BU DERS KİTABI MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞINCA ÜCRETSİZ OLARAK VERİLMİŞTİR PARA İLE SATILAMAZ

Transkript

1 1. KİTAP

2 İLKOKUL FEN BİLİMLERİ 4 1. KİTAP Tülay Kaya Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulunun gün ve 34 sayılı (ekli listenin 12 nci sırasında) Kurul Kararı ile Öğretim Yılından itibaren 5 (beş) yıl süre ile ders kitabı olarak kabul edilmiştir. F E N Yayıncılık ve Ticaret A. Ş. Dudullu Organize Sanayi Bölgesi 1. Cadde No.: 12 Ümraniye/İstanbul Telefon: Faks:

3 EDİTÖR Nilüfer Meltem Yıldız DİL UZMANI Nedime Özcan Arıkdal ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME UZMANI Esra Eminoğlu Özmercan PROGRAM GELİŞTİRME UZMANI Coşkun Küçüktepe REHBERLİK GELİŞİM UZMANI Nihat Akbaş GÖRSEL TASARIM UZMANI Vuslat Merve Özkan YAYINCI SERTİFİKA NO ISBN BASKI YERİ VE YILI Bilnet Matbaacılık ve Ambalaj San. A. Ş. Dudullu Organize Sanayi Bölgesi 1. Cadde No.: 16 Ümraniye / İstanbul Tel: Fax: Sertifika No: İSTANBUL II

4 Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin y ld z d r, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olay m, çehreni ey nazl hilâl! Kahraman rk ma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlar m z sonra helâl. Hakk d r Hakk a tapan milletimin istiklâl. Ben ezelden beridir hür yaşad m, hür yaşar m. Hangi ç lg n bana zincir vuracakm ş? Şaşar m! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşar m. Y rtar m dağlar, enginlere s ğmam, taşar m. Garb n âfâk n sarm şsa çelik z rhl duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nas l böyle bir iman boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalm ş canavar? Arkadaş, yurduma alçaklar uğratma sak n; Siper et gövdeni, dursun bu hayâs zca ak n. Doğacakt r sana va dettiği günler Hakk n; Kim bilir, belki yar n, belki yar ndan da yak n Bast ğ n yerleri toprak diyerek geçme, tan : Düşün alt ndaki binlerce kefensiz yatan. Sen şehit oğlusun, incitme, yaz kt r, atan : Verme, dünyalar alsan da bu cennet vatan. Kim bu cennet vatan n uğruna olmaz ki feda? Şüheda f şk racak toprağ s ksan, şüheda! Cân, cânân, bütün var m als n da Huda, Etmesin tek vatan mdan beni dünyada cüda. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taş m, Her cerîhamdan İlâhî, boşan p kanl yaş m, F şk r r ruh- mücerret gibi yerden na ş m; O zaman yükselerek arşa değer belki baş m. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanl hilâl! Olsun art k dökülen kanlar m n hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, rk ma yok izmihlâl; Hakk d r hür yaşam ş bayrağ m n hürriyyet; Hakk d r Hakk a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy III

5 GENÇLİĞE HİTABE Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en k ymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahlar n olacakt r. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye at lmak için, içinde bulunacağ n vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatan n bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün ordular dağ t lm ş ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ h yanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâd! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmakt r. Muhtaç olduğun kudret, damarlar ndaki asil kanda mevcuttur. Mustafa Kemal Atatürk IV

6 V

7 ÖN SÖZ Merhaba arkadaşlar, Fen Biliminin heyecan verici dünyasına adım atmaya ne dersiniz? Bizler, bilime çok meraklı olan yedi öğrenciyiz. Bu kitap bize fen bilimleri ile ilgili temel kavramları yaparak ve yaşayarak öğrenmeye yardımcı olacak. Bu kitap ile birlikte Fen Bilimleri dersinde merak ettiklerimizi eğlenerek öğrenirken bilimin heyecanlı dünyasına da bir adım atmış olacağız. Bazen bir bilim insanı gibi düşünerek çeşitli araştırmalar ve deneyler yapacağız. Bazen de bilim insanlarının yaptıkları icatlarla hayatımızı ne kadar kolaylaştırdıklarını fark edeceğiz. İlk olarak vücudumuzun bilmecesini çözmeye çalışacağız. Ardından kuvvetin etkilerini fark edecek, maddeyi tanıyacağız. Zamanda bir yolculuk yaparak geçmişten günümüze aydınlatma ve ses teknolojilerini inceleyecek mikroskobik canlılar ve çevremize yakından bakacağız. Birlikte basit elektrik devreleri kurarak Dünyamızın hareketlerinin sonuçlarını keşfedeceğiz. Tüm bunları gerçekleştirirken belki de bir bilim insanı olmak isteyeceğiz. Neden mümkün olmasın? Önemli olan hayal etmek ve çok çalışmak. Haydi şimdi fen bilimini keşfetmeye VI

8 İÇİNDEKİLER Kitabımızı Tanıyalım...IX Güvenlik Sembollerimiz...XI 1. ÜNİTE : VÜCUDUMUZUN BİLMECESİNİ ÇÖZELİM A. Destek ve Hareket B. Soluk Alıp verme C. Kanın Vücutta Dolaşımı D. Egzersiz Yapalım Neler Öğrendik? Ünite Sonu Değerlendirme Soruları ÜNİTE: KUVVETİN ETKİLERİ...46 A. Kuvvetin Cisimler Üzerindeki Etkileri B. Mıknatısların Çekim Kuvveti Neler Öğrendik? Ünite Sonu Değerlendirme Soruları EKLER YANIT ANAHTARI... EK-1 SÖZLÜK... EK-3 KAYNAKÇA... EK-7 KENDİ İSKELETİMİ OLUŞTURUYORUM ETKİNLİK KAĞIDI... EK-8 VII

9 KİTABIMIZI TANIYALIM Ünitenin numarası, adı ve ünitede yer alan konular verilmiştir. Kitapta yedi ünite bulunmaktadır. Üniteleri birbirinden ayırt edebilmemiz için çeşitli renkler kullanılmıştır. Her ünitenin sol kapağında ünitenin anlatımını destekleyen resimler verilmiştir. Her ünitenin sol kapağında ünite ile ilgili anahtar kavramlar yer almaktadır. Bu ünitede; Mikroskopun işlevini, Mikroskopun tarihsel süreç içerisindeki gelişimini, Mikroskobik canlıların varlığını ve mikroskop yardımı ile bu canlıları gözlemlemeyi, İnsan ve çevre arasındaki karşılıklı etkileşimin önemini, Çevresel kirliliğinin nasıl önlenebileceğini, Çevre kirliliğini önlemek için yakın çevremizi temiz tutmayı, Çevreyi korumak ve güzelleştirmek için bir proje tasarlamayı öğreneceğiz. Mikroskop Neler Öğreneceğiz? Anahtar Kavramlar Mikroskobik canlılar 5. ÜNİTE Mikroskobik Canlılar ve Çevremiz A. Mikroskobik Canlıları Tanıyalım B. İnsan ve Çevre İlişkisi Merhaba, Adım Pınar, sizlerle mikroskobik canlılar ve çevremiz hakkında farklı bilgiler öğreneceğiz. Neler öğreneceğimizi ve anahtar kavramlarımızı birlikte inceleyelim. Çevre kirliliği Her ünitenin sol kapağında ünite ile ilgili neler öğrenileceğine dair bilgiler yer almaktadır. Yukarıdaki resmi inceleyelim. Resimde hangi canlılar bulunmaktadır? Yerdeki çöpü alan çocuğun hareketi doğru mudur? Neden? Meyve ağaçlarından düşen meyvelerin çürümesine neden olan etken ne olabilir? Yere düşen yaprakların zamanla toprağa karışmasını sağlayan etken ne olabilir? Arkadaşlarımızla tartışalım. Her ünitenin kendine ait bir kahramanı vardır. Bu kahramanlar ünite boyunca ünite ile ilgili açıklamalarda bulunmaktadır. Her ünitenin sağ kapağında ünitenin tamamını içeren bir resim verilmiştir. Resmin altında üniteye hazırlık soruları sorulmuştur. Sayfa üstlerinde hangi ünitede olduğumuz hatırlatılmıştır. Her konu girişinde konu adları harflendirilerek verilmiştir. Sayfa numaraları her sayfanın alt köşesinde yer almaktadır. 6 Basit Elektrik Devreleri A Basit Elektrik Devreleri Aşağıdaki resmi inceleyerek metni okuyalım. Serhat ve ailesi kahvaltılarını yaptıktan sonra kendi işleriyle uğraşmaya başladılar. Annesi evi süpürüyor, ablası Sinem ise kirli çamaşırların yıkanması için makineyi ayarlıyordu. Babası, bilgisayarda kendi işiyle uğraşırken abisi, hem müzik dinliyor, hem de kitapları yerleştiriyordu. Serhat, biraz ders çalışmak için masa lambasını açtı. Lamba yanmayınca kablosunun prize takılı olup olmadığına baktı. Kablosunu prize taktı ama lamba yine de yanmadı. Ne olmuştu ki? Serhat ın masa lambasının çalışmamasının nedeni ne olabilir? Elektriklerin kesilmesi durumunda Serhat ve ailesi hangi işlerini yapamaz? Arkadaşlarımızla tartışalım. 158 Her konu girişinde konunun özelliği ya da hayattaki bir uygulamasını gösteren resimler, gazete haberleri veya hikâyeler verilmiştir. Bunlarla anlatılan ve neden, nasıl olduğu merak edilen olaylar, verilen sorularla sorgulanmıştır. IX

