bakışıyla da görmeye çalışma çabası vardır. ««««««««««BU DÖNEMDE KENDİNİZ VE ÇOCUĞUNUZ İÇİN Çocuktan yeteneğinin üzerinde başarı ve sosyal beceri beklemek onun benliğine karşı olumsuz tutumlar geliştirmesine ve yetersizlik duygusu yaşamasına neden olmaktadır. Bu nedenle anne baba olarak çocuğunuzdan kapasitesinin üzerinde bir performans beklemeniz onun geliştirebileceği başka yeteneklerini de olumsuz yönde etkileyebilir. Çocuğun başarı vaat eden bir yönünden gelişebileceği düzeyde bir başarı beklemek ve çocuğun sahip olduğu başarı düzeyini önemsemek onun yeterlilik, kendine saygı ve özgüven duygusunu geliştirmesine yardımcı olur. Çocuklar bu dönemde vücutlarında meydana gelmekte olan değişimlerle ilgili kaygılı ve korkulu olabilirler. Çünkü belirsizlik insan için her zaman kaygı yaratıcı bir durumdur. Bu yüzden bu kaygı ve korku çok doğal ve beklenen bir durumdur. Bu anlamda yaşayacakları süreçleri onlara en basit hâliyle anlatarak onları rahatlatmak endişelerini minimum düzeye indirmek size de onlara da çok yardımcı olacaktır. ««««««««««

5 ERGENLİK DÖNEMİ (12-15 YAŞ) Ön ergenlik dönemi hızlı bir fiziksel, bilişsel ve psikolojik gelişmenin olduğu dönemdir. Ergenlik ise, ön ergenlik döneminde meydana gelen değişmelere uyum dönemidir. Ergenlik dönemi cinsiyet salgı bezlerinin aktif hâle gelerek cinsiyet hormonu üretimiyle başlar. Bu hormonlar erkeklerde testesteron, kızlarda östrojen adını alır. Ergenlik döneminin tüm aşamaları ve olayları bütün bireylerde aynı sırayı izlemekle birlikte, zamanlaması bireyden bireye büyük farklılıklar gösterebilir. Ergenlik dönemi aşağı yukarı 6 yıl sürer. Kızlar genellikle 11 yaş civarı ergenliğe girerken, erkekler için bu yaş 13 ve civarıdır. Önce eller ve ayaklar büyür, sonra kollar ve bacaklar daha sonra da beden gelişir. Hızlı bedensel büyümeden dolayı sakarlık ve dikkatsizlik artar. Kızlarda yağ dokusu, erkeklerde kas dokusu fazlalaşır. Ergenlik döneminde birey ne çocuk ne de yetişkindir. Ergenlik döneminde yaşıtlarıyla arkadaşlık ve yakınlaşma oldukça önem kazanmaktadır. Bunun yanında yalnız kalma isteği ve bağımsızlaşma çabaları oldukça belirgin gözlemlenir. Duygusal anlamda sinirlilik, huzursuzluk, mutluluk, çabuk küsme, hırçınlaşma gibi sık görülen ve sürekli değişen duygular hâkimdir. Başlangıçta ilgisiz kalsa da sonradan oluşan cinsel merakları vardır. Bu döneme özgü bir başka özellik ise ergenlerin göreceli düşünme kavramıdır. Yani ergen bir birey kendi deneyimleri ve değerlerine göre düşünür. Fiziksel biçimiyle sürekli ilgilenme, aynada kendini inceleme söz konusudur ve herkesin onları izlediğini düşünürler. Bu nedenle giysi ve eşyalarının seçiminde oldukça titiz davranırlar. Zihinsel gelişim açısından bakıldığında ise ergenlik döneminin başlangıcından itibaren bireylerin düşünme biçimleri, yetişkinlere benzer hâle gelir, soyut düşünmenin daha da geliştiği görülür ve dini, mistik konularla daha fazla ilgilenme söz konusu olabilmektedir. Yani bu dönemde ergen bireyler soyut kavramları anlayarak etkili bir şekilde kullanabilirler. Çeşitli ideal fikirleri, değerleri, inançları geliştirmeye başlar. Toplumun yapısıyla, felsefesiyle, politikayla ilgilenir; bir değerler sistemi örgütlemeye yönelirler. Ahlak gelişiminde ve sosyal kuralları öğrenmede ise bağımsızlık isterler. Ergenlerde gözlenen önemli bir diğer bilişsel gelişim özelliği de hipotetik koşullara göre düşünmeleridir. Örneğin, okullarda münazara (tartışma) yaparken, bulunduğu gruba benimsemediği bir fikir savunma görevi verildiğinde, tartışmanın hatırı için bu konuda fikir üretip savunabilirler. Yani genel olarak bakıldığında ilköğretim ikinci kademe dönemine denk düşen bu dönemde dengeli ve uyumlu ilkokul çocuğu gider; yerine oldukça tedirgin, kuruntulu, güç beğenen, çabuk tepki gösteren bir ergen karşımıza çıkar. Duyguları inişli çıkışlıdır, çabuk üzülür ve birden sinirlenir. Olur olmaz şeyleri sorun yapar, tepkilerini önceden kestirmek mümkün olmamaktadır. Derslere ilgi azalır, çalışma düzeni bozulur. Bencilleşir, istekleri artar, konan yasakları saçma, verilen hakları yetersiz bulur. Kendisine müdahale edilmesini istemez. Tüm bunların sonucu olarak da aile ile çatışma ve gerginlikler baş göstermektedir.