10 27 Ocak 2014 H Karışımların Ekonomik Değeri Maddeyi Tanıyalım 3 4 Geçmişten Günümüze Aydınlatma ve Ses Teknolojileri Aydınlatma doğru yapılmadığı takdirde sağlığımıza, çevreye, aile ve ülke ekonomisine zarar verebilir. Işığın yanlış kullanımından en çabuk etkilenen organımız gözlerimizdir. Peki, göz sağlığımızı korumak için nelere dikkat etmeliyiz? Bulunduğumuz ortamdaki ışığın miktarı nasıl olmalıdır? Arkadaşlarımızla tartışalım. Bazı konularda gazete haberleri verilerek konunun günlük hayatla ilişkilendirilmesi yapılmıştır. Geri dönüşüm, güneş enerjisi ve daha birçok sürdürülebilir uygulamada tüm ülkelerin başını çeken İsveç, şaka gibi bir sorunla karşı karşıya. Elektrik ve ısınma ihtiyaçlarının büyük kısmını çöplerden elde eden ülkede çöp bitti in üzerinde evin elektrik ve ısınma ihtiyacını çöplerin yakıt olarak kullanılmasından sağlayan İsveç hükümeti, ülkede üretilen çöpten daha büyük kapasiteli çöp dönüştürme tesisine sahip. Bu durum da İsveç i, komşusu Norveç ten çöp ithal etmek durumunda bıraktı. İsveç, bundan böyle Norveç ten yılda (başlangıç olarak) ton çöp satın alacak. 9,5 milyon nüfuslu ülkede çıkan atıkların yalnızca yüzde dördü geri dönüşmez durumda. Vatandaşların geri dönüşüm konusunda bu denli duyarlı olması da İsveç in yakıt olarak kullanabileceği çöpün tükenmesindeki ve komşu ülkelerin çöpünü geri dönüştürür hale gelmesindeki ana etken. Mevcut senaryoda Norveç, İsveç e fazla çöplerini yok etmesi için para ödüyor. İsveç de üzerine para alarak elde ettiği bu çöpleri geri dönüştürerek vatandaşlarına elektrik ve ısınma sunuyor. Yani elektrik ve ısınmayı bedavaya getirip bir de üzerine para kazanıyorlar. (( Yukarıdaki haberi okuyalım. İsveç in çöpünün bitmesinin nedeni nedir? İsveç te yaşayan insanların geri dönüşüm konusunda çok duyarlı olduklarından bahsedilmektedir. Geri dönüşüm ne demektir? Her madde geri dönüştürülebilir mi? Arkadaşlarımızla tartışalım. Göz sağlığımız için televizyon ya da bilgisayar ekranına yakından bakmamalıyız. Üçüncü sınıfta, Güneş e direkt bakmanın göz sağlığı açısından zararlı olduğunu öğrenmiştik. Aynı şekilde, herhangi bir ışık kaynağını da gözümüze direkt olarak tutmak sakıncalıdır. Bulunduğumuz ortamdaki ışık miktarını, iyi ayarlamalıyız. Çünkü az ya da çok miktardaki ışık göz sağlığımızı olumsuz etkiler. Doğru aydınlatma yapmak, göz sağlığımız için önemli olmakla birlikte, aile ve ülke ekonomisi için de çok önemlidir. Ülkemizde tüketilen elektriğin önemli bir kısmı aydınlatma için kullanılmaktadır. Gereksiz yere kullandığımız her türlü ışık kaynağı, doğal kaynaklarımızı boşa harcamak demektir. Evimizde, okulumuzda gereksiz yere yanan lambaları kapatmalı, bu konuda herkesi uyarmalıyız. Ampul yerine daha az enerji harcayan floresan lambaları tercih etmeliyiz. Gün içerisinde yaptığımız eylemler sonucunda kullanmayacağımız birçok ürün elde ederiz. Bizim için önemini yitiren bu ürünleri kullanmayacağımız için çöpe atarız. Ancak çöpe attığımız her ürün artık madde değildir. Bizim işimize yaramayan, artık işlevselliğini yitirdiğini düşündüğümüz cam, kağıt, metal, plastik, tekstil gibi materyallere atık denir. Atık maddeler, artık maddelerden farklı olarak geri dönüştürülerek kullanılabilirler. 103 Araştırıyorum - Sunuyorum Aydınlatma araçlarının tasarruflu kullanımı için neler yapılabileceğini araştırınız. Araştırmanızı resim ve fotoğraflarla destekleyerek sınıf arkadaşlarınıza bir sunum hazırlayınız. 122 Kitap boyunca ayrı bir çerçeve içinde Araştırıyorum - Sunuyorum başlığı altında araştırma çalışmaları verilmiştir. Konuyla ilgili bilgilerin pekişmesi için araştırma yapıp yaptığımız araştırma sonuçlarını arkadaşlarımızla paylaşacağız. Bu logonun yer aldığı etkinliklerde verilen basamakları sırasıyla takip ederek ve bize verilen deneyi yaparak yeni bilgiler keşfedeceğiz. Meraklısına başlığı altında konu ile ilgili kısa ve ilginç bilgiler verilmiştir. Her konunun bitiminde Öğrenmeden Geçmeyelim başlığı altında öğrendiklerimizle ilgili kendimizi değerlendirebileceğimiz sorular verilmiştir. Bu bölümde yer alan soruları cevaplandırarak varsa konu ile ilgili kişisel eksikliklerimizi belirleyebiliriz. Maddeyi Tanıyalım 3 Karışımları ayırırken karışımı oluşturan saf maddelerin özelliklerine uygun yöntemler belirlememiz gerektiğini öğrenmiştik. Peki, demir tozu-cam bilye karışımını ayırmak için kullandığımız yöntemle toplu iğne-kum karışımını da ayırabilir miyiz? Aşağıdaki etkinlik yardımıyla bu sorumuza cevap arayalım. Deneyelim Etkinlik / Mıknatıs Neleri Çeker? Sınıfımızda beşer kişilik gruplar oluşturalım. Grup arkadaşlarımızla tartışarak toplu iğne-kum karışımını ayırmak için yapmamız gerekenleri belirleyelim. Belirlediğimiz yöntemde kullanacağımız araç gereçleri seçerek toplu iğneleri kumdan ayıralım. Bulalım Toplu iğne-kum karışımını oluşturan maddeleri birbirinden nasıl ayırdık? Tasarlayalım Mıknatısla ayırma yöntemini kullanarak ayırabileceğimiz başka bir karışım hazırlayalım. Mıknatıs tarafından çekilebilme özelliğinin maddeleri niteleyen bir özellik olduğunu öğrenmiştik. Karışımı oluşturan maddelerden birinin yapısında demir, nikel, kobalt veya çelik bulunuyorsa mıknatısla ayırma yöntemi kullanılır. Örneğin, marangozlar, atölyelerinde karışan odun talaşı ile çivileri birbirinden ayırmak için mıknatıs kullanırlar. Mıknatıs yapısında demir bulunan çivileri çekerken odun talaşını çekmez. Böylelikle odun talaşı ile çiviler birbirinden ayrılır. Malzeme Listem Toplu iğne-kum karışımı Mıknatıs Su dolu kova Meraklısına Yapısında mıknatıs tarafından çekilebilen metallerin bulunduğu atıklar, dev mıknatıslarla diğer atıklardan ayrılır. Ayrılan metaller, geri dönüşüme gönderilerek metallerin farklı alanlarda kullanımı tekrar sağlanır. 101 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Etkinliği yaparken güvenlik açısından dikkat edilmesi gereken durumlar sembollerle üstte, kullanılacak malzemeler ise etkinlik çerçevesinin içerisinde açık bir zemin üzerinde verilmiştir Öğrenmeden Geçmeyelim 1. Aşağıdaki görselde bir bilgi yarışmasında, sorulan sorular ve grupların bu sorulara verdikleri cevaplar gösterilmiştir. Soru 1: Vücudumuzdaki kemikleri birleştiren yapının adı nedir? Soru 2: Vücudumuza şekil veren ve kemiklerimizin hareketini sağlayan yapının adı nedir? Soru 3: İskeletin temel kısımlarından birine örnek veriniz sorunun cevabı: eklem 2. sorunun cevabı: kas 3. sorunun cevabı: kafatası 1. sorunun cevabı: kas 2. sorunun cevabı: eklem 3. sorunun cevabı: omurga Bu bilgi yarışmasını hangi masadaki yarışmacı kaybetmiştir?... Kaybeden yarışmacının hangi soruda ya da sorularda hata yaptığını yazalım.... Yukarıdaki fotoğraflarda görülen çocukların yüz ifadelerinin oluşmasında hangi yapı etkilidir? Bu yapı hakkında bildiklerimizi yazalım X

11 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 Geçmişten Günümüze Aydınlatma ve Ses Teknolojileri 4 Ünite Sonu Değerlendirme Soruları Neler Öğrendik? Hangisi Doğru? Aşağıdaki soruları okuyarak doğru olan seçeneği yuvarlak içine alalım. 1. Ünite sonlarında ünitede yeni öğrenilen kavramlar, bilgiler ve ünitenin önemli noktaları bir araya getirilerek özetlenmiştir. İskeletimiz sert yapılı kemiklerden oluşur. Kemikleri birbirine bağlayan yapıla ra eklem denir. Kafatası, omurga, göğüs kafesi, kollar ve bacaklardan oluşan iskeletimize kaslar şekil vererek vücudun hareketini sağlar. İskeletimiz vücuda şekil verir, vücudun dik durmasını sağlar, iç organlarımızı dış etkilerden korur. Vücudumuz için gerekli olan besin ve oksijen kan tarafından taşınır. Kalp tarafından vücuda pompalanan kan, damarlar yoluyla tüm vücuda dağılır. Vücudumuz için gerekli olan enerjiyi besin ve oksijenden sağlarız. Soluk aldığımızda oksijen sırasıyla burun, yutak, gırtlak, soluk borusu ve akciğerlerden geçerek tüm vücuda dağılır. Soluk alıp verirken akciğerlerimizden havanın girip çıkmasında etkili olan yapı diyaframdır. Kanın damarlara yaptığı etkiye nabız denir. İskelet ve kas sağlığımızı korumak için düzenli egzersiz yapmalıyız. Egzersiz yaptığımızda kalbimiz daha hızlı atar. Buna bağlı olarak nabız ve soluk alıp verme sayımız artar. Gaz lambası Halojen lamba Meşale Yağ kandili Ampul Yukarıda verilen aydınlatma araçlarının geçmişten günümüze kullanımıyla ilgili sıralama, hangi seçenekte doğru verilmiştir? A) Meşale - yağ kandili - gaz lambası - halojen lamba - ampul B) Gaz lambası - meşale - yağ kandili - ampul - halojen lamba C) Meşale - gaz lambası - yağ kandili - ampul - halojen lamba D) Meşale - yağ kandili - gaz lambası - ampul - halojen lamba 2. Fulya, Işık ve Ses ile ilgili aşağıdaki tabloyu hazırlayarak bu bilgileri (3) işareti ile doğru ve yanlış olarak belirtmiştir. Bilgi Doğru Yanlış Ses kirliliği, 3 1 sadece insanları etkiler. 2 Işığın yanlış yerde ve yanlış nedenle kullanımı 3 ışık kirliliğine yol açar. 3 Fonograf, gramafondan sonra icat edilmiştir. 3 4 Megafon, sesi kaydetmeye yarayan araçtır. 3 Buna göre Fulya hangi bilgilerde hatalı işaretleme yapmıştır? A) 1 ve 3 B) 2 ve 3 C) 1, 2, ve 3 D) 1, 3, ve 4 3. Aşağıda verilen araçlardan hangisi sesin şiddetini arttırmak için kullanılmaz? A) B) C) D) Her ünitenin sonunda Ünite Sonu Değerlendirme Soruları başlığı altında ünitenin genelini içeren sorulara yer verilmiştir. Bu soruları cevaplandırarak öğretmenimizle kontrol edebilir varsa üniteyle ilgili eksik öğrendiğimiz bilgileri belirleyebiliriz. Böylece eksik öğrenilen konuya tekrar dönerek bu eksiklerimizi giderebiliriz. Güvenlik Sembollerimiz Fen Bilimleri dersini etkinliksiz düşünemeyiz değil mi? Kitabımızda birbirinden farklı, eğlenceli etkinlikler yer almaktadır. Etkinliklerimiz sırasında oluşabilecek tehlikelere karşı uyarmak için güvenlik sembolleri kullanılır. Bu semboller ve açıklamaları aşağıda verilmiştir. Etkinliklerimizi yaparken etkinlik üzerinde yer alan güvenlik sembollerine dikkat etmeliyiz. XI

12 1. ÜNİTE Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim A. Destek ve Hareket B. Soluk Alıp Verme C. Kanın Vücutta Dolaşımı D. Egzersiz Yapalım Herkese merhaba, Adım Ahmet, sizlerle vücudumuz hakkında farklı bilgiler öğreneceğiz. Neler öğreneceğimizi ve anahtar kavramlarımızı birlikte inceleyelim. Bu ünitede; Neler Öğreneceğiz? Vücudumuzun destek ve hareketini sağlayan kemik, eklem, kas ve iskelet kavramlarını ve bu yapılar arasındaki ilişkileri, İskelet ve kas sağlığını etkileyebilecek durumları, Soluk alıp vermede görevli yapı ve organları, havanın izlediği yolu model üzerinde göstermeyi, Kanın vücutta dolaşımını sağlayan yapı ve organları, Egzersiz, soluk alıp verme ve nabız arasındaki ilişkileri ve bu ilişkileri yorumlamayı, Egzersiz yapmanın vücut sağlığı açısından önemini öğreneceğiz. Anahtar Kavramlar Kemik Kas İskelet ve kas sağlığı Soluk alıp verme Doğru soluk alıp verme Damar Eklem İskelet Kan Kalp Nabız Egzersiz

13 Yukarıdaki resmi inceleyelim. Apartman sakinleri ne yapmaktadır? Birinci katta halter kaldıran Ahmet Bey in vücudunun hangi bölümleri çalışmaktadır? Onun bu hareketleri yapmasını sağlayan yapılar nelerdir? Ali ve ailesinin yediği yemekler sağlıklı mıdır? İkinci kattaki Dursun Bey, ne yapmaktadır? Apartman sakinlerinden hangileri iskelet ve kas sağlığına dikkat etmektedir? Arkadaşlarımızla tartışalım.

14 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim A Destek ve Hareket Çadırımın dik durmasını sağlayamıyorum. Çadırımın dik durmasını sağlamak için lastikleri mi, çubukları mı kullanmalıyım? Ben de oyuncağımı bir türlü dik oturtamıyorum. Aslı Oya Aslı ile Oya odalarında oyun oynuyorlardı. Ağabeyleri Ahmet, Aslı ve Oya nın konuşmalarını duyarak onların yanına gitti. Ağabey, çadırımın dik durması için sence, lastiği mi yoksa çubukları mı kullanmalıyım? Aslı, bence ikisini de dene. Bakalım, hangisinde başarılı olacaksın? Oya, oyuncağını dik oturtabilmek için arkasına kitap koymaya ne dersin? Sence bu işe yarar mı? Ahmet Yukarıda verilen Ahmet, Aslı ve Oya arasındaki konuşmaları okuduk. Oya, ağabeyinin söylediklerini yaptığında oyuncağını dik olarak oturtabilecek mi? Aslı, çadırının dik durmasını sağlayabilmek için çubuk mu yoksa lastik mi kullanmalı? Arkadaşlarımızla tartışalım. 14

15 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 Kamp yaparken çadır kurabilmek için direklere ve çadır bezine ihtiyaç duyarız. Direkler sayesinde çadır bezinin dik durmasını sağlayabiliriz. Çadırın dik durmasını sağlayan direkler gibi vücudumuzda da dik durmamızı sağlayan bir yapı bulunmaktadır. Vücudumuza destek olan ve dik durmamızı sağlayan bu yapı, iskeletimizdir. İskeletimiz sert bir yapıya sahip birçok kemiğin bir araya gelmesiyle oluşur. İskeletimizi dört kısımda inceleyebiliriz. Göğüs kafesi, göğüs kemiği ile kaburga kemiklerinden oluşur. Göğüs kafesine kafes şeklini veren kaburga kemikleridir. Göğüs kafesinin en temel görevi, içinde bulunan kalp ve akciğeri dış etkilerden korumaktır. Göğüs kafesi, omurga ile birleşerek gövdemizi oluşturur. Göğüs Kafesi Kafatası Birbirine kenetlenmiş kemiklerden oluşan kafatasının içinde, bir boşluk vardır. Bu boşlukta vücudumuzu yöneten beyin bulunur. Kafatası, beyni dış etkilerden korur. Omurga Kollar ve Bacaklar Kollar ve bacaklar, vücudumuzun hareket etmesinde büyük rol oynar. Günlük yaşantımızda birçok işi kollarımız ve bacaklarımız sayesinde gerçekleştiririz. Omurga, omur adı verilen birçok kemiğin üst üste birleşmesiyle oluşur. Vücudumuzun dik durmasını sağlayan omurga, kafatasımızın altından başlayıp kalçamıza kadar uzanan yapıdır. S şeklinde görünüme sahip olan omurgamızı, elimizi sırtımızın ortasına koyduğumuzda hissedebiliriz. 15

16 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim İskeletimizin dört kısımdan oluştuğunu, sert yapıya sahip kemiklerden meydana geldiğini öğrendik. Peki elimizdeki materyalleri kullanarak bir iskelet modeli oluşturmak mümkün müdür? Yapacağımız etkinlikle bu sorumuza cevap arayalım. Deneyelim Etkinlik / Kendi İskeletimi Oluşturuyorum Kitabımızdaki EK-8 bölümünde yer alan etkinlik kâğıdını Malzeme Listem işaretli yerinden makas yardımıyla keselim. Etkinlik kâğıdı Etkinlik kâğıdı üzerindeki kemiklerin resimlerini, noktalarla işaretlenen yerlerinden makas yardımıyla keselim. Boya kalemleri Renkli elişi kâğıtları Kestiğimiz kemik resimlerini yapıştırıcı yardımıyla birleştirerek kendi iskelet modelimizi oluşturalım. Yapıştırıcı Oluşturduğumuz iskelet modelinde iskeletin bölümlerini Makas farklı renklerle boyayalım ya da elişi kâğıdı kullanarak süsleyelim. Etkinliğin yapıldığı ortamın temiz bırakılmasına dikkat edelim. Bulalım İskeletimizi oluştururken nelere dikkat ettik? Açıklayalım. Vücudumuz, farklı birçok görevi yerine getiren karmaşık bir yapıdır. Birbirinden farklı görevlerin gerçekleşebilmesini iskeletimizi oluşturan kemikler sağlamaktadır. Öğrenmeden Geçmeyelim Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere gelmesi gerekenleri bulmacada uygun bölüme yazalım Beynimizi... korur vücudumuzun dik durmasını sağlar kalp ve akciğeri korur 4. Kolların ve bacakların görevi... etmeye yardımcı olmaktır. 2 16

17 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 Eklem ve Kas Vücudumuza destek olan ve vücudumuzun dik durmasını sağlayan iskeletimizin pek çok kemiğin bir araya gelmesi sonucu oluştuğunu öğrendik. Acaba sert yapıdaki bu kemikler nasıl bir arada durmaktadır? İskeletimizi oluşturan kemikler, birbirine hangi yapıyla bağlanmaktadır? Kemiklerimizi birbirine bağlayan bu yapının görevleri neler olabilir? Aşağıdaki etkinlik yardımıyla bu sorularımıza cevaplar arayalım. Etkinlik / Bizi Kim Bağlıyor? Deneyelim Sınıfımızda beşer kişilik gruplar oluşturalım. Plastik eldivenlerimizi giyerek çiğ tavuk kanadını plastik tabağa koyalım. Çiğ tavuğun kanadını her iki ucundan açıp kapatarak hareket ettirmeye çalışalım. Öğretmenimizin yardımıyla çiğ tavuk kanadının derisi ile etlerini, kemikten bisturi ile ayıralım. Grup arkadaşlarımızla çiğ tavuk kanadının kemiklerini birbirine bağlayan yapıları inceleyelim. Etkinliğin yapıldığı ortamın temiz bırakılmasına dikkat edelim. Bulalım Malzeme Listem Çiğ tavuk kanadı Plastik eldiven Plastik tabak Bisturi Tavuğun kanadını hareket ettirebildik mi? Neden? Günlük yaşantımızdan kemikleri birbirine bağlayan bu yapıların çalışmasına benzer örnekler verelim. Tavuk kanadındaki kemikleri birbirine bağlayan yapıları, yaptığımız etkinlik yardımıyla gözlemledik. Vücudumuzda da buna benzer yapılar olmasaydı hareket edebilir miydik? Çizim yaparken kullandığımız pergeli, uzunluk ölçerken kullandığımız katlanabilir metreyi, bir odaya girmemizi sağlayan kapıyı bağlantı noktaları sayesinde hareket ettirebiliriz. 17

18 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Vida ile birbirine bağlanan pergelin ayakları gibi iskeletimizi oluşturan kemikler de eklemler yardımıyla birbirine bağlanır. Eklemler, kemiklerimizi birbirine bağlamanın yanı sıra bize hareket kolaylığı sağlayan yapılardır. Konuşmak, kafamızı sağa sola çevirmek, oturmak, yazı yazmak, yere eğilmek gibi hareketlerimizin hepsi eklemler sayesinde gerçekleşir. Eklemler yardımıyla birbirine bağlanan kemiklerden oluşan iskeletimiz, vücudumuza şekil vermektedir. Vücudumuza şekil veren yapı, sadece iskeletimiz midir? Aşağıdaki etkinlik yardımıyla bu sorumuza cevap arayalım. Etkinlik / Vücuda Nasıl Şekil Veririm? Deneyelim Malzeme Listem Teli kıvırarak I. fotoğraftaki gibi bir çöp adam yapalım. 30 cm ince tel İnce ipi, makas yardımıyla II. fotoğraftaki gibi beşer santimetrelik parçalara ayıralım. İnce ip (50 cm) Pamuk Streç film Parçalara ayırdığımız ipleri pamukla karıştıralım. Makas Teli bükerek oluşturduğumuz çöp adamı, pamuk ve ip karışımıyla dikkatlice kaplayalım. Çöp adamımızı, III. fotoğraftaki gibi streç filmle sararak IV. fotoğraftakine benzer hâle getirelim. Etkinliğin yapıldığı ortamın temiz bırakılmasına dikkat edelim. I II III IV Bulalım Modelimizde kullandığımız tel, pamuk-ip karışımı ve streç film vücudumuzdaki hangi yapıları temsil etmektedir? 18

19 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 Vücuda Nasıl Şekil Veririm? etkinliğinden de anlaşılacağı gibi iskeletimiz, vücudumuza tek başına şekil vermek için yeterli değildir. Vücudumuz ancak iskeletimizi saran kaslarımızla belli bir şekle sahip olur. Kaslarımız, kemik ve eklemlerle birlikte hareket etmemizde görevli olan yapıdır. Peki, kaslarımız kemiklerimizi nasıl hareket ettirir? Bazı binaların girişinde kapı kendiliğinden kapanır. Bunun nedeni kapının arkasında bulunan yaydır. Binanın kapısı kapalı iken yay gevşek durumdadır. Kapıyı iterek açtığımızda, kapının arkasında bulunan yayı sıkıştırarak yayın kısalmasına neden oluruz. Binadan içeri girdiğimizde ise sıkışan yay tekrar uzayarak kapının kapanmasına neden olur. Kaslar da tıpkı kapıyı hareket ettiren yay gibi kemik ve eklemlerimizle beraber hareket etmemizi sağlar. Kaslar, bu hareketleri kasılıp gevşeyerek gerçekleştirir. İç kısımdaki kas kasılarak kısalır. Dış kısımdaki kas gevşeyerek normal hâline döner. Kemiğin hareket etmesini sağlayan kaslar bir çift hâlinde çalışır. Vücudumuzdaki bazı kaslar birbirleriyle aynı yönde çalışırken bazıları da zıt yönde çalışır. Kol ve bacağımızdaki kaslar zıt yönlü çalışan kaslara örnektir. Hareket sırasında kemiğimizin üzerini saran kaslardan biri kasılarak kısalır ve sertleşir, diğeri gevşeyerek normal hâline döner. Elimizi yumruk yapıp kolumuzu büktüğümüzde içteki kasın kasılarak sertleştiğini, dıştaki kasın gevşediğini gözlemleyebiliriz. Kolumuzu aşağı doğru indirdiğimizde ise dıştaki kasın kasılarak kısaldığını, içteki kasın gevşediğini gözlemleyebiliriz. İç kısımdaki kas gevşeyerek normal hâline döner. Dış kısımdaki kas kasılarak kısalır. 19

20 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Öğrenmeden Geçmeyelim 1. Aşağıdaki görselde bir bilgi yarışmasında, sorulan sorular ve grupların bu sorulara verdikleri cevaplar gösterilmiştir. Soru 1: Vücudumuzdaki kemikleri birleştiren yapının adı nedir? Soru 2: Vücudumuza şekil veren ve kemiklerimizin hareketini sağlayan yapının adı nedir? Soru 3: İskeletin temel kısımlarından birine örnek veriniz. 1. sorunun cevabı: eklem 2. sorunun cevabı: kas 3. sorunun cevabı: kafatası 1. sorunun cevabı: kas 2. sorunun cevabı: eklem 3. sorunun cevabı: omurga Bu bilgi yarışmasını hangi masadaki yarışmacı kaybetmiştir?... Kaybeden yarışmacının hangi soruda ya da sorularda hata yaptığını yazalım Yukarıdaki fotoğraflarda görülen çocukların yüz ifadelerinin oluşmasında hangi yapı etkilidir? Bu yapı hakkında bildiklerimizi yazalım

21 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 İskelet ve Kas Sağlığı İskeletimizin birçok kemiğin bir araya gelmesi sonucu oluştuğunu öğrendik. O halde sağlam bir iskelete sahip olabilmek için kemik gelişimine dikkat etmemiz gerekir. Sağlıklı kemik ve kaslara sahip olabilmek için yapmamız gereken bazı durumlar vardır. Öncelikle dengeli beslenmeye dikkat etmeliyiz. İskelet ve kasların gelişimi için gerekli olan besinleri yeterli ve dengeli bir şekilde tüketmeliyiz. Et, balık, süt, yumurta ile taze sebze ve meyvelerden yemeye özen göstermeliyiz. Güneş ışığı kemiklerimizin gelişimi için önemlidir. Bu nedenle uygun zamanlarda güneş ışığından yeterince yararlanmalıyız. Kas ve kemik gelişimimize katkı sağlayacak diğer bir etken de düzenli egzersizlerdir. Düzenli yapılan egzersizler, kemik ve kasların güçlü ve sağlıklı olmasında önemli bir yer tutar. Yapılan yanlış hareketler, gelişme döneminde olan bizlerin iskeletlerinde şekil bozukluklarına neden olacağından, günlük yaşantımızdaki oturma ve kalkma biçimlerimize de dikkat etmeliyiz. Ayrıca yapacağımız egzersizleri seçerken egzersizlerin yaşımıza, cinsiyetimize uygun olmasına özen göstermeliyiz. 21

22 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim İskelet ve kas sağlığımızı korumak için yapılması gereken hareketler işaretiyle, yapılmaması gereken hareketler işaretiyle aşağıdaki resimlerde gösterilmiştir. Bu resimleri hep birlikte inceleyelim. Sandalyede dik oturmaya özen göstermeliyiz. Çantamızı taşırken yükü iki omzumuza eşit paylaştırmalıyız. Yere düşen kalemimizi alırken dizlerimizi bükerek çömelmeliyiz. Yerden bir yük kaldırırken ani hareketler yapmaktan kaçınmalıyız. Yapılmaması gereken hareketleri yaptığımızda ya da bir kaza sonrasında, vücudumuzda birtakım sakatlıklar oluşabilir. Böyle bir durumla karşılaştığımızda mutlaka doktora başvurmalıyız. 22

23 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 B Soluk Alıp Verme Aşağıdaki resmi inceleyerek metni okuyalım. İyi ki geldik buraya! Çok güzel bir hava var. Oh! Tertemiz havayı soluyalım, içimize çekelim. Ahmet, Aslı ve Oya babalarıyla birlikte havanın güzel olduğu bir gün pikniğe gitmeye karar verdiler. Şehrin gürültüsünden, hava kirliliğinden uzak ormanlık bir alana geldiler. Karınları acıktığı için hazırladıkları sandviçleri yemeye başladılar. Bir yandan sandviçlerini yiyiyorlar, bir yandan da temiz havayı soluyorlardı. Temiz havayı içlerine çektikçe daha rahat nefes alıp verdiklerini hissediyorlardı. Havadaki bol oksijen hepsinin enerjisini artırmıştı. Çocuklar, yemek yedikten sonra koştular ve oyun oynadılar. Buna rağmen yorgunluk bile hissetmediler. Günün sonunda temiz havanın etkisini vücutlarında fark ettiler. Ahmet, Aslı ve Oya koşup oynamalarına rağmen günün sonunda neden yorgunluk hissetmediler? Ahmet ve kardeşlerinin nefes alıp verdikçe vücutlarında hissettikleri değişikler neler olabilir? 23

24 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Soluk aldığımızda şişen göğsümüz, soluk verme sırasında neden iner? Aşağıdaki etkinlik yardımıyla bu sorumuza cevap arayalım. Etkinlik / Kutuya Neler Oluyor? Deneyelim Boş süt kutusunun içine bükülebilir pipetimizi yerleştirelim. Pipet yardımıyla süt kutusunun içindeki havayı içimize çekelim. Çektiğimiz havayı tekrar süt kutusunun içine üfleyelim. Etkinliğin yapıldığı ortamın temiz bırakılmasına dikkat edelim. Malzeme Listem 200 ml lik içi boş süt kutusu Bükülebilir pipet Bulalım Süt kutusunun içindeki havayı içimize çektiğimizde kutunun şeklinde ne gibi değişiklikler oldu? Süt kutusunun içini tekrar hava ile doldurduğumuzda kutunun şeklinde ne gibi değişiklikler oldu? Yaşamsal faaliyetlerimiz için gerekli olan havayı soluk alışımız sırasında sağlarız. Soluk alıp verme olayı hayatımızın her saniyesinde, hatta uyurken bile devam eder. Bu olay vücudumuzda bazı yapı ve organlar yardımıyla gerçekleşir. Yaptığımız etkinlikte süt kutusunun şeklinde oluşan değişikliklerin nedeni, üflediğimiz ya da çektiğimiz havadır. Süt kutusunda olduğu gibi vücudumuzda da benzer değişimler gözlenir. Soluk aldığımızda şişen göğsümüz, soluk verdiğimizde iner. Vücudumuzdaki soluk alıp vermemizi sağlayan yapı ve organların konuşmasını birlikte okuyarak onları yakından tanıyalım. Burun Soluk alıp verme sırasında, vücudun dışarı açılan kapısı gibiyim. Genelde soluk alıp verme benimle başlar. Bazen ağzınızdan soluk alsanız da benimle soluk alıp vermeniz daha sağlıklıdır. Çünkü ben soluduğunuz havayı nemlendirir, ısıtırım. Yapımda bulunan kıllar ve sümüksü sıvı ile havadaki toz ve mikropları tutarım. Ağızdan gelen besinler ile burundan gelen havanın geçtiği yolların birleştiği yerim. Benim görevlerimden biri burundan alınan havanın gırtlağa geçişini sağlamaktır. yutak 24