6 BU DÖNEMDE KENDİNİZ VE ÇOCUĞUNUZ İÇİN Bedensel değişimleri mahremiyet ihtiyaçlarını arttıracaktır. Aynı cins ebeveyn olarak bedensel değişim ve cinsel uyanışlarıyla ilgili endişe ve sorularını paylaşabilecek ortamlar yaratın. Bağımsızlık isteği hem ergenler hem de anne babalar için yeni bir durumdur. Ergenler bağımsızlık isterken, anne babaların kontrol etme ihtiyacı devam etmektedir. Bu nedenle her iki taraf da bocalar. Ergen aileden çıkarken arkadaşlarının onlara dayanak olduğunu unutmayın. Arkadaşlarını tanıyın ancak onları ajan gibi kullanmayın. Onlar bu dönemde kabuk değiştiren bir ıstakozun hassasiyetine sahiptirler. Çoğu zaman alıngandırlar, hayat acemisi olduklarını bilirler, zedelendiklerinde hırçınlaşırlar. Onları yargılamaktan ve etiketlemekten kaçının. Orijinal olma uğraşı içindedirler ve hayatı sorgularlar. Ergenlerde yeni gelişen, geleceğe bakabilme ve karmaşık durumlara alternatif çözümler üretebilme, onların yaşamlarına önemli değişimler getirir. Ergenlik dönemine giren bir birey aile sistemine yeni bir etki yaratır. Bu nedenle sistemin - kurallar, esneklikler, haklar, sorumluluklar vb. konuların- yeniden düzenlenmesi gerekir. Onların heveslerini, tutkularını öldürmeyin ve hafife almayın. Bunların üzerinde düşünmesine ve anlamlarını keşfetmesine fırsatlar yaratın. Çocuğunuz yaşam deneyiminin azlığı ve kararsızlıkları nedeniyle hedef belirlemede zorlanabilir. Bunun için ailenin desteğine ihtiyaç duyacaktır. Belirlenecek hedefler öğrencinin düzeyine uygun, ulaşılabilir olmalıdır. Hedefin öğrencinin kapasitesinin üzerinde olmamasına dikkat edilmelidir. Hedefler ebeveynin değil, ergenin hedefleri olmalıdır. Eğer geç kalkar geç kalır diye onun kurulmamış saatinin yerini biz doldurmaya çalışıyorsak bu işte bir yanlışlık vardır. Bizi taşımak isteyen biri varken, bizi sırtına almaya hazır biri varken yürümeyi çoğu zaman hiçbirimiz tercih etmeyiz. İyi bir dinleyici iseniz çocuğunuz anlatır. Yaşanan herhangi bir başarısızlığı bir sonuç olarak değil bir durum değerlendirmesi olarak görün. Çocuğunuzun nedenleri bulmasına ve sorunu çözmesine yardım edin. Anne baba olarak görevinizin çocuğunuza iyi bir eğitim vermek olduğu kadar, ona hayatı sevdirmek ve yaşama sevincini aşılamak olduğunu unutmayın. ORİON EĞİTİM VAKFI ÖZEL PİRİ REİS OKULLARI PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK SERVİSİ