25 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 Gırtlak Benim yerim soluk borusunun başlangıcıdır. Soluk alındığında yutaktan gelen havayı soluk borusuna iletirim. Ağızdan gelen besinlerin yutulması sırasında soluk borusunu kapatmak da yine benim görevimdir. Gırtlakla akciğerler arasında yer alırım. Görevim, soluk alırken gırtlaktan gelen havayı akciğerlere, soluk verirken de akciğerlerden gelen karbondioksit gazını gırtlağa iletmektir. Soluk Borusu Akciğer Vücudun göğüs bölgesinde yer alır ve göğüs kafesinin içinde korunurum. Sağda ve solda olmak üzere iki taneyim. Soluk borusundan bana gelen havanın içindeki oksijenin kana geçişini sağlarım. Kandaki karbondioksit gazını alarak soluk borusuna gönderirim. Soluk alıp verme olayı sırasında burundan alınan oksijen, önce yutağa, daha sonra sırasıyla gırtlağa ve soluk borusuna ulaşır. Soluk borusundan akciğerlere gelen oksijen, buradan kana geçer. Kan yardımı ile akciğerlere ulaşan karbondioksit soluk verirken aynı yolu ters yönde izleyerek dışarı çıkar. Arkadaşlar, solunumda görevli yapı ve organları birtakım benzetmeler yaparak çizmeye çalıştım. Nasıl olmuş? Beğendiniz mi? Soluk alışverişimiz sırasında bizlere yardımcı olan yapı ve organları öğrendik. Aslı, soluk alıp verirken vücudumuza aldığımız havanın izlediği yolu, birtakım benzetmeler yaparak yukarıda verilen şekilde göstermeye çalışmıştır. Biz de Aslı nın çizdiği şekli inceleyelim. Bu şekildeki ince çubukların, tünel girişinin, kavşağın, tüp geçidin ve pembe süngerlerin solunumda görevli yapı ve organlardan hangilerine, hangi özellikleriyle benzetilerek çizildiğini tartışalım. 25

26 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Soluk alıp verme sırasında havanın izlediği yolla Aslı nın çizdiği şekli karşılaştıralım. Bu yapı ve organları gösterir nitelikte bir modeli, aşağıdaki etkinlik yardımıyla oluşturmaya çalışalım. Etkinlik / Balonlara Neler Oluyor? Deneyelim Tek delikli lastik tıpadan pipeti geçirelim. Pipetin lastik tıpanın altında kalan ucunu, Y borusunun tekli uzun ucuna yerleştirelim. Y borusunun iki kısa ucuna balonları geçirip ip yardımı ile sıkıca bağlayalım. Oluşan modeli, alt kısmı kesilmiş olan plastik şişenin içine yerleştirelim. Malzeme Listem Tek delikli lastik tıpa Y borusu Alt kısmı kesilmiş bir litrelik plastik şişe Üç adet lastik balon Pipet İp Makas Geriye kalan üçüncü lastik balonu plastik şişenin alt kısmına gergin olacak şekilde geçirelim. Modelimizdeki plastik şişenin altında bulunan gergin balonu aşağı doğru çekip bırakalım. Kesik plastik şişe içindeki balonlarda meydana gelen değişimleri gözlemleyelim. Etkinliğin yapıldığı ortamın temiz bırakılmasına dikkat edelim. Bulalım Modelimizdeki plastik şişe, pipet, Y borusunun ucundaki balonlar vücudumuzdaki hangi yapı ve organları temsil etmektedir? Modelimizde gösterilmeyen solunumda görevli başka yapı ve organlar da var mıdır? Bu yapı ve organlar nelerdir? Plastik şişenin altındaki balonu aşağı doğru çektiğimizde ve bıraktığımızda modelimizin hangi kısımlarında, ne tür değişimler gözlemledik? Günlük hayatımızda pek çok faaliyette bulunuruz. Bazen koşar, oynar bazen oturur ya da kitap okuruz. Vücudumuz, yapılan bu faaliyetlerden bazılarını isteğimizle yaparken; nefes almak, büyümek, kalbin atması gibi bazı faaliyetleri biz farkında bile olmadan gerçekleştirir. Çevremizde oluşan her olay gibi bu faaliyetlerin gerçekleşebilmesi için enerji gerekir. Faaliyetlerimizi gerçekleştirmek için gereken enerjiyi, yediğimiz besinler ve soluduğumuz oksijen yardımıyla karşılarız. 26

27 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 Soluk aldığımızda, akciğerlerimize hava ile birlikte gelen oksijen buradan kana geçerek gerekli yapı ve organlara enerji üretimine yardımcı olmak amacıyla ulaşır. Vücuttan akciğerlere gelen karbondioksit gazı ise soluk verme ile dışarı atılır. Soluk alıp verme sırasında, vücudumuzda yaşanan değişiklikler aşağıda verilen şekillerde gösterilmiştir. Şekilleri inceleyerek solunum anında oluşan olayları kavramaya çalışalım. Soluk Alırken Akciğerlerimiz hava ile dolar. Göğüs kafesindeki kaslar kasılarak göğüs boşluğu genişler. Soluk Verirken Akciğerlerimizin içindeki hava boşalır. Göğüs kafesindeki kaslar gevşeyerek göğüs boşluğu daralır. Meraklısına Yemek yerken dikkat etmezsek soluk borumuza küçük bir parça kaçabilir. Bu sırada şiddetli bir şekilde öksürmeye başlarız. Böylece soluk borusuna kaçan parçayı dışarı atarız. Vücuttan dışarı atılan parçanın sürati bazen 960 km/h i (kilometre/saat) bulabilir. En hızlı yarış arabalarının bile süratinin 280 km/h km/h olduğu düşünülürse vücudumuzun çalışma sisteminin ne kadar mükemmel olduğu anlaşılır. 27

28 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Öğrenmeden Geçmeyelim 1. Aşağıdaki şekilde, numaralarla gösterilen yapı ve organların isimlerini noktalı yerlere yazalım Aşağıdaki kutularda, soluk alırken kullandığımız yapı ve organların özellikleri ile görevleri verilmiştir. Kutuların üzerindeki bilgileri okuyarak bu bilgilerin hangi yapı ve organlara ait olduğunu bulalım. İlgili yapı veya organın ismini noktalı yerlere yazalım. Kendisine gelen havayı gırtlağa iletir. Soluk borusu ile yemek borusunun üstünde bulunur.... Beş duyu organından biridir. Yapısında bulunan kıllar ve sümüksü sıvı sayesinde vücuda giren mikropları tutar. Havayı ısıtır ve nemlendirir.... Göğüs kafesinin içinde yer alır. Havanın kana geçtiği yerdir.... Gırtlak ile akciğer arasında bulunup havayı akciğerlere ileten yapıdır.... Soluk borusunun başlangıcında bulunur. Kendisine gelen havayı soluk borusuna iletir.... SOLUK ALMA 28

29 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 C Kanın Vücutta Dolaşımı Aşağıdaki resmi inceleyerek metni okuyalım. Ahmet, dün gece çok ilginç bir rüya görmüştü. Rüyasında babasının taşıma şirketinde şoförlük yapıyordu. Şirketin deposunda çeşitli arabalar vardı. Arabaların ortak yönü, hepsinin renginin parlak kırmızı olmasıydı. Şirketin deposundaki paketler, uygun arabalara yükleniyordu. Arabalar, hızla yol alıyordu. Ahmet in de arabasına paketler yüklenmiş, gideceği yer ona bildirilmişti. Ahmet, hızla yola koyuldu. Ahmet, paketleri çok hızlı bir şekilde ilgili kişilere ulaştırıp şirketin deposuna geri dönmüştü. Depoya geri döndüğünde, arabası o kadar kirlenmişti ki deponun yakınındaki oto yıkamada, arabasını yıkatıyordu. Bu yolculuk sürekli devam ediyordu. Ahmet in dün gece rüyasında gördükleri vücudumuzda gerçekleşen hangi olaya benzetilebilir? Vücudumuzdaki maddelerin gerekli yerlere taşınmasını sağlayan yapı ve organlar neler olabilir? Arkadaşlarımızla tartışalım. 29

30 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Yaşamsal faaliyetlerimiz için gerekli olan enerjiyi, besin ve oksijenden elde ettiğimizi öğrenmiştik. Vücudumuza aldığımız besin ile oksijenin vücut içindeki yolculuğunu, Ahmet in rüyasındaki yolculuğuna benzetebiliriz. Ahmet in paketleri teslim etmek için kullandığı arabalar kanı, gittiği yollar vücudumuzdaki kan damarlarını, taşıdığı paketler ise besin ve oksijeni temsil etmektedir. Kanın vücutta dolaşmasında, damarlar ve kalp görev alır. Damarlar, ince borulara benzeyen farklı kalınlıktaki yapılardır. Damarlar sayesinde kan, beynimizden ayak parmağımıza kadar vücudumuzun her bölgesine taşınmaktadır. Vücudumuzdaki kan damarları değişik kalınlıkta olabilir. Örneğin, göz kapağının iç kısmındaki damarlar inceyken, boynumuzdaki damarlar kalındır. Bir nesnenin harekete geçebilmesi için onu harekete geçirecek bir etkinin gerektiğini, yaşamımızda karşılaştığımız pek çok olayla gözlemlemişizdir. Kan da vücudumuzda ona uygulanan bir etki sayesinde dolaşır. Kan, damarlar içerisindeki bu dolaşımını bir pompa gibi çalışan kalp sayesinde yapar. Özel bir kastan oluşan kalp, kasılıp gevşeyerek kanı vücuda pompalar. Kalp tarafından vücuda pompalanan kan, damarlar aracılığıyla her bölgeye iletilir. Kanın vücudumuzdaki görevi, taşıma yapmaktır. Kan, enerji üretimi için gerekli olan besin ve oksijeni ilgili yapı ve organlara iletir. Aynı zamanda enerji üretimi sırasında ortaya çıkan atık maddeler de kan tarafından taşır. Kanın vücutta dolaşmasını sağlayan yapı ve organları gösteren yandaki dolaşım modelini inceleyelim. Bu dolaşım modelinde, mavi renkte gösterilen damarlar karbondioksit, kırmızı renkte gösterilen damarlar ise oksijen bakımından zengin olan kan damarlarını temsil etmektedir. 30

31 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 Kan dolaşımını kavrayabilmek için aşağıdaki şemayı inceleyerek açıklamaları okuyalım. KAN DOLAŞIMI Kan dolaşımı: Soluk aldığımızda, akciğerlere gelen oksijen, akciğerlerden kana geçerek kanın oksijen bakımından zenginleşmesini sağlar. Oksijen bakımından zenginleşen kan, açık kırmızı renk alır. Bu kan damarlarla kalbe taşınır. Oksijen bakımından zengin olan bu kanı, kalp bütün vücuda pompalar. Kandaki oksijen besinlerden enerji elde etmek için kullanılır. Besin ve oksijenden enerji elde edilirken karbondioksit gazı da açığa çıkar. Açığa çıkan karbondioksit gazı kana geçer ve damarlarla kalbe iletilir. Karbondioksit bakımından zengin olan bu kanın rengi koyu kırmızıdır. Kalp, kandaki karbondioksitin dışarı atılması için bu kanı akciğerlere pompalar. Kanın içindeki karbondioksit gazı akciğerlere geçer ve soluk verme sırasında dışarı atılır. Soluk alma sırasında, vücuda tekrar oksijen alınarak kana aktarılır. Bu döngü hayat boyu devam eder. 31

32 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Öğrenmeden Geçmeyelim 1. Aşağıdaki açıklamalardan yararlanarak yandaki bulmacayı dolduralım Kanın vücutta dolaştığı borudur. 2. Kanı vücuda pompalayan kaslı yapıdır. 3. Kandaki karbondioksit gazını temizleyen organdır. 4. Enerji üretmek için ihtiyaç duyduğumuz gazdır. 5. Vücuda gerekli olan oksijenin alınıp vücuttan karbondioksitin uzaklaştırılmasıdır Açık kırmızı renkli kan, kalp tarafından tüm vücuda pompalanır. Selda Öğretmen, Kanın Vücutta Dolaşımı konusunu işlerken tahtaya yukarıdaki bilgiyi yazmıştır. Öğrencilerden, bu olaydan sonra gerçekleşecekleri sırasıyla söylemelerini istemiştir. Aşağıda öğrencilerin cevapları karışık olarak verilmiştir. Selim Kalp, koyu kırmızı renkli bu kanı akciğerlere pompalar. Çiğdem Damarlar, oksijen bakımından zengin kanı enerji üretimi için ilgili yapı ve organlara taşır. 32 Enerji üretimi sırasında karbondioksit bakımından zenginleşen kan, damarlarla kalbe taşınır. Murat Buna göre Selda Öğretmen, öğrencilere hangi sırayla söz hakkı vermiştir? Yazalım....

33 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 3. Aşağıdaki ifadelerde boş bırakılan yerleri uygun şekilde tamamlayalım. a) Yaşamsal faaliyetlerimiz için gerekli olan... besin ve oksijenden elde edilir. b) Vücudumuzdaki kan damarları, değişik... olabilir. c) Oksijen bakımından zengin olan kanı, kalp bütün... pompalar. d) Koyu kırmızı renkli kan... bakımından zengindir. 4. Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların başındaki kutucuğu işaretleyelim. Kalp, kasılıp gevşeyerek kanı tüm vücuda pompalar. Kan, sadece besin ve oksijen taşır. Oksijen bakımından zengin kan, koyu kırmızı renklidir. Akciğerler oksijenin kana geçişini sağlar. Akciğerlerden kalbe gelen kan, karbondioksit bakımından zengindir. Göğüs kafesi kan dolaşımında da görev alır. Kalpten vücuda gönderilen kanın rengi parlak kırmızıdır. Damarlar farklı kalınlıkta ve uzunlukta olabilir. 33

34 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim D Egzersiz Yapalım Günlük yaşantımızda ders çalışma, beslenme, dans etme, uyuma gibi birçok faaliyette bulunuruz. Bu faaliyetlerimizi yaparken kalbimiz sürekli atmaya devam eder. Kalbin, kanı damarlara her pompalayışında damarlarda meydana getirdiği etkiye nabız denir. Nabız sayımız, kalp atış sayısına eşittir. Kalbimizin dakikadaki atış sayısını bulabilmek için sol bileğimizin iç kısmındaki damarın üzerine, sağ elimizin işaret ve orta parmağıyla sıkıca bastırmamız gerekir. Bir dakika boyunca nabzımızın kaç kere attığını sayarsak kalbimizin dakikadaki atış sayısını bulmuş oluruz. Nabız sayımızı, boynumuzdan ya da sol dirseğimizin iç kısmından da ölçebiliriz. Bir dakikadaki nabız sayısı, yaşa, cinsiyete, fiziksel özelliklerimize göre farklılık gösterir. Bebekler ve büyüme çağındaki çocukların enerjiye gereksinimi, yetişkinlere göre daha fazladır. Çünkü yaş ilerledikçe insanların hareketleri yavaşlayarak vücudun çalışma hızı ve buna bağlı olarak enerji ihtiyacı azalır. 56, Boşuna çaba harcama dede, beni geçemezsin. Enerji ihtiyacımızı karşılayabilmek için gerekli olan besin ve oksijeni taşıyan kanın, vücuttaki dolaşım hızı da yapılan bu faaliyete göre farklılık gösterir. Kanın dolaşım hızındaki bu farklılığa paralel olarak nabız sayısında da bir farklılık gözlenir. Örneğin, dakikada ortalama nabız sayısı bebeklerde , çocuklarda , yetişkinlerde ise civarındadır. 34

35 Aşağıdaki metni okuyarak resmi inceleyelim. Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 Ahmet in babası dizlerindeki ağrılardan sürekli şikâyet ediyordu. Bir gün Ahmet, babası ile televizyon seyrederken bir sağlık programında konuşulanlar ikisinin de dikkatini çekti. Konuklardan biri, programdaki doktora Dizlerim ağrıyor. İlaç kullanıyorum ama ağrılarım geçmiyor, başka neler yapabilirim? sorusunu yöneltti. Ahmet, babasının da böyle bir rahatsızlığı olduğu için doktorun verdiği cevabı dikkatle dinlemeye başladı. Doktor, bu soruyla ilgili açıklamaları yaptıktan sonra konuşmasını, Sağlıklı bir yaşam sürdürmek için dengeli beslenmeye, süt ve süt ürünleri tüketmeye ve en önemlisi egzersiz yapmaya özen göstermelisiniz. diyerek bitirdi. Ahmet, yapılan açıklamalardan sonra egzersizin ne denli önemli olduğunu kavramıştı. Babasına dönerek: Demek ki hafta sonları düzenli olarak egzersiz yapmamız gerekiyor. dedi. Babası, Ahmet e hak vermişti. Ahmet ile babası, hafta sonu evlerine yakın olan parktaki yürüyüş yoluna gitmeye karar verdiler. Hafta sonu geldiğinde Ahmet ve babası evden çıkarken Aslı ve Oya da onlara eşlik etti. Park içindeki yürüyüş yolunda yürümeye başladılar. Oya, bir süre sonra biraz hızlanarak kardeşlerini ve babasını geride bıraktı. Oya nın hızlandığını gören Ahmet ve Aslı da hızlanarak ona yetiştiler. Kalbim çok hızlı atıyor. Aynı zamanda benim soluk alıp verme hızım da arttı. Yavaş, çocuklar!.. 35

36 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Okuduğumuz metinde, Ahmet, Oya ve Aslı nın kalp atış sayıları ve soluk alıp verme hızlarındaki artışın sebebi ne olabilir? Nabız sayısı veya kalp atış hızındaki artış ile yapılan egzersiz arasında bir ilişki olabilir mi? Egzersizin, nabız sayısına ve soluk alıp verme hızına etkileri nelerdir? Yapacağımız etkinlik yardımıyla bu sorularımıza cevaplar arayalım. Deneyelim Etkinlik / Egzersiz Neleri Etkiler? Sınıfımızda beşer kişilik gruplar oluşturalım. Grubumuzdan arkadaşlarınızın sağlık sorunlarını da dikkate alarak bir kişi seçelim. Seçtiğimiz bir arkadaşımızın dinlenme durumundaki nabız sayısını ölçerek soluk alıp verme sıklığını gözlemleyelim. Nabız sayısı Soluk alıp verme hızı Ölçüm sonuçlarımızı, not edebilmek için bir çizelge hazırlayalım (Çizelge örneği yukarıda verilmiştir.). Seçilen arkadaşlarımızdan bir dakika boyunca ip atlamalarını isteyelim. Bir dakika sonunda arkadaşlarımızın nabız sayılarını ölçerek soluk alıp verme sıklığını gözlemleyelim. Ölçüm sonuçlarımızı hazırladığımız çizelgeye not edelim. Arkadaşlarımızdan birkaç dakika dinlenmelerini isteyelim. Yaptığımız ölçüm sonuçlarından hareketle arkadaşımızın iki dakika süreyle ip atladıktan sonraki nabız sayısının ve soluk alıp verme sıklığının ne olabileceğini tahmin etmeye çalışalım. Yaptığımız tahminimizi çizelgeye not edelim. Arkadaşlarımızdan iki dakika daha ip atlamalarını isteyelim. İki dakika sonunda arkadaşlarımızın nabız sayılarını tekrar ölçelim ve soluk alıp verme sıklığını gözlemleyerek çizelgemize not edelim. Dinlenme Nabız Sayısı 1 dakika ip atlamanın sonunda I Dinlenme 1 Çizelgemizdeki verileri kullanarak defterimize bir sütun grafiği çizelim. 70 Malzeme Listem Saat İp 2 dakika ip atlamanın sonunda Tahmin Sonuç I 2 Süre (dk) Bulalım Soluk alıp verme sıklığı ile nabız sayısı arasında nasıl bir ilişki vardır? 36

37 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Bir günümüzü düşünelim. Sabah erkenden kalkıp kahvaltı mızı yapar, okula gideriz. Okulda ders aralarındaki teneffüsler de bahçede koşup oynarız. Okul çıkışı evimize gider ve evdeki sorumluluklarımızı yerine getiririz. Aslında farkında olmadan gün içerisinde sürekli hareket ederiz. İp atlama, tempolu yürüme, koşma, yüzme gibi çeşitli ak tiviteler yaparız. Daha sağlıklı olmak, vücudumuzun direncini artırmak, iskelet ve kas yapısını güçlendirmek için yapılan bu düzenli aktivitelere egzersiz denir. Egzersiz Neleri Etkiler? etkinliğinde gözlemledi ğimiz gibi egzersiz sırasında ve egzersiz süresi uza dıkça vücudumuzda birtakım değişiklikler yaşanır. Bu değişikliklerin yaşanma sebebi artan enerji ihtiya cıdır. Çünkü vücudumuzun çeşitli faaliyetleri gerçek leştirebilmesi için enerjiye ihtiyacı vardır. Egzersiz sırasında vücudumuz için gerekli olan enerji ihtiyacı daha da artar. Artan enerji ihtiyacını karşılayabilmek için vücudumuzda birtakım olaylar gerçekleşir. Aşa ğıdaki şemayı inceleyerek bu olayları öğrenelim. Artan enerji ihtiyacımızı karşılayabilmek için vücudumuzda gerçekleşen olaylar: Enerji için gerekli olan oksijeni karşıla yabilmek amacıyla daha hızlı soluk alıp veririz. Kan, oksijen ve besini, damarlar ara cılığıyla vücudumuzda daha hızlı dolaşa rak gerekli yapı ve organlara taşır. Kanın vücudumuzda daha hızlı dolaşa bilmesi için kalbimiz daha hızlı atar. bız sayı Kalbimiz hızlı attığından na mız da artar. 37 1

38 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Egzersizin nabız ve soluk alıp verme sayısını etkilediğini öğrendik. Nabız ve soluk alıp verme sayısını etkileyen başka faktörler de var mıdır? Sınav sonuçlarımız açıklanmadan önce endişelenir, hediye aldığımızda mutlu olur, köpek kovalarsa korkar, düşük not alırsak üzülürüz. Bu gibi durumlarla karşılaştığımızda daha hızlı soluk alıp verdiğimizi ve nabız sayımızın arttığını gözlemlemişizdir. Yük taşırken ya da ani gelişen olaylar yaşadığımızda da soluk alıp verme hızımız ve nabız sayımız artar. Öğrenmeden Geçmeyelim 1. Ece, resim albümüne sadece soluk alıp verme hızı ile nabız sayısının yüksek olduğunu gösteren durumlara ait resimlerini yerleştirecektir. Albümüne hangi resimleri yerleştirmelidir? Resimlerin numaralarını kullanarak albüme yazalım Ece nin Albümü

39 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 2. Volkan futbol oynamayı çok sever. Bu nedenle her hafta sonu futbol oynar. Oynadığı maçlardan birinde Volkan ın nabız sayısı onar dakika aralıklarla ölçülmüştür. Bu ölçüm sonuçları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Bu tabloya uygun bir sütun grafiği oluşturalım. Maç başlamadan önce Maç başladıktan 10 dakika sonra Maç başladıktan 20 dakika sonra Maç başladıktan 30 dakika sonra Nabız Sayısı Grafik: Nabız Sayısının Zamana Göre Değişimi Nabız Sayısı Zaman 3. Volkan, bu maçın ilk yarısında gol atamadığı için çok üzülürken ikinci yarısında, iki tane gol atarak çok mutlu oldu. Maç sonunda minik kupayı görünce çok heyecanlandı. Yukarıda verilen durumlardan hangilerinde Volkan ın nabız ve soluk alıp verme sayısı artmıştır? Neden?

40 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Egzersiz Yapıyorum, Sağlıkla Büyüyorum Düzenli olarak yapılan fiziksel aktiviteye egzersiz denildiğini öğrenmiştik. Küçük yaşlardan itibaren yapılan egzer siz; sağlıklı büyüyüp gelişmeye, sosyalleş meye, hastalıklardan korunmaya kısacası yaşam kalitesinin artmasına katkı sağlar. Egzersizin vücudumuz için yararlarını şöyle sıralayabiliriz: Kemiklerimizi güçlendirir. Kas kuvvetimizi arttırır. Düzgün bir vücuda sahip olmamızı sağlar. Çabuk yorulmayı engeller. Akciğerleri geliştirir. Kalbin rahat çalışmasını sağlar. Beyin ve vücudumuzun gücünü arttırır. Olumlu düşünme ve stresle başa çıkabil me yeteneğini geliştirir. Okul başarısını arttırır. 40

41 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 Neler Öğrendik? İskeletimiz sert yapılı kemiklerden oluşur. Kemikleri birbirine bağlayan yapıla ra eklem denir. Kafatası, omurga, göğüs kafesi, kollar ve bacaklardan oluşan iskeletimize kaslar şekil vererek vücudun hareketini sağlar. İskeletimiz vücuda şekil verir, vücudun dik durmasını sağlar, iç organlarımızı dış etkilerden korur. Vücudumuz için gerekli olan enerjiyi besin ve oksijenden sağlarız. Soluk aldığımızda oksijen sırasıyla burun, yutak, gırtlak, soluk borusu ve akciğerlerden geçerek tüm vücuda dağılır. Vücudumuz için gerekli olan besin ve oksijen kan tarafından taşınır. Kalp tarafından vücuda pompalanan kan, damarlar yoluyla tüm vücuda dağılır. Kanın damarlara yaptığı etkiye nabız denir. İskelet ve kas sağlığımızı korumak için düzenli egzersiz yapmalıyız. Egzersiz yaptığımızda kalbimiz daha hızlı atar. Buna bağlı olarak nabız sayımız ve soluk alıp verme sıklığımız artar. 41

42 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Ünite Sonu Değerlendirme Soruları Hangisi Doğru? Aşağıdaki soruları okuyarak doğru olan seçeneği yuvarlak içine alalım. 1. İskeletimizi modelle göstermek isteyen Ali, hangi seçenekteki malzemeleri kullanabilir? A) Lastik, oyun hamuru B) Kürdan, ince tel C) Lastik, çadır kumaşı D) İnce tel, oyun hamuru 2. Burun Gırtlak Akciğer Yutak Soluk Borusu Aslı, yukarıdaki boncukları kullanarak bir kolye yapmak istiyor. Kullanacağı boncuklar solunumda yer alan yapı ve organları simgelemektedir. Havanın soluk alırken izlediği yolu, doğru sırayla gösteren kolye modeli aşağıdakilerden hangisidir? A) B) C) D) B A B A B A B A G S Y Y S G Y G S S Y G 3. Soluk verme sırasında gerçekleşen olaylar ile ilgili olarak aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Göğüs kafesindeki kaslar kasılır. B) Hava akciğerlerden soluk borusuna geçer. C) Akciğerlerdeki hava dışarı çıkar. D) Göğüs boşluğu daralır. 42

43 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 4. I. Düzenli egzersiz yapma II. Eğri duruş ve oturuşlar III. Dengeli ve yeterli beslenme IV. Güneş ışığından yararlanma V. Hızlı ve dengesiz hareketler yapma Yukarıdaki bilgilerden hangisi ya da hangileri, kas ve iskelet sağlığı için gereklidir? A) I, II ve III B) I, III ve IV C) II, III ve IV D) I, III, IV ve V 5. Yanda resmi verilen yapıyla ilgili olarak I. İskeletin bölümlerinden biridir. II. Akciğer ve kalbi korur. III. Kemiklerin birleşmesini sağlar. verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I, II ve III 6.? Ben dursam hayat durur, akciğer en yakın dostumdur. Oksijeni vücuda, karbon dioksidi akciğere yollarım. Yukarıda soru işareti ile gösterilen bölüme aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? A) B) C) D) Damar Kalp Burun Kas 43

44 1 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 7. Aşağıdaki resimlerden hangisi iskelet ve kas sağlığımızı korumak için yapılması gereken davranışlardan birisidir? A) B) C) D) Nabız Sayısı Ahmet Aslı Süre (dk.) Yukarıdaki sütun grafiğinde Ahmet ile Aslı nın zamana bağlı olarak değişen nabız sayıları verilmiştir. Grafiğe göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Birinci dakikada Aslı koşuyor olabilir. B) İkinci dakikada Ahmet koşarak Aslı ya yetişmeye çalışıyor olabilir. C) Üçüncü dakikada Aslı daha yavaş koşmaya başlıyor olabilir. D) Dördüncü dakikada Ahmet yürümeye başlıyor olabilir. 9. Aşağıdakilerden hangisi iskeletimizin kısımlarından biri değildir? A) Kafatası B) Akciğer C) Kollar ve bacaklar D) Göğüs kafesi 44

45 Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim 1 Eşleştirelim Aşağıdaki ifadeleri, verilen sözcük ve sözcük gruplarıyla aynı renge boyayarak eşleştirelim. İskeletimizdeki kemikleri birbirine bağlar. Daha sağlıklı olmak, vücudumuzun direncini artırmak, iskelet ve kas yapısını güçlendirmek için yapılan aktivitelerdir. Kalbin kasılıp gevşeyerek kanı vücuda pompalaması sırasında kanın damarlara yaptığı etkidir. Kemik sağlığımızı korumak için almamız gereken yiyecek gruplarından biridir. Nabız Süt ve süt ürünleri Eklem Egzersiz Doğru mu, Yanlış mı? Aşağıda kutucuklarda verilen ifadelerden yanlış olanları boyayalım. Doğru ifadelerin harflerini soldan sağa doğru sırasıyla yazarak alttaki şifreyi bulalım. E Omurga, beyni dış etkenlerden korur. D Vücudumuzu bir ağ gibi saran damarlar kanın taşınmasında görevlidir. K Kaslar, kemikleri birbirine bağlayan yapılardır. O Egzersiz, nabız ve soluk alıp verme sayısını hızlandırır. K Bebeklerin nabız sayısı, yetişkinlerin nabız sayısından azdır. L Egzersiz, okul başarımızın artmasına katkı sağlar. A Vücudun enerji üretebilmesi için besin ve oksijene ihtiyacı vardır. A Kan, sadece besin ve oksijen taşır. Ş Yutaktan gelen hava, gırtlaktan soluk borusuna geçer. I Soluk alırken göğüs kafesindeki kaslar kasılır, göğüs boşluğu genişler. M Karbondioksit bakımından zengin olan kan, kalbe uğramadan doğrudan akciğere gider. N İskelet ve kas sağlığını korumak için güneş ışığından yeterince yararlanmalıyız. ŞİFRE 45

46 2. ÜNİTE Kuvvetin Etkileri A. Kuvvetin Cisimler Üzerindeki Etkileri B. Mıknatısların Çekim Kuvveti Herkese merhaba, Adım Seda, sizlerle kuvvetin etkileri hakkında farklı bilgiler öğreneceğiz. Neler öğrenece ğimizi ve anahtar kavramlarımızı birlikte inceleyelim. Bu ünitede; Neler Öğreneceğiz? Kuvvetin, cisimlerin hareket ve şekillerini değiştirebildiğini, Mıknatısın ne olduğunu ve kutuplarını, Mıknatısın etki ettiği maddeleri, Mıknatısların günlük yaşamdaki kullanım alanlarını öğreneceğiz. Kuvvetin hızlandırıcı etkisi Kuvvetin yavaşlatıcı etkisi Kuvvetin yön değiştirici etkisi Kuvvetin şekil değiştirici etkisi Mıknatıs Anahtar Kavramlar Mıknatısın kutupları Mıknatısların kullanım alanları

47 Yukarıdaki resmi inceleyelim. Odunların kırılmasına neden olan olay nedir? Yakan top oynayan üç arkadaş, topun hangi hareketleri yapmasına neden oluyorlar? Anne, bebeğini hamakta sallamak için nasıl bir etki uyguluyor? Yere düşen çivileri toplamak için kullanılan maddenin adı nedir? Bu cismin özellikleri nelerdir? Arkadaşlarımızla tartışalım.

48 2 Kuvvetin Etkileri A Kuvvetin Cisimler Üzerindeki Etkileri Aşağıdaki resimleri inceleyerek metni okuyalım. Hepiniz, benim bu hâle nasıl geldiğimi merak ediyorsunuz, değil mi? İsterseniz size başımdan geçenleri anlatayım. Ne olduysa iki hafta önce oldu. Her zamanki gibi sahibimle seyahate çıkmıştık. Her şey yolunda gidiyordu. Tüm trafik kurallarına uyuyorduk. Kırmızı ışık yandığında yavaşlayıp duruyor, yeşil ışık yandığında ise hızlanıyorduk. Sahibimin direksiyonumu bir sağa bir sola döndürmesiyle yeni yollara giriyor, neşe içinde yola devam ediyorduk. Aniden çalan cep telefonundan sonra her şey değişti. Ona Telefonu açma! dedim ama sesimi duyuramadım. Dikkati dağıldığı için karşı yola geçtik ve yolun kenarında bulunan ağaca çarptık. Neyse ki sahibime bir şey olmadı. Yukarıdaki metinde, arabanın yaptığı hareket özellikleri nelerdir? Arkadaşlarımızla tartışalım. Yukarıdaki metinde, sürücü kırmızı ışık yandığında arabanın fren pedalını iterek arabanın yavaşlayıp durmasını, yeşil ışık yandığında ise gaz pedalını iterek arabanın hızlanmasını sağlamıştır. Arabanın durmasını ve hızlanmasını sağlayan, arabada bulunan gaz pedalına uygulanan kuvvettir. 48

49 Kuvvetin Etkileri 2 Cisimlerin üzerine etki eden kuvvet, onların hareketlerinde ne gibi değişikliklere neden olabilir? Aşağıdaki etkinlik yardımıyla bu sorumuza cevap arayalım. Deneyelim Etkinlik / Yakan Top Oynayalım mı? Malzeme Listem Top Sınıfımızda iki grup oluşturalım. Oluşturduğumuz gruplardan birini ebe seçelim. Ebe seçilen grubu da ikiye ayıralım. İki grubun üyelerini aralarında 7-10 metre uzaklık olacak şekilde karşılıklı dizelim. Üyelerden birine topu verelim. Diğer grubu, karşılıklı olarak duran grupların ortasına alalım. Ebe olan gruptaki öğrencilerden ortadaki grubun öğrencilerini, topla vurmalarını isteyelim. Vurulan öğrenciyi, oyun dışına çıkararak ortadaki grupta öğrenci kalmayıncaya kadar oyuna devam edelim. Oyun boyunca kullandığımız topun yaptığı hareket çeşitlerini gözlemleyelim. Bulalım Ortadaki arkadaşımızı vurmaya çalışırken attığımız topun hareketi ile arkadaşımıza çarpan topun hareketi hakkında ne söylenebilir? Oyun sırasında topun farklı hareketler yapmasını, nasıl sağladık? Açıklayalım. Günlük yaşantımızda Yakan Top Oynayalım mı? etkinliğindeki topun hareketine benzer birçok hareket yaparız. Bu hareketleri bazen kendimiz yapar, bazen de cisimlerin hareketine neden oluruz. Örneğin, bisikletle gidebilmek için pedalını çevirir, ip atlayabilmek için ipi sallar, seksek oynayabilmek için taşı atarız. Böylelikle cisimleri hareket ettiririz. Bu hareketlerin hepsinin nedeni cisimlere etki eden kuvvettir. Gözle göremediğimiz itme ve çekme kuvvetleri, cisimlerin hızlanmasına, yavaşlamasına, durmasına, yön değiştirmesine ve dönmesine neden olur. 49

50 2 Kuvvetin Etkileri Kuvvet, cisimlerin hareketine etki eder. Kuvvet uygulayarak cisimleri hareket ettirebiliriz. Ya da hareketli bir cisme hareketi ile aynı yönde kuvvet uygulayarak hızlanmasına neden oluruz. Örneğin, duran bir topa vurarak topu harekete geçirir ve hızlanmasını sağlarız. Ya da top, hareket hâlindeyken topa hareket yönünde vurarak topun hızlanmasına neden olabiliriz. Hareket eden cisimlere kuvvet uygulayarak yönünü değiştirebiliriz. Örneğin, masa tenisi, voleybol gibi oyunlar oynarken topa farklı yönlerde kuvvet uygular ve topun yönünün değişmesine neden oluruz. Hareket eden bir cisme, hareket ettiği yönün tersine bir kuvvet uyguladığımızda cismin yavaşlayarak durmasına neden oluruz. Örneğin, kırmızı ışığa yaklaşan bir şoför, arabanın frenine basar. Böylece, arabanın hareketine zıt yönde kuvvet uygulanmasına neden olur. Bu sayede araba yavaşlar ve durur. Kuvvet uygulayarak bazı cisimlerin dönmesine neden olabiliriz. Örneğin, rüzgâr, yel değirmenine itme kuvveti uygulayarak pervanelerinin dönmesine neden olur. Aynı şekilde bir vidayı sabitlemek için vidaya kuvvet uygular ve dönmesine neden oluruz. 50

51 Kuvvetin Etkileri 2 Kuvvetin, cisimlerin hareket durumlarında değişime neden olduğunu öğrendik. Benzer biçimde uyguladığımız kuvvet, cisimlerin şeklinde de değişime neden olur mu? Uyguladığımız kuvvetin etkisi, kuvvet uygulanan cismin özelliğine göre değişir mi? Aşağıdaki etkinlik yardımıyla bu sorularımıza cevaplar arayalım. Deneyelim Etkinlik / Şeklini Ne Değiştirdi? Cisme bir kuvvet uygulandığında ve kuvvetin cisim üzerindeki etkisi ortadan kalktığında etkinlikte kullanacağımız cisimlerde oluşabilecek değişiklikleri önceden tahmin edelim. Uyarı: Aşağıdaki açıklamaları, adım adım yaparak her adımda oluşan değişiklikleri gözlemleyelim. Şişirilmiş balonu ve bulaşık süngerini, iki elimizle hafifçe kuvvet uygulayarak sıkıp bırakalım. Çekiç yardımıyla kabuklu cevizi kıralım. Kâğıdı buruşturalım. Boş meyve suyu kutusunu elimizle sıkalım. Paket lastiğini iki elimizle çekerek gerelim, ardından bırakalım. Defterimizde yandaki gibi bir tablo oluşturarak kuvvetin etkisiyle bu cisimlerde oluşan değişiklikleri not edelim. Etkinliğin yapıldığı ortamın temiz bırakılmasına dikkat edelim. Bulalım Maddeler Malzeme Listem Şişirilmiş balon Kâğıt Kabuklu ceviz Bulaşık süngeri Paket lastiği Boş meyve suyu kutusu Çekiç Şekli eski hâline döndü. Şekli eski hâline dönmedi. Hangi cisimlere uyguladığımız kuvvet ortadan kaldırıldığında cisim eski hâline geri dönmedi? Neden? Hangi cisimlere uyguladığımız kuvvet ortadan kaldırıldığında cisim eski hâline geri döndü? Neden? Boş meyve suyu kutusunun ve paket lastiğinin şekillerini değiştirmesi için uyguladığımız kuvvetler arasında ne gibi farklılıklar vardır? Kâğıt Bulaşık süngeri... 51

52 2 Kuvvetin Etkileri Oyun hamuruna ağaç şeklini verebilmek için neler yaparız? Oyun hamuru ile oluşturduğumuz ağacın şekli bozulur mu? Çevremizdeki varlıkların üzerine kuvvet uygulayarak şekillerinde değişiklik yapabiliriz. Cisimlere uygulanan kuvvet, ortadan kalktığında bazı cisimler eski şekillerine dönerken bazıları dönemez. Şeklini Ne Değiştirdi? adlı etkinlikte de uyguladığımız kuvvet ortadan kalktığında süngerin tekrar eski şekline dönmesi, süngerin sahip olduğu özellik ile ilgilidir. Üçüncü sınıfta, kuvvetin etkisi ortadan kalktığında ilk hâline geri dönebilen cisimlere esnek cisimler denildiğini öğrenmiştik. Lastik, yay gibi maddelere de kuvvet uyguladığımızda şekilleri değişir. Ancak bu maddeler de esnek madde olduklarından uygulanan kuvvet ortadan kalktığında tekrar eski şekillerine geri döner. Meraklısına Esnekliğin de bir sınırının olduğunu unutmamamız gerekir. Esnek maddeye uygulanan kuvvetin büyüklüğü maddenin esneklik özelliğini yitirmesine neden olabilir. Örneğin, sarmal bir yayı iki ucundan çekerek gerdiğimizde uzar. Ancak uyguladığımız kuvveti arttırıp gerdiğimizde yay esneklik özelliğini kaybeder. Kuvvet ortadan kaldırıldığında eski şekline geri dönemez. Kuvvet cisimlerin şeklini değiştirebilir. Vurarak, gererek, sıkarak veya bükerek cisimlerin şekillerinin değişmesini sağlayabiliriz. Örneğin; köfte yaparken ya da greyfurtun suyunu çıkarırken onları sıkarız. Böylelikle şekillerinin değişmesine neden oluruz. 52

53 Kuvvetin Etkileri 2 Öğrenmeden Geçmeyelim 1. Aşağıdaki varlıklar, mavi ok yönünde hareket etmektedir. Varlıklara kırmızı ok yönünde kuvvet uygulanırsa hareketlerinde nasıl bir değişiklik yaşanır? Yazalım Aşağıdaki tabloda verilen cisimlere kuvvet uygulandığında ve bu kuvvet ortadan kaldırıldığında şekli değişenleri belirleyerek işaretleyelim. Kuvvetin etkisi ortadan kalktığında, ilk hâline dönen cisimlerin ortak özelliği nedir? Bu özelliğe sahip cisimlere farklı iki örnek verelim.... Kuvvetin etkisi ortadan kalktığında, ilk hâline dönmeyen cisimlerin ortak özelliği nedir? Bu özelliğe sahip cisimlere farklı iki örnek verelim

54 2 Kuvvetin Etkileri B Mıknatısların Çekim Kuvveti Aşağıdaki resmi inceleyerek metni okuyalım. Annesinin dikiş malzemelerini çıkaran Seda, onlarla oyun oynamaya başladı. Toplu iğnelerin bir nesne etrafında toplandığını görünce nesneyi toplu iğnelerden dikkatlice ayırdı. Eline aldığı nesneyi incelemeye başladı. Toplu iğnelerin bu nesneye neden yapıştığını merak ederken dikiş kutusunda elindeki nesneye benzer bir varlık daha gördü. Elindeki nesneleri farklı şekillerde birbirine tuttuğunda nesnelerin birbirlerini çektiğini ya da ittiğini gözlemledi. Seda, elindeki nesnelerle oynamaya karar verdi ve bu nesneyi kalem, ataş, toplu iğne, silgi, raptiye gibi eşyalara yaklaştırmaya başladı. Seda nın dikiş kutusunda bulduğu nesnenin adı ne olabilir? Seda, masadaki eşyalara elindeki nesneyi yaklaştırdığında eşyalarda nasıl bir değişiklik gözlemlenebilir? Arkadaşlarımızla tartışalım. 54

55 Kuvvetin Etkileri 2 Bazı maddeler, demir, nikel, kobalt gibi maddeleri çekme özelliğine sahiptir. Bu maddelere mıknatıs denir. Mıknatıslar kullanım alanlarına göre farklı şekil ve büyüklükte yapılır. Peki, mıknatıs hangi eşyaları çekebilir? İki mıknatısın birbiriyle etkileşimi nasıldır? Aşağıdaki etkinlik yardımıyla bu sorularımıza cevaplar arayalım. Deneyelim Etkinlik / Mıknatısları Tanıyalım Hazırladığımız araç gereçleri bir masanın üzerine koyalım. Mıknatıslardan birini cisimlerin üzerine yaklaştıralım. Cisimlerde oluşan değişimleri gözlemleyelim. Mıknatısın kırmızı renkli ucuna, diğer mıknatısın önce mavi, ardından kırmızı renkli ucunu yaklaştıralım. Değişimleri gözlemleyelim. Malzeme Listem 2 adet mıknatıs Çivi Ataş Silgi Plastik ve tahta cetvel Toplu iğne Raptiye Kalem Bulalım Mıknatıs hangi cisimleri çekti? Neden? Mıknatısların hangi durumlarda birbirini çektiğini, hangi durumlarda birbirini ittiğini açıklayalım. Mıknatısın çektiği maddeler oldukça sınırlıdır. Yaptığımız etkinlikte de mıknatıs ataş, toplu iğne, raptiye ve çivileri çekebilirken silgi, plastik cetvel, kalem ve tahta cetveli çekemedi. Bunun nedeni ataş, toplu iğne, çivi ve raptiyelerin yapımında demir kullanılmasıdır. Yapısında demir, nikel, kobalt gibi maddelerin bulunduğu cisimler mıknatıs tarafından çekilir. 55

56 2 Kuvvetin Etkileri Mıknatıslar birbirine kuvvet uygular. Mıknatıslar, uyguladıkları kuvvet sonucunda birbirlerini iter ya da çekerler. Bir mıknatıs, mıknatıslık özelliğini en çok uç kısımlarında gösterir. Bu uç kısımlar kutup diye adlandırılır. Mıknatısların birbirlerini itmesi ya da çekmesi farklı kutuplara sahip olmalarından kaynaklanır. Her mıknatısta kuzey ve güney olmak üzere iki kutup bulunur. Mıknatısın kuzey kutbu(n), güney kutbu(s) sembolü ile ifade edilir. Mıknatısın zıt kutupları birbirini çekerken aynı kutupları birbirini iter. Mıknatısların birbirlerine ve başka cisimlere uyguladıkları kuvvetler, temas gerektirmez. Canım benim! Seninle arkadaş olamayız. Zıt kutuplar birbirini çeker Aynı kutuplar birbirini iter Temas gerektirmeyen kuvvet uygulayarak bazı cisimleri ya da birbirlerini hareket ettiren mıknatıslar farklı şekillerde olabilir. Şekillerine göre isimlendirilen mıknatısları çubuk, halka, silindir, U, at nalı, dikdörtgenler prizması gibi değişik şekillerde görebiliriz. Farklı çeşit ve büyüklükte olan mıknatısların günümüzde çok değişik kullanım alanları vardır. Aşağıda mıknatısın kullanım alanlarından bazıları verilmiştir. 56 Buzdolaplarının kapağının kapanmasını mıknatıs sağlar. Buzdolabı kapağının üzerine yapıştırdığımız süslerin altında mıknatıs kullanılır. Radyo, televizyon, bilgisayar gibi elektronik cihazların yapımında mıknatıs kullanılır. Cep telefonu, elektrik motorları, kapı zilleri mıknatısla çalışır.

57 Kuvvetin Etkileri 2 Ağır cisimlerin kaldırılmasında güçlü mıknatıslar kullanılır. Hurda yığınları arasındaki demir parçalarının ayıklanmasında dev mıknatıslar kullanılır. Bu sayede demir parçalarının geri dönüşümü sağlanır. Mıknatısların çok eskiye dayanan kullanım alanlarından biri de pusulalardır. Yön bulmamıza yardımcı olan pusulanın gövdesinde bir destek üzerinde dönen bir pusula iğnesi bulunur. Mıknatıstan yapılan pusula iğnesi, serbest kaldığında daima kuzey yönünü gösterir. Çünkü Dünya bir ucu kuzeyde bir ucu güneyde olan dev bir mıknatıs gibi davranır. Pusulanın iğnesi de Dünya nın Kuzey Kutbunu göstermek için sapar. Mıknatıslar, bazı elektronik donanımlı araçları etkiler, onların bozulmasına neden olur. Bu nedenle, bankamatik ve telefon kartları, CD, bilgisayar disketi gibi araçları mıknatısa yaklaştırmamak gerekir. Bize yaklaşma Araştırıyorum - Sunuyorum Mıknatısların günlük kullanım alanlarını araştırınız. Araştırma sonuçlarınızı resimlerle destekleyerek bir poster hazırlayınız. Posterinizi arkadaşlarınıza sununuz. 57

58 2 Kuvvetin Etkileri Öğrenmeden Geçmeyelim 1. Seda, dairelerin içine mıknatıs tarafından çekilebilen eşyaların isimlerini belli bir kurala göre yazmıştır. Aşağıda Seda nın oluşturduğu daireler verilmiştir. Mıknatıs tarafından çekilebilen eşyaların bulunduğu bölümü boyayarak kuralı bulalım. Plastik çerçeve Silgi Çelik tava Cam sürahi Raptiye Porselen tabak Koltuk Mum Plastik bardak Masa Demir çatal Tahta kalem Kumaş Kalem ucu Kalem kutu Demir ataş Seda nın uyguladığı kurala göre aşağıdakilerden hangisi Seda nın oluşturduğu bir daire olabilir? İşaretleyerek belirtelim. Çivi Defter Silgi Vazo Boncuk Çengelli iğne Kâğıt Kazak Teflon tava Toplu iğne Gümüş bilezik Altın kolye Kolye Demir ataş Gönye Çiçek Oyuncak bebek Çivi Cam bilye Matara Vida Kalemtıraş Su Bardak 2. Aşağıdaki mıknatıslardan hangileri birbirini çeker? İşaretleyerek belirtelim. S N S N N S S N N S N S 58

59 Kuvvetin Etkileri 2 Neler Öğrendik? İtme veya çekme olarak tanımlanan kuvvet, cisimlerin hareket ve şekillerinin değişmesine neden olabilir. Duran bir cismi kuvvet uygulayarak hareket ettirebildiğimiz gibi hareketli bir cismi hareketine ters yönde kuvvet uygulayarak yavaşlatabiliriz. Hareket hâlindeki bir topa, hareketiyle aynı yönde kuvvet uygulayarak hızlandırabilir ya da hareketin yönünün değişmesine neden olabiliriz. Kuvvet, cisimlerin şekil değiştirmesine de neden olabilir. Cisimlerin şekillerini, gererek, bükerek, sıkarak ya da vurarak değiştirebiliriz. Ancak, kuvvet esnek olmayan cisimlerde kalıcı şekil değişikliğine neden olurken esnek maddelerde kalıcı şekil değişikliğine neden olmayabilir. Mıknatıs da bazı cisimlere temas gerektirmeyen kuvvet uygulayarak hareket etmelerine neden olabilir. Demir, nikel, kobalt içeren maddeler; mıknatıs yaklaştırıldığında mıknatısa doğru hareket ederler. Mıknatısın kuzey ve güney olmak üzere iki ayrı kutbu vardır. Mıknatısların zıt kutupları birbirlerine çekme kuvveti, aynı kutupları birbirlerine itme kuvveti uygular. 59

60 2 Kuvvetin Etkileri Ünite Sonu Değerlendirme Soruları Hangisi Doğru? Aşağıdaki soruları okuyarak doğru olan seçeneği yuvarlak içine alalım. 1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Kuvvet cisimlerde şekil değişikliği yapmaz. B) Kuvvet her zaman harekete neden olmaz. C) İtme veya çekme kuvvet olarak adlandırılır. D) Hareketli bir varlık kuvvetin etkisi ile hızlanabilir. 2. Aşağıdaki olaylardan hangisinde şekil değişikliği yoktur? A) Kâğıdın yırtılması B) Balonun şişirilmesi C) Boş teneke kutusunun üzerine basılması D) Açık kapının kapatılması 3. Uygulanan kuvvet ortadan kaldırıldığında aşağıdakilerden hangisinin şekli ilk hâline kesinlikle dönmez? A) Paket lastiği B) Oyun hamuru C) Sarmal yay D) Sünger 4. Mıknatıs ile ilgili olarak verilen aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Mıknatısın kuzey ve güney olmak üzere iki kutbu vardır. B) Mıknatıs demir, nikel, kobalt içeren maddeleri çeker. C) Mıknatısın zıt kutupları birbirini iter. D) Mıknatısların çekme gücünden geri dönüşümde yararlanılır. 60

61 Kuvvetin Etkileri 2 Doğru mu, Yanlış mı? Aşağıdaki ifadeler doğruysa başındaki kutucuğa D, yanlışsa başındaki kutucuğa Y harfi yazalım. Bir hareketin gerçekleşmesi için mutlaka kuvvet gereklidir. Bir cisim yön değiştiriyorsa o cisme bir kuvvet uygulanmamıştır. Kuvvet, cisimlerde şekil değişikliğine neden olabilir. Bir cisme hareket yönüne ters yönde kuvvet uygulandığında cisim hızlanır. Mıknatısların doğu ve batı olmak üzere iki kutbu vardır. Mıknatıslar demir, nikel ve bakırı çeker. Mıknatıslar; DVD, kaset, cep telefonu gibi araçlara zarar verebilir. Mıknatısların zıt kutupları birbirine çekme kuvveti uygular. Nedenini, Sonucunu Bulalım Aşağıda verilen neden - sonuç çalışmasını uygun şekilde tamamlayalım Bu nedenle; yaya uyguladığım kuvveti ortadan kaldırdığımda, yay tekrar eski şekline döner. Mıknatıslar, bazı elektronik araçları etkilediği için

62 Yanıt Anahtarı Yanıt Anahtarı 1. ÜNİTE Hangisi Doğru 1. D 2. B 3. A 4. B 5. A 6. B 7. D 8. D 9. B Eşleştirelim İskeletimizdeki kemikleri birbirine bağlar. Daha sağlıklı olmak, vücudumuzun direncini artırmak, iskelet ve kas yapısını güçlendirmek için yapılan aktivitelerdir. Kalbin kasılıp gevşeyerek kanı vücuda pompalaması sırasında kanın damarlara yaptığı etkidir. Kemik sağlığımızı korumak için almamız gereken yiyecek gruplarından biridir. Nabız Süt ve süt ürünleri Eklem Egzersiz Doğru mu, Yanlış mı? E Omurga, beyni dış etkenlerden korur. D Göğüs boşluğunun altında yer alan kubbe şeklindeki kas, diyaframdır. K Kaslar, kemikleri birbirine bağlayan yapılardır. O Egzersiz, nabız ve soluk alıp verme sayısını hızlandırır. K Bebeklerin nabız sayısı, yetişkinlerin nabız sayısından azdır. L Egzersiz, okul başarımızın artmasına katkı sağlar. A Vücudun enerji üretebilmesi için besin ve oksijene ihtiyacı vardır. A Kan, sadece besin ve oksijen taşır. Ş Yutaktan gelen hava, gırtlaktan soluk borusuna geçer. I Soluk alırken göğüs kafesindeki kaslar kasılır, göğüs boşluğu genişler. M Karbondioksit bakımından zengin olan kan, kalbe uğramadan doğrudan akciğere gider. M İskelet ve kas sağlığını korumak için güneş ışığından yeterince yararlanmalıyız. ŞİFRE D O L A Ş I M 43 EK-1

63 Yanıt Anahtarı 2. ÜNİTE Hangisi Doğru 1. A 2. D 3. B 4. C Doğru mu, Yanlış mı? D - Y -D - Y - Y - Y- D - D Nedenini Sonucunu Bulalım... Yay, esnek... bir maddedir Bu nedenle; yaya uyguladığım kuvveti ortadan kaldırdığımda, yay tekrar eski şekline döner. Mıknatıslar, bazı elektronik araçları etkilediği için... Mıknatısları bu araçların... yanına yaklaştırmamalıyız EK-2

64 Sözlük Sözlük akışkan akrostiş aktivite algılamak ambalaj atık başvurmak beherglas birim bükmek büyüteç A - B : İçinde bulunduğu kabın şeklini alan sıvı veya gaz halindeki maddelerin ortak vasfı. : Bir şiirde dizelerin ilk harflerinin yukarıdan aşağıya doğru sıralandığında anlamlı bir sözcük meydana getirmesi. : Etkinlik. : Bir olayı veya bir nesnenin varlığını duyu organlarıyla kavramak, idrak etmek. : Eşyayı sarmaya yarayan mukavva, kâğıt, tahta, plastik vb. malzeme. : Hastane, ev, fabrika vb. yerlerde kullanılmış artık işlenemez veya çevre için zarar oluşturan her türlü madde. : Bir işin yapılması için bir kimsenin aracılığını istemek. : Silindir biçiminde, sıvıların hacim olarak ölçülmesinde, karıştırılmasında, aktarılmasında veya kaynatılmasında kullanılan alt tarafı düz, değişik hacimlerde cam kap. : Bir niceliği ölçmek için kendi cinsinden örnek seçilen değişmez parça. : Sertçe çevirmek, kıvırmak. : Cisimleri büyüterek gösteren alet. cam yünü cereyan cihaz çevre C - Ç - D : Çok ince, bükülebilir cam liflerin oluşturduğu ısı ve ses yalıtımında kullanılan madde. : Bir yöne doğru akma, akış, akıntı. : Aygıt, alet. : Canlı ve cansız varlıkların, uyum içerisinde bir arada yaşadığı ortam. dengeli beslenme : Sağlık için gerekli olan besinleri belirli ölçülerde ve düzenli olarak alma. dolanmak : Bir şeyin çevresinde dönmek, gezmek, dolaşmak. EK-3

65 Sözlük egzoz ekonomik elyaf etken etkileşim filaman fren germek gezegen göç gözlemevi E - F - G : İçten yanmalı motorlarda yanan akaryakıt sonucunda oluşan gazın atılmasını sağlayan düzenek. : Az masraflı, kazançlı, hesaplı. : Genellikle iplik durumuna getirilebilir lifli madde. : Bir madde üzerinde belli bir değişiklik yapan şey, müessir. : Birbirini karşılıklı olarak etkileme işi. : Elektrik ampullerinden akım geçtiğinde akkor durumuna gelen ince iletken tel. : Bir makinenin, herhangi bir taşıtın hızını kesmeye veya onu durdurmaya yarayan mekanizma. : Bir şeyin uçlarından veya kenarlarından çekerek gergin duruma getirmek. : Güneş çevresinde dolanan ondan aldıkları ışığı yansıtan gök cisimlerinin ortak adı. : Kuşların, geyiklerin,yarasaların, bazı balık ve böceklerin mevsim, iklim, besin miktarı vb. ne göre çevre değiştirmeleri. : Gök gözlemleri yapan, gök cisimlerini ve olaylarını inceleyen yer. halojen lamba ham madde hapsetmek icat imge israf işlev kamp kandil kauçuk kaynak kefe kimyasal kobalt kubbe H - I - İ : Akkor lambanın atmosferindeki gaz karışımının değiştirilmesi (halojen eklenmesi) ile oluşturulmuş bir ısıl ışır kaynak. : Bir ürün elde edilmesinde kullanılan temel bileşenlerin işlenip elde edilmesinden önceki durumu. : Engellemek, sınırlamak. : Yeni bir şey yaratma, bulma, buluş. : Zihinde tasarlanan ve gerçekleşmesi özlenen şey, hayal, hülya. : Gereksiz yere para, zaman, emek vb.ni harcama, savurganlık. : Bir nesne veya bir kimsenin gördüğü iş, işgörme yetisi, görev, fonksiyon. J - K - L : Çadır, baraka vb. eğreti araçlardan oluşturulan konak yeri. : İçinde sıvı bir yağ ve fitil bulunan kaptan oluşmuş aydınlatma aracı. : Amerika, Asya ve Afrika nın çeşitli ağaçlarından, özellikle lastik ağacından veya bazı petrol artıklarının birleşiminden elde edilen, dayanıklı ve esnek madde. : Bir şeyin çıktığı yer. : Terazi gözlerinden her biri. : Kimyaya ait, kimya ile ilgili, kimyevi. : Manyetik özellikte, sert, gümüş renginde metalik bir element. : Yarım küre biçiminde olan ve yapıyı örten dam, kümbet. EK-4

66 Sözlük küf laboratuvar : Ekmek, peynir vb. organik maddelerin üzerinde, nem ve ısının etkisiyle oluşan, çoğu yeşil renkli mantar. : Ayrıştırma, birleştirme yoluyla bir sonuca ulaşmak veya teşhis koymak için çeşitli araçlar kullanılarak tıp, eczacılık, fizik, kimya gibi bilim dallarıyla ilgili araştırmaların, deneylerin yapıldığı özel donanımlı yer. madencilik magnet matkap model nikel olgu organ M - N - O : Yer altındaki madenlerin araştırılması, çıkarılması ve işletilmesi ile ilgili teknik ve yöntemlerin bütünü. : Farklı malzemelerden yapılan çeşitli şekillerden oluşan genellikle arka kısmı mıknatıslı ve metal nesnelere yapışma özelliği olan dekoratif obje. : Tahta, maden, beton vb. sert maddeler üzerinde delik açmaya yarayan alet. : Resim heykel vb. şeyler yapılırken baka baka benzetilmeye çalışılan nesne veya kimse, örnek. : Gümüş renginde, manyetik özelliğe sahip saf madde. : Birtakım olayların dayandığı sebep veya bu sebeplerin yol açtığı sonuç, vakıa. : Canlı bir vücudun, belirli bir görev yapan ve sınırları kesin olarak belirlenmiş bölümü, uzuv. pankart pedal pergel pervane plastik pompa raptiye reçine Ö - P - R : Toplantı ve gösterilerde taşınan, üzerinde benimsenen amacın birkaç sözle gösterildiği karton veya bezden levha. : Bir makinede, bir araçta ayak yardımıyla dönmeyi veya hareketi sağlayan düzen, ayaklık. : Yay ve çember çizmekte ve ölçmekte kullanılan araç. : Döndüğünde bir mekanizmayı işleten bir eksene dikey olarak bağlanmış, iki veya ikiden çok kanattan yapılmış alet, uskur. : Sıvı halde işleme sokulup şekillendikten sonra sertleşebilen organik madde. : Hava veya herhangi bir akışkanı bir yerden başka bir yere aktarmaya yarayan makine. : Düz, geniş başlı, kısa bir çivi görünüşünde, kâğıt veya karton vb. şeyleri bir yere tutturmak için kullanılan araç, pünez. : Bazı bitkilerde, özellikle çamlarda oluşan, katı veya yarı akışkan organik salgı maddesi, ağaç sakızı. EK-5

67 Sözlük sanayileşmek stres şiddet tahrip etmek tasarlamak tasarruf teflon teknoloji temas tıpa S - Ş - T : Üretimde makine, tezgâh vb. maddi üretim araçlarına giderek daha çok yer vermek. : Stres, vücudun çeşitli içsel ve dışsal uyaranlara verdiği otomatik tepki. : Bir hareketin, bir gücün derecesi. : Yıkmak, kırıp dökmek, bozmak. : Bir şeyin nasıl gerçekleşebileceğini düşünmek, zihinde hazırlamak. : Tutum. : Isıya, kimyasal maddelere, neme ve sürtünmeye dayanıklı bir tür yapay madde. : Bir sanayi dalı ile ilgili yapım yöntemlerini, kullanılan araç, gereç ve aletleri kapsayan bilgi. : Değme, dokunma, dokunuş, değinti. : Şişe gibi dar delikleri tıkamaya yarayan mantar, cam, tahta veya plastikten tıkaç, tapa. uzay unsur verimli U - Ü - V : Bütün varlıkların içinde bulunduğu sonsuz boşluk. : Birleşik bir şeyi oluşturan basit bir şeylerden her biri. : Verimi iyi ve bol olan. yayılma yörünge zemin zinde olmak Y - Z : Yayılmak eylemi, intişar. : Bir gök cisminin hareketi süresince izlediği yol, mahrek. : Taban, döşeme, yer. : Dinç, canlı, diri, sağlam. EK-6

68 Kaynakça Kaynakça Açıkgöz, K., Aktif Öğrenme, Eğitim Dünyası Yayınları, İzmir, Akgün Ş., Fen Bilgisi Öğretimi, Pegem Yayıncılık, Ankara, Ayça A; Kavram Öğrenimi, Kuramdan Uygulamaya Fen ve Teknoloji Öğretimi, A Yayıncılık, Ankara, Bilim Çocuk Dergileri Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, Bilim ve Teknik, Bingham, J.; Bilimsel Deneysel, TÜBİTAK, Ankara, Can N., Ardıç A., Güngör H., Diken İ., Demir S., Sınıfta Etkili Öğretim ve Yönetim, Data Yayınları, Ankara, Çevreci Bilim Kitapları, Terrapin, Damla Yayınevi, İstanbul, Çoban A., Ocak G., Duman B., Özdemir S., Özbek R., Şahin A., Öğretim İlke ve Yöntemleri, Pegem A Yayıncılık, Ankara, Edam H., Woodward K., Deneylerle Bilim 2, TÜBİTAK, Ankara, Gelişim Genel Kültür Ansiklopedisi, C3, Gelişim Yayınları, İstanbul, Gökalp R., Arkın Hayvanlar Ansiklopedisi C2, Arkın Kitapevi, İstanbul, Hatzimanoli A., Dünya nın Evrimi, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, Hook G., 72 Fen Problem Çözme Deneyimi, Damla Yayınevi, İstanbul, Kandemir A., diğerleri, Öğretim Faaliyetlerinde Yöntem - Teknik ve Etkinlikler, Hayat Yaynıcılık, İstanbul, Küçükahmet L., Öğretim İlke ve Yöntemleri, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, Langley A., Merak Altında Doğal Afetler, Tudem, İzmir, Magloff L., Isı ve Enerji, Arkın Kitabevi, İstanbul, Mayes S., Tahta S., Dünya ve Uzay, TÜBİTAK, Ankara, Okul Ansiklopedisi, Dünya - Uzay C2, Milliyet Yayınları, İstanbul, Oğuzhan A.F., Orta Dereceli Okullarda Öğretim, Emel Mat. San, Ankara, Özder Ö., Öğrenme ve Öğretme, Pegem A Yayıncılık, Ankara, Popüler Bilim Vücudumuz Dizisi, Kan ve Kalp, Timaş Yayınları, Ankara, Prigent S., Georges S., 20. Yüzyılın Kitapları, Kim Kimdir? 500 Ünlü Kişi C5, Özbaskan Yayınları. Rogers K., Clarke P., Smith A., Henderson C., Işık, Ses ve Elektrik, İletişim Yayınları, İstanbul, Smith A., Handerson, C., Enerji, Kuvvet ve Hareket, İletişim Yayınları, İstanbul, Temel Britannica C11, Ana Yayıncılık, İstanbul, Türk Dil Kurumu Yazım Kılavuzu, Tıpkıbasım, Ankara, Uttley C., Kuvvet ve Hareket, Arkın Kitabevi, İstanbul, Uttley C., Maddenin İçi, Arkın Kitabevi, İstanbul, Watt F., Yaşadığımız Gezegen, TÜBİTAK, Ankara, İnternet Kaynakçası E. Tarihi: E. Tarihi: E. Tarihi: Görsel Kaynakça Kitaptaki görselleri için yayınevimizin görsel arşivi kullanılmıştır. EK-7

69 Kendi İskeletimi Oluşturuyorum Etkinlik Kâğıdı EK-8